📜

2. සාරණීයවග්ගො

1. පඨමසාරණීයසුත්තවණ්ණනා

11. දුතියස්ස පඨමෙ සාරණීයාති සරිතබ්බයුත්තකා. මෙත්තං කායකම්මන්ති මෙත්තෙන චිත්තෙන කාතබ්බං කායකම්මං. වචීකම්මමනොකම්මෙසුපි එසෙව නයො. ඉමානි ච පන භික්ඛූනං වසෙන ආගතානි, ගිහීසුපි ලබ්භන්ති. භික්ඛූනඤ්හි මෙත්තෙන චිත්තෙන ආභිසමාචාරිකධම්මපූරණං මෙත්තං කායකම්මං නාම. ගිහීනං චෙතියවන්දනත්ථාය බොධිවන්දනත්ථාය සඞ්ඝනිමන්තනත්ථාය ගමනං, ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨෙ භික්ඛූ දිස්වා පච්චුග්ගමනං, පත්තපටිග්ගහණං, ආසනපඤ්ඤාපනං, අනුගමනන්ති එවමාදිකං මෙත්තං කායකම්මං නාම.

භික්ඛූනං මෙත්තෙන චිත්තෙන ආචාරපණ්ණත්තිසික්ඛාපනං, කම්මට්ඨානකථනං, ධම්මදෙසනා, තෙපිටකම්පි බුද්ධවචනං මෙත්තං වචීකම්මං නාම. ගිහීනං ‘‘චෙතියවන්දනාය ගච්ඡාම, බොධිවන්දනාය ගච්ඡාම, ධම්මස්සවනං කරිස්සාම, දීපමාලාපුප්ඵපූජං කරිස්සාම, තීණි සුචරිතානි සමාදාය වත්තිස්සාම, සලාකභත්තාදීනි දස්සාම, වස්සාවාසිකං දස්සාම, අජ්ජ සඞ්ඝස්ස චත්තාරො පච්චයෙ දස්සාම, සඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා ඛාදනීයාදීනි සංවිදහථ, ආසනානි පඤ්ඤාපෙථ, පානීයං උපට්ඨාපෙථ, සඞ්ඝං පච්චුග්ගන්ත්වා ආනෙථ, පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා උස්සාහජාතා වෙය්යාවච්චං කරොථා’’තිආදිවචනකාලෙ මෙත්තං වචීකම්මං නාම.

භික්ඛූනං පාතොව උට්ඨාය සරීරපටිජග්ගනං චෙතියඞ්ගණවත්තාදීනි ච කත්වා විවිත්තාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ භික්ඛූ සුඛී හොන්තු අවෙරා අබ්යාපජ්ඣා’’ති චින්තනං මෙත්තං මනොකම්මං නාම. ගිහීනං ‘‘අය්යා සුඛී හොන්තු අවෙරා අබ්යාපජ්ඣා’’ති චින්තනං මෙත්තං මනොකම්මං නාම.

ආවි චෙව රහො චාති සම්මුඛා ච පරම්මුඛා ච. තත්ථ නවකානං චීවරකම්මාදීසු සහායභාවගමනං සම්මුඛා මෙත්තං කායකම්මං නාම, ථෙරානං පන පාදධොවනදානාදිභෙදං සබ්බම්පි සාමීචිකම්මං සම්මුඛා මෙත්තං කායකම්මං නාම. උභයෙහිපි දුන්නික්ඛිත්තානං දාරුභණ්ඩාදීනං තෙසු අවඤ්ඤං අකත්වා අත්තනා දුන්නික්ඛිත්තානං විය පටිසාමනං පරම්මුඛා මෙත්තං කායකම්මං නාම. ‘‘දෙවත්ථෙරො තිස්සත්ථෙරො’’ති එවං පග්ගය්හ වචනං සම්මුඛා මෙත්තං වචීකම්මං නාම. විහාරෙ අසන්තං පන පටිපුච්ඡන්තස්ස ‘‘කහං අම්හාකං දෙවත්ථෙරො, කහං අම්හාකං තිස්සත්ථෙරො, කදා නු ඛො ආගමිස්සතී’’ති එවං මමායනවචනං පරම්මුඛා මෙත්තං වචීකම්මං නාම. මෙත්තාසිනෙහසිනිද්ධානි පන නයනානි උම්මීලෙත්වා පසන්නෙන මුඛෙන ඔලොකනං සම්මුඛා මෙත්තං මනොකම්මං නාම. ‘‘දෙවත්ථෙරො තිස්සත්ථෙරො අරොගො හොතු අප්පාබාධො’’ති සමන්නාහරණං පරම්මුඛා මෙත්තං මනොකම්මං නාම.

ලාභාති චීවරාදයො ලද්ධපච්චයා. ධම්මිකාති කුහනාදිභෙදං මිච්ඡාජීවං වජ්ජෙත්වා ධම්මෙන සමෙන භික්ඛාචරියවත්තෙන උප්පන්නා. අන්තමසො පත්තපරියාපන්නමත්තම්පීති පච්ඡිමකොටියා පත්තපරියාපන්නං පත්තස්ස අන්තොගතං ද්වත්තිකටච්ඡුභික්ඛාමත්තම්පි. අප්පටිවිභත්තභොගීති එත්ථ ද්වෙ පටිවිභත්තානි නාම ආමිසපටිවිභත්තං පන පුග්ගලපටිවිභත්තඤ්ච. තත්ථ ‘‘එත්තකං දස්සාමි, එත්තකං න දස්සාමී’’ති එවං චිත්තෙන පටිවිභජනං ආමිසපටිවිභත්තං නාම. ‘‘අසුකස්ස දස්සාමි, අසුකස්ස න දස්සාමී’’ති එවං චිත්තෙන විභජනං පන පුග්ගලපටිවිභත්තං නාම. තදුභයම්පි අකත්වා යො අප්පටිවිභත්තං භුඤ්ජති, අයං අප්පටිවිභත්තභොගී නාම. සීලවන්තෙහි සබ්රහ්මචාරීහි සාධාරණභොගීති එත්ථ සාධාරණභොගිනො ඉදං ලක්ඛණං – යං යං පණීතං ලභති, තං තං නෙව ලාභෙනලාභං-නිජිගීසනතාමුඛෙන ගිහීනං දෙති, න අත්තනා පරිභුඤ්ජති, පටිග්ගණ්හන්තො ච ‘‘සඞ්ඝෙන සාධාරණං හොතූ’’ති ගහෙත්වා ඝණ්ටිං පහරිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං සඞ්ඝසන්තකං විය පස්සති.

ඉමං පන සාරණීයධම්මං කො පූරෙති, කො න පූරෙති? දුස්සීලො තාව න පූරෙති. න හි තස්ස සන්තකං සීලවන්තා ගණ්හන්ති. පරිසුද්ධසීලො පන වත්තං අඛණ්ඩෙන්තො පූරෙති. තත්රිදං වත්තං – යො හි ඔදිස්සකං කත්වා මාතු වා පිතු වා ආචරියුපජ්ඣායාදීනං වා දෙති, සො දාතබ්බං දෙති. සාරණීයධම්මො පනස්ස න හොති, පලිබොධජග්ගනං නාම හොති. සාරණීයධම්මො හි මුත්තපලිබොධස්ස වට්ටති. තෙන පන ඔදිස්සකං දෙන්තෙන ගිලානගිලානුපට්ඨාකආගන්තුකගමිකානඤ්චෙව නවපබ්බජිතස්ස ච සඞ්ඝාටිපත්තග්ගහණං අජානන්තස්ස දාතබ්බං. එතෙසං දත්වා අවසෙසං ථෙරාසනතො පට්ඨාය ථොකං ථොකං අදත්වා යො යත්තකං ගණ්හාති, තස්ස තත්තකං දාතබ්බං. අවසිට්ඨෙ අසති පුන පිණ්ඩාය චරිත්වා ථෙරාසනතො පට්ඨාය යං යං පණීතං, තං තං දත්වා සෙසං භුඤ්ජිතබ්බං. ‘‘සීලවන්තෙහී’’ති වචනතො දුස්සීලස්ස අදාතුම්පි වට්ටති.

අයං පන සාරණීයධම්මො සුසික්ඛිතාය පරිසාය සුපූරො හොති, සුසික්ඛිතාය හි පරිසාය යො අඤ්ඤතො ලභති, සො න ගණ්හාති. අඤ්ඤතො අලභන්තොපි පමාණයුත්තමෙව ගණ්හති, න අතිරෙකං. අයං පන සාරණීයධම්මො එවං පුනප්පුනං පිණ්ඩාය චරිත්වා ලද්ධං ලද්ධං දෙන්තස්සාපි ද්වාදසහි වස්සෙහි පූරෙති, න තතො ඔරං. සචෙ හි ද්වාදසමෙ වස්සෙ සාරණීයධම්මපූරකො පිණ්ඩපාතපූරං පත්තං ආසනසාලායං ඨපෙත්වා න්හායිතුං ගච්ඡති, සඞ්ඝත්ථෙරො ච ‘‘කස්සෙසො පත්තො’’ති වත්වා ‘‘සාරණීයධම්මපූරකස්සා’’ති වුත්තෙ ‘‘ආහරථ න’’න්ති සබ්බං පිණ්ඩපාතං විචාරෙත්වාව භුඤ්ජිත්වා රිත්තපත්තං ඨපෙති. අථ ඛො සො භික්ඛු රිත්තපත්තං දිස්වා ‘‘මය්හං අසෙසෙත්වාව පරිභුඤ්ජිංසූ’’ති දොමනස්සං උප්පාදෙති, සාරණීයධම්මො භිජ්ජති, පුන ද්වාදස වස්සානි පූරෙතබ්බො හොති. තිත්ථියපරිවාසසදිසො හෙස, සකිං ඛණ්ඩෙ ජාතෙ පුන පූරෙතබ්බොව. යො පන ‘‘ලාභා වත මෙ, සුලද්ධං වත මෙ, යස්ස මෙ පත්තගතං අනාපුච්ඡාව සබ්රහ්මචාරී පරිභුඤ්ජන්තී’’ති සොමනස්සං ජනෙති, තස්ස පුණ්ණො නාම හොති.

එවං පූරිතසාරණීයධම්මස්ස පන නෙව ඉස්සා න මච්ඡරියං හොති, මනුස්සානං පියො හොති, අමනුස්සානං පියො හොති, සුලභපච්චයො. පත්තගතමස්ස දිය්යමානම්පි න ඛීයති, භාජනීයභණ්ඩට්ඨානෙ අග්ගභණ්ඩං ලභති, භයෙ වා ඡාතකෙ වා පත්තෙ දෙවතා උස්සුක්කං ආපජ්ජන්ති.

තත්රිමානි වත්ථූනි – සෙනගිරිවාසී තිස්සත්ථෙරො කිර මහාගිරිගාමං උපනිස්සාය වසති, පඤ්ඤාස මහාථෙරා නාගදීපං චෙතියවන්දනත්ථාය ගච්ඡන්තා ගිරිගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කිඤ්චි අලද්ධා නික්ඛමිංසු. ථෙරො පවිසන්තො තෙ දිස්වා පුච්ඡි – ‘‘ලද්ධං, භන්තෙ’’ති? විචරිම්හා, ආවුසොති. සො අලද්ධභාවං ඤත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, යාවාහං ආගච්ඡාමි, තාව ඉධෙව හොථා’’ති. මයං, ආවුසො, පඤ්ඤාස ජනා පත්තතෙමනමත්තම්පි න ලභිම්හාති. භන්තෙ, නෙවාසිකා නාම පටිබලා හොන්ති, අලභන්තාපි භික්ඛාචාරමග්ගසභාගං ජානන්තීති. ථෙරා ආගමෙසුං. ථෙරො ගාමං පාවිසි. ධුරගෙහෙයෙව මහාඋපාසිකා ඛීරභත්තං සජ්ජෙත්වා ථෙරං ඔලොකයමානා ඨිතා ථෙරස්ස ද්වාරං සම්පත්තස්සෙව පත්තං පූරෙත්වා අදාසි. සො තං ආදාය ථෙරානං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘ගණ්හථ , භන්තෙ’’ති සඞ්ඝත්ථෙරං ආහ. ථෙරො ‘‘අම්හෙහි එත්තකෙහි කිඤ්චි න ලද්ධං, අයං සීඝමෙව ගහෙත්වා ආගතො, කිං නු ඛො’’ති සෙසානං මුඛං ඔලොකෙසි. ථෙරො ඔලොකනාකාරෙනෙව ඤත්වා, ‘‘භන්තෙ, ධම්මෙන සමෙන ලද්ධො, නික්කුක්කුච්චා ගණ්හථා’’ති ආදිතො පට්ඨාය සබ්බෙසං යාවදත්ථං දත්වා අත්තනාපි යාවදත්ථං භුඤ්ජි.

අථ නං භත්තකිච්චාවසානෙ ථෙරා පුච්ඡිංසු – ‘‘කදා, ආවුසො, ලොකුත්තරධම්මං පටිවිජ්ඣී’’ති? නත්ථි මෙ, භන්තෙ, ලොකුත්තරධම්මොති. ඣානලාභීසි, ආවුසොති. එතම්පි, භන්තෙ, නත්ථීති? නනු, ආවුසො, පාටිහාරියන්ති. සාරණීයධම්මො මෙ, භන්තෙ, පූරිතො, තස්ස මෙ පූරිතකාලතො පට්ඨාය සචෙපි භික්ඛුසතසහස්සං හොති, පත්තගතං න ඛීයතීති. සාධු සාධු, සප්පුරිස, අනුච්ඡවිකමිදං තුය්හන්ති. ඉදං තාව පත්තගතං න ඛීයතීති එත්ථ වත්ථු.

අයමෙව පන ථෙරො චෙතියපබ්බතෙ ගිරිභණ්ඩමහාපූජාය දානට්ඨානං ගන්ත්වා ‘‘ඉමස්මිං දානෙ කිං වරභණ්ඩ’’න්ති පුච්ඡි. ද්වෙ සාටකා, භන්තෙති. එතෙ මය්හං පාපුණිස්සන්තීති? තං සුත්වා අමච්චො රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘එකො දහරො එවං වදතී’’ති. ‘‘දහරස්ස එවං චිත්තං, මහාථෙරානං පන සුඛුමසාටකා වට්ටන්තී’’ති වත්වා ‘‘මහාථෙරානං දස්සාමී’’ති ඨපෙසි. තස්ස භික්ඛුසඞ්ඝෙ පටිපාටියා ඨිතෙ දෙන්තස්ස මත්ථකෙ ඨපිතාපි තෙ සාටකා හත්ථං නාරොහන්ති, අඤ්ඤෙව ආරොහන්ති. දහරස්ස දානකාලෙ පන හත්ථං ආරුළ්හා. සො තස්ස හත්ථෙ ඨපෙත්වා අමච්චස්ස මුඛං ඔලොකෙත්වා දහරං නිසීදාපෙත්වා දානං දත්වා සඞ්ඝං විස්සජ්ජෙත්වා දහරස්ස සන්තිකෙ නිසීදිත්වා ‘‘කදා, භන්තෙ, ඉමං ධම්මං පටිවිජ්ඣිත්ථා’’ති ආහ. සො පරියායෙනපි අසන්තං අවදන්තො ‘‘නත්ථි මය්හං, මහාරාජ, ලොකුත්තරධම්මො’’ති ආහ. නනු, භන්තෙ, පුබ්බෙව අවචුත්ථාති. ආම, මහාරාජ, සාරණීයධම්මපූරකො අහං, තස්ස මෙ ධම්මස්ස පූරිතකාලතො පට්ඨාය භාජනීයභණ්ඩට්ඨානෙ අග්ගභණ්ඩං පාපුණාතීති. ‘‘සාධු සාධු, භන්තෙ, අනුච්ඡවිකමිදං තුම්හාක’’න්ති වත්වා පක්කාමි. ඉදං භාජනීයභණ්ඩට්ඨානෙ අග්ගභණ්ඩං පාපුණාතීති එත්ථ වත්ථු.

බ්රාහ්මණතිස්සභයෙ පන භාතරගාමවාසිනො නාගත්ථෙරියා අනාරොචෙත්වාව පලායිංසු. ථෙරී පච්චූසසමයෙ ‘‘අතිවිය අප්පනිග්ඝොසො ගාමො, උපධාරෙථ තාවා’’ති දහරභික්ඛුනියො ආහ. තා ගන්ත්වා සබ්බෙසං ගතභාවං ඤත්වා ආගම්ම ථෙරියා ආරොචෙසුං. සා සුත්වා ‘‘මා තුම්හෙ තෙසං ගතභාවං චින්තයිත්ථ, අත්තනො උද්දෙසපරිපුච්ඡායොනිසොමනසිකාරෙසුයෙව යොගං කරොථා’’ති වත්වා භික්ඛාචාරවෙලායං පාරුපිත්වා අත්තද්වාදසමා ගාමද්වාරෙ නිග්රොධරුක්ඛමූලෙ අට්ඨාසි. රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා ද්වාදසන්නම්පි භික්ඛුනීනං පිණ්ඩපාතං දත්වා, ‘‘අය්යෙ, අඤ්ඤත්ථ මා ගච්ඡථ, නිච්චං ඉධෙව ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති ආහ. ථෙරියා පන කනිට්ඨභාතා නාගත්ථෙරො නාම අත්ථි. සො ‘‘මහන්තං භයං, න සක්කා යාපෙතුං, පරතීරං ගමිස්සාමී’’ති අත්තද්වාදසමොව අත්තනො වසනට්ඨානා නික්ඛන්තො ‘‘ථෙරිං දිස්වා ගමිස්සාමී’’ති භාතරගාමං ආගතො. ථෙරී ‘‘ථෙරා ආගතා’’ති සුත්වා තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං අය්යා’’ති පුච්ඡි. සො තං පවත්තිං ආරොචෙසි. සා ‘‘අජ්ජ එකදිවසං විහාරෙව වසිත්වා ස්වෙ ගමිස්සථා’’ති ආහ. ථෙරා විහාරං අගමිංසු.

ථෙරී පුනදිවසෙ රුක්ඛමූලෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ඉමං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජථා’’ති ආහ. ථෙරො ‘‘වට්ටිස්සති ථෙරී’’ති වත්වා තුණ්හී අට්ඨාසි. ධම්මිකො, තාත, පිණ්ඩපාතො, කුක්කුච්චං අකත්වා පරිභුඤ්ජථාති . වට්ටිස්සති ථෙරීති? සා පත්තං ගහෙත්වා ආකාසෙ ඛිපි, පත්තො ආකාසෙ අට්ඨාසි. ථෙරො ‘‘සත්තතාලමත්තෙ ඨිතම්පි භික්ඛුනීභත්තමෙව ථෙරී’’ති වත්වා ‘‘භයං නාම සබ්බකාලං න හොති, භයෙ වූපසන්තෙ අරියවංසං කථයමානො, ‘භො පිණ්ඩපාතික, භික්ඛුනීභත්තං භුඤ්ජිත්වා වීතිනාමයිත්ථා’ති චිත්තෙන අනුවදියමානො සන්ථම්භිතුං න සක්ඛිස්සාමි, අප්පමත්තා හොථ ථෙරියො’’ති මග්ගං පටිපජ්ජි.

රුක්ඛදෙවතාපි ‘‘සචෙ ථෙරො ථෙරියා හත්ථතො පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිස්සති, න තං නිවත්තෙස්සාමි. සචෙ න පරිභුඤ්ජිස්සති, නිවත්තෙස්සාමී’’ති චින්තයමානා ඨත්වා ථෙරස්ස ගමනං දිස්වා රුක්ඛා ඔරුය්හ ‘‘පත්තං, භන්තෙ, දෙථා’’ති වත්වා පත්තං ගහෙත්වා ථෙරං රුක්ඛමූලංයෙව ආනෙත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා පිණ්ඩපාතං දත්වා කතභත්තකිච්චං පටිඤ්ඤං කාරෙත්වා ද්වාදස භික්ඛුනියො ද්වාදස ච භික්ඛූ සත්ත වස්සානි උපට්ඨහි. ඉදං දෙවතා උස්සුක්කං ආපජ්ජන්තීති එත්ථ වත්ථු. තත්ර හි ථෙරී සාරණීයධම්මපූරිකා අහොසි.

අඛණ්ඩානීතිආදීසු යස්ස සත්තසු ආපත්තික්ඛන්ධෙසු ආදිම්හි වා අන්තෙ වා සික්ඛාපදං භින්නං හොති, තස්ස සීලං පරියන්තෙ ඡින්නසාටකො විය ඛණ්ඩං නාම. යස්ස පන වෙමජ්ඣෙ භින්නං, තස්ස ඡිද්දසාටකො විය ඡිද්දං නාම හොති. යස්ස පටිපාටියා ද්වෙ තීණි භින්නානි, තස්ස පිට්ඨියං වා කුච්ඡියං වා උට්ඨිතෙන විසභාගවණ්ණෙන කාළරත්තාදීනං අඤ්ඤතරවණ්ණා ගාවී විය සබලං නාම හොති. යස්ස අන්තරන්තරා භින්නානි, තස්ස අන්තරන්තරා විසභාගබින්දුවිචිත්රා ගාවී විය කම්මාසං නාම හොති. යස්ස පන සබ්බෙන සබ්බං අභින්නානි, තස්ස තානි සීලානි අඛණ්ඩානි අච්ඡිද්දානි අසබලානි අකම්මාසානි නාම හොන්ති. තානි පනෙතානි තණ්හාදාසබ්යතො මොචෙත්වා භුජිස්සභාවකරණතො භුජිස්සානි, බුද්ධාදීහි විඤ්ඤූහි පසත්ථත්තා විඤ්ඤුප්පසත්ථානි, තණ්හාදිට්ඨීහි අපරාමට්ඨත්තා ‘‘ඉදං නාම ත්වං ආපන්නපුබ්බො’’ති කෙනචි පරාමට්ඨුං අසක්කුණෙය්යත්තා ච අපරාමට්ඨානි, උපචාරසමාධිං අප්පනාසමාධිං වා සංවත්තයන්තීති සමාධිසංවත්තනිකානීති වුච්චන්ති.

සීලසාමඤ්ඤගතොවිහරතීති තෙසු තෙසු දිසාභාගෙසු විහරන්තෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං සමානභාවූපගතසීලො විහරති. සොතාපන්නාදීනඤ්හි සීලං සමුද්දන්තරෙපි දෙවලොකෙපි වසන්තානං අඤ්ඤෙසං සොතාපන්නාදීනං සීලෙන සමානමෙව හොති, නත්ථි මග්ගසීලෙ නානත්තං. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

යායං දිට්ඨීති මග්ගසම්පයුත්තා සම්මාදිට්ඨි. අරියාති නිද්දොසා. නිය්යාතීති නිය්යානිකා. තක්කරස්සාති යො තථාකාරී හොති. දුක්ඛක්ඛයායාති සබ්බදුක්ඛක්ඛයත්ථං. දිට්ඨිසාමඤ්ඤගතොති සමානදිට්ඨිභාවං උපගතො හුත්වා විහරතීති.

2. දුතියසාරණීයසුත්තවණ්ණනා

12. දුතියෙ යො තෙ ධම්මෙ පූරෙති, තං සබ්රහ්මචාරීනං පියං කරොන්තීති පියකරණා. ගරුං කරොන්තීති ගරුකරණා. සඞ්ගහායාති සඞ්ගණ්හනත්ථාය. අවිවාදායාති අවිවදනත්ථාය. සාමග්ගියාති සමග්ගභාවත්ථාය. එකීභාවායාති එකභාවත්ථාය නින්නානාකරණාය. සංවත්තන්තීති වත්තන්ති පවත්තන්ති.

3. නිස්සාරණීයසුත්තවණ්ණනා

13. තතියෙ නිස්සාරණීයා ධාතුයොති නිස්සරණධාතුයොව. මෙත්තා හි ඛො මෙ චෙතොවිමුත්තීති එත්ථ පච්චනීකධම්මෙහි විමුත්තත්තා තිකචතුක්කජ්ඣානිකා මෙත්තාව මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති නාම . භාවිතාති වඩ්ඪිතා. බහුලීකතාති පුනප්පුනං කතා. යානීකතාති යුත්තයානසදිසා කතා. වත්ථුකතාති පතිට්ඨා කතා. අනුට්ඨිතාති අධිට්ඨිතා. පරිචිතාති සමන්තතො චිතා ආචිතා උපචිතා. සුසමාරද්ධාති සුප්පගුණකරණෙන සුට්ඨු සමාරද්ධා. පරියාදාය තිට්ඨතීති පරියාදියිත්වා ගහෙත්වා තිට්ඨති. මා හෙවන්තිස්ස වචනීයොති යස්මා අභූතබ්යාකරණං බ්යාකරොති, තස්මා ‘‘මා එවං භණී’’ති වත්තබ්බො. යදිදං මෙත්තාචෙතොවිමුත්තීති යා අයං මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති, ඉදං නිස්සරණං බ්යාපාදස්ස, බ්යාපාදතො නිස්සටාති අත්ථො. යො පන මෙත්තාය තිකචතුක්කජ්ඣානතො වුට්ඨිතො සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා තතියමග්ගං පත්වා ‘‘පුන බ්යාපාදො නත්ථී’’ති තතියඵලෙන නිබ්බානං පස්සති, තස්ස චිත්තං අච්චන්තනිස්සරණං බ්යාපාදස්ස. එතෙනුපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අනිමිත්තාචෙතොවිමුත්තීති බලවවිපස්සනා. දීඝභාණකා පන අරහත්තඵලසමාපත්තීති වදන්ති. සා හි රාගනිමිත්තාදීනඤ්චෙව රූපනිමිත්තාදීනඤ්ච නිච්චනිමිත්තාදීනඤ්ච අභාවා අනිමිත්තාති වුත්තා. නිමිත්තානුසාරීති වුත්තප්පභෙදං නිමිත්තං අනුසරණසභාවං.

අස්මීති අස්මිමානො. අයමහමස්මීති පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අයං නාම අහං අස්මීති. එත්තාවතා අරහත්තං බ්යාකතං හොති. විචිකිච්ඡාකථංකථාසල්ලන්ති විචිකිච්ඡාභූතං කථංකථාසල්ලං. මා හෙවන්තිස්ස වචනීයොති සචෙ තෙ පඨමමග්ගවජ්ඣා විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති, අරහත්තබ්යාකරණං මිච්ඡා හොති, තස්මා ‘‘මා අභූතං ගණ්හී’’ති වාරෙතබ්බො. අස්මීතිමානසමුග්ඝාතොති අරහත්තමග්ගො. අරහත්තමග්ගඵලවසෙන හි නිබ්බානෙ දිට්ඨෙ පුන අස්මිමානො නත්ථීති අරහත්තමග්ගො ‘‘අස්මීති මානසමුග්ඝාතො’’ති වුත්තො. ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙ අභූතබ්යාකරණං නාම කථිතං.

4. භද්දකසුත්තවණ්ණනා

14. චතුත්ථෙ න භද්දකන්ති න ලද්ධකං. තත්ථ යො හි භීතභීතො මරති, තස්ස න භද්දකං මරණං හොති. යො අපායෙ පටිසන්ධිං ගණ්හාති, තස්ස න භද්දිකා කාලකිරියා හොති. කම්මාරාමොතිආදීසු ආරමණං ආරාමො, අභිරතීති අත්ථො. විහාරකරණාදිම්හි නවකම්මෙ ආරාමො අස්සාති කම්මාරාමො. තස්මිංයෙව කම්මෙ රතොති කම්මරතො. තදෙව කම්මාරාමතං පුනප්පුනං යුත්තොති අනුයුත්තො. එස නයො සබ්බත්ථ. එත්ථ ච භස්සන්ති ආලාපසල්ලාපො. නිද්දාති සොප්පං. සඞ්ගණිකාති ගණසඞ්ගණිකා. සා ‘‘එකස්ස දුතියො හොති, ද්වින්නං හොති තතියකො’’තිආදිනා නයෙන වෙදිතබ්බා. සංසග්ගොති දස්සනසවනසමුල්ලාපසම්භොගකායසංසග්ගවසෙන පවත්තො සංසට්ඨභාවො. පපඤ්චොති තණ්හාදිට්ඨිමානවසෙන පවත්තො මදනාකාරසණ්ඨිතො කිලෙසපපඤ්චො. සක්කායන්ති තෙභූමකවට්ටං. සම්මා දුක්ඛස්ස අන්තකිරියායාති හෙතුනා නයෙන සකලවට්ටදුක්ඛස්ස පරිවටුමපරිච්ඡෙදකරණත්ථං. මගොති මගසදිසො. නිප්පපඤ්චපදෙති නිබ්බානපදෙ. ආරාධයීති පරිපූරයි තං සම්පාදෙසීති.

5. අනුතප්පියසුත්තවණ්ණනා

15. පඤ්චමෙ අනුතප්පාති අනුසොචිතබ්බා අනුතාපකාරී. ඉමෙසු ද්වීසුපි සුත්තෙසු ගාථාසු ච වට්ටවිවට්ටං කථිතං.

6. නකුලපිතුසුත්තවණ්ණනා

16. ඡට්ඨෙ බාළ්හගිලානොති අධිමත්තගිලානො. එතදවොචාති සාමිකස්ස භෙසජ්ජං කත්වා බ්යාධිං වූපසමෙතුං අසක්කොන්තී ඉදානි සීහනාදං නදිත්වා සච්චකිරියාය බ්යාධිං වූපසමෙතුං සන්තිකෙ නිසීදිත්වා එතං ‘‘මා ඛො ත්ව’’න්තිආදිවචනං අවොච. සාපෙක්ඛොති සතණ්හො. න නකුලමාතාති එත්ථ න-කාරො න සක්ඛතීති එවං පරපදෙන යොජෙතබ්බො. සන්ථරිතුන්ති නිච්ඡිද්දං කාතුං, සණ්ඨපෙතුන්ති අත්ථො. වෙණිං ඔලිඛිතුන්ති එළකලොමානි කප්පෙත්වා විජටෙත්වා වෙණිං කාතුං.

අඤ්ඤං ඝරං ගමිස්සතීති අඤ්ඤං සාමිකං ගණ්හිස්සති. සොළස වස්සානි ගහට්ඨකං බ්රහ්මචරියං සමාචිණ්ණන්ති ඉතො සොළසවස්සමත්ථකෙ ගහට්ඨබ්රහ්මචරියවාසො සමාචිණ්ණො. දස්සනකාමතරාති අතිරෙකෙන දස්සනකාමා. ඉමෙහි තීහි අඞ්ගෙහි සීහනාදං නදිත්වා ‘‘ඉමිනා සච්චෙන තව සරීරෙ බ්යාධි ඵාසු හොතූ’’ති සච්චකිරියං අකාසි.

ඉදානි භගවන්තං සක්ඛිං කත්වා අත්තනො සීලාදිගුණෙහිපි සච්චකිරියං කාතුං සියා ඛොපන තෙතිආදිමාහ. තත්ථ පරිපූරකාරිනීති සමත්තකාරිනී. චෙතොසමථස්සාති සමාධිකම්මට්ඨානස්ස. ඔගාධප්පත්තාති ඔගාධං අනුප්පවෙසං පත්තා. පතිගාධප්පත්තාති පතිගාධං පතිට්ඨං පත්තා. අස්සාසප්පත්තාති අස්සාසං අවස්සයං පත්තා. වෙසාරජ්ජප්පත්තාති සොමනස්සඤාණං පත්තා. අපරප්පච්චයාති පරප්පච්චයො වුච්චති පරසද්ධා පරපත්තියායනා, තාය විරහිතාති අත්ථො. ඉමෙහි තීහි අඞ්ගෙහි අත්තනො ගුණෙ ආරබ්භ සච්චකිරියං අකාසි. ගිලානා වුට්ඨිතොති ගිලානො හුත්වා වුට්ඨිතො. යාවතාති යත්තිකායො. තාසං අඤ්ඤතරාති තාසං අන්තරෙ එකා. අනුකම්පිකාති හිතානුකම්පිකා. ඔවාදිකාති ඔවාදදායිකා. අනුසාසිකාති අනුසිට්ඨිදායිකා.

7. සොප්පසුත්තවණ්ණනා

17. සත්තමෙ පටිසල්ලානා වුට්ඨිතොති එකීභාවාය ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තිතො ඵලසමාපත්තිවිහාරතො වුට්ඨිතො. යථාවිහාරන්ති අත්තනො අත්තනො වසනවිහාරං. නවාති පබ්බජ්ජාය නවකා. තෙ පඤ්චසතමත්තා අහෙසුං. කාකච්ඡමානාති කාකසද්දං කරොන්තා දන්තෙ ඛාදන්තා. ථෙරාති ථිරභාවං පත්තා. තෙන නොති තෙන නු. සෙය්යසුඛාදීනි හෙට්ඨා වුත්තත්ථානෙව. රට්ඨිකොති යො රට්ඨං භුඤ්ජති. පෙත්තණිකොති යො පිතරා භුත්තානුභුත්තං භුඤ්ජති. සෙනාපතිකොති සෙනාය ජෙට්ඨකො. ගාමගාමණිකොති ගාමභොජකො. පූගගාමණිකොති ගණජෙට්ඨකො. අවිපස්සකොකුසලානං ධම්මානන්ති කුසලානං ධම්මානං අනෙසකො අගවෙසකො හුත්වා. බොධිපක්ඛියානං ධම්මානන්ති සත්තතිංසාය බොධිපක්ඛියධම්මානං.

8. මච්ඡබන්ධසුත්තවණ්ණනා

18. අට්ඨමෙ මච්ඡිකන්ති මච්ඡඝාතකං. හත්ථිනා යාතීති හත්ථියායී. පරතොපි එසෙව නයො. වජ්ඣෙති වධිතබ්බෙ. වධායනීතෙති වධාය උපනීතෙ. පාපකෙන මනසාති ලාමකෙන වධකචිත්තෙන. පාළියං පන වධායුපනීතෙති ලිඛන්ති. මාගවිකොති මිගඝාතකො. කො පන වාදො මනුස්සභූතන්ති යො මනුස්සභූතං පාපකෙන මනසා අනුපෙක්ඛති, තස්ස සම්පත්තියා අභාවෙ කිමෙව වත්තබ්බං. ඉදං පාපකස්ස කම්මුනො අනිට්ඨඵලභාවං දස්සෙතුං වුත්තං. යෙසං පන තාදිසං කම්මං කරොන්තානම්පි යසපටිලාභො හොති, තෙසං තං අකුසලං නිස්සාය කුසලං විපච්චතීති වෙදිතබ්බං . තෙන පනස්ස අකුසලකම්මෙන උපහතත්තා විපාකො න චිරට්ඨිතිකො හොති. ඉමස්මිං සුත්තෙ අකුසලපක්ඛොව කථිතො.

9. පඨමමරණස්සතිසුත්තවණ්ණනා

19. නවමෙ නාතිකෙති එවංනාමකෙ ගාමෙ. ගිඤ්ජකාවසථෙති ඉට්ඨකාමයෙ පාසාදෙ. අමතොගධාති නිබ්බානොගධා, නිබ්බානපතිට්ඨාති අත්ථො. භාවෙථ නොති භාවෙථ නු. මරණස්සතින්ති මරණස්සතිකම්මට්ඨානං. අහො වතාති පත්ථනත්ථෙ නිපාතො. බහුංවත මෙ කතං අස්සාති තුම්හාකං සාසනෙ මම කිච්චං බහු කතං අස්ස. තදන්තරන්ති තං අන්තරං ඛණං ඔකාසං. අස්සසිත්වා වා පස්සසාමීති එත්ථ අස්සාසො වුච්චති අන්තො පවිසනවාතො, පස්සාසො බහි නික්ඛමනවාතො. ඉති අයං භික්ඛු යාව අන්තො පවිට්ඨවාතො බහි නික්ඛමති, බහි නික්ඛන්තො වාතො අන්තො පවිසති, තාව ජීවිතං පත්ථෙන්තො එවමාහ. දන්ධන්ති මන්දං ගරුකං අසීඝප්පවත්තං. ආසවානං ඛයායාති අරහත්තඵලත්ථාය. ඉමස්මිං සුත්තෙ මරණස්සති අරහත්තං පාපෙත්වා කථිතාති.

10. දුතියමරණස්සතිසුත්තවණ්ණනා

20. දසමෙ පතිගතායාති පටිපන්නාය. ඉති පටිසඤ්චික්ඛතීති එවං පච්චවෙක්ඛති. සො මමස්ස අන්තරායොති එත්ථ තිවිධො අන්තරායො ජීවිතන්තරායො, සමණධම්මන්තරායො, පුථුජ්ජනකාලකිරියං කරොන්තස්ස සග්ගන්තරායො චෙව මග්ගන්තරායො චාති. තං සබ්බම්පි සන්ධායෙවමාහ. බ්යාපජ්ජෙය්යාති අජිණ්ණකාදිවසෙන විපජ්ජෙය්ය. අධිමත්තොති බලවා. ඡන්දොති කත්තුකම්යතාඡන්දො. වායාමොති පයොගවීරියං. උස්සාහොති උස්සාපනවීරියං. උස්සොළ්හීති සම්පාදනවීරියං. අප්පටිවානීති අනුක්කණ්ඨනා අප්පටිසඞ්ඝරණා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

සාරණීයවග්ගො දුතියො.