📜

5. ධම්මිකවග්ගො

1. නාගසුත්තවණ්ණනා

43. පඤ්චමස්ස පඨමෙ ආයස්මතා ආනන්දෙන සද්ධින්ති ඉදං ‘‘ආයාමානන්දා’’ති ථෙරං ආමන්තෙත්වා ගතත්තා වුත්තං, සත්ථා පන අනූනෙහි පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි පරිවුතො තත්ථ අගමාසීති වෙදිතබ්බො. තෙනුපසඞ්කමීති තෙහෙව පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි පරිවුතො උපසඞ්කමි. පරිසිඤ්චිත්වාති වොහාරවචනමෙතං, න්හායිත්වාති අත්ථො. පුබ්බාපයමානොති රත්තදුපට්ටං නිවාසෙත්වා උත්තරාසඞ්ගචීවරං ද්වීහි හත්ථෙහි ගහෙත්වා පච්ඡිමලොකධාතුං පිට්ඨිතො කත්වා පුරත්ථිමලොකධාතුං අභිමුඛො වොදකභාවෙන ගත්තානි පුබ්බසදිසානි කුරුමානො අට්ඨාසීති අත්ථො. භික්ඛුසඞ්ඝොපි තෙන තෙන ඨානෙන ඔතරිත්වා න්හත්වා පච්චුත්තරිත්වා සත්ථාරංයෙව පරිවාරෙත්වා අට්ඨාසි. ඉති තස්මිං සමයෙ ආකාසතො පතමානං රත්තසුවණ්ණකුණ්ඩලං විය සූරියො පච්ඡිමලොකධාතුං පටිපජ්ජි, පරිසුද්ධරජතමණ්ඩලො විය පාචීනලොකධාතුතො චන්දො අබ්භුග්ගඤ්ඡි, මජ්ඣට්ඨානෙපි පඤ්චභික්ඛුසතපරිවාරො සම්මාසම්බුද්ධො ඡබ්බණ්ණබුද්ධරස්මියො විස්සජ්ජෙත්වා පුබ්බකොට්ඨකනදීතීරෙ ලොකං අලඞ්කුරුමානො අට්ඨාසි.

තෙන ඛො පන සමයෙන…පෙ… සෙතො නාම නාගොති සෙතවණ්ණතාය එවං ලද්ධනාමො හත්ථිනාගො. මහාතූරියතාළිතවාදිතෙනාති මහන්තෙන තූරියතාළිතවාදිතෙන. තත්ථ පඨමං සඞ්ඝට්ටනං තාළිතං නාම හොති, තතො පරං වාදිතං. ජනොති හත්ථිදස්සනත්ථං සන්නිපතිතමහාජනො. දිස්වා එවමාහාති අඞ්ගපච්චඞ්ගානි ඝංසිත්වා න්හාපෙත්වා උත්තාරෙත්වා බහිතීරෙ ඨපෙත්වා ගත්තානි වොදකානි කත්වා හත්ථාලඞ්කාරෙන අලඞ්කතං තං මහානාගං දිස්වා ඉදං ‘‘අභිරූපො වත, භො’’ති පසංසාවචනමාහ. කායුපපන්නොති සරීරසම්පත්තියා උපපන්නො, පරිපුණ්ණඞ්ගපච්චඞ්ගොති අත්ථො. ආයස්මා උදායීති පටිසම්භිදාප්පත්තො කාළුදායිත්ථෙරො. එතදවොචාති තං මහාජනං හත්ථිස්ස වණ්ණං භණන්තං දිස්වා ‘‘අයං ජනො අහෙතුකපටිසන්ධියං නිබ්බත්තහත්ථිනො වණ්ණං කථෙති, න බුද්ධහත්ථිස්ස. අහං දානි ඉමිනා හත්ථිනාගෙන උපමං කත්වා බුද්ධනාගස්ස වණ්ණං කථෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එතං ‘‘හත්ථිමෙව නු ඛො, භන්තෙ’’තිආදිවචනං අවොච. තත්ථ මහන්තන්ති ආරොහසම්පන්නං. බ්රහන්තන්ති පරිණාහසම්පන්නං. එවමාහාති එවං වදති. අථ භගවා යස්මා අයං නාගසද්දො හත්ථිම්හිචෙව අස්සගොණඋරගරුක්ඛමනුස්සෙසු චාපි පවත්තති, තස්මා හත්ථිම්පි ඛොතිආදිමාහ.

ආගුන්ති පාපකං ලාමකං අකුසලධම්මං. තමහං නාගොති බ්රූමීති තං අහං ඉමෙහි තීහි ද්වාරෙහි දසන්නං අකුසලකම්මපථානං ද්වාදසන්නඤ්ච අකුසලචිත්තානං අකරණතො නාගොති වදාමි. අයඤ්හි න ආගුං කරොතීති ඉමිනා අත්ථෙන නාගො. ඉමාහි ගාථාහි අනුමොදාමීති ඉමාහි චතුසට්ඨිපදාහි සොළසහි ගාථාහි අනුමොදාමි අභිනන්දාමි.

මනුස්සභූතන්ති දෙවාදිභාවං අනුපගන්ත්වා මනුස්සමෙව භූතං. අත්තදන්තන්ති අත්තනායෙව දන්තං, න අඤ්ඤෙහි දමථං උපනීතං. භගවා හි අත්තනා උප්පාදිතෙනෙව මග්ගදමථෙන චක්ඛුතොපි දන්තො, සොතතොපි, ඝානතොපි, ජිව්හාතොපි, කායතොපි, මනතොපීති ඉමෙසු ඡසු ඨානෙසු දන්තො සන්තො නිබ්බුතො පරිනිබ්බුතො. තෙනාහ – ‘‘අත්තදන්ත’’න්ති. සමාහිතන්ති දුවිධෙනාපි සමාධිනා සමාහිතං. ඉරියමානන්ති විහරමානං. බ්රහ්මපථෙති සෙට්ඨපථෙ, අමතපථෙ, නිබ්බානපථෙ. චිත්තස්සූපසමෙ රතන්ති පඨමජ්ඣානෙන පඤ්ච නීවරණානි වූපසමෙත්වා, දුතියජ්ඣානෙන විතක්කවිචාරෙ, තතියජ්ඣානෙන පීතිං, චතුත්ථජ්ඣානෙන සුඛදුක්ඛං වූපසමෙත්වා තස්මිං චිත්තස්සූපසමෙ රතං අභිරතං.

නමස්සන්තීති කායෙන නමස්සන්ති, වාචාය නමස්සන්ති, මනසා නමස්සන්ති, ධම්මානුධම්මපටිපත්තියා නමස්සන්ති, සක්කරොන්ති ගරුං කරොන්ති. සබ්බධම්මානපාරගුන්ති සබ්බෙසං ඛන්ධායතනධාතුධම්මානං අභිඤ්ඤාපාරගූ, පරිඤ්ඤාපාරගූ, පහානපාරගූ, භාවනාපාරගූ, සච්ඡිකිරියාපාරගූ, සමාපත්තිපාරගූති ඡබ්බිධෙන පාරගමනෙන පාරගතං පාරප්පත්තං මත්ථකප්පත්තං. දෙවාපි තං නමස්සන්තීති දුක්ඛප්පත්තා සුබ්රහ්මදෙවපුත්තාදයො සුඛප්පත්තා ච සබ්බෙව දසසහස්සචක්කවාළවාසිනො දෙවාපි තුම්හෙ නමස්සන්ති. ඉති මෙ අරහතො සුතන්ති ඉති මයා චතූහි කාරණෙහි අරහාති ලද්ධවොහාරානං තුම්හාකංයෙව සන්තිකෙ සුතන්ති දීපෙති.

සබ්බසංයොජනාතීතන්ති සබ්බානි දසවිධසංයොජනානි අතික්කන්තං. වනා නිබ්බනමාගතන්ති කිලෙසවනතො නිබ්බනං කිලෙසවනරහිතං නිබ්බානං ආගතං සම්පත්තං. කාමෙහි නෙක්ඛම්මරතන්ති දුවිධෙහි කාමෙහි නික්ඛන්තත්තා පබ්බජ්ජා අට්ඨ සමාපත්තියො චත්තාරො ච අරියමග්ගා කාමෙහි නෙක්ඛම්මං නාම, තත්ථ රතං අභිරතං. මුත්තං සෙලාව කඤ්චනන්ති සෙලධාතුතො මුත්තං කඤ්චනසදිසං.

සබ්බෙ අච්චරුචීති සබ්බසත්තෙ අතික්කමිත්වා පවත්තරුචි. අට්ඨමකඤ්හි අතික්කමිත්වා පවත්තරුචිතාය සොතාපන්නො අච්චරුචි නාම, සොතාපන්නං අතික්කමිත්වා පවත්තරුචිතාය සකදාගාමී…පෙ… ඛීණාසවං අතික්කමිත්වා පවත්තරුචිතාය පච්චෙකසම්බුද්ධො, පච්චෙකසම්බුද්ධං අතික්කමිත්වා පවත්තරුචිතාය සම්මාසම්බුද්ධො අච්චරුචි නාම. හිමවාවඤ්ඤෙ සිලුච්චයෙති යථා හිමවා පබ්බතරාජා අඤ්ඤෙ පබ්බතෙ අතිරොචති, එවං අතිරොචතීති අත්ථො. සච්චනාමොති තච්ඡනාමො භූතනාමො ආගුං අකරණෙනෙව නාගොති එවං අවිතථනාමො.

සොරච්චන්ති සුචිසීලං. අවිහිංසාති කරුණා ච කරුණාපුබ්බභාගො ච. පාදා නාගස්ස තෙ දුවෙති තෙ බුද්ධනාගස්ස දුවෙ පුරිමපාදා.

තපොති ධුතසමාදානං. බ්රහ්මචරියන්ති අරියමග්ගසීලං. චරණා නාගස්ස ත්යාපරෙති තෙ බුද්ධනාගස්ස අපරෙ ද්වෙ පච්ඡිමපාදා. සද්ධාහත්ථොති සද්ධාමයාය සොණ්ඩාය සමන්නාගතො. උපෙක්ඛාසෙතදන්තවාති ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාමයෙහි සෙතදන්තෙහි සමන්නාගතො.

සති ගීවාති යථා නාගස්ස අඞ්ගපච්චඞ්ගස්මිං සිරාජාලානං ගීවා පතිට්ඨා, එවං බුද්ධනාගස්ස සොරච්චාදීනං ධම්මානං සති. තෙන වුත්තං – ‘‘සති ගීවා’’ති. සිරො පඤ්ඤාති යථා හත්ථිනාගස්ස සිරො උත්තමඞ්ගො, එවං බුද්ධනාගස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤාණං. තෙන හි සො සබ්බධම්මෙ ජානාති. තෙන වුත්තං – ‘‘සිරො පඤ්ඤා’’ති. වීමංසා ධම්මචින්තනාති යථා හත්ථිනාගස්ස අග්ගසොණ්ඩො වීමංසා නාම හොති. සො තාය ථද්ධමුදුකං ඛාදිතබ්බාඛාදිතබ්බඤ්ච වීමංසති, තතො පහාතබ්බං පජහති, ආදාතබ්බං ආදියති, එවමෙව බුද්ධනාගස්ස ධම්මකොට්ඨාසපරිච්ඡෙදකඤාණසඞ්ඛාතා ධම්මචින්තනා වීමංසා. තෙන හි ඤාණෙන සො භබ්බාභබ්බෙ ජානාති. තෙන වුත්තං – ‘‘වීමංසා ධම්මචින්තනා’’ති . ධම්මකුච්ඡිසමාතපොති ධම්මො වුච්චති චතුත්ථජ්ඣානසමාධි, කුච්ඡියෙව සමාතපො කුච්ඡිසමාතපො. සමාතපො නාම සමාතපනට්ඨානං. ධම්මො කුච්ඡිසමාතපො අස්සාති ධම්මකුච්ඡිසමාතපො. චතුත්ථජ්ඣානසමාධිස්මිං ඨිතස්ස හි තෙ තෙ ඉද්ධිවිධාදිධම්මා ඉජ්ඣන්ති, තස්මා සො කුච්ඡිසමාතපොති වුත්තො. විවෙකොති කායචිත්තඋපධිවිවෙකො. යථා නාගස්ස වාලධි මක්ඛිකා වාරෙති, එවං තථාගතස්ස විවෙකො ගහට්ඨපබ්බජිතෙ වාරෙති. තස්මා සො වාලධීති වුත්තො.

ඣායීති දුවිධෙන ඣානෙන ඣායී. අස්සාසරතොති නාගස්ස හි අස්සාසපස්සාසා විය බුද්ධනාගස්ස ඵලසමාපත්ති, තත්ථ රතො, අස්සාසපස්සාසෙහි විය තාය විනා න වත්තතීති අත්ථො. සබ්බත්ථ සංවුතොති සබ්බද්වාරෙසු සංවුතො. අනවජ්ජානීති සම්මාආජීවෙන උප්පන්නභොජනානි. සාවජ්ජානීති පඤ්චවිධමිච්ඡාජීවවසෙන උප්පන්නභොජනානි.

අණුංථූලන්ති ඛුද්දකඤ්ච මහන්තඤ්ච. සබ්බං ඡෙත්වාන බන්ධනන්ති සබ්බං දසවිධම්පි සංයොජනං ඡින්දිත්වාන. නුපලිප්පති ලොකෙනාති ලොකෙන සද්ධිං තණ්හාමානදිට්ඨිලෙපෙහි න ලිප්පති. මහාගිනීති මහාඅග්ගි. විඤ්ඤූහි දෙසිතාති ඉධ පටිසම්භිදාප්පත්තො කාළුදායිත්ථෙරොව විඤ්ඤූ පණ්ඩිතො, තෙන දෙසිතාති අත්ථො. විඤ්ඤස්සන්ති මහානාගා, නාගං නාගෙන දෙසිතන්ති උදායිත්ථෙරනාගෙන දෙසිතං බුද්ධනාගං ඉතරෙ ඛීණාසවා නාගා විජානිස්සන්ති.

සරීරංවිජහං නාගො, පරිනිබ්බිස්සතීති බොධිපල්ලඞ්කෙ කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතො, යමකසාලන්තරෙ අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායිස්සති. එවං පටිසම්භිදාප්පත්තො උදායිත්ථෙරො සොළසහි ගාථාහි චතුසට්ඨියා පදෙහි දසබලස්ස වණ්ණං කථෙන්තො දෙසනං නිට්ඨාපෙසි . භගවා අනුමොදි. දෙසනාවසානෙ චතුරාසීතිපාණසහස්සානි අමතපානං පිවිංසූති.

2. මිගසාලාසුත්තවණ්ණනා

44. දුතියෙ කථං කථං නාමාති කෙන කෙන කාරණෙන. අඤ්ඤෙය්යොති ආජානිතබ්බො. යත්ර හි නාමාති යස්මිං නාම ධම්මෙ. සමසමගතිකාති සමභාවෙනෙව සමගතිකා. භවිස්සන්තීති ජාතා. සකදාගාමිපත්තො තුසිතං කායං උපපන්නොති සකදාගාමිපුග්ගලො හුත්වා තුසිතභවනෙයෙව නිබ්බත්තො. කථං කථං නාමාති කෙන කෙන නු ඛො කාරණෙන, කිං නු ඛො ජානිත්වා දෙසිතො, උදාහු අජානිත්වාති. ථෙරො කාරණං අජානන්තො එවං ඛො පනෙතං භගිනි භගවතා බ්යාකතන්ති ආහ.

අම්මකා අම්මකපඤ්ඤාති ඉත්ථී හුත්වා ඉත්ථිසඤ්ඤාය එව සමන්නාගතා. කෙ ච පුරිසපුග්ගලපරොපරියඤාණෙති එත්ථ පුරිසපුග්ගලපරොපරියඤාණං වුච්චති පුරිසපුග්ගලානං තික්ඛමුදුවසෙන ඉන්ද්රියපරොපරියඤාණං. තස්මා කා ච බාලා මිගසාලා, කෙ ච පුරිසපුග්ගලානං ඉන්ද්රියපරොපරියඤාණෙ අප්පටිහතවිසයා සම්මාසම්බුද්ධා, උභයමෙතං දූරෙ සුවිදූරෙති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො.

ඉදානි මිගසාලාය අත්තනො දූරභාවං දස්සෙන්තො ඡයිමෙ, ආනන්දාතිආදිමාහ. සොරතො හොතීති පාපතො සුට්ඨු ඔරතො විරතො හොති. සුරතොතිපි පාඨො. අභිනන්දන්ති සබ්රහ්මචාරී එකත්තවාසෙනාති තෙන සද්ධිං එකතොවාසෙන සබ්රහ්මචාරී අභිනන්දන්ති තුස්සන්ති. එකන්තවාසෙනාතිපි පාඨො, සතතවාසෙනාති අත්ථො. සවනෙනපි අකතං හොතීති සොතබ්බයුත්තකං අසුතං හොති. බාහුසච්චෙනපි අකතං හොතීති එත්ථ බාහුසච්චං වුච්චති වීරියං, වීරියෙන කත්තබ්බයුත්තකං අකතං හොතීති අත්ථො. දිට්ඨියාපි අප්පටිවිද්ධං හොතීති දිට්ඨියා පටිවිජ්ඣිතබ්බං අප්පටිවිද්ධං හොති. සාමායිකම්පි විමුත්තිං න ලභතීති කාලානුකාලං ධම්මස්සවනං නිස්සාය පීතිපාමොජ්ජං න ලභති. හානගාමීයෙව හොතීති පරිහානිමෙව ගච්ඡති.

පමාණිකාති පුග්ගලෙසු පමාණග්ගාහකා. පමිනන්තීති පමෙතුං තුලෙතුං ආරභන්ති. එකො හීනොති එකො ගුණෙහි හීනො. එකො පණීතොති එකො ගුණෙහි පණීතො. තං හීති තං පමාණකරණං.

අභික්කන්තතරොති සුන්දරතරො. පණීතතරොති උත්තමතරො. ධම්මසොතො නිබ්බහතීති සූරං හුත්වා පවත්තමානවිපස්සනාඤාණං නිබ්බහති, අරියභූමිං සම්පාපෙති. තදන්තරං කො ජානෙය්යාති තං අන්තරං තං කාරණං අඤ්ඤත්ර තථාගතෙන කො ජානෙය්යාති අත්ථො.

කොධමානොති කොධො ච මානො ච. ලොභධම්මාති ලොභොයෙව. වචීසඞ්ඛාරාති ආලාපසල්ලාපවසෙන වචනානෙව. යො වා පනස්ස මාදිසොති යො වා පන අඤ්ඤොපි මයා සදිසො සම්මාසම්බුද්ධොයෙව අස්ස, සො පුග්ගලෙසු පමාණං ගණ්හෙය්යාති අත්ථො. ඛඤ්ඤතීති ගුණඛණනං පාපුණාති. ඉමෙ ඛො, ආනන්ද, ඡ පුග්ගලාති ද්වෙ සොරතා, ද්වෙ අධිගතකොධමානලොභධම්මා, ද්වෙ අධිගතකොධමානවචීසඞ්ඛාරාති ඉමෙ ඡ පුග්ගලා. ගතින්ති ඤාණගතිං. එකඞ්ගහීනාති එකෙකෙන ගුණඞ්ගෙන හීනා. පූරණො සීලෙන විසෙසී අහොසි, ඉසිදත්තො පඤ්ඤාය. පූරණස්ස සීලං ඉසිදත්තස්ස පඤ්ඤාඨානෙ ඨිතං, ඉසිදත්තස්ස පඤ්ඤා පූරණස්ස සීලට්ඨානෙ ඨිතාති.

3. ඉණසුත්තවණ්ණනා

45. තතියෙ දාලිද්දියන්ති දලිද්දභාවො. කාමභොගිනොති කාමෙ භුඤ්ජනකසත්තස්ස. අස්සකොති අත්තනො සන්තකෙන රහිතො. අනාළ්හිකොති න අඩ්ඪො. ඉණං ආදියතීති ජීවිතුං අසක්කොන්තො ඉණං ආදියති. වඩ්ඪිං පටිස්සුණාතීති දාතුං අසක්කොන්තො වඩ්ඪිං දස්සාමීති පටිජානාති. අනුචරන්තිපි නන්ති පරිසමජ්ඣගණමජ්ඣාදීසු ආතපඨපනපංසුඔකිරණාදීහි විප්පකාරං පාපෙන්තො පච්ඡතො පච්ඡතො අනුබන්ධන්ති. සද්ධා නත්ථීති ඔකප්පනකසද්ධාමත්තකම්පි නත්ථි. හිරී නත්ථීති හිරීයනාකාරමත්තකම්පි නත්ථි. ඔත්තප්පංනත්ථීති භායනාකාරමත්තකම්පි නත්ථි. වීරියං නත්ථීති කායිකවීරියමත්තකම්පි නත්ථි. පඤ්ඤා නත්ථීති කම්මස්සකතපඤ්ඤාමත්තකම්පි නත්ථි. ඉණාදානස්මිං වදාමීති ඉණග්ගහණං වදාමි. මා මං ජඤ්ඤූති මා මං ජානාතු.

දාලිද්දියං දුක්ඛන්ති ධනදලිද්දභාවො දුක්ඛං. කාමලාභාභිජප්පිනන්ති කාමලාභං පත්ථෙන්තානං. පාපකම්මවිනිබ්බයොති පාපකම්මවඩ්ඪකො. සංසප්පතීති පරිප්ඵන්දති. ජානන්ති ජානන්තො. යස්ස විප්පටිසාරජාති යෙ අස්ස විප්පටිසාරතො ජාතා. යොනිමඤ්ඤතරන්ති එකං තිරච්ඡානයොනිං. දදං චිත්තං පසාදයන්ති චිත්තං පසාදෙන්තො දදමානො.

කටග්ගාහොති ජයග්ගාහො, අනපරාධග්ගාහො හොති. ඝරමෙසිනොති ඝරාවාසං පරියෙසන්තස්ස වසමානස්ස වා. චාගො පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතීති චාගොති සඞ්ඛං ගතං පුඤ්ඤං වඩ්ඪති. චාගා පුඤ්ඤන්ති වා පාඨො. පතිට්ඨිතාති පතිට්ඨිතසද්ධා නාම සොතාපන්නස්ස සද්ධා. හිරිමනොති හිරිසම්පයුත්තචිත්තො. නිරාමිසං සුඛන්ති තීණි ඣානානි නිස්සාය උප්පජ්ජනකසුඛං. උපෙක්ඛන්ති චතුත්ථජ්ඣානුපෙක්ඛං. ආරද්ධවීරියොති පරිපුණ්ණපග්ගහිතවීරියො. ඣානානිඋපසම්පජ්ජාති චත්තාරි ඣානානි පත්වා. එකොදි නිපකො සතොති එකග්ගචිත්තො කම්මස්සකතඤාණසතීහි ච සමන්නාගතො.

එවං ඤත්වා යථාභූතන්ති එවං එත්තකං කාරණං යථාසභාවං ජානිත්වා. සබ්බසංයොජනක්ඛයෙති නිබ්බානෙ. සබ්බසොති සබ්බාකාරෙන. අනුපාදායාති අග්ගහෙත්වා. සම්මා චිත්තං විමුච්චතීති ඉදං වුත්තං හොති – සබ්බසංයොජනක්ඛයසඞ්ඛාතෙ නිබ්බානෙ සබ්බසො අනුපාදියිත්වා සම්මා හෙතුනා නයෙන මග්ගචිත්තං විමුච්චති. ‘‘එතං ඤත්වා යථාභූතං, සබ්බසංයොජනක්ඛය’’න්තිපි පාළියං ලිඛිතං, තස්ස එතං සබ්බසංයොජනක්ඛයසඞ්ඛාතං නිබ්බානං යථාභූතං ඤත්වාති අත්ථො. පුරිමපච්ඡිමෙහි පන සද්ධිං න ඝටීයති.

තස්ස සම්මා විමුත්තස්සාති තස්ස සම්මා විමුත්තස්ස ඛීණාසවස්ස. ඤාණං හොතීති පච්චවෙක්ඛණඤාණං හොති. තාදිනොති තංසණ්ඨිතස්ස. අකුප්පාති අකුප්පාරම්මණත්තා කුප්පකාරණානං කිලෙසානඤ්ච අභාවෙන අකුප්පා. විමුත්තීති මග්ගවිමුත්තිපි ඵලවිමුත්තිපි. භවසංයොජනක්ඛයෙති භවසංයොජනක්ඛයසඞ්ඛාතෙ නිබ්බානෙ භවසංයොජනානඤ්ච ඛයන්තෙ උප්පන්නා. එතං ඛො පරමං ඤාණන්ති එතං මග්ගඵලඤාණං පරමඤාණං නාම. සුඛමනුත්තරන්ති එතදෙව මග්ගඵලසුඛං අනුත්තරං සුඛං නාම. ආණණ්යමුත්තමන්ති සබ්බෙසං අණණානං ඛීණාසවො උත්තමඅණණො , තස්මා අරහත්තඵලං ආණණ්යමුත්තමන්ති අරහත්තඵලෙන දෙසනාය කූටං ගණ්හි. ඉමස්මිඤ්ච සුත්තෙ වට්ටමෙව කථෙත්වා ගාථාසු වට්ටවිවට්ටං කථිතන්ති.

4. මහාචුන්දසුත්තවණ්ණනා

46. චතුත්ථෙ චෙතීසූති චෙතිරට්ඨෙ. සයංජාතියන්ති එවංනාමකෙ නිගමෙ. මහාචුන්දොති ධම්මසෙනාපතිස්ස කනිට්ඨභාතිකො. ධම්මෙ යොගො අනුයොගො එතෙසන්ති ධම්මයොගා. ධම්මකථිකානං එතං නාමං. ඣායන්තීති ඣායී. අපසාදෙන්තීති ඝට්ටෙන්ති හිංසන්ති. ඣායන්තීති චින්තෙන්ති. පජ්ඣායන්තීතිආදීනි උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතානි. කිමිමෙ ඣායන්තීති කිං නාම ඉමෙ ඣායන්ති. කින්තිමෙ ඣායන්තීති කිමත්ථං ඉමෙ ඣායන්ති. කථං ඉමෙ ඣායන්තීති කෙන කාරණෙන ඉමෙ ඣායන්ති. අමතං ධාතුං කායෙන ඵුසිත්වා විහරන්තීති මරණවිරහිතං නිබ්බානධාතුං සන්ධාය කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විහරන්තා අනුක්කමෙන තං නාමකායෙන ඵුසිත්වා විහරන්ති. ගම්භීරං අත්ථපදන්ති ගුළ්හං පටිච්ඡන්නං ඛන්ධධාතුආයතනාදිඅත්ථං. පඤ්ඤායඅතිවිජ්ඣ පස්සන්තීති සහවිපස්සනාය මග්ගපඤ්ඤාය පටිවිජ්ඣිත්වා පස්සන්ති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ සම්මසනපටිවෙධපඤ්ඤාපි උග්ගහපරිපුච්ඡාපඤ්ඤාපි වට්ටතියෙවාති.

5-6. සන්දිට්ඨිකසුත්තද්වයවණ්ණනා

47-48. පඤ්චමෙ සන්තං වා අජ්ඣත්තන්ති නියකජ්ඣත්තෙ විජ්ජමානං. ලොභොතිආදීහි තීණි අකුසලමූලානි දස්සිතානි. ලොභධම්මාතිආදීහි තංසම්පයුත්තකා ධම්මා. ඡට්ඨෙ කායසන්දොසන්ති කායද්වාරස්ස දුස්සනාකාරං. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො. ඉමෙසු ද්වීසු සුත්තෙසු පච්චවෙක්ඛණාව කථිතා.

7. ඛෙමසුත්තවණ්ණනා

49. සත්තමෙ වුසිතවාති වුත්ථබ්රහ්මචරියවාසො. කතකරණීයොති චතූහි මග්ගෙහි කත්තබ්බං කත්වා ඨිතො. ඔහිතභාරොති ඛන්ධභාරං කිලෙසභාරං අභිසඞ්ඛාරභාරඤ්ච ඔතාරෙත්වා ඨිතො. අනුප්පත්තසදත්ථොති සදත්ථො වුච්චති අරහත්තං, තං පත්තොති අත්ථො. පරික්ඛීණභවසංයොජනොති ඛීණභවබන්ධනො. සම්මදඤ්ඤා විමුත්තොති සම්මා හෙතුනා කාරණෙන ජානිත්වා විමුත්තො. තස්ස න එවං හොති අත්ථි මෙ සෙය්යොති වාතිආදීහි සෙය්යස්ස සෙය්යොහමස්මීති මානාදයො තයො මානා පටික්ඛිත්තා. න හි ඛීණාසවස්ස ‘‘අත්ථි මය්හං සෙය්යො, අත්ථි සදිසො, අත්ථි හීනො’’ති මානො හොති. නත්ථි මෙ සෙය්යොතිආදීහිපි තෙයෙව පටික්ඛිත්තා. න හි ඛීණාසවස්ස ‘‘අහමෙව සෙය්යො, අහං සදිසො, අහං හීනො, අඤ්ඤෙ සෙය්යාදයො නත්ථී’’ති එවං මානො හොති.

අචිරපක්කන්තෙසූති අරහත්තං බ්යාකරිත්වා අචිරංයෙව පක්කන්තෙසු. අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තීති අරහත්තං කථෙන්ති. හසමානකා මඤ්ඤෙ අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තීති හසමානා විය කථෙන්ති. විඝාතං ආපජ්ජන්තීති දුක්ඛං ආපජ්ජන්ති.

න උස්සෙසු න ඔමෙසු, සමත්තෙ නොපනීයරෙති එත්ථ උස්සාති උස්සිතතා සෙය්යපුග්ගලා. ඔමාති හීනා. සමත්තොති සදිසො. ඉති ඉමෙසු තීසුපි සෙය්යහීනසදිසෙසු ඛීණාසවා මානෙන න උපනීයරෙ, න උපනෙන්ති, න උපගච්ඡන්තීති අත්ථො. ඛීණා ජාතීති ඛීණා තෙසං ජාති. වුසිතං බ්රහ්මචරියන්ති වුත්ථං මග්ගබ්රහ්මචරියං. චරන්ති සංයොජනවිප්පමුත්තාති සබ්බසංයොජනෙහි විමුත්තා හුත්වා චරන්ති. සුත්තෙපි ගාථායම්පි ඛීණාසවො කථිතො.

8. ඉන්ද්රියසංවරසුත්තවණ්ණනා

50. අට්ඨමෙ හතූපනිසං හොතීති හතූපනිස්සයං හොති. සීලවිපන්නස්සාති විපන්නසීලස්ස. යථාභූතඤාණදස්සනන්ති තරුණවිපස්සනාඤාණං. නිබ්බිදාවිරාගොති එත්ථ නිබ්බිදා බලවවිපස්සනා, විරාගො අරියමග්ගො. විමුත්තිඤාණදස්සනන්ති එත්ථ විමුත්තීති අරහත්තඵලං, ඤාණදස්සනන්ති පච්චවෙක්ඛණඤාණං. උපනිස්සයසම්පන්නං හොතීති සම්පන්නඋපනිස්සයං හොති. ඉමස්මිං සුත්තෙ සීලානුරක්ඛණඉන්ද්රියසංවරො කථිතො.

9. ආනන්දසුත්තවණ්ණනා

51. නවමෙ කිත්තාවතාති කිත්තකෙන. අස්සුතඤ්චෙවාති අඤ්ඤස්මිං කාලෙ අස්සුතපුබ්බං. න සම්මොසං ගච්ඡන්තීති විනාසං න ගච්ඡන්ති. චෙතසො සම්ඵුට්ඨපුබ්බාති චිත්තෙන ඵුසිතපුබ්බා. සමුදාචරන්තීති මනොද්වාරෙ චරන්ති. අවිඤ්ඤාතඤ්ච විජානාතීති අඤ්ඤස්මිං කාලෙ අවිඤ්ඤාතකාරණං ජානාති. පරියාපුණාතීති වළඤ්ජෙති කථෙති. දෙසෙතීති පකාසෙති. පරං වාචෙතීති පරං උග්ගණ්හාපෙති.

ආගතාගමාති දීඝාදීසු යො කොචි ආගමො ආගතො එතෙසන්ති ආගතාගමා. ධම්මධරාති සුත්තන්තපිටකධරා. විනයධරාති විනයපිටකධරා. මාතිකාධරාති ද්වෙපාතිමොක්ඛධරා. පරිපුච්ඡතීති අනුසන්ධිපුබ්බාපරං පුච්ඡති. පරිපඤ්හතීති ඉදඤ්චිදඤ්ච පුච්ඡිස්සාමීති පරිතුලති පරිච්ඡින්දති. ඉදං, භන්තෙ, කථන්ති, භන්තෙ, ඉදං අනුසන්ධිපුබ්බාපරං කථං හොතීති පුච්ඡති. ඉමස්ස ක්වත්ථොති ඉමස්ස භාසිතස්ස කො අත්ථොති පුච්ඡති. අවිවටන්ති අවිවරිතං. විවරන්තීති පාකටං කරොන්ති. කඞ්ඛාඨානියෙසූති කඞ්ඛාය කාරණභූතෙසු. තත්ථ යස්මිං ධම්මෙ කඞ්ඛා උප්පජ්ජති, ස්වෙව කඞ්ඛාඨානියො නාමාති වෙදිතබ්බො.

10. ඛත්තියසුත්තවණ්ණනා

52. දසමෙ භොගාධිප්පායාති භොගසංහරණත්ථං ඨපිතාධිප්පායා පවත්තඅජ්ඣාසයා. පඤ්ඤූපවිචාරාති පඤ්ඤවන්තො භවෙය්යාමාති එවං පඤ්ඤත්ථාය පවත්තූපවිචාරා. අයමෙව නෙසං විචාරො චිත්තෙ උපවිචරති. බලාධිට්ඨානාති බලකායාධිට්ඨානා. බලකායඤ්හි ලද්ධා තෙ ලද්ධපතිට්ඨා නාම හොන්ති. පථවිභිනිවෙසාති පථවිසාමිනො භවිස්සාමාති එවං පථවිඅත්ථාය කතචිත්තාභිනිවෙසා. ඉස්සරියපරියොසානාති රජ්ජාභිසෙකපරියොසානා. අභිසෙකඤ්හි පත්වා තෙ පරියොසානප්පත්තා නාම හොන්ති. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සෙසපදෙසු පනෙත්ථ අයමධිප්පායො – බ්රාහ්මණා තාව මන්තෙ ලභිත්වා ලද්ධපතිට්ඨා නාම හොන්ති, ගහපතිකා යංකිඤ්චි සිප්පං, ඉත්ථී කුලදායජ්ජසාමිකං පුත්තං, චොරා යංකිඤ්චි ආවුධසත්ථං , සමණා සීලපරිපුණ්ණා ලද්ධපතිට්ඨා නාම හොන්ති. තස්මා මන්තාධිට්ඨානාතිආදීනි වුත්තානි.

බ්රාහ්මණානඤ්ච ‘‘යඤ්ඤං යජිස්සාමා’’ති චිත්තං අභිනිවිසති, බ්රහ්මලොකෙ පත්තෙ පරියොසානප්පත්තා නාම හොන්ති. තස්මා තෙ යඤ්ඤාභිනිවෙසා බ්රහ්මලොකපරියොසානාති වුත්තා. කම්මන්තකරණත්ථාය මනො එතෙසං අභිනිවිසතීති කම්මන්තාභිනිවෙසා. කම්මෙ නිට්ඨිතෙ පරියොසානප්පත්තා නාම හොන්තීති නිට්ඨිතකම්මන්තපරියොසානා.

පුරිසාධිප්පායාති පුරිසෙසු පවත්තඅජ්ඣාසයා. අලඞ්කාරත්ථාය මනො උපවිචරති එතිස්සාති අලඞ්කාරූපවිචාරා. අසපත්තී හුත්වා එකිකාව ඝරෙ වසෙය්යන්ති එවමස්සා චිත්තං අභිනිවිසතීති අසපත්තීභිනිවෙසා. ඝරාවාසිස්සරියෙ ලද්ධෙ පරියොසානප්පත්තා නාම හොන්තීති ඉස්සරියපරියොසානා.

පරභණ්ඩස්ස ආදානෙ අධිප්පායො එතෙසන්ති ආදානාධිප්පායා. ගහනෙ නිලීයනට්ඨානෙ එතෙසං මනො උපවිචරතීති ගහනූපවිචාරා. අන්ධකාරත්ථාය එතෙසං චිත්තං අභිනිවිසතීති අන්ධකාරාභිනිවෙසා. අදස්සනප්පත්තා පරියොසානප්පත්තා හොන්තීති අදස්සනපරියොසානා.

අධිවාසනක්ඛන්තියඤ්ච සුචිභාවසීලෙ ච අධිප්පායො එතෙසන්ති ඛන්තිසොරච්චාධිප්පායා. අකිඤ්චනභාවෙ නිග්ගහණභාවෙ චිත්තං එතෙසං අභිනිවිසතීති ආකිඤ්චඤ්ඤාභිනිවෙසා. නිබ්බානප්පත්තා පරියොසානප්පත්තා හොන්තීති නිබ්බානපරියොසානා.

11. අප්පමාදසුත්තවණ්ණනා

53. එකාදසමෙ සමධිග්ගය්හාති සුට්ඨු ගණ්හිත්වා. ජඞ්ගලානං පාණානන්ති පථවීතලචාරීනං සපාදකපාණානං. පදජාතානීති පදානි. සමොධානං ගච්ඡන්තීති ඔධානං උපනික්ඛෙපං ගච්ඡන්ති. අග්ගමක්ඛායතීති සෙට්ඨං අක්ඛායති. පබ්බජලායකොති පබ්බජතිණච්ඡෙදකො. ඔධුනාතීති හෙට්ඨා මුඛං ධුනාති. නිධුනාතීති උභොහි පස්සෙහි ධුනාති. නිච්ඡාදෙතීති බාහාය වා පහරති, රුක්ඛෙ වා පහරති. අම්බපිණ්ඩියාති අම්බඵලපිණ්ඩියා. වණ්ටූපනිබන්ධනානීති වණ්ටෙ උපනිබන්ධනානි , වණ්ටෙ වා පතිට්ඨිතානි. තදන්වයානි භවන්තීති වණ්ටානුවත්තකානි භවන්ති, අම්බපිණ්ඩිදණ්ඩකානුවත්තකානි භවන්තීතිපි අත්ථො. ඛුද්දරාජානොති ඛුද්දකරාජානො, පකතිරාජානො වා.

12. ධම්මිකසුත්තවණ්ණනා

54. ද්වාදසමෙ සබ්බසොති සබ්බෙසු. සත්තසු විහාරෙසූති සත්තසු පරිවෙණෙසු. පරිභාසතීති පරිභවති භයං උපදංසෙති. විහිංසතීති විහෙඨෙති. විතුදතීති විජ්ඣති. රොසෙති වාචායාති වාචාය ඝට්ටෙති. පක්කමන්තීති දිසා පක්කමන්ති. න සණ්ඨහන්තීති නප්පතිට්ඨහන්ති. රිඤ්චන්තීති ඡඩ්ඩෙන්ති විස්සජ්ජෙන්ති. පබ්බාජෙය්යාමාති නීහරෙය්යාම. හන්දාති වවස්සග්ගත්ථෙ නිපාතො. අලන්ති යුත්තමෙතං, යං තං පබ්බාජෙය්යුන්ති අත්ථො. කිං තෙ ඉමිනාති කිං තව ඉමිනා ජාතිභූමියං වාසෙන. තීරදස්සිං සකුණන්ති දිසාකාකං. මුඤ්චන්තීති දිසාදස්සනත්ථං විස්සජ්ජෙන්ති. සාමන්තාති අවිදූරෙ. සමන්තාතිපි පාඨො, සමන්තතොති අත්ථො. අභිනිවෙසොති පත්ථරිත්වා ඨිතසාඛානං නිවෙසො. මූලසන්තානකානන්ති මූලානං නිවෙසො.

ආළ්හකථාලිකාති තණ්ඩුලාළ්හකස්ස භත්තපචනථාලිකා. ඛුද්දං මධුන්ති ඛුද්දමක්ඛිකාහි කතං දණ්ඩකමධුං. අනෙලකන්ති නිද්දොසං. න ච සුදං අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ඵලානි හිංසන්තීති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස කොට්ඨාසෙ ඵලානි න හිංසන්ති. අත්තනො කොට්ඨාසෙහි මූලං වා තචං වා පත්තං වා ඡින්දන්තො නාම නත්ථි, අත්තනො අත්තනො සාඛාය හෙට්ඨා පතිතානෙව පරිභුඤ්ජන්ති. අඤ්ඤස්ස කොට්ඨාසතො අඤ්ඤස කොට්ඨාසං පරිවත්තිත්වා ගතම්පි ‘‘න අම්හාකං සාඛාය ඵල’’න්ති ඤත්වා නො ඛාදන්ති. යාවදත්ථං භක්ඛිත්වාති කණ්ඨප්පමාණෙන ඛාදිත්වා. සාඛං භඤ්ජිත්වාති ඡත්තප්පමාණමත්තං ඡින්දිත්වා ඡායං කත්වා පක්කාමි. යත්ර හි නාමාති යො හි නාම. පක්කමිස්සතීති පක්කන්තො. නාදාසීති දෙවතාය ආනුභාවෙන ඵලමෙව න ගණ්හි. එවඤ්හි සා අධිට්ඨාසි.

තෙනුපසඞ්කමීති ජනපදවාසීහි ගන්ත්වා, ‘‘මහාරාජ, රුක්ඛො ඵලං න ගණ්හි, අම්හාකං නු ඛො දොසො තුම්හාක’’න්ති වුත්තෙ ‘‘නෙව මය්හං දොසො අත්ථි, න ජානපදානං, අම්හාකං විජිතෙ අධම්මො නාම න වත්තති, කෙන නු ඛො කාරණෙන රුක්ඛො න ඵලිතො, සක්කං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා යෙන සක්කො දෙවානමින්දො තෙනුපසඞ්කමි. පවත්තෙසීති පරිවත්තෙසි. උම්මූලමකාසීති උද්ධංමූලං අකාසි. අපි නු ත්වන්ති අපි නු තව. අට්ඨිතායෙවාති අට්ඨිතාය එව. සච්ඡවීනීති සමානච්ඡවීනි පකතිට්ඨානෙ ඨිතානි. න පච්චක්කොසතීති නප්පටික්කොසති. රොසන්තන්ති ඝට්ටෙන්තං. භණ්ඩන්තන්ති පහරන්තං.

සුනෙත්තොති නෙත්තා වුච්චන්ති අක්ඛීනි, තෙසං සුන්දරතාය සුනෙත්තො. තිත්ථකරොති සුගතිඔගාහනතිත්ථස්ස කාරකො. වීතරාගොති වික්ඛම්භනවසෙන විගතරාගො. පසවතීති පටිලභති. දිට්ඨිසම්පන්නන්ති දස්සනසම්පන්නං, සොතාපන්නන්ති අත්ථො. ඛන්තින්ති අත්තනො ගුණඛණනං. යථාමං සබ්රහ්මචාරීසූති යථා ඉමං සබ්රහ්මචාරීසු අක්කොසනපරිභාසනං, අඤ්ඤං එවරූපං ගුණඛන්තිං න වදාමීති අත්ථො. න නො සමසබ්රහ්මචාරීසූති එත්ථ සමජනො නාම සකජනො වුච්චති. තස්මා න නො සකෙසු සමානබ්රහ්මචාරීසු චිත්තානි පදුට්ඨානි භවිස්සන්තීති අයමෙත්ථ අත්ථො.

ජොතිපාලො ච ගොවින්දොති නාමෙන ජොතිපාලො ඨානෙන මහාගොවින්දො. සත්තපුරොහිතොති රෙණුආදීනං සත්තන්නං රාජූනං පුරොහිතො. අහිංසකා අතීතංසෙති එතෙ ඡ සත්ථාරො අතීතංසෙ අහිංසකා අහෙසුං. නිරාමගන්ධාති කොධාමගන්ධෙන නිරාමගන්ධා. කරුණෙවිමුත්තාති කරුණජ්ඣානෙ අධිමුත්තා, කරුණාය ච කරුණාපුබ්බභාගෙ ච ඨිතා. යෙතෙති එතෙ, අයමෙව වා පාඨො. න සාධුරූපං ආසීදෙති සාධුසභාවං න ඝට්ටෙය්ය. දිට්ඨිට්ඨානප්පහායිනන්ති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතප්පහායිනං. සත්තමොති අරහත්තතො පට්ඨාය සත්තමො. අවීතරාගොති අවිගතරාගො. එතෙන අනාගාමිභාවං පටික්ඛිපති. පඤ්චින්ද්රියා මුදූති පඤ්ච විපස්සනින්ද්රියානි මුදූනි. තස්ස හි තානි සකදාගාමිං උපාදාය මුදූනි නාම හොන්ති. විපස්සනාති සඞ්ඛාරපරිග්ගහඤාණං. පුබ්බෙව උපහඤ්ඤතීති පඨමතරඤ්ඤෙව උපහඤ්ඤති. අක්ඛතොති ගුණඛණනෙන අක්ඛතො අනුපහතො හුත්වා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

ධම්මිකවග්ගො පඤ්චමො.

පඨමපණ්ණාසකං නිට්ඨිතං.

2. දුතියපණ්ණාසකං