📜

(20) 5. මහාවග්ගො

1. සොතානුගතසුත්තවණ්ණනා

191. පඤ්චමස්ස පඨමෙ සොතානුගතානන්ති පසාදසොතං අනුගන්ත්වා ගතානං, පගුණානං වාචුග්ගතානන්ති අත්ථො. එවංභූතා ච පසාදසොතං ඔදහිත්වා ¶ ඤාණසොතෙන සුට්ඨු වවත්ථපිතා නාම හොන්තීති ආහ ‘‘පසාදසොත’’න්තිආදි. එකච්චස්ස හි උග්ගහිතපුබ්බවචනං තං තං පගුණං නිච්ඡරිතං සුට්ඨු වවත්ථපිතං න හොති. ‘‘අසුකං සුත්තං වා ජාතකං වා කථෙහී’’ති වුත්තෙ ‘‘සජ්ඣායිත්වා සංසන්දිත්වා සමනුග්ගාහිත්වා ජානිස්සාමී’’ති වදන්ති. එකච්චස්ස තං තං පගුණං භවඞ්ගසොතසදිසං හොති ‘‘අසුකං සුත්තං වා ජාතකං වා කථෙහී’’ති වුත්තෙ උද්ධරිත්වා තමෙව කථෙති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං ‘‘ඤාණසොතෙන වවත්ථපිතාන’’න්ති. ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි තීණි ලිඞ්ගානි. නාමාදීනි චත්තාරි පදානි. පඨමාදයො සත්ත විභත්තියො.

වළඤ්ජෙතීති පාළිං අනුසන්ධිං පුබ්බාපරවසෙන වාචුග්ගතං කරොන්තො ධාරෙති. වචසා පරිචිතාති සුත්තදසකවග්ගදසකපණ්ණාසදසකවසෙන වාචාය සජ්ඣායිතා, ‘‘දසසුත්තානි ගතානි, දසවග්ගානි ගතානී’’තිආදිනා සල්ලක්ඛෙත්වා වාචාය සජ්ඣායිතාති අත්ථො. වග්ගාදිවසෙන හි ඉධ වචසා පරිචයො අධිප්පෙතො, න පන සුත්තෙකදෙසස්ස සුත්තමත්තස්ස වචසා පරිචයො. මනසා අනු අනු පෙක්ඛිතා භාගසො නිජ්ඣායිතා විදිතා මනුසානුපෙක්ඛිතා. යස්ස වාචාය සජ්ඣායිතං බුද්ධවචනං මනසා චින්තෙන්තස්ස තත්ථ තත්ථ පාකටං හොති, මහාදීපං ජාලෙත්වා ඨිතස්ස රූපගතං විය විභූතං හුත්වා පඤ්ඤායති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. සුප්පටිවිද්ධාති නිජ්ජටං නිග්ගුම්බං කත්වා සුට්ඨු යාථාවතො පටිවිද්ධා. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සොතානුගතසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. ඨානසුත්තවණ්ණනා

192. දුතියෙ ¶ සංවාසෙනාති සහවාසෙන. සීලං වෙදිතබ්බන්ති ‘‘අයං සුසීලො වා දුස්සීලො වා’’ති සහ වසන්තෙන උපසඞ්කමන්තෙන ජානිතබ්බො. තඤ්ච ඛො දීඝෙන අද්ධුනා, න ඉත්තරන්ති තඤ්ච සීලං දීඝෙන කාලෙන වෙදිතබ්බං, න ඉත්තරෙන. ද්වීහතීහඤ්හි සංයතාකාරො ච සංවුතින්ද්රියාකාරො ච න සක්කා දස්සෙතුං. මනසි කරොතාති තම්පි ‘‘සීලමස්ස පරිග්ගහෙස්සාමී’’ති මනසිකරොන්තෙන පච්චවෙක්ඛන්තෙනෙව සක්කා ජානිතුං, න ඉතරෙන. පඤ්ඤවතාති තම්පි සප්පඤ්ඤෙනෙව පණ්ඩිතෙන. බාලො හි මනසිකරොන්තොපි ජානිතුං න සක්කොති.

සංවොහාරෙනාති ¶ අපරාපරං කථනෙන.

‘‘යො හි කොචි මනුස්සෙසු, වොහාරං උපජීවති;

එවං වාසෙට්ඨ ජානාහි, වාණිජො සො න බ්රාහ්මණො’’ති. (ම. නි. 2.457; සු. නි. 619) –

එත්ථ හි බ්යවහාරො නාම. ‘‘චත්තාරො අරියවොහාරා, චත්තාරො අනරියවොහාරා’’ති (දී. නි. 3.313) එත්ථ චෙතනා. ‘‘සඞ්ඛා සමඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වොහාරො’’ති (ධ. ස. 1313-1315; මහානි. 73) එත්ථ පඤ්ඤත්ති. ‘‘වොහාරමත්තෙන සො වොහරෙය්යා’’ති (සං. නි. 1.25) එත්ථ කථාවොහාරො. ඉධාපි එසොව අධිප්පෙතො. එකච්චස්ස හි සම්මුඛාකථා පරම්මුඛාකථාය න සමෙති පරම්මුඛාකථා සම්මුඛාකථාය. තථා පුරිමකථා පච්ඡිමකථාය, පච්ඡිමකථා ච පුරිමකථාය. සො කථනෙනෙව සක්කා ජානිතුං ‘‘අසුචි එසො පුග්ගලො’’ති. සුචිසීලස්ස පන පුරිමං පච්ඡිමෙන, පච්ඡිමඤ්ච පුරිමෙන සමෙති. සම්මුඛාකථිතං පරම්මුඛාකථිතෙන සමෙති, පරම්මුඛාකථිතඤ්ච සම්මුඛාකථිතෙන, තස්මා කථනෙන සක්කා සුචිභාවො ජානිතුන්ති පකාසෙන්තො එවමාහ.

ථාමොති ඤාණථාමො. යස්ස හි ඤාණථාමො නත්ථි, සො උප්පන්නෙසු උපද්දවෙසු ගහෙතබ්බං ගහණං කත්තබ්බං කිච්චං අපස්සන්තො අද්වාරකඝරං පවිට්ඨො විය චරති. තෙනාහ ‘‘ආපදාසු, භික්ඛවෙ, ථාමො වෙදිතබ්බො’’ති.

සාකච්ඡායාති සංකථාය. දුප්පඤ්ඤස්ස හි කථා උදකෙ ගෙණ්ඩු විය උප්පිලවති. පඤ්ඤවතො ¶ කථෙන්තස්ස පටිභානං අනන්තං හොති. උදකවිප්ඵන්දිතෙනෙව හි මච්ඡො ඛුද්දකො වා මහන්තො වාති ඤායති.

ඤාතිවිනාසොති චොරරොගභයාදීහි ඤාතීනං විනාසො. භොගානං බ්යසනං භොගබ්යසනං, රාජචොරාදිවසෙන භොගවිනාසොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘දුතියපදෙපි එසෙව නයො’’ති. පඤ්හුම්මග්ගොති පඤ්හගවෙසනං, ඤාතුං ඉච්ඡිතස්ස අත්ථස්ස වීමංසනන්ති අත්ථො. අතප්පකන්ති අතිත්තිකරට්ඨෙන අතප්පකං සාදුරසභොජනං විය. සණ්හන්ති සුඛුමසභාවං.

ඨානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. භද්දියසුත්තවණ්ණනා

193. තතියෙ ¶ කරණස්ස උත්තරං කිරියං කරණුත්තරියං, තං ලක්ඛණං එතස්සාති කරණුත්තරියලක්ඛණො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

භද්දියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. සාමුගියසුත්තවණ්ණනා

194. චතුත්ථෙ පුග්ගලස්ස පාරිසුද්ධියා පධානභූතානි වා අඞ්ගානි පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගානි. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සාමුගියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. වප්පසුත්තවණ්ණනා

195. පඤ්චමෙ පිහිතත්තාති අකුසලස්ස පවෙසනද්වාරං පිදහිත්වා ඨිතත්තා. කායෙන සංවරිතබ්බඤ්හි අපිහිතෙන ද්වාරෙන පවත්තනකං පාපධම්මං සංවරිත්වා ඨිතො කායෙන සංවුතො නාම. ඛයවිරාගෙනාති අච්චන්තඛයසඞ්ඛාතෙන විරජ්ජනෙන, අනුප්පාදනිරොධෙනාති අත්ථො. කිං විජ්ජා පුබ්බෙ උප්පන්නාති? උභයමෙතං න වත්තබ්බං. පහානාභිසමයභාවනාභිසමයානං අභින්නකාලත්තා පදීපුජ්ජලනෙන ¶ අන්ධකාරං විය විජ්ජුප්පාදෙන අවිජ්ජා නිරුද්ධාව හොති, වත්තබ්බං වා හෙතුඵලත්තමුපචාරවසෙන. යථා හි පදීපුජ්ජලනහෙතුකො අන්ධකාරවිගමො, එවං විජ්ජුප්පාදහෙතුකො අවිජ්ජානිරොධො. හෙතුඵලධම්මා ච සමානකාලාපි පුබ්බාපරකාලා විය වොහරීයන්ති යථා ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්ති (ම. නි. 1.400; 3.421, 425, 426; සං. නි. 2.43-44; 2.4.60; කථා. 465, 467) පච්චයාදානුප්පජ්ජනකිරියා. චිත්තස්ස කායස්ස ච විහනනතො විඝාතො, දුක්ඛං. පරිදහනතො පරිළාහො.

නිච්චවිහාරාති සබ්බදා පවත්තනකවිහාරා. ඨපෙත්වා හි සමාපත්තිවෙලං භවඞ්ගවෙලඤ්ච ඛීණාසවා ඉමිනා ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාවිහාරෙන සබ්බකාලං විහරන්ති. චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වා. චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති ¶ හි නිස්සයවොහාරෙන වුත්තං. සසම්භාරකථා හෙසා යථා ‘‘ධනුනා විජ්ඣතී’’ති, තස්මා නිස්සයසීසෙන නිස්සිතස්ස ගහණං දට්ඨබ්බං. රාගවසෙන න සොමනස්සජාතො හොතීති ගෙහසිතපෙමවසෙනපි ජවනක්ඛණෙ සොමනස්සජාතො න හොති මග්ගෙන සමුච්ඡින්නත්තා, න දොමනස්සජාතො පසාදඤ්ඤථත්තවසෙනපි. උපෙක්ඛකො මජ්ඣත්තො හුත්වා විහරතීති අසමපෙක්ඛනෙන මොහං අනුප්පාදෙන්තො ඤාණුපෙක්ඛාවසෙනෙව උපෙක්ඛකො විහරති මජ්ඣත්තො. ඛීණාසවො හි ඉට්ඨෙපි අනිට්ඨෙපි මජ්ඣත්තෙපි ආරම්මණෙ යො අසමපෙක්ඛනෙන සමසමා අයොනිසොගහණෙ අඛීණාසවානං මොහො උප්පජ්ජති, තං අනුප්පාදෙන්තො මග්ගෙනෙව තස්ස සමුග්ඝාතිතත්තා ඤාණුපෙක්ඛාවසෙනෙව උපෙක්ඛකො විහරති, අයඤ්චස්ස පටිපත්ති සතිවෙපුල්ලපත්තියා පඤ්ඤාවෙපුල්ලපත්තියා චාති වුත්තං ‘‘සතිසම්පජඤ්ඤපරිග්ගහිතායා’’ති.

එත්ථ ච ‘‘ඡසු ද්වාරෙසු උපෙක්ඛකො විහරතී’’ති ඉමිනා ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා කථිතා. ‘‘සම්පජානො’’ති වචනතො පන චත්තාරි ඤාණසම්පයුත්තචිත්තානි ලබ්භන්ති තෙහි විනා සම්පජානතාය අසම්භවතො. ‘‘සතතවිහාරා’’ති වචනතො අට්ඨපි මහාකිරියචිත්තානි ලබ්භන්ති ඤාණුප්පත්තිපච්චයරහිතකාලෙපි පවත්තිජොතනතො. ‘‘අරජ්ජන්තො අදුස්සන්තො’’ති වචනතො හසිතුප්පාදවොට්ඨබ්බනෙහි සද්ධිං දස චිත්තානි ලබ්භන්ති. අරජ්ජනාදුස්සනවසෙන පවත්ති හි තෙසම්පි සාධාරණාති. නනු චෙත්ථ ‘‘උපෙක්ඛකො විහරතී’’ති ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාවසෙන ඉමෙසං සතතවිහාරානං ආගතත්තා සොමනස්සං කථං ලබ්භතීති? ආසෙවනතොති. කිඤ්චාපි හි ඛීණාසවො ඉට්ඨානිට්ඨෙපි ආරම්මණෙ මජ්ඣත්තෙ විය බහුලං උපෙක්ඛකො විහරති අත්තනො පරිසුද්ධප්පකතිභාවාවිජහනතො, කදාචි පන තථා චෙතොභිසඞ්ඛාරභාවෙ යං තං සභාවතො ඉට්ඨං ආරම්මණං ¶ , තස්ස යාථාවතො සභාවග්ගහණවසෙනපි අරහතො චිත්තං සොමනස්සසහගතං හුත්වා පවත්තතෙව, තඤ්ච ඛො පුබ්බාසෙවනවසෙන.

කායොති (සං. නි. ටී. 2.2.51) පඤ්චද්වාරකායො, සො අන්තො අවසානං එතිස්සාති කායන්තිකා, තං කායන්තිකං. තෙනාහ – ‘‘යාව පඤ්චද්වාරකායො පවත්තති, තාව පවත්ත’’න්ති. ජීවිතන්තිකන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. පච්ඡා උප්පජ්ජිත්වාති එතස්මිං අත්තභාවෙ මනොද්වාරිකවෙදනාතො පච්ඡා උප්පජ්ජිත්වා තතො පඨමං ¶ නිරුජ්ඣති, තතො එව අත්ථසිද්ධමත්ථං සරූපෙනෙව දස්සෙතුං ‘‘මනොද්වාරිකවෙදනා පඨමං උප්පජ්ජිත්වා පච්ඡා නිරුජ්ඣතී’’ති වුත්තං. ඉදානි තමෙව සඞ්ඛෙපෙන වුත්තං විවරිතුං ‘‘සා හී’’තිආදිමාහ. යාව තෙත්තිංසවස්සානි පඨමවයො. පඤ්ඤාසවස්සකාලෙති පඨමවයතො යාව පඤ්ඤාසවස්සකාලා, තාව. ඨිතා හොතීති වඩ්ඪිහානියො අනුපගන්ත්වා සමරූපෙනෙව ඨිතා හොති. මන්දාති මුදුකා අතිඛිණා. තදාති අසීතිනවුතිවස්සකාලෙ වදන්තෙපි තථාචිරපරිචිතෙපීති අධිප්පායො. භග්ගාති තෙජොභග්ගෙන භග්ගා දුබ්බණ්ණා. හදයකොටිංයෙවාති චක්ඛාදිවත්ථූසු අප්පවත්තිත්වා තෙසං ආදිඅන්තකොටිභූතං හදයවත්ථුංයෙව. තාවාති යාව වෙදනා වත්තති, තාව.

වාපියාති මහාතළාකෙන. පඤ්චඋදකමග්ගසම්පන්නන්ති පඤ්චහි උදකස්ස පවිසනනික්ඛමනමග්ගෙහි යුත්තං. තතො තතො විස්සන්දමානං සබ්බසො පුණ්ණත්තා. පඨමං දෙවෙ වස්සන්තෙතිආදි උපමාසංසන්දනං. ඉමං වෙදනං සන්ධායාති ඉමං යථාවුත්තං පරියොසානප්පත්තං මනොද්වාරිකවෙදනං සන්ධාය.

කායස්ස භෙදාති අත්තභාවස්ස විනාසනතො. පරතො අගන්ත්වාති පරලොකවසෙන අගන්ත්වා. වෙදනානං සීතිභාවො නාම සඞ්ඛාරදරථපරිළාහාභාවො. සො පනායං සබ්බසො අප්පවත්තිවසෙනෙවාති ආහ ‘‘අප්පවත්තනධම්මානි භවිස්සන්තී’’ති.

අත්තභාවං නාසෙතුකාමස්ස දළ්හං උප්පන්නං සංවෙගඤාණං සන්ධායාහ ‘‘කුදාලො විය පඤ්ඤා’’ති. තතො නිබ්බත්තිතජ්ඣානසමාධිං සන්ධාය ‘‘පිටකං විය සමාධී’’ති. තන්නිස්සාය පවත්තෙතබ්බවිපස්සනාරම්භඤාණං සන්ධාය ‘‘ඛනිත්ති විය විපස්සනා’’ති ච වුත්තං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

වප්පසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. සාළ්හසුත්තවණ්ණනා

196. ඡට්ඨෙ ¶ කායදළ්හිබහුලතං තපතීති තපො, අත්තකිලමථානුයොගවසෙන පවත්තං වීරියං. තෙන කායදළ්හිබහුලතානිමිත්තස්ස පාපස්ස ජිගුච්ඡනං විරජ්ජනං තපොජිගුච්ඡාති ආහ ‘‘දුක්කරකාරිකසඞ්ඛාතෙනා’’තිආදි. තපොජිගුච්ඡවාදාතිආදීසු තපොජිගුච්ඡං වදන්ති, මනසාපි තමෙව සාරතො ¶ ගහෙත්වා විචරන්ති, කායෙනපි තමෙව අල්ලීනා නානප්පකාරං අත්තකිලමථානුයොගමනුයුත්තා විහරන්තීති අත්ථො. අපරිසුද්ධකායසමාචාරාති අපරිසුද්ධෙන පාණාතිපාතාදිනා කායසමාචාරෙන සමන්නාගතා. අපරිසුද්ධවචීසමාචාරාති අපරිසුද්ධෙන මුසාවාදාදිනා වචීසමාචාරෙන සමන්නාගතා. අපරිසුද්ධමනොසමාචාරාති අපරිසුද්ධෙන අභිජ්ඣාදිනා මනොසමාචාරෙන සමන්නාගතා. කාමං අකුසලකායසමාචාරවචීසමාචාරප්පවත්තිකාලෙපි අභිජ්ඣාදයො පවත්තන්තියෙව, තදා පන තෙ චෙතනාපක්ඛිකා වා අබ්බොහාරිකා වාති, මනොසමාචාරවාරෙ එව අභිජ්ඣාදිවසෙන යොජනා කතා. අථ වා ද්වාරන්තරෙ පවත්තානං පාණාතිපාතාදීනං වචීසමාචාරාදිභාවාභාවො විය ද්වාරන්තරෙ පවත්තානම්පි අභිජ්ඣාදීනං කායසමාචාරාදිභාවො අසිද්ධො, මනොසමාචාරභාවො එව පන සිද්ධොති කත්වා මනොසමාචාරවාරෙ එව අභිජ්ඣාදයො උද්ධටා. තථා හි වුත්තං –

‘‘ද්වාරෙ චරන්ති කම්මානි, න ද්වාරා ද්වාරචාරිනො;

තස්මා ද්වාරෙහි කම්මානි, අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතා’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. 1 කාමාවචරකුසලද්වාරකථා);

අපරිසුද්ධාජීවාති අපරිසුද්ධෙන වෙජ්ජකම්මදූතකම්මවඩ්ඪියොගාදිනා එකවීසතිඅනෙසනාභෙදෙන ආජීවෙන සමන්නාගතා. ඉදඤ්ච සාසනෙ පබ්බජිතානංයෙව වසෙන වුත්තං, ‘‘යෙපි තෙ සමණබ්රාහ්මණා’’ති පන වචනතො බාහිරකවසෙන ගහට්ඨවසෙන ච යොජනා වෙදිතබ්බා. ගහට්ඨානම්පි හි ජාතිධම්මකුලධම්මදෙසධම්මවිලොමනවසෙන අඤ්ඤථාපි මිච්ඡාජීවො ලබ්භතෙව.

ඤාණදස්සනායාති එත්ථ ඤාණදස්සනන්ති මග්ගඤාණම්පි වුච්චති ඵලඤාණම්පි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණම්පි පච්චවෙක්ඛණඤාණම්පි විපස්සනාඤාණම්පි. ‘‘කිං නු ඛො, ආවුසො, ඤාණදස්සනවිසුද්ධත්ථං භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති (ම. නි. 1.257) හි එත්ථ මග්ගඤාණං ‘‘ඤාණදස්සන’’න්ති වුත්තං. ‘‘අයමඤ්ඤො උත්තරිමනුස්සධම්මො අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසො අධිගතො ඵාසුවිහාරො’’ති (ම. නි. 1.328) එත්ථ ඵලඤාණං. ‘‘භගවතොපි ඛො ඤාණං ¶ උදපාදි සත්තාහකාලකතො ආළාරො කාලාමො’’ති (මහාව. 10) එත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. ‘‘ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනං උදපාදි, අකුප්පා මෙ විමුත්ති, අයමන්තිමා ජාතී’’ති (සං. නි. 5.1081; මහාව. 16; පටි. ම. 2.30) එත්ථ පච්චවෙක්ඛණඤාණං. ‘‘ඤාණදස්සනාය චිත්තං අභිනීහරතී’’ති (දී. නි. 1.234-235) එත්ථ විපස්සනාඤාණං. ඉධ පන ඤාණදස්සනායාති ¶ මග්ගඤාණං ‘‘ඤාණදස්සන’’න්ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘මග්ගඤාණසඞ්ඛාතාය දස්සනායා’’ති. අවිරාධිතං විජ්ඣතීති අවිරාධිතං කත්වා විජ්ඣති. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සාළ්හසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. මල්ලිකාදෙවීසුත්තවණ්ණනා

197. සත්තමෙ අප්පෙසක්ඛාති අප්පානුභාවා. සා පන අප්පෙසක්ඛතා ආධිපතෙය්යසම්පත්තියා පරිවාරසම්පත්තියා ච අභාවෙන පාකටා හොති. තත්ථ පරිවාරසම්පත්තියා අභාවං දස්සෙන්තො ‘‘අප්පපරිවාරා’’ති ආහ. ඉස්සරාති ආධිපතෙය්යසංවත්තනකම්මබලෙන ඊසනසීලා. සා පනස්සා ඉස්සරතා විභවසම්පත්තිපච්චයා පාකටා ජාතාති අඩ්ඪතාපරියායභාවෙන වදන්තො ‘‘අඩ්ඪාති ඉස්සරා’’ති ආහ. මහන්තං ධනමෙතිස්සා භූමිගතඤ්චෙව වළඤ්ජනකඤ්චාති මහද්ධනා. ඉධ පන වළඤ්ජනකෙනෙව ධනෙන මහද්ධනතං දස්සෙන්තො ‘‘වළඤ්ජනකධනෙන මහද්ධනා’’ති ආහ. ඊසතීති ඊසා, අභිභූති අත්ථො. මහතී ඊසා මහෙසා, සුප්පතිට්ඨිතමහෙසතාය පන පරෙහි මහෙසොති අක්ඛාතබ්බතාය මහෙසක්ඛා. යස්මා පන සො මහෙසක්ඛාභාවො ආධිපතෙය්යපරිවාරසම්පත්තියා විඤ්ඤායති, තස්මා ‘‘මහාපරිවාරා’’ති වුත්තං.

සණ්ඨානපාරිපූරියා අධිකං රූපමස්සාති අභිරූපා. සණ්ඨානපාරිපූරියාති ච හත්ථපාදාදිසරීරාවයවානං සුසණ්ඨිතතායාති අත්ථො. අවයවපාරිපූරියා හි සමුදායපාරිපූරිසිද්ධි. රූපන්ති ච සරීරං ‘‘රූපවන්තෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතී’’තිආදීසු විය. දස්සනයුත්තාති සුරූපභාවෙන පස්සිතබ්බයුත්තා, දිස්සමානා චක්ඛූනි පියායතීති අඤ්ඤකිච්චවික්ඛෙපං හිත්වාපි දට්ඨබ්බාති වුත්තං හොති. දිස්සමානාව සොමනස්සවසෙන චිත්තං පසාදෙතීති පාසාදිකා. තෙනාහ ‘‘දස්සනෙන පාසාදිකා’’ති. පොක්ඛරතාති වුච්චති සුන්දරභාවො, වණ්ණස්ස පොක්ඛරතා වණ්ණපොක්ඛරතා, තාය වණ්ණසම්පත්තියාති අත්ථො. පොරාණා පන පොක්ඛරන්ති සරීරං වදන්ති ¶ , වණ්ණං වණ්ණමෙව. තෙසං මතෙන වණ්ණඤ්ච පොක්ඛරඤ්ච වණ්ණපොක්ඛරානි, තෙසං භාවො වණ්ණපොක්ඛරතා ¶ . ඉති පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතායාති උත්තමපරිසුද්ධෙන වණ්ණෙන චෙව සරීරසණ්ඨානසම්පත්තියා චාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘වණ්ණෙන චෙව සරීරසණ්ඨානෙන චා’’ති. තත්ථ වණ්ණෙනාති වණ්ණධාතුයා. සරීරං නාම සන්නිවෙසවිසිට්ඨො කරචරණගීවාසීසාදිඅවයවසමුදායො, සො ච සණ්ඨානමුඛෙන ගය්හතීති ආහ ‘‘සරීරසණ්ඨානෙනා’’ති.

අභිසජ්ජතීති කුජ්ඣනවසෙනෙව කුටිලකණ්ටකො විය තස්මිං තස්මිං සමුට්ඨානෙ මකරදන්තො විය ලගති. යඤ්හි කොධස්ස උප්පත්තිට්ඨානභූතෙ ආරම්මණෙ උපනාහස්ස පච්චයභූතං කුජ්ඣනවසෙන අභිසජ්ජනං, තං ඉධාධිප්පෙතං, න ලුබ්භනවසෙන. කුප්පතීතිආදීසු පුබ්බුප්පත්ති කොපො, තතො බලවතරො බ්යාපාදො ලද්ධාසෙවනතාය චිත්තස්ස බ්යාපජ්ජනතො. සාතිසයං ලද්ධාසෙවනතාය තතො බ්යාපාදතොපි බලවතරා පච්චත්ථිකභාවෙන ථාමප්පත්ති පතිත්ථියනා. අන්නං පානන්තිආදීසු අදීයතො අන්නං, ඛාදනීයං භොජනීයඤ්ච. පාතබ්යතො පානං, යංකිඤ්චි පානං. වසිතබ්බතො අච්ඡාදෙතබ්බතො වත්ථං, නිවාසනපාවුරණං. යන්ති තෙනාති යානං, ඡත්තුපාහනවය්හසිවිකාදි යංකිඤ්චි ගමනපච්චයං. ඡත්තම්පි හි වස්සාතපදුක්ඛනිවාරණෙන මග්ගගමනසාධනන්ති කත්වා ‘‘යාන’’න්ති වුච්චති. මාලන්ති යංකිඤ්චි සුමනමාලාදිපුප්ඵං. ගන්ධන්ති යංකිඤ්චි චන්දනාදිවිලෙපනං.

මල්ලිකාදෙවීසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. අත්තන්තපසුත්තවණ්ණනා

198. අට්ඨමෙ ආහිතො අහංමානො එත්ථාති අත්තා, අත්තභාවො. ඉධ පන යො පරො න හොති, සො අත්තා, තං අත්තානං. පරන්ති අත්තතො අඤ්ඤං. දිට්ඨෙති පච්චක්ඛභූතෙ. ධම්මෙති උපාදානක්ඛන්ධධම්මෙ. තත්ථ හි අත්තා භවති, අත්තසඤ්ඤාදිට්ඨි භවතීති අත්තභාවසමඤ්ඤා. තෙනාහ ‘‘දිට්ඨෙව ධම්මෙති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ’’ති. ඡාතං වුච්චති තණ්හා ජිඝච්ඡාහෙතුතාය. අන්තො තාපනකිලෙසානන්ති අත්තනො සන්තානෙ දරථපරිළාහජනනෙන සන්තාපනකිලෙසානං.

පරෙසං ¶ හනනඝාතනාදිනා රොදාපනතො ලුද්දො. තථා විඝාතකභාවෙන කායචිත්තානං විදාලනතො දාරුණො. ථද්ධහදයො කක්ඛළො. බන්ධනාගාරෙ නියුත්තො බන්ධනාගාරිකො.

ඛත්තියාභිසෙකෙනාති ¶ ඛත්තියානං කාතබ්බඅභිසෙකෙන. සන්ථාගාරන්ති සන්ථාරවසෙන කතං අගාරං යඤ්ඤාගාරං. සප්පිතෙලෙනාති සප්පිමිස්සෙන තෙලෙන. යමකස්නෙහෙන හි එසා තදා කායං අබ්භඤ්ජති. වච්ඡභාවං තරිත්වා ඨිතො වච්ඡතරො. පරික්ඛෙපකරණත්ථායාති නවමාලාහි සද්ධිං දබ්භෙහි වෙදියා පරික්ඛිපනත්ථාය. යඤ්ඤභූමියන්ති අවසෙසයඤ්ඤට්ඨානෙ.

දූරසමුස්සාරිතමානස්සෙව සාසනෙ සම්මාපටිපත්ති සම්භවති, න මානජාතිකස්සාති ආහ ‘‘නිහතමානත්තා’’ති. උස්සන්නත්තාති බහුභාවතො. භොගාරොග්යාදිවත්ථුකා මදා සුප්පහියා හොන්ති නිමිත්තස්ස අවට්ඨානතො, න තථා කුලවිජ්ජාමදාති ඛත්තියබ්රාහ්මණකුලානං පබ්බජිතානම්පි ජාතිවිජ්ජා නිස්සාය මානජප්පනං දුප්පජහන්ති ආහ ‘‘යෙභුය්යෙන හි…පෙ… මානං කරොන්තී’’ති. විජාතිතායාති නිහීනජාතිතාය. පතිට්ඨාතුං න සක්කොන්තීති සුවිසුද්ධං කත්වා සීලං රක්ඛිතුං න සක්කොන්ති. සීලවසෙන හි සාසනෙ පතිට්ඨහන්ති. පතිට්ඨාතුන්ති වා සච්චප්පටිවෙධෙන ලොකුත්තරාය පතිට්ඨාය පතිට්ඨාතුං. යෙභුය්යෙන හි උපනිස්සයසම්පන්නා සුජාතායෙව හොන්ති, න දුජ්ජාතා.

පරිසුද්ධන්ති රාගාදීනං අච්චන්තමෙව පහානදීපනතො නිරුපක්කිලෙසතාය සබ්බසො විසුද්ධං. සද්ධං පටිලභතීති පොථුජ්ජනිකසද්ධාවසෙන සද්දහති. විඤ්ඤුජාතිකානඤ්හි ධම්මසම්පත්තිග්ගහණපුබ්බිකා සද්ධාසිද්ධි ධම්මප්පමාණධම්මප්පසන්නභාවතො. ජායම්පතිකාති ඝරණිපතිකා. කාමං ‘‘ජායම්පතිකා’’ති වුත්තෙ ඝරසාමිකඝරසාමිනිවසෙන ද්වින්නංයෙව ගහණං විඤ්ඤායති, යස්ස පන පුරිසස්ස අනෙකා පජාපතියො හොන්ති, තත්ථ කිං වත්තබ්බන්ති එකායපි සංවාසො සම්බාධොති දස්සනත්ථං ‘‘ද්වෙ’’ති වුත්තං. රාගාදිනා සකිඤ්චනට්ඨෙන, ඛෙත්තවත්ථුආදිනා සපලිබොධට්ඨෙන රාගරජාදීනං ආගමනපථතාපි උප්පජ්ජනට්ඨානතා එවාති ද්වෙපි වණ්ණනා එකත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නානං. අලග්ගනට්ඨෙනාති අසජ්ජනට්ඨෙන අප්පටිබද්ධභාවෙන. එවං අකුසලකුසලප්පවත්තීනං ඨානභාවෙන ඝරාවාසපබ්බජ්ජානං සම්බාධබ්භොකාසතං දස්සෙත්වා ඉදානි ¶ කුසලප්පවත්තියායෙව අට්ඨානට්ඨානභාවෙන තෙසං තං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං.

සඞ්ඛෙපකථාති විසුං විසුං පදුද්ධාරං අකත්වා සඞ්ඛෙපතො අත්ථවණ්ණනා. එකම්පි දිවසන්ති එකදිවසමත්තම්පි. අඛණ්ඩං කත්වාති දුක්කටමත්තස්සපි අනාපජ්ජනෙන අඛණ්ඩිතං කත්වා. කිලෙසමලෙන අමලිනන්ති තණ්හාසංකිලෙසාදිවසෙන අසංකිලිට්ඨං කත්වා. පරිදහිත්වාති නිවාසෙත්වා චෙව පාරුපිත්වා ච. අගාරවාසො අගාරං උත්තරපදලොපෙන, තස්ස වඩ්ඪිආවහං අගාරස්ස හිතං.

භොගක්ඛන්ධොති ¶ භොගරාසි භොගසමුදායො. ආබන්ධනට්ඨෙනාති පුත්තො නත්තාතිආදිනා පෙමවසෙන සපරිච්ඡෙදවසෙන බන්ධනට්ඨෙන. අම්හාකමෙතෙති ඤායන්තීති ඤාතී, පිතාමහපිතුපුත්තාදිවසෙන පරිවත්තනට්ඨෙන පරිවට්ටො. සාමඤ්ඤවාචීපි සික්ඛා-සද්දො ආජීවසද්දසන්නිධානතො උපරිවුච්චමානවිසෙසාපෙක්ඛාය ච විසෙසනිවිට්ඨොව හොතීති වුත්තං ‘‘යා භික්ඛූනං අධිසීලසඞ්ඛාතා සික්ඛා’’ති. සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන සික්ඛා, සහ ආජීවන්ති එත්ථාති සාජීවො. සික්ඛනභාවෙනාති සික්ඛාය සාජීවෙ ච සික්ඛනභාවෙන. සික්ඛං පරිපූරෙන්තොති සීලසංවරං පරිපූරෙන්තො. සාජීවඤ්ච අවීතික්කමන්තොති ‘‘නාමකායො, පදකායො, නිරුත්තිකායො, බ්යඤ්ජනකායො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.39) වුත්තං සික්ඛාපදං භගවතො ච වචනං අවීතික්කමන්තො හුත්වාති අත්ථො. ඉදමෙව ච ‘‘සික්ඛන’’න්ති වුත්තං, තත්ථ සාජීවානං අවීතික්කමො සික්ඛාපාරිපූරියා පච්චයො. තතො හි යාව මග්ගා සික්ඛාපාරිපූරී හොතීති.

අනුප්පදාතාති අනුබලප්පදාතා, අනුවත්තනවසෙන වා පදාතා. කස්ස පන අනුවත්තනං පදානඤ්චාති? ‘‘සහිතාන’’න්ති වුත්තත්තා සන්ධානස්සාති විඤ්ඤායති. තෙනාහ ‘‘සන්ධානානුප්පදාතා’’ති. යස්මා පන අනුවත්තනවසෙන සන්ධානස්ස පදානං ආධානං ආරක්ඛනං වා දළ්හකරණං හොති, තෙන වුත්තං ‘‘ද්වෙ ජනෙ සමග්ගෙ දිස්වා’’තිආදි. ආරමන්ති එත්ථාති ආරාමො, රමිතබ්බට්ඨානං. යස්මා පන ආ-කාරෙන විනාපි අයමත්ථො ලබ්භති, තස්මා වුත්තං ‘‘සමග්ගරාමොතිපි පාළි, අයමෙවත්ථො’’ති.

එත්ථාති ¶ –

‘‘නෙලඞ්ගො සෙතපච්ඡාදො, එකාරො වත්තතී රථො;

අනීඝං පස්ස ආයන්තං, ඡින්නසොතං අබන්ධන’’න්ති. (සං. නි. 4.347; උදා. 65; පෙටකො. 25) –

ඉමිස්සා ගාථාය. සීලඤ්හෙත්ථ නෙලඞ්ගන්ති වුත්තං. තෙනෙවාහ – ‘‘චිත්තො ගහපති, නෙලඞ්ගන්ති ඛො, භන්තෙ, සීලානමෙතං අධිවචන’’න්ති (සං. නි. 4.347). සුකුමාරාති අප්ඵරුසතාය මුදුකා. පුරස්ස එසාති එත්ථ පුර-සද්දො තන්නිවාසිවාචකො දට්ඨබ්බො – ‘‘ගාමො ආගතො’’තිආදීසු විය. තෙනෙවාහ ‘‘නගරවාසීන’’න්ති. මනං අප්පායති වඩ්ඪෙතීති මනාපො. තෙන වුත්තං ‘‘චිත්තවුඩ්ඪිකරා’’ති.

කාලවාදීතිආදි ¶ සම්ඵප්පලාපා පටිවිරතස්ස පටිපත්තිදස්සනං. අත්ථසංහිතාපි හි වාචා අයුත්තකාලප්පයොගෙන අත්ථාවහා න සියාති අනත්ථවිඤ්ඤාපනවාචං අනුලොමෙති, තස්මා සම්ඵප්පලාපං පජහන්තෙන අකාලවාදිතා පරිහරිතබ්බාති වුත්තං ‘‘කාලවාදී’’ති. කාලෙන වදන්තෙනපි උභයානත්ථසාධනතො අභූතං පරිවජ්ජෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘භූතවාදී’’ති. භූතඤ්ච වදන්තෙන යං ඉධලොකපරලොකහිතසම්පාදකං, තදෙව වත්තබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘අත්ථවාදී’’ති වුත්තං. අත්ථං වදන්තෙනපි ලොකියධම්මසන්නිස්සිතමෙව අවත්වා ලොකුත්තරධම්මසන්නිස්සිතං කත්වා වත්තබ්බන්ති දස්සනත්ථං ‘‘ධම්මවාදී’’ති වුත්තං. යථා ච අත්ථො ලොකුත්තරධම්මසන්නිස්සිතො හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘විනයවාදී’’ති වුත්තං. පඤ්චන්නඤ්හි සංවරවිනයානං පඤ්චන්නඤ්ච පහානවිනයානං වසෙන වුච්චමානො අත්ථො නිබ්බානාධිගමනහෙතුභාවතො ලොකුත්තරධම්මසන්නිස්සිතො හොතීති. එවං ගුණවිසෙසයුත්තොව අත්ථො වුච්චමානො දෙසනාකොසල්ලෙ සති සොභති, කිච්චකරො ච හොති, න අඤ්ඤථාති දස්සෙතුං ‘‘නිධානවතිං වාචං භාසිතා’’ති වුත්තං. ඉදානි තං දෙසනාකොසල්ලං විභාවෙතුං ‘‘කාලෙනා’’තිආදිමාහ. පුච්ඡාදිවසෙන හි ඔතිණ්ණවාචාවත්ථුස්මිං එකංසාදිබ්යාකරණවිභාගං සල්ලක්ඛෙත්වා ඨපනාහෙතූදාහරණසන්දස්සනාදිං තංතංකාලානුරූපං විභාවෙන්තියා පරිමිතපරිච්ඡින්නරූපාය විපුලතරගම්භීරොදාරපරමත්ථවිත්ථාරසඞ්ගාහිකාය කථාය ඤාණබලානුරූපං පරෙ යාථාවතො ධම්මෙ පතිට්ඨාපෙන්තො ‘‘දෙසනාකුසලො’’ති වුච්චතීති එවමෙත්ථ අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා.

එවං ¶ පටිපාටියා සත්ත මූලසික්ඛාපදානි විභජිත්වා අභිජ්ඣාදිප්පහානං ඉන්ද්රියසංවරජාගරියානුයොගෙහි විභාවෙතුං තම්පි නීහරිත්වා ආචාරසීලස්සෙව විභජනවසෙන පාළි පවත්තාති තදත්ථං විවරිතුං ‘‘බීජගාමභූතගාමසමාරම්භා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ බීජානං ගාමො සමූහො බීජගාමො. භූතානං ජාතානං නිබ්බත්තානං රුක්ඛගච්ඡලතාදීනං සමූහො භූතගාමො. නනු ච රුක්ඛාදයො චිත්තරහිතතාය න ජීවා, චිත්තරහිතතා ච පරිප්ඵන්දාභාවතො ඡින්නෙ විරුහනතො විසදිසජාතිභාවතො චතුයොනිඅපරියාපන්නතො ච වෙදිතබ්බා, වුද්ධි පන පවාළසිලාලවණානම්පි විජ්ජතීති න තෙසං ජීවභාවෙ කාරණං, විසයග්ගහණඤ්ච නෙසං පරිකප්පනාමත්තං සුපනං විය චිඤ්චාදීනං, තථා දොහළාදයො, අථ කස්මා බීජගාමභූතගාමසමාරම්භා පටිවිරති ඉච්ඡිතාති? සමණසාරුප්පතො තන්නිවාසිසත්තානුරක්ඛණතො ච. තෙනෙවාහ – ‘‘ජීවසඤ්ඤිනො හි මොඝපුරිස මනුස්සා රුක්ඛස්මි’’න්තිආදි (පාචි. 89).

මූලමෙව බීජං මූලබීජං, මූලං බීජං එතස්සාතිපි මූලබීජං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. ඵළුබීජන්ති පබ්බබීජං. පච්චයන්තරසමවායෙ සදිසඵලුප්පත්තියා විසෙසකාරණභාවතො විරුහනසමත්ථෙ ¶ සාරඵලෙ නිරුළ්හො බීජ-සද්දො තදත්ථසංසිද්ධියා මූලාදීසුපි කෙසුචි පවත්තතීති මූලාදිතො නිවත්තනත්ථං එකෙන බීජ-සද්දෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං ‘‘බීජබීජ’’න්ති ‘‘රූපරූපං, දුක්ඛදුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 4.327) ච යථා. කස්මා පනෙත්ථ බීජගාමභූතගාමං උද්ධරිත්වා බීජගාමො එව නිද්දිට්ඨොති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං, නනු අවොචුම්හා ‘‘මූලමෙව බීජං මූලබීජං, මූලං බීජං එතස්සාතිපි මූලබීජ’’න්ති. තත්ථ පුරිමෙන බීජගාමො නිද්දිට්ඨො, දුතියෙන භූතගාමො. දුවිධොපෙස මූලබීජඤ්ච මූලබීජඤ්ච මූලබීජන්ති සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන, එකසෙසනයෙන වා උද්දිට්ඨොති වෙදිතබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘පඤ්චවිධස්සා’’තිආදි. නීලතිණරුක්ඛාදිකස්සාති අල්ලතිණස්ස චෙව අල්ලරුක්ඛාදිකස්ස ච. ආදි-සද්දෙන ඔසධිගච්ඡලතාදීනං සඞ්ගහො.

එකං භත්තං එකභත්තං, තං අස්ස අත්ථීති එකභත්තිකො. සො පන රත්තිභොජනෙනපි සියාති තන්නිවත්තනත්ථං ආහ ‘‘රත්තූපරතො’’ති. එවම්පි අපරණ්හභොජීපි සියා එකභත්තිකොති තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘විරතො විකාලභොජනා’’ති ¶ වුත්තං. අරුණුග්ගමනතො පට්ඨාය යාව මජ්ඣන්හිකා අයං බුද්ධාදීනං අරියානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණො භොජනස්ස කාලො නාම, තදඤ්ඤො විකාලො. අට්ඨකථායං පන දුතියපදෙන රත්තිභොජනස්ස පටික්ඛිත්තත්තා ‘‘අතික්කන්තෙ මජ්ඣන්හිකෙ යාව සූරියත්ථඞ්ගමනා භොජනං විකාලභොජනං නාමා’’ති වුත්තං.

දාරුමාසකොති යෙ වොහාරං ගච්ඡන්තීති ඉති-සද්දෙන එවංපකාරෙ දස්සෙති. අඤ්ඤෙහි ගාහාපනෙ උපනික්ඛිත්තසාදියනෙ ච පටිග්ගහණත්ථො ලබ්භතීති ‘‘නෙව තං උග්ගණ්හාති, න උග්ගහාපෙති, න උපනික්ඛිත්තං සාදියතී’’ති වුත්තං. අථ වා තිවිධං පටිග්ගහණං කායෙන, වාචාය, මනසාති. තත්ථ කායෙන පටිග්ගහණං උග්ගණ්හනං, වාචාය පටිග්ගහණං උග්ගහාපනං, මනසා පටිග්ගහණං සාදියනන්ති තිවිධම්පි පටිග්ගහණං එකජ්ඣං ගහෙත්වා පටිග්ගහණාති වුත්තන්ති ආහ ‘‘නෙව තං උග්ගණ්හාතී’’තිආදි. එස නයො ආමකධඤ්ඤපටිග්ගහණාතිආදීසුපි. නීවාරාදිඋපධඤ්ඤස්ස සාලිආදිමූලධඤ්ඤන්තොගධත්තා වුත්තං ‘‘සත්තවිධස්සා’’ති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්ච වසානි භෙසජ්ජානි අච්ඡවසං, මච්ඡවසං, සුසුකාවසං, සූකරවසං, ගද්රභවස’’න්ති (මහාව. 262) වුත්තත්තා ඉදං ඔදිස්ස අනුඤ්ඤාතං නාම. තස්ස පන ‘‘කාලෙ පටිග්ගහිත’’න්ති (මහාව. 262) වුත්තත්තා පටිග්ගහණං වට්ටති සති පච්චයෙති ආහ ‘‘අඤ්ඤත්ර ඔදිස්ස අනුඤ්ඤාතා’’ති.

සාරුප්පෙන වඤ්චනං රූපකූටං, පතිරූපෙන වඤ්චනාති අත්ථො. අඞ්ගෙන අත්තනො සරීරාවයවෙන වඤ්චනං ¶ අඞ්ගකූටං. ගණ්හනවසෙන වඤ්චනං ගහණකූටං. පටිච්ඡන්නං කත්වා වඤ්චනං පටිච්ඡන්නකූටං. අක්කමතීති නිප්පීළෙති, පුබ්බභාගෙ අක්කමතීති සම්බන්ධො. හදයන්ති නාළිආදිමානභාජනානං අබ්භන්තරං. තෙලාදීනං නාළිආදීහි මිනනකාලෙ උස්සාපිතා සිඛායෙව සිඛාභෙදො, තස්සා හාපනං. කෙචීති සාරසමාසාචරියා උත්තරවිහාරවාසිනො ච.

වධොති මුට්ඨිප්පහාරකසාතාළනාදීහි හිංසනං, විහෙඨනන්ති අත්ථො. විහෙඨනත්ථොපි හි වධ-සද්දො දිස්සති ‘‘අත්තානං වධිත්වා වධිත්වා රොදතී’’තිආදීසු. යථා හි අපටිග්ගහභාවසාමඤ්ඤෙ සතිපි පබ්බජිතෙහි අප්පටිග්ගහිතබ්බවත්ථුවිසෙසභාවසන්දස්සනත්ථං ඉත්ථිකුමාරිදාසිදාසාදයො විභාගෙන වුත්තා, එවං පරස්සහරණභාවතො අදින්නාදානභාවසාමඤ්ඤෙ සතිපි ¶ තුලාකූටාදයො අදින්නාදානවිසෙසභාවදස්සනත්ථං විභාගෙන වුත්තා. න එවං පාණාතිපාතපරියායස්ස වධස්ස පුන ගහණෙ පයොජනං අත්ථි, තත්ථ සයංකාරො, ඉධ පරංකාරොති ච න සක්කා වත්තුං ‘‘කායවචිප්පයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා ඡප්පයොගා’’ති (දී. නි. ටී. 1.10) වචනතො, තස්මා යථාවුත්තො එවමෙත්ථ අත්ථො යුත්තො. අට්ඨකථායං පන ‘‘වධොති මාරණ’’න්ති වුත්තං. තම්පි පොථනමෙව සන්ධායාති ච සක්කා විඤ්ඤාතුං මාරණසද්දස්ස විහිංසනෙපි දිස්සනතො.

චීවරපිණ්ඩපාතානං යථාක්කමං කායකුච්ඡිපරිහරණමත්තජොතනායං අවිසෙසතො අට්ඨන්නං පරික්ඛාරානං තප්පයොජනතා සම්භවතීති දස්සෙන්තො ‘‘තෙ සබ්බෙපී’’තිආදිමාහ. එතෙපීති නවපරික්ඛාරිකාදයොපි අප්පිච්ඡා ච සන්තුට්ඨා ච. න හි තත්තකෙන මහිච්ඡතා අසන්තුට්ඨිතා හොතීති.

චතූසු දිසාසු සුඛං විහරති, තතො එව සුඛවිහාරට්ඨානභූතා චතස්සො දිසා අස්ස සන්තීති චාතුද්දිසො. තත්ථ චායං සත්තෙ වා සඞ්ඛාරෙ වා භයෙන නප්පටිහඤ්ඤතීති අප්පටිඝො. ද්වාදසවිධස්ස සන්තොසස්ස වසෙන සන්තුස්සනතො සන්තුස්සමානො. ඉතරීතරෙනාති උච්චාවචෙන පරිස්සයානං බාහිරානං සීහබ්යග්ඝාදීනං, අබ්භන්තරානඤ්ච කාමච්ඡන්දාදීනං කායචිත්තූපද්දවානං අභිභවනතො පරිස්සයානං සහිතා. බන්ධනභාවකරභයාභාවෙන අච්ඡම්භි. එකො අසහායො. තතො එව ඛග්ගමිගසිඞ්ගසදිසතාය ඛග්ගවිසාණකප්පො චරෙය්යාති අත්ථො.

ඡින්නපක්ඛො, අසඤ්ජාතපක්ඛො වා සකුණො ගන්තුං න සක්කොතීති පක්ඛි-සද්දෙන විසෙසෙත්වා සකුණො පාළියං වුත්තොති ආහ ‘‘පක්ඛයුත්තො සකුණො’’ති. යස්ස සන්නිධිකාරපරිභොගො කිඤ්චි ඨපෙතබ්බං සාපෙක්ඛාඨපනඤ්ච නත්ථි, තාදිසො අයං භික්ඛූති දස්සෙන්තො ‘‘අයමෙත්ථ ¶ සඞ්ඛෙපත්ථො’’තිආදිමාහ. අරියන්ති අපෙන්ති තතො දොසා, තෙහි වා ආරකාති අරියොති ආහ ‘‘අරියෙනාති නිද්දොසෙනා’’ති. අජ්ඣත්තන්ති අත්තනි. නිද්දොසසුඛන්ති නිරාමිසසුඛං කිලෙසවජ්ජරහිතත්තා.

යථාවුත්තෙ සීලසංවරෙ පතිට්ඨිතස්සෙව ඉන්ද්රියසංවරො ඉච්ඡිතබ්බො තදධිට්ඨානතො තස්ස ච පරිපාලකභාවතොති වුත්තං ‘‘සො ඉමිනා අරියෙන ¶ සීලක්ඛන්ධෙන සමන්නාගතො භික්ඛූ’’ති. සෙසපදෙසූති ‘‘න නිමිත්තග්ගාහී හොතී’’තිආදිපදෙසු. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – න නිමිත්තග්ගාහීති ඉත්ථිපුරිසනිමිත්තං වා සුභනිමිත්තාදිකං වා කිලෙසවත්ථුභූතං නිමිත්තං න ගණ්හාති, දිට්ඨමත්තෙයෙව සණ්ඨාති. නානුබ්යඤ්ජනග්ගාහීති කිලෙසානං අනු අනු බ්යඤ්ජනතො පාකටභාවකරණතො අනුබ්යඤ්ජනන්තිලද්ධවොහාරං හත්ථපාදසිතහසිතකථිතවිලොකිතාදිභෙදං ආකාරං න ගණ්හාති. යං තත්ථ භූතං, තදෙව ගණ්හාති. යත්වාධිකරණමෙනන්තිආදිම්හි යංකාරණා යස්ස චක්ඛුන්ද්රියාසංවරස්ස හෙතු එතං පුග්ගලං සතිකවාටෙන චක්ඛුන්ද්රියං අසංවුතං අපිහිතචක්ඛුද්වාරං හුත්වා විහරන්තං එතෙ අභිජ්ඣාදයො ධම්මා අන්වස්සවෙය්යුං අනුප්පබන්ධෙය්යුං. තස්ස සංවරාය පටිපජ්ජතීති තස්ස චක්ඛුන්ද්රියස්ස සතිකවාටෙන පිදහනත්ථාය පටිපජ්ජති. එවං පටිපජ්ජන්තොයෙව ච ‘‘රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං, චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජතී’’ති වුච්චති. සොතෙන සද්දං සුත්වාතිආදීසුපි එසෙව නයො. එවමිදං සඞ්ඛෙපතො රූපාදීසු කිලෙසානුබන්ධනිමිත්තාදිග්ගාහපරිවජ්ජනලක්ඛණං ඉන්ද්රියසංවරං සීලං වෙදිතබ්බං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනාසු (විසුද්ධි. මහාටී. 1.13) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. කිලෙසෙහි අනවසිත්තසුඛන්තිආදීසු රූපාදීසු නිමිත්තාදිග්ගාහපරිවජ්ජනලක්ඛණත්තා ඉන්ද්රියසංවරස්ස කිලෙසෙහි අනවසිත්තසුඛතා අවිකිණ්ණසුඛතා චස්ස වුත්තා.

අභික්කමනං අභික්කන්තො, පුරතො ගමනං. පටික්කමනං පටික්කන්තො, පච්චාගමනං. තදුභයම්පි චතූසු ඉරියාපථෙසු ලබ්භති. ගමනෙ තාව පුරතො කායං අභිහරන්තො අභික්කමති නාම, පටිනිවත්තෙන්තො පටික්කමති නාම. ඨානෙපි ඨිතකොව කායං පුරතො ඔණමන්තො අභික්කමති නාම, පච්ඡතො අපනාමෙන්තො පටික්කමති නාම. නිසජ්ජායපි නිසින්නකොව ආසනස්ස පුරිමඅඞ්ගාභිමුඛො සංසරන්තො අභික්කමති නාම, පච්ඡිමං අඞ්ගප්පදෙසං පච්චාසංසරන්තො පටික්කමති නාම. නිපජ්ජායපි එසෙව නයො.

සාත්ථකසම්පජඤ්ඤන්තිආදීසු සමන්තතො පකාරෙහි, පකට්ඨං වා සවිසෙසං ජානාතීති සම්පජානො, සම්පජානස්ස භාවො සම්පජඤ්ඤං, තථාපවත්තං ඤාණං. ධම්මතො වඩ්ඪිසඞ්ඛාතෙන සහ අත්ථෙන ¶ වත්තතීති සාත්ථකං, අභික්කන්තාදිසාත්ථකස්ස සම්පජඤ්ඤං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං. සප්පායස්ස අත්තනො උපකාරාවහස්ස සම්පජඤ්ඤං සප්පායසම්පජඤ්ඤං. අභික්කමාදීසු ¶ භික්ඛාචාරගොචරෙ, අඤ්ඤත්ථාපි පවත්තෙසු අවිජහිතකම්මට්ඨානසඞ්ඛාතෙ ගොචරෙ සම්පජඤ්ඤං ගොචරසම්පජඤ්ඤං. අභික්කමාදීසු අසම්මුය්හනමෙව සම්පජඤ්ඤං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං. තත්ථ (දී. නි. අට්ඨ. 1.214; ම. නි. අට්ඨ. 1.109) අභික්කමනචිත්තෙ උප්පන්නෙ චිත්තවසෙනෙව අගන්ත්වා ‘‘කින්නු මෙ එත්ථ ගතෙන අත්ථො අත්ථි නත්ථී’’ති අත්ථානත්ථං පරිග්ගහෙත්වා අත්ථපරිග්ගහණං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං. තත්ථ ච අත්ථොති චෙතියදස්සනබොධිදස්සනසඞ්ඝදස්සනථෙරදස්සනඅසුභදස්සනාදිවසෙන ධම්මතො වඩ්ඪි. චෙතියං වා බොධිං වා දිස්වාපි හි බුද්ධාරම්මණං, සඞ්ඝදස්සනෙන සඞ්ඝාරම්මණං පීතිං උප්පාදෙත්වා තදෙව ඛයවයතො සම්මසන්තො අරහත්තං පාපුණාති. ථෙරෙ දිස්වා තෙසං ඔවාදෙ පතිට්ඨාය අසුභං දිස්වා තත්ථ පඨමජ්ඣානං උප්පාදෙත්වා තදෙව ඛයවයතො සම්මසන්තො අරහත්තං පාපුණාති, තස්මා එතෙසං දස්සනං ‘‘සාත්ථක’’න්ති වුත්තං. කෙචි පන ‘‘ආමිසතොපි වඩ්ඪි අත්ථොයෙව තං නිස්සාය බ්රහ්මචරියානුග්ගහාය පටිපන්නත්තා’’ති වදන්ති.

තස්මිං පන ගමනෙ සප්පායාසප්පායං පරිග්ගහෙත්වා සප්පායපරිග්ගණ්හනං සප්පායසම්පජඤ්ඤං. සෙය්යථිදං – චෙතියදස්සනං තාව සාත්ථං. සචෙ පන චෙතියස්ස මහාපූජාය දසද්වාදසයොජනන්තරෙ පරිසා සන්නිපතන්ති, අත්තනො විභවානුරූපං ඉත්ථියොපි පුරිසාපි අලඞ්කතපටියත්තා චිත්තකම්මරූපකානි විය සඤ්චරන්ති. තත්ර චස්ස ඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ ලොභො, අනිට්ඨෙ පටිඝො, අසමපෙක්ඛනෙ මොහො උප්පජ්ජති, කායසංසග්ගාපත්තිං වා ආපජ්ජති, ජීවිතබ්රහ්මචරියානං වා අන්තරායො හොති. එවං තං ඨානං අසප්පායං හොති, වුත්තප්පකාරඅන්තරායාභාවෙ සප්පායං. බොධිදස්සනෙපි එසෙව නයො. සඞ්ඝදස්සනම්පි සාත්ථං. සචෙ පන අන්තොගාමෙ මහාමණ්ඩපං කාරෙත්වා සබ්බරත්තිං ධම්මස්සවනං කරොන්තෙසු මනුස්සෙසු වුත්තප්පකාරෙනෙව ජනසන්නිපාතො චෙව අන්තරායො ච හොති. එවං තං ඨානං අසප්පායං, අන්තරායාභාවෙ සප්පායං. මහාපරිසාපරිවාරානං ථෙරානං දස්සනෙපි එසෙව නයො. අසුභදස්සනම්පි සාත්ථං මග්ගඵලාධිගමහෙතුභාවතො. දන්තකට්ඨත්ථාය සාමණෙරං ගහෙත්වා ගතදහරභික්ඛුනො වත්ථුපෙත්ථ කථෙතබ්බං. එවං සාත්ථම්පි පනෙතං පුරිසස්ස මාතුගාමාසුභං අසප්පායං, මාතුගාමස්ස ච පුරිසාසුභං. සභාගමෙව සප්පායන්ති එවං සප්පායපරිග්ගණ්හනං සප්පායසම්පජඤ්ඤං නාම.

එවං ¶ පරිග්ගහිතසාත්ථකසප්පායස්ස පන අට්ඨතිංසාය කම්මට්ඨානෙසු අත්තනො චිත්තරුචියං කම්මට්ඨානසඞ්ඛාතං ගොචරං උග්ගහෙත්වා භික්ඛාචාරගොචරෙ තං ගහෙත්වාව ගමනං ගොචරසම්පජඤ්ඤං නාම.

අභික්කමාදීසු ¶ පන අසම්මුය්හනං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං. තං එවං වෙදිතබ්බං – ඉධ භික්ඛු අභික්කමන්තො වා පටික්කමන්තො වා යථා අන්ධපුථුජ්ජනා අභික්කමාදීසු ‘‘අත්තා අභික්කමති, අත්තනා අභික්කමො නිබ්බත්තිතො’’ති වා, ‘‘අහං අභික්කමාමි, මයා අභික්කමො නිබ්බත්තිතො’’ති වා සම්මුය්හන්ති, තථා අසම්මුය්හන්තො ‘‘අභික්කමාමී’’ති චිත්තෙ උප්පජ්ජමානෙ තෙනෙව චිත්තෙන සද්ධිං චිත්තසමුට්ඨානා වායොධාතු විඤ්ඤත්තිං ජනයමානා උප්පජ්ජති, ඉති චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙන අයං කායසම්මතො අට්ඨිසඞ්ඝාටො අභික්කමති, තස්සෙවං අභික්කමතො එකෙකපදුද්ධරණෙ පථවීධාතු, ආපොධාතූති ද්වෙ ධාතුයො ඔමත්තා හොන්ති මන්දා, ඉතරා ද්වෙ අධිමත්තා හොන්ති බලවතියො. තථා අතිහරණවීතිහරණෙසු. වොස්සජ්ජනෙ තෙජොධාතු, වායොධාතූති ද්වෙ ධාතුයො ඔමත්තා හොන්ති මන්දා, ඉතරා ද්වෙ අධිමත්තා බලවතියො. තථා සන්නික්ඛෙපනසන්නිරුම්භනෙසු. තත්ථ උද්ධරණෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා අතිහරණං න පාපුණන්ති, තථා අතිහරණෙ පවත්තා වීතිහරණං, වීතිහරණෙ පවත්තා වොස්සජ්ජනං, වොස්සජ්ජනෙ පවත්තා සන්නික්ඛෙපනං, සන්නික්ඛෙපනෙ පවත්තා සන්නිරුම්භනං න පාපුණන්ති. තත්ථ තත්ථෙව පබ්බපබ්බං සන්නිසන්ධි ඔධිඔධි හුත්වා තත්තකපාලෙ පක්ඛිත්තතිලං විය පටපටායන්තා භිජ්ජන්ති. තත්ථ කො එකො අභික්කමති, කස්ස වා එකස්ස අභික්කමනං? පරමත්ථතො හි ධාතූනංයෙව ගමනං, ධාතූනං ඨානං, ධාතූනං නිසජ්ජනං, ධාතූනං සයනං. තස්මිං තස්මිඤ්හි කොට්ඨාසෙ සද්ධිං රූපෙන –

‘‘අඤ්ඤං උප්පජ්ජතෙ චිත්තං, අඤ්ඤං චිත්තං නිරුජ්ඣති;

අවීචිමනුසම්බන්ධො, නදීසොතොව වත්තතී’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.214; ම. නි. අට්ඨ. 1.109; සං. නි. අට්ඨ. 3.5.368);

එවං අභික්කමාදීසු අසම්මුය්හනං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං නාමාති. පච්චයසම්පත්තින්ති පච්චයපාරිපූරිං. ඉමෙ චත්තාරොති සීලසංවරො, සන්තොසො, ඉන්ද්රියසංවරො, සතිසම්පජඤ්ඤන්ති ඉමෙ චත්තාරො අරඤ්ඤවාසස්ස සම්භාරා ¶ . වත්තබ්බතං ආපජ්ජතීති ‘‘අසුකස්ස භික්ඛුනො අරඤ්ඤෙ තිරච්ඡානගතානං විය වනචරකානං විය ච නිවාසමත්තමෙව, න අරඤ්ඤවාසානුච්ඡවිකා කාචි සම්මාපටිපත්තී’’ති අපවාදවසෙන වත්තබ්බතං, ආරඤ්ඤකෙහි වා තිරච්ඡානගතෙහි වනචරකවිසභාගජනෙහි විප්පටිපත්තිවසෙන වත්ථබ්බතං ආපජ්ජති. භෙරවසද්දං සාවෙන්ති, තාවතා අපලායන්තානං හත්ථෙහි සීසං…පෙ… කරොන්ති. කාළකසදිසත්තා කාළකං, වීතික්කමසඞ්ඛාතං ථුල්ලවජ්ජං. තිලකසදිසත්තා තිලකං, මිච්ඡාවිතක්කසඞ්ඛාතං අණුමත්තවජ්ජං. තන්ති පීතිං. විභූතභාවෙන උපට්ඨානතො ඛයතො සම්මසන්තො.

විවිත්තන්ති ¶ ජනවිවිත්තං. තෙනාහ ‘‘සුඤ්ඤ’’න්ති. තං පන ජනසද්දනිග්ඝොසාභාවෙන වෙදිතබ්බං සද්දකණ්ටකත්තා ඣානස්සාති ආහ ‘‘අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොසන්ති අත්ථො’’ති. එතදෙවාති නිස්සද්දතංයෙව. විහාරො පාකාරපරිච්ඡින්නො සකලො ආවාසො. අඩ්ඪයොගො දීඝපාසාදො, ‘‘ගරුළසණ්ඨානපාසාදො’’තිපි වදන්ති. පාසාදො චතුරස්සපාසාදො. හම්මියං මුණ්ඩච්ඡදනපාසාදො. අට්ටො පටිරාජූනං පටිබාහනයොග්ගො චතුප්පඤ්චභූමකො පතිස්සයවිසෙසො. මාළො එකකූටසඞ්ගහිතො අනෙකකොණවන්තො පතිස්සයවිසෙසො. අපරො නයො – විහාරො නාම දීඝමුඛපාසාදො. අඩ්ඪයොගො එකපස්සච්ඡදනකසෙනාසනං. තස්ස කිර එකපස්සෙ භිත්ති උච්චතරා හොති, ඉතරපස්සෙ නීචා. එතෙන තං එකපස්සච්ඡදනකං හොති. පාසාදො නාම ආයතචතුරස්සපාසාදො. හම්මියං මුණ්ඩච්ඡදනං චන්දිකඞ්ගණයුත්තං. ගුහා නාම කෙවලා පබ්බතගුහා. ලෙණං ද්වාරබද්ධං පබ්භාරං. මණ්ඩපොති සාඛාමණ්ඩපො. ආවසථභූතං සෙනාසනං විහරිතබ්බට්ඨෙන විහාරසෙනාසනං. මසාරකාදි මඤ්චපීඨං තත්ථ අත්ථරිතබ්බභිසි උපධානඤ්ච මඤ්චපීඨසම්බන්ධතො මඤ්චපීඨසෙනාසනං. චිමිලිකාදි භූමියං සන්ථරිතබ්බතාය සන්ථතසෙනාසනං. අභිසඞ්ඛතාභාවතො කෙවලං සයනස්ස නිසජ්ජාය ච ඔකාසභූතං රුක්ඛමූලාදි පටික්කමිතබ්බට්ඨානං ඔකාසසෙනාසනං. සෙනාසනග්ගහණෙන ගහිතමෙවාති ‘‘විවිත්තං සෙනාසන’’න්ති ඉමිනා සෙනාසනග්ගහණෙන ගහිතමෙව සාමඤ්ඤජොතනාභාවතො.

යදි එවං කස්මා ‘‘අරඤ්ඤ’’න්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඉමස්ස පනා’’තිආදි. භික්ඛුනීනං වසෙන ආගතන්ති ඉදං විනයෙ තථා ආගතං සන්ධාය වුත්තං ¶ , අභිධම්මෙපි (විභ. 529) පන ‘‘අරඤ්ඤන්ති නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛිලා සබ්බමෙතං අරඤ්ඤ’’න්ති ආගතමෙව. තත්ථ හි යං න ගාමප්පදෙසන්තොගධං, තං අරඤ්ඤන්ති නිප්පරියායවසෙන තථා වුත්තං. ධුතඞ්ගනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 1.31) යං වුත්තං, තං යුත්තං, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. රුක්ඛමූලන්ති රුක්ඛසමීපං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යාවතා මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ සමන්තා ඡායා ඵරති, නිවාතෙ පණ්ණානි පතන්ති, එත්තාවතා රුක්ඛමූල’’න්ති. සෙල-සද්දො අවිසෙසතො පබ්බතපරියායොති කත්වා වුත්තං ‘‘පබ්බතන්ති සෙල’’න්ති, න සිලාමයමෙව. පංසුමයාදිකො හි තිවිධොපි පබ්බතො එවාති. විවරන්ති ද්වින්නං පබ්බතානං මිථො ආසන්නතරෙ ඨිතානං ඔවරකාදිසදිසං විවරං. එකස්මිංයෙව වා පබ්බතෙ. උමඞ්ගසදිසන්ති සුදුඞ්ගාසදිසං. මනුස්සානං අනුපචාරට්ඨානන්ති පකතිසඤ්චාරවසෙන මනුස්සෙහි න සඤ්චරිතබ්බට්ඨානං. ආදි-සද්දෙන ‘‘වනපත්ථන්ති වනසණ්ඩානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචනං. වනපත්ථන්ති භිංසනකානමෙතං. වනපත්ථන්ති සලොමහංසානමෙතං. වනපත්ථන්ති පරියන්තානමෙතං. වනපත්ථන්ති න මනුස්සූපචාරානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචන’’න්ති (විභ. 531) ඉමං පාළිප්පදෙසං සඞ්ගණ්හාති. අච්ඡන්නන්ති කෙනචි ඡදනෙන අන්තමසො රුක්ඛසාඛායපි න ඡාදිතං. නික්කඩ්ඪිත්වාති නීහරිත්වා. පබ්භාරලෙණසදිසෙති පබ්භාරසදිසෙ, ලෙණසදිසෙ වා.

පිණ්ඩපාතපරියෙසනං ¶ පිණ්ඩපාතො උත්තරපදලොපෙනාති ආහ ‘‘පිණ්ඩපාතපරියෙසනතො පටික්කන්තො’’ති. පල්ලඞ්කන්ති එත්ථ පරි-සද්දො සමන්තතොති එතස්මිං අත්ථෙ, තස්මා වාමොරුං දක්ඛිණොරුඤ්ච සමං ඨපෙත්වා උභො පාදෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්බන්ධෙ කත්වා නිසජ්ජා පල්ලඞ්කන්ති ආහ ‘‘සමන්තතො ඌරුබද්ධාසන’’න්ති. ඌරූනං බන්ධනවසෙන නිසජ්ජා පල්ලඞ්කං. ආභුජිත්වාති ච යථා පල්ලඞ්කවසෙන නිසජ්ජා හොති, එවං උභො පාදෙ ආභුජිතෙ සමිඤ්ජිතෙ කත්වා. තං පන උභින්නං පාදානං තථාසම්බන්ධතාකරණන්ති ආහ ‘‘බන්ධිත්වා’’ති. හෙට්ඨිමකායස්ස අනුජුකං ඨපනං නිසජ්ජාවචනෙනෙව බොධිතන්ති උජුං කායන්ති එත්ථ කාය-සද්දො උපරිමකායවිසයොති ආහ ‘‘උපරිමසරීරං උජුකං ඨපෙත්වා’’ති. තං පන උජුකං ඨපනං සරූපතො පයොජනතො ච දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨාරසා’’තිආදි වුත්තං. න පණමන්තීති න ඔණමන්ති. න පරිපතතීති න විගච්ඡති වීථිං න ලඞ්ඝෙති, තතො ¶ එව පුබ්බෙනාපරං විසෙසසම්පත්තියා කම්මට්ඨානං වුද්ධිං ඵාතිං ගච්ඡති. පරිමුඛන්ති එත්ථ පරි-සද්දො අභි-සද්දෙන සමානත්ථොති ආහ ‘‘කම්මට්ඨානාභිමුඛ’’න්ති, බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණතො නිවාරෙත්වා කම්මට්ඨානංයෙව පුරක්ඛත්වාති අත්ථො. සමීපත්ථො වා පරි-සද්දොති දස්සෙන්තො ‘‘මුඛසමීපෙ වා කත්වා’’ති ආහ. එත්ථ ච යථා ‘‘විවිත්තං සෙනාසනං භජතී’’තිආදිනා භාවනානුරූපං සෙනාසනං දස්සිතං, එවං නිසීදතීති ඉමිනා අලීනානුද්ධච්චපක්ඛියො සන්තො ඉරියාපථො දස්සිතො. ‘‘පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා’’ති ඉමිනා නිසජ්ජාය දළ්හභාවො. ‘‘පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා’’ති ඉමිනා ආරම්මණපරිග්ගහූපායො.

පරීති පරිග්ගහට්ඨො ‘‘පරිණායිකා’’තිආදීසු (ධ. ස. 16, 20) විය. මුඛන්ති නිය්යානට්ඨො ‘‘සුඤ්ඤතවිමොක්ඛමුඛ’’න්තිආදීසු විය. පටිපක්ඛතො නිග්ගමනට්ඨො හි නිය්යානට්ඨො, තස්මා පරිග්ගහිතනිය්යානං සතින්ති සබ්බථා ගහිතාසම්මොසං පරිච්චත්තසම්මොසං සතිං කත්වා, පරමසතිනෙපක්කං උපට්ඨපෙත්වාති අත්ථො.

අභිජ්ඣායති ගිජ්ඣති අභිකඞ්ඛති එතායාති අභිජ්ඣා, ලොභො. ලුජ්ජනට්ඨෙනාති භිජ්ජනට්ඨෙන, ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජනට්ඨෙනාති අත්ථො. වික්ඛම්භනවසෙනාති එත්ථ වික්ඛම්භනං අනුප්පාදනං අප්පවත්තනං පටිපක්ඛෙන සුප්පහීනත්තා. පහීනත්තාති ච පහීනසදිසතං සන්ධාය වුත්තං ඣානස්ස අනධිගතත්තා. තථාපි නයිදං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං විය සභාවතො විගතාභිජ්ඣං, අථ ඛො භාවනාවසෙන. තෙනාහ ‘‘න චක්ඛුවිඤ්ඤාණසදිසෙනා’’ති. එසෙව නයොති යථා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සභාවෙන විගතාභිජ්ඣං අබ්යාපන්නඤ්ච න භාවනාය වික්ඛම්භිතත්තා, න එවමිදං. ඉදං පන චිත්තං භාවනාය පරිසොධිතත්තා අබ්යාපන්නං විගතථිනමිද්ධං අනුද්ධතං නිබ්බිචිකිච්ඡඤ්චාති අත්ථො. පුරිමපකතින්ති පරිසුද්ධපණ්ඩරසභාවං. ‘‘යා තස්මිං සමයෙ චිත්තස්ස ¶ අකල්යතා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1162; විභ. 546) ථිනස්ස, ‘‘යා තස්මිං සමයෙ කායස්ස අකල්යතා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1163; විභ. 546) ච මිද්ධස්ස අභිධම්මෙ නිද්දිට්ඨත්තා වුත්තං ‘‘ථිනං චිත්තගෙලඤ්ඤං, මිද්ධං චෙතසිකගෙලඤ්ඤ’’න්ති. සතිපි හි අඤ්ඤමඤ්ඤං අවිප්පයොගෙ චිත්තකායලහුතාදීනං විය චිත්තචෙතසිකානං යථාක්කමං තංතංවිසෙසස්ස යා තෙසං අකල්යතාදීනං විසෙසපච්චයතා, අයමෙතෙසං සභාවොති දට්ඨබ්බං. ආලොකසඤ්ඤීති එත්ථ අතිසයත්තවිසිට්ඨඅත්ථිඅත්ථාවබොධකොයමීකාරොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රත්තිම්පි…පෙ… සමන්නාගතො’’ති. ඉදං උභයන්ති සතිසම්පජඤ්ඤමාහ.

අතික්කමිත්වාති ¶ වික්ඛම්භනවසෙන පජහිත්වා. කථමිදං කථමිදන්ති පවත්තියා කථංකථා, විචිකිච්ඡා, සා එතස්ස අත්ථීති කථංකථී, න කථංකථීති අකථංකථී, නිබ්බිචිකිච්ඡො. ලක්ඛණාදිභෙදතොති එත්ථ ආදි-සද්දෙන පච්චයපරිහානප්පහායකාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තෙපි හි පභෙදතො දට්ඨබ්බාති. උච්ඡින්දිත්වා පාතෙන්තීති එත්ථ උච්ඡින්දනං පාතනඤ්ච තාසං පඤ්ඤානං අනුප්පන්නානං උප්පජ්ජිතුං අප්පදානමෙව. ඉති මහග්ගතානුත්තරපඤ්ඤානං එකච්චාය ච පරිත්තපඤ්ඤාය අනුප්පත්තිහෙතුභූතා නීවරණධම්මා ඉතරාය ච සමත්ථතං විහනන්තියෙවාති ‘‘පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණා’’ති වුත්තා. අප්පෙන්තොති නිගමෙන්තො.

අත්තන්තපසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9-10. තණ්හාසුත්තාදිවණ්ණනා

199-200. නවමෙ තයො භවෙ අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිතං ‘‘අජ්ඣත්තිකස්ස උපාදාය අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතානී’’තිආදිනා වුත්තං තං තං අත්තනො කොට්ඨාසභූතං ජාලමෙතිස්සා අත්ථීති ජාලිනී. තෙනාහ ‘‘තයො වා භවෙ’’තිආදි. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං භවෙ, ආරම්මණෙ වා. අපිචාතිආදිනා නිද්දෙසනයෙන විසත්තිකාපදස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො නිද්දෙසපාළියා එකදෙසං දස්සෙති ‘‘විසමූලා’’තිආදිනා. අයඤ්හෙත්ථ නිද්දෙසපාළි (මහානි. 3; චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 22, ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙසො 124) –

‘‘විසත්තිකාති කෙනට්ඨෙන විසත්තිකා? විසතාති විසත්තිකා, විසටාති විසත්තිකා, විසාලාති විසත්තිකා, විසක්කතීති විසත්තිකා, විසංහරතීති විසත්තිකා, විසංවාදිකාති විසත්තිකා, විසමූලාති විසත්තිකා, විසඵලාති විසත්තිකා ¶ . විසපරිභොගාති විසත්තිකා. විසාලා වා පන සා තණ්හා රූපෙ සද්දෙ ගන්ධෙ රසෙ ඵොට්ඨබ්බෙ කුලෙ ගණෙ ආවාසෙ ලාභෙ යසෙ පසංසාය සුඛෙ චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරෙ කාමධාතුයා රූපධාතුයා අරූපධාතුයා කාමභවෙ රූපභවෙ අරූපභවෙ සඤ්ඤිභවෙ අසඤ්ඤිභවෙ නෙවසඤ්ඤිනාසඤ්ඤිභවෙ ¶ එකවොකාරභවෙ චතුවොකාරභවෙ පඤ්චවොකාරභවෙ අතීතෙ අනාගතෙ පච්චුප්පන්නෙ දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බෙසු විසටා විත්ථතාති විසත්තිකා’’ති.

තත්ථ (මහානි. අට්ඨ. 3; සං. නි. ටී. 1.1.1 ඔඝතරණසුත්තවණ්ණනා) විසතාති විත්ථතා රූපාදීසු තෙභූමකධම්මබ්යාපනවසෙන. විසටාති පුරිමවචනමෙව ත-කාරස්ස ට-කාරං කත්වා වුත්තං. විසාලාති විපුලා. විසක්කතීති පරිසහති. රත්තො හි රාගවත්ථුනා පරෙන තාළියමානොපි සහති, විප්ඵන්දනං වා ‘‘විසක්කන’’න්ති වදන්ති. විසංහරතීති තථා තථා කාමෙසු ආනිසංසං දස්සෙන්තී විවිධෙහි ආකාරෙහි නෙක්ඛම්මාභිමුඛප්පවත්තිතො චිත්තං සංහරති සංඛිපති. විසං වා දුක්ඛං, තං හරති උපනෙතීති අත්ථො. අනිච්චාදිං නිච්චාදිතො ගණ්හන්තී විසංවාදිකා හොති. දුක්ඛනිබ්බත්තකස්ස කම්මස්ස හෙතුභාවතො විසමූලා, විසං වා දුක්ඛදුක්ඛාදිභූතා වෙදනා මූලං එතිස්සාති විසමූලා. දුක්ඛසමුදයත්තා විසං ඵලං එතිස්සාති විසඵලා. තණ්හාය රූපාදිකස්ස දුක්ඛස්ස පරිභොගො හොති, න අමතස්සාති සා විසපරිභොගා වුත්තා. සබ්බත්ථ නිරුත්තිවසෙන පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. යො පනෙත්ථ පධානො අත්ථො, තං දස්සෙතුං පුන ‘‘විසටා වා පනා’’තිආදි වුත්තං.

තන්තං වුච්චති (දී. නි. ටී. 2.95 අපසාදනාවණ්ණනා; සං. නි. ටී. 2.2.60) වත්ථවිනනත්ථං තන්තවායෙහි දණ්ඩකෙ ආසඤ්චිත්වා පසාරිතසුත්තවට්ටි ‘‘තනීයතී’’ති කත්වා, තං පන සුත්තං සන්තානාකුලතාය නිදස්සනභාවෙන ආකුලමෙව ගහිතන්ති ආහ ‘‘තන්තං විය ආකුලජාතො’’ති. සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘යථා නාමා’’තිආදි වුත්තං. සමානෙතුන්ති පුබ්බෙනාපරං සමං කත්වා ආනෙතුං, අවිසමං උජුං කාතුන්ති අත්ථො. තන්තමෙව වා ආකුලං තන්තාකුලං, තන්තාකුලං විය ජාතො භූතොති තන්තාකුලකජාතො. විනනතො ගුලාති ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ලද්ධනාමස්ස තන්තවායස්ස ගුණ්ඨිකං නාම ආකුලභාවෙන අග්ගතො වා මූලතො වා දුවිඤ්ඤෙය්යමෙව ඛලිබද්ධතන්තසුත්තන්ති ආහ ‘‘ගුලාගුණ්ඨිකං වුච්චති පෙසකාරකඤ්ජියසුත්ත’’න්ති.

සකුණිකාති පටපදසකුණිකා. සා හි රුක්ඛසාඛාසු ඔලම්බනකුටවා හොති. තඤ්හි ¶ ¶ සා කුටවං තතො තතො තිණහීරාදිකෙ ආනෙත්වා තථා විනති, යථා තෙ පෙසකාරකඤ්ජියසුත්තං විය අග්ගෙන වා අග්ගං, මූලෙන වා මූලං සමානෙතුං විවෙචෙතුං වා න සක්කා. තෙනාහ ‘‘යථා’’තිආදි. තදුභයම්පි ‘‘ගුලාගුණ්ඨික’’න්ති වුත්තං කඤ්ජියසුත්තං කුලාවකඤ්ච. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘එවමෙව සත්තා’’තිආදිනා වුත්තනයෙනෙව. කාමං මුඤ්ජපබ්බජතිණානි යථාජාතානිපි දීඝභාවෙන පතිත්වා අරඤ්ඤට්ඨානෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං විනන්ධිත්වා ආකුලබ්යාකුලානි හුත්වා තිට්ඨන්ති, තානි පන න තථා දුබ්බිවෙචියානි යථා රජ්ජුභූතානීති දස්සෙතුං ‘‘යථා තානී’’තිආදි වුත්තං. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

අපායාති අවඩ්ඪිකා, සුඛෙන, සුඛහෙතුනා වා විරහිතාති අත්ථො. දුක්ඛස්ස ගතිභාවතොති ආපායිකස්ස දුක්ඛස්ස පවත්තිට්ඨානභාවතො. සුඛසමුස්සයතොති අබ්භුදයතො. විනිපතිතත්තාති විරූපං නිපාතත්තා, යථා තෙනත්තභාවෙන සුඛසමුස්සයො න හොති, එවං නිපතිතත්තා. ඉතරොති සංසාරො. නනු ‘‘අපාය’’න්තිආදිනා වුත්තොපි සංසාරො එවාති? සච්චමෙතං, නිරයාදීනං පන අධිමත්තදුක්ඛභාවදස්සනත්ථං අපායාදිග්ගහණං. ගොබලීබද්දඤායෙනායමත්ථො වෙදිතබ්බො.

ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටීති පඤ්චන්නං ඛන්ධානං හෙතුඵලභාවෙන අපරාපරප්පවත්ති. අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානාති අවිච්ඡෙදෙන වත්තමානා. තං සබ්බම්පීති තං ‘‘අපාය’’න්තිආදිනා වුත්තං සබ්බං අපායදුක්ඛඤ්ච වට්ටදුක්ඛඤ්ච. මහාසමුද්දෙ වාතක්ඛිත්තා නාවා වියාති ඉදං පරිබ්භමනට්ඨානස්ස මහන්තදස්සනත්ථඤ්චෙව පරිබ්භමනස්ස අනවට්ඨිතතාදස්සනත්ථඤ්ච උපමා. යන්තෙ යුත්තගොණො වියාති ඉදං පන අවසීභාවදස්සනත්ථඤ්චෙව දුප්පමොක්ඛභාවදස්සනත්ථඤ්චාති වෙදිතබ්බං.

‘‘සමූහග්ගාහොති තණ්හාමානදිට්ඨීනං සාධාරණග්ගාහො’’ති වදන්ති, ‘‘ඉත්ථං එවං අඤ්ඤථා’’ති පන විසෙසං අකත්වා ගහණං සමූහග්ගාහොති දට්ඨබ්බො. විසෙසං අකත්වාති ච අනුපනිධානං සමතො අසමතො ච උපනිධානන්ති ඉමං විභාගං අකත්වාති අත්ථො. ඉත්ථන්ති හි අනුපනිධානං කථිතං. එවං අඤ්ඤථාති පන සමතො අසමතො ච උපනිධානං. අඤ්ඤං ආකාරන්ති පරසන්තානගතං ආකාරං.

අත්ථීති ¶ සදා සංවිජ්ජතීති අත්ථො. සීදතීති නස්සති. සංසයපරිවිතක්කවසෙනාති ‘‘කිං නු ඛො අහං සියං, න සිය’’න්ති එවං පරිවිතක්කවසෙන. පත්ථනාකප්පනවසෙනාති ‘‘අපි නාම සාධු පනාහං සිය’’න්ති එවං පත්ථනාය කප්පනවසෙන. සුද්ධසීසාති තණ්හාමානදිට්ඨීනං ¶ සාධාරණා සීසා. ‘‘ඉත්ථං එවං අඤ්ඤථා’’ති වුත්තස්ස විසෙසස්ස අනිස්සිතත්තා ‘‘සුද්ධසීසා’’ති වුත්තා. තත්ථ දිට්ඨිසීසෙහි දිට්ඨියා ගහිතාය තදවිනාභාවිනී තණ්හා දස්සිතා, චතූහි සීසෙහි ද්වාදසහි ච සීසමූලකෙහි මානදිට්ඨීහි අයමෙව තණ්හා දස්සිතාති ආහ ‘‘එවමෙතෙ…පෙ… තණ්හාවිචරිතධම්මා වෙදිතබ්බා’’ති. නනු ච මානදිට්ඨිග්ගාහොපි ඉධාධිප්පෙතො, යතො ‘‘තණ්හාමානදිට්ඨිවසෙන සමූහග්ගාහො’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං, තස්මා කථං තණ්හාවිචරිතානීති ඉදං වචනං? වුච්චතෙ – දිට්ඨිමානෙසුපි තණ්හාවිචරිතානීති වචනං අඤ්ඤමඤ්ඤං විප්පයොගීනං දිට්ඨිමානානං තණ්හාය අවිප්පයොගානං තංමූලකත්තා තප්පධානතාය කතන්ති වෙදිතබ්බං. දසමං උත්තානමෙව.

තණ්හාසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මහාවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතුත්ථපණ්ණාසකං නිට්ඨිතං.

5. පඤ්චමපණ්ණාසකං