📜

2. අනුසයවග්ගො

3. කුලසුත්තවණ්ණනා

13. දුතියස්ස තතියෙ නාලන්ති න යුත්තං නානුච්ඡවිකං. න මනාපෙනාති න මනම්හි අප්පනකෙන ආකාරෙන නිසින්නාසනතො පච්චුට්ඨෙන්ති, අනාදරමෙව දස්සෙන්ති. සන්තමස්ස පරිගුහන්තීති විජ්ජමානම්පි දෙය්යධම්මං එතස්ස නිගුහන්ති පටිච්ඡාදෙන්ති. අසක්කච්චං දෙන්ති නො සක්කච්චන්ති ලූඛං වා හොතු පණීතං වා, අසහත්ථා අචිත්තීකාරෙන දෙන්ති, නො චිත්තීකාරෙන.

4. පුග්ගලසුත්තවණ්ණනා

14. චතුත්ථෙ උභතොභාගවිමුත්තොති ද්වීහි භාගෙහි විමුත්තො, අරූපසමාපත්තියා රූපකායතො විමුත්තො, මග්ගෙන නාමකායතො. සො චතුන්නං අරූපසමාපත්තීනං එකෙකතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා අරහත්තං පත්තානං චතුන්නං, නිරොධා වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තඅනාගාමිනො ච වසෙන පඤ්චවිධො හොති. පාළි පනෙත්ථ ‘‘කතමො ච පුග්ගලො උභතොභාගවිමුත්තො? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො අට්ඨ විමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරති, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තී’’ති (පු. ප. 208) එවං අට්ඨවිමොක්ඛලාභිනො වසෙන ආගතා.

පඤ්ඤාය විමුත්තොති පඤ්ඤාවිමුත්තො. සො සුක්ඛවිපස්සකො, චතූහි ඣානෙහි වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තා චත්තාරො චාති ඉමෙසං වසෙන පඤ්චවිධො හොති. පාළි පනෙත්ථ අට්ඨවිමොක්ඛපටික්ඛෙපවසෙනෙව ආගතා. යථාහ – ‘‘න හෙව ඛො අට්ඨ විමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරති, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. අයං වුච්චති පුග්ගලො පඤ්ඤාවිමුත්තො’’ති.

ඵුට්ඨන්තං සච්ඡිකතොති කායසක්ඛී. සො ඣානඵස්සං පඨමං ඵුසති, පච්ඡා නිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකරොති. සො සොතාපත්තිඵලට්ඨං ආදිං කත්වා යාව අරහත්තමග්ගට්ඨා ඡබ්බිධො හොති. තෙනාහ – ‘‘ඉධෙකච්චො පුග්ගලො අට්ඨ විමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරති, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා එකච්චෙ ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. අයං වුච්චති පුග්ගලො කායසක්ඛී’’ති (පු. ප. 208).

දිට්ඨන්තං පත්තොති දිට්ඨිප්පත්තො. තත්රිදං සඞ්ඛෙපලක්ඛණං – දුක්ඛා සඞ්ඛාරා, සුඛො නිරොධොති ඤාතං හොති දිට්ඨං විදිතං සච්ඡිකතං ඵුසිතං පඤ්ඤායාති දිට්ඨිප්පත්තො. විත්ථාරතො පන සොපි කායසක්ඛී විය ඡබ්බිධො හොති. තෙනෙවාහ – ‘‘ඉධෙකච්චො පුග්ගලො ‘ඉදං දුක්ඛ’න්ති යථාභූතං පජානාති…පෙ… ‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’ති යථාභූතං පජානාති, තථාගතප්පවෙදිතා චස්ස ධම්මා පඤ්ඤාය වොදිට්ඨා හොන්ති වොචරිතා පඤ්ඤාය…පෙ… අයං වුච්චති පුග්ගලො දිට්ඨිප්පත්තො’’ති.

සද්ධාය විමුත්තොති සද්ධාවිමුත්තො. සොපි වුත්තනයෙනෙව ඡබ්බිධො හොති. තෙනාහ – ‘‘ඉධෙකච්චො පුග්ගලො ‘ඉදං දුක්ඛ’න්ති යථාභූතං පජානාති…පෙ… ‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’ති යථාභූතං පජානාති, තථාගතප්පවෙදිතා චස්ස ධම්මා පඤ්ඤාය වොදිට්ඨා හොන්ති වොචරිතා පඤ්ඤාය…පෙ… නො ච ඛො යථාදිට්ඨිප්පත්තස්ස. අයං වුච්චති පුග්ගලො සද්ධාවිමුත්තො’’ති. එතස්ස හි සද්ධාවිමුත්තස්ස පුබ්බභාගමග්ගක්ඛණෙ සද්දහන්තස්ස විය ඔකප්පෙන්තස්ස විය අධිමුච්චන්තස්ස විය ච කිලෙසක්ඛයො හොති, දිට්ඨිප්පත්තස්ස පුබ්බභාගමග්ගක්ඛණෙ කිලෙසච්ඡෙදකඤාණං අදන්ධං තිඛිණං සූරං හුත්වා වහති. තස්මා යථා නාම නාතිතිඛිණෙන අසිනා කදලිං ඡින්දන්තස්ස ඡින්නට්ඨානං මට්ඨං න හොති, අසි සීඝං න වහති, සද්දො සුය්යති, බලවතරො වායාමො කාතබ්බො හොති, එවරූපා සද්ධාවිමුත්තස්ස පුබ්බභාගමග්ගභාවනා. යථා පන සුනිසිතෙන අසිනා කදලිං ඡින්දන්තස්ස ඡින්නට්ඨානං මට්ඨං හොති, අසි සීඝං වහති, සද්දො න සුය්යති, බලවවායාමකිච්චං න හොති, එවරූපා පඤ්ඤාවිමුත්තස්ස පුබ්බභාගමග්ගභාවනා වෙදිතබ්බා.

ධම්මං අනුස්සරතීති ධම්මානුසාරී. ධම්මොති පඤ්ඤා, පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමං මග්ගං භාවෙතීති අත්ථො. සද්ධානුසාරිම්හිපි එසෙව නයො. උභොපෙතෙ සොතාපත්තිමග්ගට්ඨායෙව. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘යස්ස පුග්ගලස්ස සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නස්ස පඤ්ඤින්ද්රියං අධිමත්තං හොති, පඤ්ඤාවාහිං පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමං අරියමග්ගං භාවෙති. අයං වුච්චති පුග්ගලො ධම්මානුසාරී. යස්ස පුග්ගලස්ස සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නස්ස සද්ධින්ද්රියං අධිමත්තං හොති, සද්ධාවාහිං සද්ධාපුබ්බඞ්ගමං අරියමග්ගං භාවෙති. අයං වුච්චති පුග්ගලො සද්ධානුසාරී’’ති (පු. ප. 208). අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පනෙසා උභතොභාගවිමුත්තාදිකථා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.771, 889) පඤ්ඤාභාවනාධිකාරෙ වුත්තා. තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති.

5. උදකූපමාසුත්තවණ්ණනා

15. පඤ්චමෙ උදකූපමාති නිමුජ්ජනාදිආකාරං ගහෙත්වා උදකෙන උපමිතා. සකිං නිමුග්ගොති එකවාරමෙව නිමුග්ගො. එකන්තකාළකෙහීති නියතමිච්ඡාදිට්ඨිං සන්ධාය වුත්තං. උම්මුජ්ජතීති උට්ඨහති. සාධූති සොභනා භද්දකා. හායතියෙවාති චඞ්කවාරෙ ආසිත්තඋදකං විය පරිහායතෙව . උම්මුජ්ජිත්වා විපස්සති විලොකෙතීති උට්ඨහිත්වා ගන්තබ්බදිසං විපස්සති විලොකෙති. පතරතීති ගන්තබ්බදිසාභිමුඛො තරති නාම. පටිගාධප්පත්තො හොතීති උට්ඨාය විලොකෙත්වා පතරිත්වා එකස්මිං ඨානෙ පතිට්ඨාපත්තො නාම හොති, තිට්ඨති න පුනාගච්ඡති. තිණ්ණොපාරඞ්ගතො ථලෙ තිට්ඨතීති සබ්බකිලෙසොඝං තරිත්වා පරතීරං ගන්ත්වා නිබ්බානථලෙ පතිට්ඨිතො නාම හොති. ඉමස්මිං සුත්තෙ වට්ටවිවට්ටං කථිතං.

6. අනිච්චානුපස්සීසුත්තවණ්ණනා

16. ඡට්ඨෙ අනිච්චාති එවං පඤ්ඤාය ඵරන්තො අනුපස්සතීති අනිච්චානුපස්සී. අනිච්චාති එවං සඤ්ඤා අස්සාති අනිච්චසඤ්ඤී. අනිච්චාති එවං ඤාණෙන පටිසංවෙදිතා අස්සාති අනිච්චපටිසංවෙදී. සතතන්ති සබ්බකාලං. සමිතන්ති යථා පුරිමචිත්තෙන පච්ඡිමචිත්තං සමිතං සමුපගතං ඝට්ටිතං හොති, එවං. අබ්බොකිණ්ණන්ති නිරන්තරං අඤ්ඤෙන චෙතසා අසංමිස්සං. චෙතසා අධිමුච්චමානොති චිත්තෙන සන්නිට්ඨාපයමානො. පඤ්ඤාය පරියොගාහමානොති විපස්සනාඤාණෙන අනුපවිසමානො.

අපුබ්බං අචරිමන්ති අපුරෙ අපච්ඡා එකක්ඛණෙයෙව. ඉධ සමසීසී කථිතො. සො චතුබ්බිධො හොති රොගසමසීසී, වෙදනාසමසීසී, ඉරියාපථසමසීසී, ජීවිතසමසීසීති. තත්ථ යස්ස අඤ්ඤතරෙන රොගෙන ඵුට්ඨස්ස සතො රොගවූපසමො ච ආසවක්ඛයො ච එකප්පහාරෙනෙව හොති, අයං රොගසමසීසී නාම. යස්ස පන අඤ්ඤතරං වෙදනං වෙදයතො වෙදනාවූපසමො ච ආසවක්ඛයො ච එකප්පහාරෙනෙව හොති, අයං වෙදනාසමසීසී නාම. යස්ස පන ඨානාදීසු ඉරියාපථෙසු අඤ්ඤතරසමඞ්ගිනො විපස්සන්තස්ස ඉරියාපථස්ස පරියොසානඤ්ච ආසවක්ඛයො ච එකප්පහාරෙනෙව හොති, අයං ඉරියාපථසමසීසී නාම. යස්ස පන උපක්කමතො වා සරසතො වා ජීවිතපරියාදානඤ්ච ආසවක්ඛයො ච එකප්පහාරෙනෙව හොති, අයං ජීවිතසමසීසී නාම. අයමිධ අධිප්පෙතො. තත්ථ කිඤ්චාපි ආසවපරියාදානං මග්ගචිත්තෙන, ජීවිතපරියාදානං චුතිචිත්තෙන හොතීති උභින්නං එකක්ඛණෙ සම්භවො නාම නත්ථි. යස්මා පනස්ස ආසවෙසු ඛීණමත්තෙසු පච්චවෙක්ඛණවාරානන්තරමෙව ජීවිතපරියාදානං ගච්ඡති, අන්තරං න පඤ්ඤායති, තස්මා එවං වුත්තං.

අන්තරාපරිනිබ්බායීති යො පඤ්චසු සුද්ධාවාසෙසු යත්ථ කත්ථචි උප්පන්නො නිබ්බත්තක්ඛණෙ වා ථොකං අතික්කමිත්වා වා වෙමජ්ඣෙ ඨත්වා වා අරහත්තං පාපුණාති, තස්සෙතං නාමං. උපහච්චපරිනිබ්බායීති යො තත්ථෙව ආයුවෙමජ්ඣං අතික්කමිත්වා අරහත්තං පාපුණාති. අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායීති යො තෙසංයෙව පුග්ගලානං අසඞ්ඛාරෙනෙව අප්පයොගෙන කිලෙසෙ ඛෙපෙති. සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායීති යො සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන කිලෙසෙ ඛෙපෙති. උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමීති යො හෙට්ඨා චතූසු සුද්ධාවාසෙසු යත්ථ කත්ථචි නිබ්බත්තිත්වා තතො චුතො අනුපුබ්බෙන අකනිට්ඨෙ උප්පජ්ජිත්වා අරහත්තං පාපුණාති.

7-9. දුක්ඛානුපස්සීසුත්තාදිවණ්ණනා

17-19. සත්තමෙ දුක්ඛානුපස්සීති පීළනාකාරං දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො. අට්ඨමෙ අනත්තානුපස්සීති අවසවත්තනාකාරං අනත්තාති අනුපස්සන්තො. නවමෙ සුඛානුපස්සීති සුඛන්ති එවං ඤාණෙන අනුපස්සන්තො.

10. නිද්දසවත්ථුසුත්තවණ්ණනා

20. දසමෙ නිද්දසවත්ථූනීති නිද්දසාදිවත්ථූනි, ‘‘නිද්දසො භික්ඛු, නිබ්බීසො, නිත්තිංසො, නිච්චත්තාලීසො, නිප්පඤ්ඤාසො’’ති එවං වචනකාරණානි. අයං කිර පඤ්හො තිත්ථියසමයෙ උප්පන්නො. තිත්ථියා හි දසවස්සකාලෙ මතං නිගණ්ඨං නිද්දසොති වදන්ති. සො කිර පුන දසවස්සො න හොති. න කෙවලඤ්ච දසවස්සො, නවවස්සොපි එකවස්සොපි න හොති. එතෙනෙව නයෙන වීසතිවස්සාදිකාලෙපි මතං නිගණ්ඨං ‘‘නිබ්බීසො නිත්තිංසො නිච්චත්තාලීසො නිප්පඤ්ඤාසො’’ති වදන්ති. ආයස්මා ආනන්දො ගාමෙ විචරන්තො තං කථං සුත්වා විහාරං ගන්ත්වා භගවතො ආරොචෙසි. භගවා ආහ – ‘‘න ඉදං, ආනන්ද, තිත්ථියානං අධිවචනං, මම සාසනෙ ඛීණාසවස්සෙතං අධිවචනං. ඛීණාසවො හි දසවස්සකාලෙ පරිනිබ්බුතො පුන දසවස්සො න හොති. න කෙවලඤ්ච දසවස්සොව, නවවස්සොපි…පෙ… එකවස්සොපි. න කෙවලඤ්ච එකවස්සොව, එකාදසමාසිකොපි…පෙ… එකමාසිකොපි එකමුහුත්තිකොපි න හොතියෙව’’. කස්මා? පුන පටිසන්ධියා අභාවා. නිබ්බීසාදීසුපි එසෙව නයො. ඉති භගවා ‘‘මම සාසනෙ ඛීණාසවස්සෙතං අධිවචන’’න්ති වත්වා යෙහි කාරණෙහි නිද්දසො හොති, තානි දස්සෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි.

තත්ථ ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. සික්ඛාසමාදානෙ තිබ්බච්ඡන්දො හොතීති සික්ඛාත්තයපූරණෙ බලවච්ඡන්දො හොති. ආයතිඤ්ච සික්ඛාසමාදානෙ අවිගතපෙමොති අනාගතෙ පුනදිවසාදීසුපි සික්ඛාපූරණෙ අවිගතපෙමෙනෙව සමන්නාගතො හොති. ධම්මනිසන්තියාති ධම්මනිසාමනාය. විපස්සනායෙතං අධිවචනං. ඉච්ඡාවිනයෙති තණ්හාවිනයෙ. පටිසල්ලානෙති එකීභාවෙ. වීරියාරම්භෙති කායිකචෙතසිකස්ස වීරියස්ස පූරණෙ. සතිනෙපක්කෙති සතියඤ්චෙව නිපකභාවෙ. දිට්ඨිපටිවෙධෙති මග්ගදස්සනෙ. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

අනුසයවග්ගො දුතියො.