📜

(18) 3. සඤ්චෙතනියවග්ගො

1. චෙතනාසුත්තවණ්ණනා

171. තතියස්ස පඨමෙ කායසඤ්චෙතනාහෙතූති කායකම්මනිමිත්තං, කායිකස්ස කම්මස්ස කටත්තා උපචිතත්තාති අත්ථො. එස නයො සෙසසඤ්චෙතනාද්වයෙපි. උද්ධච්චසහගතචෙතනා පවත්තිවිපාකං දෙතියෙවාති ‘‘වීසතිවිධා’’ති වුත්තං. තථා වචීසඤ්චෙතනා මනොසඤ්චෙතනාති එත්ථ කාමාවචරකුසලාකුසලවසෙන වීසති චෙතනා ලබ්භන්ති. ඉදං තථා-සද්දෙන උපසංහරති. අපිචෙත්ථ නව මහග්ගතචෙතනාපි ලබ්භන්තීති ඉමිනා නවහි රූපාරූපකුසලචෙතනාහි සද්ධිං මනොද්වාරෙ එකූනතිංසාති තීසු ද්වාරෙසු එකූනසත්තති චෙතනා හොන්තීති දස්සෙති. අවිජ්ජාපච්චයාවාති ඉදං තාපි චෙතනා අවිජ්ජාපච්චයාව හොන්තීති දස්සනත්ථං වුත්තං. යථාවුත්තා හි එකූනසත්තති චෙතනා කුසලාපි අවිජ්ජාපච්චයා හොන්ති, පගෙව ඉතරා අප්පහීනාවිජ්ජස්සෙව උප්පජ්ජනතො පහීනාවිජ්ජස්ස අනුප්පජ්ජනතො.

යස්මා යං තං යථාවුත්තං චෙතනාභෙදං කායසඞ්ඛාරඤ්චෙව වචීසඞ්ඛාරඤ්ච මනොසඞ්ඛාරඤ්ච පරෙහි අනුස්සාහිතො සාමම්පි අසඞ්ඛාරිකචිත්තෙන කරොති, පරෙහි කාරියමානො සසඞ්ඛාරිකචිත්තෙනපි කරොති, ‘‘ඉදං නාම කම්මං කරොන්තොපි තස්ස එවරූපො නාම විපාකො භවිස්සතී’’ති එවං කම්මං විපාකඤ්ච ජානන්තොපි කරොති, මාතාපිතූසු චෙතියවන්දනාදීනි කරොන්තෙසු අනුකරොන්තො දාරකො විය කෙවලං කම්මඤ්ඤෙව විජ්ජානන්තො ‘‘ඉමස්ස පන කම්මස්ස අයං විපාකො’’ති විපාකං අජානන්තොපි කරොති , තස්මා තං දස්සෙතුං ‘‘සාමං වා ත’’න්තිආදි වුත්තං. පරෙහි අනාණත්තොති සරසෙනෙව වත්තමානො. ජානන්තොති අනුස්සවාදිවසෙන ජානන්තො.

නනු ච ඛීණාසවො චෙතියං වන්දති, ධම්මං භණති, කම්මට්ඨානං මනසි කරොති, කථමස්ස කායකම්මාදයො න හොන්තීති? අවිපාකත්තා. ඛීණාසවෙන හි කතකම්මං නෙව කුසලං හොති නාකුසලං, අවිපාකං හුත්වා කිරියාමත්තෙ තිට්ඨති. තෙනස්ස තෙ කායාදයො න හොන්ති. තෙනෙවාහ ‘‘ඛීණාසවස්ස කායෙන කරණකම්මං පඤ්ඤායතී’’තිආදි. තන්ති කුසලාකුසලං.

ඛිඩ්ඩාය පදුස්සන්තීති ඛිඩ්ඩාපදොසිනො, ඛිඩ්ඩාපදොසිනො එව ඛිඩ්ඩාපදොසිකා. ඛිඩ්ඩාපදොසො වා එතෙසං අත්ථීති ඛිඩ්ඩාපදොසිකා. තෙ කිර පුඤ්ඤවිසෙසාධිගතෙන මහන්තෙන අත්තනො සිරිවිභවෙන නක්ඛත්තං කීළන්තා තාය සම්පත්තියා මහන්තතාය ‘‘ආහාරං පරිභුඤ්ජිම්හා න පරිභුඤ්ජිම්හා’’තිපි න ජානන්ති. අථ එකාහාරාතික්කමතො පට්ඨාය නිරන්තරං ඛාදන්තාපි පිවන්තාපි චවන්තියෙව න තිට්ඨන්ති. කස්මා? කම්මජතෙජස්ස බලවතාය කරජකායස්ස මන්දතාය. මනුස්සානඤ්හි කම්මජතෙජො මන්දො, කරජකායො බලවා. තෙසං තෙජස්ස මන්දතාය කායස්ස බලවතාය සත්තාහම්පි අතික්කමිත්වා උණ්හොදකඅච්ඡයාගුආදීහි සක්කා කරජකායං උපත්ථම්භෙතුං. දෙවානං පන තෙජො බලවා හොති උළාරපුඤ්ඤනිබ්බත්තත්තා උළාරගරුසිනිද්ධසුධාහාරජීරණතො ච. කරජං මන්දං මුදුසුඛුමාලභාවතො. තෙ එකං ආහාරවෙලං අක්කමිත්වාව සණ්ඨාපෙතුං න සක්කොන්ති. යථා නාම ගිම්හානං මජ්ඣන්හිකෙ තත්තපාසාණෙ ඨපිතං පදුමං වා උප්පලං වා සායන්හසමයෙ ඝටසතෙනපි සිඤ්චියමානං පාකතිකං න හොති විනස්සතියෙව, එවමෙව පච්ඡා නිරන්තරං ඛාදන්තාපි පිවන්තාපි චවන්තියෙව න තිට්ඨන්ති. කතමෙ පන තෙ දෙවාති? ‘‘ඉමෙ නාමා’’ති අට්ඨකථාය විචාරණා නත්ථි, ‘‘ආහාරූපච්ඡෙදෙන ආතපෙ ඛිත්තමාලා වියා’’ති වුත්තත්තා යෙ කෙචි කබළීකාරාහාරූපජීවිනො දෙවා එවං කරොන්ති, තෙ එවං චවන්තීති වෙදිතබ්බා. අභයගිරිවාසිනො පනාහු ‘‘නිම්මානරතිපරනිම්මිතවසවත්තිනො තෙ දෙවා, ඛිඩ්ඩාය පදුස්සනමත්තෙනෙව හෙතෙ ඛිඩ්ඩාපදොසිකාති වුත්තා’’ති. කො පනෙත්ථ දෙවානං ආහාරො, කා ආහාරවෙලාති? ‘‘සබ්බෙසම්පි කාමාවචරදෙවානං සුධා ආහාරො, සා හෙට්ඨිමෙහි හෙට්ඨිමෙහි උපරිමානං උපරිමානං පණීතතමා හොති. තං යථාසකං දිවසවසෙනෙව දිවසෙ දිවසෙ භුඤ්ජන්ති. කෙචි පන බදරප්පමාණං සුධාහාරං පරිභුඤ්ජන්ති. සො ජිව්හායං ඨපිතමත්තොයෙව යාව කෙසග්ගනඛග්ගා කායං ඵරති, තෙසංයෙව දිවසවසෙන සත්තදිවසං යාපනසමත්ථොව හොතී’’ති වදන්ති.

ඉස්සාපකතත්තා පදුට්ඨෙන මනසා පදුස්සන්තීති මනොපදොසිකා. උසූයවසෙන වා මනසො පදොසො මනොපදොසො, සො එතෙසං අත්ථි විනාසහෙතුභූතොති මනොපදොසිකා. අක්කුද්ධො රක්ඛතීති කුද්ධස්ස සො කොධො ඉතරස්මිං අක්කුජ්ඣන්තෙ අනුපාදානො එකවාරමෙව උප්පත්තියා අනාසෙවනො චාවෙතුං න සක්කොති, උදකන්තං පත්වා අග්ගි විය නිබ්බායති, තස්මා අක්කුද්ධො තං චවනතො රක්ඛති. උභොසු පන කුද්ධෙසු භිය්යො භිය්යො අඤ්ඤමඤ්ඤම්හි පරිවඩ්ඪනවසෙන තිඛිණසමුදාචාරො නිස්සයදහනරසො කොධො උප්පජ්ජමානො හදයවත්ථුං නිදහන්තො අච්චන්තසුඛුමාලං කරජකායං විනාසෙති, තතො සකලොපි අත්තභාවො අන්තරධායති. තෙනාහ ‘‘උභොසු පනා’’තිආදි. තථා චාහ භගවා ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤම්හි පදුට්ඨචිත්තා කිලන්තකාය…පෙ… චවන්තී’’ති (දී. නි. 1.47).

කතමෙ තෙන දෙවා දට්ඨබ්බාති එත්ථ තෙනාති පච්චත්තෙ කරණවචනන්ති ආහ ‘‘කතමෙ නාම තෙ දෙවා දට්ඨබ්බා’’ති. කරණත්ථෙයෙව වා එතං කරණවචනන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තෙන වා අත්තභාවෙනා’’ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

චෙතනාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. විභත්තිසුත්තවණ්ණනා

172. දුතියෙ අත්ථප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං අත්ථෙ පභෙදගතං ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා. අත්ථොති චෙත්ථ සඞ්ඛෙපතො හෙතුඵලං. තඤ්හි හෙතුවසෙන අරණීයං ගන්තබ්බං පත්තබ්බං, තස්මා ‘‘අත්ථො’’ති වුච්චති. පභෙදතො පන යං කිඤ්චි පච්චයසමුප්පන්නං, නිබ්බානං, භාසිතත්ථො, විපාකො, කිරියාති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ‘‘අත්ථො’’ති වෙදිතබ්බා , තං අත්ථං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං අත්ථෙ පභෙදගතං ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා. තෙනාහ ‘‘පඤ්චසු අත්ථෙසු පභෙදගතං ඤාණ’’න්ති. ආචික්ඛාමීතිආදීසු ආදිතො කථෙන්තො ආචික්ඛති නාම, උද්දිසතීති අත්ථො. තමෙව උද්දෙසං පරියොසාපෙන්තො දෙසෙති. යථාඋද්දිට්ඨමත්ථං උද්දිසනවසෙන පකාරෙහි ඤාපෙන්තො ඤාපෙති. පකාරෙහි එව තමත්ථං පතිට්ඨාපෙන්තො පට්ඨපෙති. යථාඋද්දිට්ඨං පටිනිද්දිසනවසෙන විවරති. විවටං විභජති. විභත්තඅත්ථං හෙතූදාහරණදස්සනෙහි පාකටං කරොන්තො උත්තානිං කරොති.

තිස්සො පටිසම්භිදාති ධම්මනිරුත්තිපටිභානපටිසම්භිදා. තත්ථ ධම්මපටිසම්භිදා නාම ධම්මප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං ඤාණං. ධම්මොති ච සඞ්ඛෙපතො පච්චයො. සො හි යස්මා තං තං විදහති පවත්තෙති චෙව පාපෙති ච, තස්මා ‘‘ධම්මො’’ති වුච්චති. පභෙදතො පන යො කොචි ඵලනිබ්බත්තකො හෙතු, අරියමග්ගො, භාසිතං, කුසලං, අකුසලන්ති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ‘‘ධම්මො’’ති වෙදිතබ්බා, තං ධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං ධම්මෙ පභෙදගතං ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. නිරුත්තිප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං නිරුත්තාභිලාපෙ පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදාති. ඉදං වුත්තං හොති – අත්ථෙ ච ධම්මෙ ච යා සභාවනිරුත්ති, තං සභාවනිරුත්තිං සද්දං ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං සභාවනිරුත්තාභිලාපෙ පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදාති.

එවමයං නිරුත්තිපටිසම්භිදා සද්දාරම්මණා නාම ජාතා, න පඤ්ඤත්තිආරම්මණා. කස්මා? යස්මා සද්දං සුත්වා ‘‘අයං සභාවනිරුත්තී’’ති ජානන්ති. පටිසම්භිදාප්පත්තො හි ‘‘ඵස්සො’’ති වුත්තෙ ‘‘අයං සභාවනිරුත්තී’’ති ජානාති, ‘‘ඵස්සා’’ති වා ‘‘ඵස්ස’’න්ති වා වුත්තෙ පන ‘‘අයං අසභාවනිරුත්තී’’ති ජානාති. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො. අඤ්ඤං පනෙස නාමාඛ්යාතඋපසග්ගබ්යඤ්ජනසද්දං ජානාති න ජානාතීති? යදග්ගෙන සද්දං ජානිත්වා ‘‘අයං සභාවනිරුත්ති, අයං අසභාවනිරුත්තී’’ති ජානාති, තදග්ගෙන තම්පි ජානිස්සතීති. තං පන ‘‘නයිදං පටිසම්භිදාකිච්ච’’න්ති පටික්ඛිපිත්වා ඉදං වත්ථු කථිතං –

තිස්සදත්තත්ථෙරො කිර බොධිමණ්ඩෙ සුවණ්ණසලාකං ගහෙත්වා ‘‘අට්ඨාරසසු භාසාසු කතරභාසාය කථෙමී’’ති පවාරෙසි. තං පන තෙන අත්තනො උග්ගහෙ ඨත්වා පවාරිතං, න පටිසම්භිදාය ඨිතෙන. සො හි මහාපඤ්ඤතාය තං තං භාසං කථාපෙත්වා උග්ගහෙත්වා එවං පවාරෙසි. ‘‘භාසං නාම සත්තා උග්ගණ්හන්තී’’ති වත්වා පනෙත්ථ ඉදං කථිතං. මාතාපිතරො හි දහරකාලෙ කුමාරකෙ මඤ්චෙ වා පීඨෙ වා නිපජ්ජාපෙත්වා තං තං කථයමානා තානි තානි කිච්චානි කරොන්ති. දාරකා තෙසං තං තං භාසං වවත්ථාපෙන්ති ‘‘ඉමිනා ඉදං වුත්ත’’න්ති. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ සබ්බම්පි භාසං ජානන්ති. මාතා දමිළී, පිතා අන්ධකො. තෙසං ජාතො දාරකො සචෙ මාතුකථං පඨමං සුණාති, දමිළභාසං භාසිස්සති. සචෙ පිතුකථං පඨමං සුණාති, අන්ධකභාසං භාසිස්සති. උභින්නම්පි පන කථං අස්සුණන්තො මාගධභාසං භාසිස්සති. යොපි අගාමකෙ මහාඅරඤ්ඤෙ නිබ්බත්තො, තත්ථ අඤ්ඤො කථෙන්තො නාම නත්ථි. සොපි අත්තනො ධම්මතාය වචනං සමුට්ඨාපෙන්තො, මාගධභාසමෙව භාසිස්සති. නිරයෙ, තිරච්ඡානයොනියං, පෙත්තිවිසයෙ, මනුස්සලොකෙ, දෙවලොකෙති සබ්බත්ථ මාගධභාසාව උස්සන්නා, සෙසා ඔට්ටකිරාතඅන්ධකයොනකදමිළභාසාදිකා අට්ඨාරස භාසා පරිවත්තන්ති, කාලන්තරෙන අඤ්ඤථා හොන්ති ච නස්සන්ති ච.

අයමෙවෙකා යථාභුච්චබ්රහ්මවොහාරඅරියවොහාරසඞ්ඛාතා මාගධභාසා න පරිවත්තති. සා හි කත්ථචි කදාචි පරිවත්තන්තීපි න සබ්බත්ථ සබ්බදා සබ්බථාව පරිවත්තති, කප්පවිනාසෙපි තිට්ඨතියෙව. සම්මාසම්බුද්ධොපි හි තෙපිටකං බුද්ධවචනං තන්තිං ආරොපෙන්තො මාගධභාසාය එව ආරොපෙසි. කස්මා? එවඤ්හි ආහරිතුං සුඛං හොති. මාගධභාසාය හි තන්තිං ආරුළ්හස්ස බුද්ධවචනස්ස පටිසම්භිදාප්පත්තානං සොතපථාගමනමෙව පපඤ්චො. තෙන සඞ්ඝටිතමත්තෙනෙව නයසතෙන නයසහස්සෙන අත්ථො උපට්ඨාති. අඤ්ඤාය භාසාය තන්තිං ආරුළ්හකං සොධෙත්වා උග්ගහෙතබ්බං හොති, බහුම්පි උග්ගහෙත්වා පන පුථුජ්ජනස්ස පටිසම්භිදාප්පත්ති නාම නත්ථි, අරියසාවකො නොපටිසම්භිදාප්පත්තො නාම නත්ථි.

පටිභානප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං පටිභානෙ පභෙදගතං ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා. අත්ථධම්මාදිවිසයෙසු හි තීසු ඤාණෙසු ‘‘ඉමානි ඤාණානි ඉදමත්ථජොතකානී’’ති (විභ. 725-731) එවං පවත්තඤාණස්සෙතං අධිවචනං. ඉමා පන චතස්සො පටිසම්භිදා ද්වීසු ඨානෙසු පභෙදං ගච්ඡන්ති, පඤ්චහි කාරණෙහි විසදා හොන්තීති වෙදිතබ්බා. කතමෙසු ද්වීසු? සෙක්ඛභූමියඤ්ච අසෙක්ඛභූමියඤ්ච, තත්ථ සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස මහාකස්සපත්ථෙරස්ස මහාකච්චායනත්ථෙරස්ස මහාකොට්ඨිකත්ථෙරස්සාති අසීතියාපි මහාථෙරානං පටිසම්භිදා අසෙක්ඛභූමියං පභෙදගතා. ආනන්දත්ථෙරස්ස, චිත්තස්ස ගහපතිනො, ධම්මිකස්ස උපාසකස්ස, උපාලිස්ස ගහපතිනො, ඛුජ්ජුත්තරාය උපාසිකායාති එවමාදීනං පටිසම්භිදා සෙක්ඛභූමියං පභෙදගතාති ඉමාසු ද්වීසු භූමීසු පභෙදං ගච්ඡන්ති. පභෙදො නාම මග්ගෙහි අධිගතානං පටිසම්භිදානං පභෙදගමනං.

කතමෙහි පඤ්චහි කාරණෙහි පටිසම්භිදා විසදා හොන්තීති? අධිගමෙන, පරියත්තියා, සවනෙන , පරිපුච්ඡාය, පුබ්බයොගෙන. තත්ථ අධිගමො නාම අරහත්තං. තඤ්හි පත්තස්ස පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. සවනං නාම ධම්මස්සවනං. සක්කච්චං සුණන්තස්ස හි පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. පරිපුච්ඡා නාම අට්ඨකථා. උග්ගහිතපාළියා අත්ථං කථෙන්තස්ස හි පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. පුබ්බයොගො නාම පුබ්බයොගාවචරතා හරණපච්චාහරණනයෙන පරිහටකම්මට්ඨානතා. පුබ්බයොගාවචරස්ස හි පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති.

එතෙසු පන පරියත්ති, සවනං, පරිපුච්ඡාති ඉමානි තීණි පභෙදස්සෙව බලවකාරණානි, පුබ්බයොගො අධිගමස්ස බලවපච්චයො. පභෙදස්ස හොති න හොතීති? හොති, න පන යථා අධිගමස්ස බලවපච්චයො හොති, තථා පභෙදස්ස. පරියත්තිසවනපරිපුච්ඡා හි පුබ්බෙ හොන්තු වා මා වා, පුබ්බයොගෙන පන පුබ්බෙ චෙව එතරහි ච සඞ්ඛාරසම්මසනං විනා පටිසම්භිදාධිගමො නාම නත්ථි. ඉමෙ පන ද්වෙපි එකතො හුත්වා පටිසම්භිදා උපත්ථම්භෙත්වා විසදා හොන්තීති.

විභත්තිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3-4. මහාකොට්ඨිකසුත්තාදිවණ්ණනා

173-4. තතියෙ ඵස්සායතනානන්ති එත්ථ ආකරට්ඨො ආයතනසද්දොති ආහ ‘‘ඵස්සාකරාන’’න්තිආදි. ‘‘සුවණ්ණායතනං, රජතායතන’’න්තිආදීසු ආකරොපි ‘‘ආයතන’’න්ති වුත්තො, සඤ්ජාතිසමොසරණාදිවසෙනපි ආයතනට්ඨො ලබ්භතියෙව. මා-ඉති පටිසෙධෙ නිපාතො. ස්වායං ඡන්නං ඵස්සායතනානං අසෙසං විරාගනිරොධා අත්ථඤ්ඤං වචනං කිඤ්චීති සන්ධායාහාති ආහ ‘‘මා භණීති අත්ථො’’ති. පඤ්චඵස්සායතනානි නිරුද්ධානීති චක්ඛාදීනඤ්ච තත්ථ අභාවං සන්ධාය වදති. ඡට්ඨස්සාති මනායතනස්ස. චතුත්ථෙ නත්ථි වත්තබ්බං.

මහාකොට්ඨිකසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5-6. උපවාණසුත්තාදිවණ්ණනා

175-6. පඤ්චමෙ විජ්ජායාති දිබ්බචක්ඛුපුබ්බෙනිවාසානුස්සතිආසවක්ඛයඤාණසඞ්ඛාතාය තිවිධාය විජ්ජාය, අට්ඨවිධාය වා. අට්ඨවිධාපි හි විජ්ජා විපස්සනාඤාණෙන මනොමයිද්ධියා ච සහ අභිඤ්ඤා පරිග්ගහෙත්වා වුත්තා. පන්නරසධම්මභෙදෙන චරණෙන සමන්නාගතොති සීලසංවරො, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, ජාගරියානුයොගො, සද්ධා, හිරී, ඔත්තප්පං, බාහුසච්චං, වීරියං, සති, පඤ්ඤා, චත්තාරි රූපාවචරජ්ඣානානීති එවං පන්නරසභෙදෙන චරණධම්මෙන සමන්නාගතො. ඉමෙයෙව හි පන්නරස ධම්මා යස්මා එතෙහි චරති අරියසාවකො ගච්ඡති අමතං දිසං, තස්මා ‘‘චරණ’’න්ති වුත්තා. ඡට්ඨෙ නත්ථි වත්තබ්බං.

උපවාණසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. රාහුලසුත්තවණ්ණනා

177. සත්තමෙ පථවීධාතුරෙවෙසාති දුවිධාපෙසා ථද්ධට්ඨෙන, කක්ඛළට්ඨෙන, ඵරුසට්ඨෙන එකලක්ඛණා පථවීධාතු එවාති අජ්ඣත්තිකං බාහිරාය සද්ධිං යොජෙත්වා දස්සෙති. කස්මා? බාහිරාය පථවීධාතුයා අචෙතනාභාවො පාකටො, න අජ්ඣත්තිකාය, තස්මා බාහිරාය සද්ධිං එකසදිසා අචෙතනායෙවාති ගණ්හන්තස්ස සුඛපරිග්ගාහා හොති, යථා කිං? දන්තෙන ගොණෙන සද්ධිං යොජිතො අදන්තො කතිපාහමෙව විසුකායති විප්ඵන්දති, අථ න චිරස්සෙව දමථං උපෙති, එවං අජ්ඣත්තිකං බාහිරාය සද්ධිං එකසදිසාති ගණ්හන්තස්ස කතිපාහමෙව අචෙතනභාවෙන උපට්ඨාති, අථ න චිරෙනෙවස්සා අචෙතනභාවො පාකටො හොති ධාතුමත්තතාය දස්සනතො. නෙතං මම…පෙ… දට්ඨබ්බන්ති තං උභයම්පි ‘‘න එතං මම, න එසොහමස්මි, න එසො මෙ අත්තා’’ති එවං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දට්ඨබ්බං. යථාභූතන්ති යථාසභාවං. තඤ්හි අනිච්චාදිසභාවං, තස්මා අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාති එවං දට්ඨබ්බන්ති අත්ථො. යස්මා ‘‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’’ති පස්සන්තො නෙව කත්ථචි අත්තානං පස්සති, න තං පරස්ස කිඤ්චනභාවෙ උපනෙතබ්බං පස්සති, න පරස්ස අත්තානං අත්තනො කිඤ්චනභාවෙ උපනෙතබ්බං පස්සති, තස්මා වුත්තං ‘‘චතුකොටිකසුඤ්ඤතා නාම කථිතා’’ති.

රාහුලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. ජම්බාලීසුත්තවණ්ණනා

178. අට්ඨමෙ සන්තන්ති අඞ්ගසන්තතාය චෙව ආරම්මණසන්තතාය ච කමනීයං මනොහරං. චෙතොවිමුත්තින්ති රූපාරූපාවචරං චිත්තවිමුත්තිං. තෙනෙවාහ ‘‘අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං අඤ්ඤතරං සමාපත්ති’’න්ති. ලෙපමක්ඛිතෙනාති ලාඛාමක්ඛිතෙන. පාරිපන්ථිකෙ අසොධෙත්වාති කාමච්ඡන්දාදිපාරිපන්ථිකෙ අසොධෙත්වා. යො හි කාමාදීනවපච්චවෙක්ඛණාදීහි කාමච්ඡන්දං න සුට්ඨු වික්ඛම්භෙත්වා කායප්පස්සද්ධිවසෙන දුට්ඨුල්ලං සුප්පටිප්පස්සද්ධං අකත්වා ආරම්භධාතුමනසිකාරාදිවසෙන ථිනමිද්ධං න සුට්ඨු පටිවිනොදෙත්වා සමථනිමිත්තමනසිකාරාදිවසෙන උද්ධච්චකුක්කුච්චං න සමූහතං කත්වා අඤ්ඤෙපි සමාධිපරිපන්ථෙ ධම්මෙ න සුට්ඨු සොධෙත්වා ඣානං සමාපජ්ජති. සො අසොධිතං ආසයං පවිට්ඨභමරො විය අසුද්ධං උය්යානං පවිට්ඨරාජා විය ච ඛිප්පමෙව නික්ඛමති. යො පන සමාධිපරිපන්ථෙ ධම්මෙ සුට්ඨු විසොධෙත්වා ඣානං සමාපජ්ජති, සො සුවිසොධිතං ආසයං පවිට්ඨභමරො විය සුපරිසුද්ධං උය්යානං පවිට්ඨරාජා විය ච සකලම්පි දිවසභාගං අන්තොසමාපත්තියංයෙව හොති.

ආයමුඛානීති නදිතළාකකන්දරපදරාදිතො ආගමනමග්ගා. තෙ ච කන්දරායෙවාති ආහ ‘‘චතස්සො පවිසනකන්දරා’’ති. අපායමුඛානීති අපගමනමග්ගා. අපෙන්ති අපගච්ඡන්ති එතෙහීති හි අපායා, තෙ එව මුඛානීති අපායමුඛානි. තානි ච උදකනික්ඛමනච්ඡිද්දානීති ආහ ‘‘අපවාහනච්ඡිද්දානී’’ති, අපායසඞ්ඛාතානි උදකනික්ඛමනච්ඡිද්දානීති අත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ජම්බාලීසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. නිබ්බානසුත්තවණ්ණනා

179. නවමෙ අභිධම්මෙ වුත්තනයෙනාති –

‘‘කතමා හානභාගිනී පඤ්ඤා? පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභිං කාමසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති හානභාගිනී පඤ්ඤා, තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති ඨිතිභාගිනී පඤ්ඤා. අවිතක්කසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විසෙසභාගිනී පඤ්ඤා. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසඤ්හිතා නිබ්බෙධභාගිනී පඤ්ඤා’’ති (විභ. 799) –

ආදිනා විභඞ්ගෙ වුත්තනයෙන එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභින්ති ය්වායං අප්පගුණස්ස පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභී, තං. කාමසහගතාසඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්තීති තතො වුට්ඨිතං ආරම්මණවසෙන කාමසහගතා හුත්වා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති තුදන්ති චොදෙන්ති. තස්ස කාමානුපක්ඛන්දානං සඤ්ඤාමනසිකාරානං වසෙන සා පඨමජ්ඣානපඤ්ඤා හායති පරිහායති, තස්මා ‘‘හානභාගිනී පඤ්ඤා’’ති වුත්තා. තදනුධම්මතාති තදනුරූපසභාවා. සති සන්තිට්ඨතීති ඉදං මිච්ඡාසතිං සන්ධාය වුත්තං, න සම්මාසතිං. යස්ස හි පඨමජ්ඣානානුරූපසභාවා පඨමජ්ඣානං සන්තතො පණීතතො දිස්වා අස්සාදයමානා අභිනන්දමානා නිකන්ති උප්පජ්ජති, තස්ස නිකන්තිවසෙන පඨමජ්ඣානපඤ්ඤා නෙව හායති න වඩ්ඪති, ඨිතිකොට්ඨාසිකා හොති. තෙන වුත්තං ‘‘ඨිතිභාගිනී පඤ්ඤා’’ති. අවිතක්කසහගතාති අවිතක්කං දුතියජ්ඣානං සන්තතො පණීතතො මනසිකරොතො ආරම්මණවසෙන අවිතක්කසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා. සමුදාචරන්තීති පගුණතො පඨමජ්ඣානතො වුට්ඨිතං දුතියජ්ඣානාධිගමත්ථාය තුදන්ති චොදෙන්ති, තස්ස උපරි දුතියජ්ඣානානුපක්ඛන්දානං සඤ්ඤාමනසිකාරානං වසෙන සා පඨමජ්ඣානපඤ්ඤා විසෙසභූතස්ස දුතියජ්ඣානස්ස උප්පත්තිපදට්ඨානතාය ‘‘විසෙසභාගිනී’’ති වුත්තා.

නිබ්බිදාසහගතාති තංයෙව පඨමජ්ඣානලාභිං ඣානතො වුට්ඨිතං නිබ්බිදාසඞ්ඛාතෙන විපස්සනාඤාණෙන සහගතා. විපස්සනාඤාණඤ්හි ඣානඞ්ගභෙදෙ වත්තන්තෙ නිබ්බින්දති උක්කණ්ඨති, තස්මා ‘‘නිබ්බිදා’’ති වුච්චති. සමුදාචරන්තීති නිබ්බානසච්ඡිකිරියත්ථාය තුදන්ති චොදෙන්ති. විරාගූපසඤ්හිතාති විරාගසඞ්ඛාතෙන නිබ්බානෙන උපසංහිතා. විපස්සනාඤාණඤ්හි සක්කා ඉමිනා මග්ගෙන විරාගං නිබ්බානං සච්ඡිකාතුන්ති පවත්තිතො ‘‘විරාගූපසංහිත’’න්ති වුච්චති. තංසම්පයුත්තසඤ්ඤාමනසිකාරාපි විරාගූපසංහිතා එව නාම. තස්ස තෙසං සඤ්ඤාමනසිකාරානං වසෙන සා පඨමජ්ඣානපඤ්ඤා අරියමග්ගප්පටිවෙධස්ස පදට්ඨානතාය ‘‘නිබ්බෙධභාගිනී’’ති වුත්තාති.

නිබ්බානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. මහාපදෙසසුත්තවණ්ණනා

180. දසමෙ මහාඔකාසෙති මහන්තෙ ඔකාසෙ මහන්තානි ධම්මස්ස පතිට්ඨාපනට්ඨානානි. යෙසු පතිට්ඨාපිතො ධම්මො නිච්ඡීයති අසන්දෙහතො. කානි පන තානි? ආගමනවිසිට්ඨානි සුත්තොතරණාදීනි. දුතියවිකප්පෙ අපදිසීයන්තීති අපදෙසා, මහන්තා අපදෙසා එතෙසන්ති මහාපදෙසා. ‘‘සම්මුඛා මෙතං, ආවුසො, භගවතො සුත’’න්තිආදිනා කෙනචි ආභතස්ස ධම්මොති විනිච්ඡයනෙ කාරණං. කිං පන තන්ති? තස්ස යථාභතස්ස සුත්තොතරණාදි එව. යදි එවං කථං චත්තාරොති? යස්මා ධම්මස්ස ද්වෙ සම්පදායො සත්ථා සාවකො ච. තෙසු සාවකා සඞ්ඝගණපුග්ගලවසෙන තිවිධා. එවමිමම්හා මයායං ධම්මො පටිග්ගහිතොති අපදිසිතබ්බානං භෙදෙන චත්තාරො. තෙනාහ ‘‘සම්මුඛා මෙතං, ආවුසො, භගවතො සුත’’න්තිආදි. තථා ච වුත්තං නෙත්තියං (නෙත්ති. 4.18) ‘‘චත්තාරො මහාපදෙසා බුද්ධාපදෙසො, සඞ්ඝාපදෙසො, ගණාපදෙසො, පුග්ගලාපදෙසො. ඉමෙ චත්තාරො මහාපදෙසා’’ති. බුද්ධො අපදෙසො එතස්සාති බුද්ධාපදෙසො. එස නයො සෙසෙසුපි. තෙනාහ ‘‘බුද්ධාදයො…පෙ… මහාකාරණානී’’ති.

නෙව අභිනන්දිතබ්බන්ති න සම්පටිච්ඡිතබ්බං, ගන්ථස්ස සම්පටිච්ඡනං නාම සවනන්ති ආහ ‘‘න සොතබ්බ’’න්ති. පදබ්යඤ්ජනානීති පදානි ච බ්යඤ්ජනානි ච, අත්ථපදානි බ්යඤ්ජනපදානි චාති අත්ථො. පජ්ජති අත්ථො එතෙහීති පදානි, අක්ඛරාදීනි බ්යඤ්ජනපදානි. පජ්ජිතබ්බතො පදානි, සඞ්කාසනාදීනි අත්ථපදානි. ‘‘අට්ඨකථායං පදසඞ්ඛාතානි බ්යඤ්ජනානීති බ්යඤ්ජනපදානෙව වුත්තානී’’ති කෙචි. අත්ථං බ්යඤ්ජෙන්තීති බ්යඤ්ජනානි, බ්යඤ්ජනපදානි. තෙහි බ්යඤ්ජිතබ්බතො බ්යඤ්ජනානි, අත්ථපදානීති උභයසඞ්ගහතො. ඉමස්මිං ඨානෙති තෙනාභතසුත්තස්ස ඉමස්මිං පදෙසෙ. පාළි වුත්තාති කෙවලො පාළිධම්මො වුත්තො. අත්ථො වුත්තොති පාළියා අත්ථො වුත්තො නිද්දිට්ඨො. අනුසන්ධි කථිතොති යථාරද්ධදෙසනාය උපරිදෙසනාය ච අනුසන්ධානං කථිතං, සම්බන්ධො කථිතො. පුබ්බාපරං කථිතන්ති පුබ්බෙන පරං අවිරුජ්ඣනඤ්චෙව විසෙසට්ඨානඤ්ච කථිතං පකාසිතං. එවං පාළිධම්මාදීනි සම්මදෙව සල්ලක්ඛෙත්වා ගහණං සාධුකං උග්ගහණන්ති ආහ ‘‘සුට්ඨු ගහෙත්වා’’ති. සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බානීති ඤාණෙන සුත්තෙ ඔගාහෙත්වා තාරෙතබ්බානි. තං පන ඔගාහෙත්වා තරණං තත්ථ ඔතරණං අනුප්පවෙසනං හොතීති වුත්තං ‘‘ඔතරිතබ්බානී’’ති. සංසන්දෙත්වා දස්සනං සන්දස්සනන්ති ආහ ‘‘විනයෙ සංසන්දෙතබ්බානී’’ති.

‘‘කිං පන තං සුත්තං, කො වා විනයො’’ති විචාරණායං ආචරියානං මතිභෙදමුඛෙන තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි වුත්තං. විනයොති විභඞ්ගපාඨමාහ. සො හි මාතිකාසඤ්ඤිතස්ස සුත්තස්ස අත්ථෙ සූචනතො ‘‘සුත්ත’’න්ති වත්තබ්බතං අරහති. විවිධනයත්තා විසිට්ඨනයත්තා ච විනයො, ඛන්ධකපාඨො. එවන්ති එවං සුත්තවිනයෙසු පරිග්ගය්හමානෙසු විනයපිටකම්පි න පරියාදියති පරිවාරපාළියා අසඞ්ගහිතත්තා. සුත්තන්තාභිධම්මපිටකානි වා සුත්තං අත්ථසූචනාදිඅත්ථසම්භවතො. එවම්පීති සුත්තන්තාභිධම්මපිටකානි සුත්තං, විනයපිටකං විනයොති එවං සුත්තවිනයවිභාගෙ වුච්චමානෙපි. න තාව පරියාදියන්තීති න තාව අනවසෙසතො පරිග්ගය්හන්ති . කස්මාති චෙති ආහ ‘‘අසුත්තනාමකඤ්හී’’තිආදි. යස්මා සුත්තන්ති ඉමං නාමං අනාරොපෙත්වා සඞ්ගීතං ජාතකාදිබුද්ධවචනං අත්ථි, තස්මා වුත්තනයෙන තීණි පිටකානි න පරියාදියන්තීති. සුත්තනිපාතඋදානඉතිවුත්තකානි දීඝනිකායාදයො විය සුත්තන්ති නාමං ආරොපෙත්වා අසඞ්ගීතානීති අධිප්පායෙනෙත්ථ ජාතකාදීහි සද්ධිං තානිපි ගහිතානි. බුද්ධවංසචරියාපිටකානං පනෙත්ථ අග්ගහණෙ කාරණං මග්ගිතබ්බං, කිං වා එතෙන මග්ගනෙන. සබ්බොපායං වණ්ණනානයො ථෙරවාදදස්සනමුඛෙන පටික්ඛිත්තො එවාති.

කිං අත්ථීති අසුත්තනාමකං බුද්ධවචනං නත්ථියෙවාති දස්සෙති. තං සබ්බං පටික්ඛිපිත්වාති ‘‘සුත්තන්ති විනයො’’තිආදිනා වුත්තසංවණ්ණනායං ‘‘නායමත්ථො ඉධාධිප්පෙතො’’ති පටිසෙධෙත්වා. විනෙති එතෙන කිලෙසෙති විනයො, කිලෙසවිනයනූපායො, සො එව කාරණන්ති ආහ ‘‘විනයො පන කාරණ’’න්ති.

ධම්මෙති පරියත්තිධම්මෙ. සරාගායාති සරාගභාවාය කාමරාගභවරාගපරිබ්රූහනාය. සංයොගායාති භවසංයොජනාය. සඋපාදානායාති චතුරූපාදානූපසංහිතතාය. මහිච්ඡතායාති මහිච්ඡභාවාය. අසන්තුට්ඨියාති අසන්තුට්ඨභාවාය. කොසජ්ජායාති කුසීතභාවාය. සඞ්ගණිකායාති කිලෙසසඞ්ගණිකවිහාරාය. ආචයායාති තිවිධවට්ටාචයාය. විරාගායාති සකලවට්ටතො විරජ්ජනත්ථාය. විසංයොගායාති කාමරාගාදීහි විසංයුජ්ජනත්ථාය. අනුපාදානායාති සබ්බස්සපි කම්මභවස්ස අග්ගහණාය. අප්පිච්ඡතායාති පච්චයප්පිච්ඡතාදිවසෙන සබ්බසො ඉච්ඡාය අපගමාය. සන්තුට්ඨියාති ද්වාදසවිධසන්තුට්ඨභාවාය. වීරියාරම්භායාති කායිකස්ස චෙව චෙතසිකස්ස ච වීරියස්ස පග්ගණ්හනත්ථාය. විවෙකායාති පවිවිත්තභාවාය කාමවිවෙකාදිතදඞ්ගවිවෙකාදිවිවෙකසිද්ධියා. අපචයායාති සබ්බස්සපි වට්ටස්ස අපචයනාය, නිබ්බානායාති අත්ථො. එවං යො පරියත්තිධම්මො උග්ගහණධාරණපරිපුච්ඡාමනසිකාරවසෙන යොනිසො පටිපජ්ජන්තස්ස සරාගාදිභාවපරිවජ්ජනස්ස කාරණං හුත්වා විරාගාදිභාවාය සංවත්තති, එකංසතො එසො ධම්මො, එසො විනයො සම්මදෙව අපායාදීසු අපතනවසෙන ධාරණතො කිලෙසානං විනයනතො ච. සත්ථු සම්මාසම්බුද්ධස්ස ඔවාදානුරූපප්පවත්තිභාවතො එතං සත්ථුසාසනන්ති ච ජානෙය්යාසීති අත්ථො.

චතුසච්චත්ථසූචනං සුත්තන්ති ආහ ‘‘සුත්තෙති තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ’’ති. තෙපිටකඤ්හි බුද්ධවචනං සච්චවිනිමුත්තං නත්ථි. රාගාදිවිනයකාරණං යථා තෙන සුත්තපදෙන පකාසිතන්ති ආහ ‘‘විනයෙති එතස්මිං රාගාදිවිනයකාරණෙ’’ති. සුත්තෙ ඔතරණඤ්චෙත්ථ තෙපිටකබුද්ධවචනපරියාපන්නතාවසෙනෙව වෙදිතබ්බං, න අඤ්ඤථාති ආහ ‘‘සුත්තප්පටිපාටියා කත්ථචි අනාගන්ත්වා’’ති. ඡල්ලිං උට්ඨපෙත්වාති අරොගස්ස මහතො රුක්ඛස්ස තිට්ඨතො උපක්කමෙන ඡල්ලිකාය සකලිකාය පපටිකාය වා උට්ඨාපනං විය අරොගස්ස සාසනධම්මස්ස තිට්ඨතො බ්යඤ්ජනමත්තෙන තප්පරියාපන්නං විය හුත්වා ඡල්ලිසදිසං පුබ්බාපරවිරුද්ධතාදිදොසං උට්ඨපෙත්වා පරිදීපෙත්වා. තාදිසානි පන එකංසතො ගුළ්හවෙස්සන්තරාදිපරියාපන්නානි හොන්තීති ආහ ‘‘ගුළ්හවෙස්සන්තර…පෙ… පඤ්ඤායන්තීති අත්ථො’’ති. රාගාදිවිනයෙති රාගාදිවිනයනත්ථෙන අතදාකාරතාය අපඤ්ඤායමානානි ඡඩ්ඩෙතබ්බානි චජිතබ්බානි න ගහෙතබ්බානි. සබ්බත්ථාති සබ්බවාරෙසු.

මහාපදෙසසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සඤ්චෙතනියවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.