📜

(20) 5. බ්රාහ්මණවග්ගො

1. සොණසුත්තවණ්ණනා

191. පඤ්චමස්ස ¶ පඨමෙ සම්පියෙනෙවාති අඤ්ඤමඤ්ඤපෙමෙනෙව කායෙන ච චිත්තෙන ච මිස්සීභූතා සඞ්ඝට්ටිතා සංසට්ඨා හුත්වා සංවාසං වත්තෙන්ති, න අප්පියෙන නිග්ගහෙන වාති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘පිය’’න්තිආදි. උදරං අවදිහති උපචිනොති පූරෙතීති උදරාවදෙහකං. භාවනපුංසකඤ්චෙතං, උදරාවදෙහකං කත්වා උදරං පූරෙත්වාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘උදරං අවදිහිත්වා’’තිආදි.

සොණසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. දොණබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා

192. දුතියෙ ¶ පවත්තාරොති (දී. නි. ටී. 1.285) පාවචනභාවෙන වත්තාරො. යස්මා තෙ තෙසං මන්තානං පවත්තනකා, තස්මා ආහ ‘‘පවත්තයිතාරො’’ති. සුද්දෙ බහි කත්වා රහොභාසිතබ්බට්ඨෙන මන්තා එව තංතංඅත්ථප්පටිපත්තිහෙතුතාය මන්තපදං. අනුපනීතාසාධාරණතාය රහස්සභාවෙන වත්තබ්බකිරියාය අධිගමූපායං. සජ්ඣායිතන්ති ගායනවසෙන සජ්ඣායිතං. තං පන උදත්තානුදත්තාදීනං සරානං සම්පදාවසෙනෙව ඉච්ඡිතන්ති ආහ ‘‘සරසම්පත්තිවසෙනා’’ති. අඤ්ඤෙසං වුත්තන්ති පාවචනභාවෙන අඤ්ඤෙසං වුත්තං. සමුපබ්යූළ්හන්ති සඞ්ගහෙත්වා උපරූපරි සඤ්ඤූළ්හං. රාසිකතන්ති ඉරුවෙදයජුවෙදසාමවෙදාදිවසෙන, තත්ථාපි පච්චෙකං මන්තබ්රහ්මාදිවසෙන, අජ්ඣායානුවාකාදිවසෙන ච රාසිකතං. තෙසන්ති මන්තානං කත්තූනං. දිබ්බෙන චක්ඛුනා ඔලොකෙත්වාති දිබ්බචක්ඛුපරිභණ්ඩෙන යථාකම්මූපගඤාණෙන සත්තානං කම්මස්සකතාදිං, පච්චක්ඛතො දස්සනට්ඨෙන දිබ්බචක්ඛුසදිසෙන පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන අතීතකප්පෙ බ්රාහ්මණානං මන්තජ්ඣෙනවිධිඤ්ච ඔලොකෙත්වා. පාවචනෙන සහ සංසන්දෙත්වාති කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස යං වචනං වට්ටසන්නිස්සිතං, තෙන සහ අවිරුද්ධං කත්වා. න හි තෙසං විවට්ටසන්නිස්සිතො අත්ථො පච්චක්ඛො හොති. අපරාපරෙති අට්ඨකාදීහි අපරාපරෙ පච්ඡිමා ඔක්කාකරාජකාලාදීසු උප්පන්නා. පක්ඛිපිත්වාති අට්ඨකාදීහි ගන්ථිතමන්තපදෙසු කිලෙසසන්නිස්සිතපදානං තත්ථ තත්ථ පදෙ පක්ඛිපනං කත්වා. විරුද්ධෙ අකංසූති ¶ බ්රාහ්මණධම්මිකසුත්තාදීසු (සු. නි. බ්රාහ්මණධම්මිකසුත්තං 286 ආදයො) ආගතනයෙන සංකිලෙසත්ථදීපනතො පච්චනීකභූතෙ අකංසු.

උසූනං අසනකම්මං ඉස්සත්ථං, ධනුසිප්පෙන ජීවිකා. ඉධ පන ඉස්සත්ථං වියාති ඉස්සත්ථං, සබ්බආවුධජීවිකාති ආහ ‘‘යොධාජීවකම්මෙනා’’ති, ආවුධං ගහෙත්වා උපට්ඨානකම්මෙනාති අත්ථො. රාජපොරිසං නාම විනා ආවුධෙන පොරොහෙච්චාමච්චකම්මාදිරාජකම්මං කත්වා රාජුපට්ඨානං. සිප්පඤ්ඤතරෙනාති ගහිතාවසෙසෙන හත්ථිඅස්සසිප්පාදිනා. කුමාරභාවතො පභුති චරණෙන කොමාරබ්රහ්මචරියං.

උදකං පාතෙත්වා දෙන්තීති ද්වාරෙ ඨිතස්සෙව බ්රාහ්මණස්ස හත්ථෙ උදකං ආසිඤ්චන්තා ‘‘ඉදං තෙ, බ්රාහ්මණ, භරියං පොසාපනත්ථාය දෙමා’’ති වත්වා ¶ දෙන්ති. කස්මා පන තෙ එවං බ්රහ්මචරියං චරිත්වාපි දාරං පරියෙසන්ති, න යාවජීවං බ්රහ්මචාරිනො හොන්තීති? මිච්ඡාදිට්ඨිවසෙන. තෙසඤ්හී එවං දිට්ඨි හොති ‘‘යො පුත්තං න උප්පාදෙති, සො කුලවංසච්ඡෙදකරො හොති, තතො නිරයෙ පච්චතී’’ති. චත්තාරො කිර අභායිතබ්බං භායන්ති ගණ්ඩුප්පාදකො, කිකී, කොන්තිනී, බ්රාහ්මණොති. ගණ්ඩුප්පාදා කිර මහාපථවියා ඛයනභයෙන මත්තභොජනා හොන්ති, න බහුං මත්තිකං ඛාදන්ති. කිකී සකුණිකා ආකාසපතනභයෙන අණ්ඩස්ස උපරි උත්තානා සෙති. කොන්තිනී සකුණී පථවීකම්පනභයෙන පාදෙහි භූමිං න සුට්ඨු අක්කමති. බ්රාහ්මණා කුලවංසූපච්ඡෙදභයෙන දාරං පරියෙසන්ති. ආහු චෙත්ථ –

‘‘ගණ්ඩුප්පාදො කිකී චෙව, කොන්තී බ්රාහ්මණධම්මිකො;

එතෙ අභයං භායන්ති, සම්මූළ්හා චතුරො ජනා’’ති. (සු. නි. අට්ඨ. 2.293);

සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

දොණබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. සඞ්ගාරවසුත්තවණ්ණනා

193. තතියෙ (සං. නි. ටී. 2.5.236) පඨමඤ්ඤෙවාති පුරෙතරංයෙව, අසජ්ඣායකතානං ¶ මන්තානං අප්පටිභානං පගෙව පඨමංයෙව සිද්ධං, තත්ථ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති අධිප්පායො. පරියුට්ඨානං නාම අභිභවො ගහණන්ති ආහ ‘‘කාමරාගපරියුට්ඨිතෙනාති කාමරාගග්ගහිතෙනා’’ති. වික්ඛම්භෙති අපනෙතීති වික්ඛම්භනං, පටිපක්ඛතො නිස්සරති එතෙනාති නිස්සරණං. වික්ඛම්භනඤ්ච තං නිස්සරණඤ්චාති වික්ඛම්භනනිස්සරණං. තෙනාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. අත්තනා අරණීයො පත්තබ්බො අත්ථො අත්තත්ථො. තථා පරත්ථො වෙදිතබ්බො.

‘‘අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහතී’’තිආදීසු (පටි. ම. 1.52) බ්යාපාදාදීනං අනාගතත්තා බ්යාපාදවාරෙ තදඞ්ගනිස්සරණං න ගහිතං. කිඤ්චාපි න ගහිතං, පටිසඞ්ඛානවසෙන තස්ස විනොදෙතබ්බතාය තදඞ්ගනිස්සරණම්පි ලබ්භතෙවාති සක්කා විඤ්ඤාතුං. ආලොකසඤ්ඤා උපචාරප්පත්තා වා අප්පනාප්පත්තා ¶ වා. යො කොචි කසිණජ්ඣානාදිභෙදො සමථො. ධම්මවවත්ථානං උපචාරප්පනාප්පත්තවසෙන ගහෙතබ්බං.

කුධිතොති තත්තො. උස්සූරකජාතොති තස්සෙව කුධිතභාවස්ස උස්සූරකං අච්චුණ්හතං පත්තො. තෙනාහ ‘‘උසුමකජාතො’’ති. තිලබීජකාදිභෙදෙනාති තිලබීජකණ්ණිකකෙසරාදිභෙදෙන සෙවාලෙන. පණකෙනාති උදකපිච්ඡිල්ලෙන. අප්පසන්නො ආකුලතාය. අසන්නිසින්නො කලලුප්පත්තියා. අනාලොකට්ඨානෙති ආලොකරහිතෙ ඨානෙ.

සඞ්ගාරවසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. කාරණපාලීසුත්තවණ්ණනා

194. චතුත්ථෙ පණ්ඩිතො මඤ්ඤෙති එත්ථ මඤ්ඤෙති ඉදං ‘‘මඤ්ඤතී’’ති ඉමිනා සමානත්ථං නිපාතපදං. තස්ස ඉති-සද්දං ආනෙත්වා අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘පණ්ඩිතොති මඤ්ඤතී’’ති ආහ. අනුමතිපුච්ඡාවසෙන චෙතං වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘උදාහු නො’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤති භවං පිඞ්ගියානී සමණස්ස ගොතමස්ස පඤ්ඤාවෙය්යත්තිය’’න්ති වුත්තමෙවත්ථං පුන ගණ්හන්තො ‘‘පණ්ඩිතො මඤ්ඤෙ’’ති ආහ, තස්මා වුත්තං ‘‘භවං පිඞ්ගියානී සමණං ගොතමං පණ්ඩිතොති මඤ්ඤති උදාහු නො’’ති, යථා තෙ ඛමෙය්ය, තථා නං කථෙහීති අධිප්පායො. අහං කො නාම, මම අවිසයො එසොති දස්සෙති. කො චාති හෙතුනිස්සක්කෙ පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘කුතො චා’’ති. තථා චාහ ‘‘කෙන කාරණෙන ජානිස්සාමී’’ති, යෙන කාරණෙන සමණස්ස ගොතමස්ස පඤ්ඤාවෙය්යත්තියං ජානෙය්යං ¶ , තං කාරණං මයි නත්ථීති අධිප්පායො. බුද්ධොයෙව භවෙය්ය අබුද්ධස්ස සබ්බථා බුද්ධඤාණානුභාවං ජානිතුං අසක්කුණෙය්යත්තාති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘අප්පමත්තකං පනෙතං, භික්ඛවෙ, ඔරමත්තකං සීලමත්තකං, යෙන පුථුජ්ජනො තථාගතස්ස වණ්ණං වදමානො වදෙය්ය (දී. නි. 1.7). අත්ථි, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤෙව ධම්මා ගම්භීරා දුද්දසා දුරනුබොධා…පෙ… යෙහි තථාගතස්ස යථාභූතං වණ්ණං සම්මා වදමානො වදෙය්යා’’ති (දී. නි. 1.28) ච. එත්ථාති ‘‘සොපි නූනස්ස තාදිසො’’ති එතස්මිං පදෙ.

පසත්ථප්පසත්ථොති ¶ පසත්ථෙහි පාසංසෙහි අත්තනො ගුණෙහෙව සො පසත්ථො, න තස්ස කිත්තිනා, පසංසාසභාවෙනෙව පාසංසොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සබ්බගුණාන’’න්තිආදි. මණිරතනන්ති චක්කවත්තිනො මණිරතනං.

සදෙවකෙ පාසංසානම්පි පාසංසොති දස්සෙතුං ‘‘පසත්ථෙහි වා’’ති දුතියවිකප්පො ගහිතො. අරණීයතො අත්ථො, සො එව වසතීති වසොති අත්ථවසො. තස්ස තස්ස පයොගස්ස ආනිසංසභූතං ඵලන්ති ආහ ‘‘අත්ථවසන්ති අත්ථානිසංස’’න්ති. අත්ථො වා ඵලං තදධීනවුත්තිතාය වසො එතස්සාති අත්ථවසො, කාරණං.

ඛුද්දකමධූති ඛුද්දකමක්ඛිකාහි කතදණ්ඩකමධු. අනෙළකන්ති නිද්දොසං අපගතමක්ඛිකණ්ඩකං.

උදාහරීයති උබ්බෙගපීතිවසෙනාති උදානං, තථා වා උදාහරණං උදානං. තෙනාහ ‘‘උදාහාරං උදාහරී’’ති. යථා පන තං වචනං උදානන්ති වුච්චති, තං දස්සෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

කාරණපාලීසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. පිඞ්ගියානීසුත්තවණ්ණනා

195. පඤ්චමෙ සබ්බසඞ්ගාහිකන්ති සරීරගතස්ස චෙව වත්ථාලඞ්කාරගතස්ස චාති සබ්බස්ස නීලභාවස්ස සඞ්ගාහකවචනං. තස්සෙවාති නීලාදිසබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන වුත්තඅත්ථස්සෙව. විභාගදස්සනන්ති පභෙදදස්සනං. යථා තෙ ලිච්ඡවිරාජානො අපීතාදිවණ්ණා එව කෙචි කෙචි විලෙපනවසෙන ¶ පීතාදිවණ්ණා ඛායිංසු, එවං අනීලාදිවණ්ණා එව කෙචි විලෙපනවසෙන නීලාදිවණ්ණා ඛායිංසු. තෙ කිර සුවණ්ණවිචිත්තෙහි මණිඔභාසෙහි එකනීලා විය ඛායන්ති.

කොකනදන්ති වා පදුමවිසෙසනං යථා ‘‘කොකාසක’’න්ති. තං කිර බහුපත්තං වණ්ණසම්පන්නං අතිවිය සුගන්ධඤ්ච හොති. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යථා ¶ කොකනදසඞ්ඛාතං පදුමං පාතො සූරියුග්ගමනවෙලාය ඵුල්ලං විකසිතං අවීතගන්ධං සියා විරොචමානං, එවං සරීරගන්ධෙන ගුණගන්ධෙන ච සුගන්ධං, සරදකාලෙ අන්තලික්ඛෙ ආදිච්චමිව අත්තනො තෙජසා තපන්තං, අඞ්ගෙහි නිච්ඡරන්තජුතිතාය අඞ්ගීරසං සම්බුද්ධං පස්සාති.

පිඞ්ගියානීසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. මහාසුපිනසුත්තවණ්ණනා

196. ඡට්ඨෙ ධාතුක්ඛොභකරණපච්චයො නාම විසභාගභෙසජ්ජසෙනාසනාහාරාදිපච්චයො. අත්ථකාමතාය වා අනත්ථකාමතාය වාති පසන්නා අත්ථකාමතාය, කුද්ධා අනත්ථකාමතාය. අත්ථාය වා අනත්ථාය වාති සභාවතො භවිතබ්බාය අත්ථාය වා අනත්ථාය වා. උපසංහරන්තීති අත්තනො දෙවානුභාවෙන උපනෙන්ති. බොධිසත්තමාතා විය පුත්තපටිලාභනිමිත්තන්ති තදා කිර පුරෙ පුණ්ණමාය සත්තමදිවසතො පට්ඨාය විගතසුරාපානං මාලාගන්ධාදිවිභූතිසම්පන්නං නක්ඛත්තකීළං අනුභවමානා බොධිසත්තමාතා සත්තමෙ දිවසෙ පාතොව උට්ඨාය ගන්ධොදකෙන නහායිත්වා සබ්බාලඞ්කාරභූසිතා වරභොජනං භුඤ්ජිත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය සිරිගබ්භං පවිසිත්වා සිරිසයනෙ නිපන්නා නිද්දං ඔක්කමමානා ඉමං සුපිනං අද්දස – චත්තාරො කිර නං මහාරාජානො සයනෙනෙව සද්ධිං උක්ඛිපිත්වා අනොතත්තදහං නෙත්වා නහාපෙත්වා දිබ්බවත්ථං නිවාසෙත්වා දිබ්බගන්ධෙහි විලිම්පෙත්වා දිබ්බපුප්ඵානි පිළන්ධෙත්වා තතො අවිදූරෙ රජතපබ්බතො, තස්ස අන්තො කනකවිමානං අත්ථි, තස්මිං පාචීනතො සීසං කත්වා නිපජ්ජාපෙසුං. අථ බොධිසත්තො සෙතවරවාරණො හුත්වා තතො අවිදූරෙ එකො සුවණ්ණපබ්බතො, තත්ථ චරිත්වා තතො ඔරුය්හ රජතපබ්බතං ආරුහිත්වා කනකවිමානං පවිසිත්වා මාතරං පදක්ඛිණං කත්වා දක්ඛිණපස්සං ඵාලෙත්වා කුච්ඡිං පවිට්ඨසදිසො අහොසි. ඉමං සුපිනං සන්ධාය එතං වුත්තං ‘‘බොධිසත්තමාතා විය පුත්තපටිලාභනිමිත්ත’’න්ති.

කොසලරාජා ¶ ¶ විය සොළස සුපිනෙති –

‘‘උසභා රුක්ඛා ගාවියො ගවා ච,

අස්සො කංසො සිඞ්ගාලී ච කුම්භො;

පොක්ඛරණී ච අපාකචන්දනං,

ලාබූනි සීදන්ති සිලාප්ලවන්ති.

‘‘මණ්ඩූකියො කණ්හසප්පෙ ගිලන්ති,

කාකං සුවණ්ණා පරිවාරයන්ති;

තසා වකා එළකානං භයා හී’’ති. (ජා. 1.1.77) –

ඉමෙ සොළස සුපිනෙ පස්සන්තො කොසලරාජා විය.

1. එකදිවසං කිර කොසලමහාරාජා රත්තිං නිද්දූපගතො පච්ඡිමයාමෙ සොළස මහාසුපිනෙ පස්සි (ජා. අට්ඨ. 1.1.76 මහාසුපිනජාතකවණ්ණනා). තත්ථ චත්තාරො අඤ්ජනවණ්ණා කාළඋසභා ‘‘යුජ්ඣිස්සාමා’’ති චතූහි දිසාහි රාජඞ්ගණං ආගන්ත්වා ‘‘උසභයුද්ධං පස්සිස්සාමා’’ති මහාජනෙ සන්නිපතිතෙ යුජ්ඣනාකාරං දස්සෙත්වා නදිත්වා ගජ්ජිත්වා අයුජ්ඣිත්වාව පටික්කන්තා. ඉමං පඨමං සුපිනං අද්දස.

2. ඛුද්දකා රුක්ඛා චෙව ගච්ඡා ච පථවිං භින්දිත්වා විදත්ථිමත්තම්පි රතනමත්තම්පි අනුග්ගන්ත්වාව පුප්ඵන්ති චෙව ඵලන්ති ච. ඉමං දුතියං අද්දස.

3. ගාවියො තදහුජාතානං වච්ඡානං ඛීරං පිවන්තියො අද්දස. අයං තතියො සුපිනො.

4. ධුරවාහෙ ආරොහපරිණාහසම්පන්නෙ මහාගොණෙ යුගපරම්පරාය අයොජෙත්වා තරුණෙ ගොදම්මෙ ධුරෙ යොජෙන්තෙ අද්දස. තෙ ධුරං වහිතුං අසක්කොන්තා ඡඩ්ඩෙත්වා අට්ඨංසු, සකටානි නප්පවත්තිංසු. අයං චතුත්ථො සුපිනො.

5. එකං උභතොමුඛං අස්සං අද්දස. තස්ස උභොසු පස්සෙසු යවසං දෙන්ති, සො ද්වීහිපි මුඛෙහි ඛාදති. අයං පඤ්චමො සුපිනො.

6. මහාජනො ¶ ¶ සතසහස්සග්ඝනිකං සුවණ්ණපාතිං සම්මජ්ජිත්වා ‘‘ඉධ පස්සාවං කරොහී’’ති එකස්ස ජරසිඞ්ගාලස්ස උපනාමෙසි. තං තත්ථ පස්සාවං කරොන්තං අද්දස. අයං ඡට්ඨො සුපිනො.

7. එකො පුරිසො රජ්ජුං වට්ටෙත්වා පාදමූලෙ නික්ඛිපති. තෙන නිසින්නපීඨස්ස හෙට්ඨා සයිතා ඡාතසිඞ්ගාලී තස්ස අජානන්තස්සෙව තං ඛාදති. ඉමං සත්තමං සුපිනං අද්දස.

8. රාජද්වාරෙ බහූහි තුච්ඡකුම්භෙහි පරිවාරෙත්වා ඨපිතං එකං මහන්තං පූරිතකුම්භං අද්දස. චත්තාරොපි පන වණ්ණා චතූහි දිසාහි චතූහි අනුදිසාහි ච ඝටෙහි උදකං ආනෙත්වා පූරිතකුම්භමෙව පූරෙන්ති, පූරිතං පූරිතං උදකං උත්තරිත්වා පලායති. තෙපි පුනප්පුනං තත්ථෙව උදකං ආසිඤ්චන්ති, තුච්ඡකුම්භෙ ඔලොකෙන්තාපි නත්ථි. අයං අට්ඨමො සුපිනො.

9. එකං පඤ්චපදුමසඤ්ඡන්නං ගම්භීරං සබ්බතොතිත්ථං පොක්ඛරණිං අද්දස. සමන්තතො ද්විපදචතුප්පදා ඔතරිත්වා තත්ථ පානීයං පිවන්ති. තස්ස මජ්ඣෙ ගම්භීරට්ඨානෙ උදකං ආවිලං, තීරප්පදෙසෙ ද්විපදචතුප්පදානං අක්කමනට්ඨානෙ අච්ඡං විප්පසන්නමනාවිලං. අයං නවමො සුපිනො.

10. එකිස්සායෙව කුම්භියා පච්චමානං ඔදනං අපාකං අද්දස. ‘‘අපාක’’න්ති විචාරෙත්වා විභජිත්වා ඨපිතං විය තීහාකාරෙහි පච්චමානං එකස්මිං පස්සෙ අතිකිලින්නො හොති, එකස්මිං උත්තණ්ඩුලො, එකස්මිං සුපක්කොති. අයං දසමො සුපිනො.

11. සතසහස්සග්ඝනකං චන්දනසාරං පූතිතක්කෙන වික්කිණන්තෙ අද්දස. අයං එකාදසමො සුපිනො.

12. තුච්ඡලාබූනි උදකෙ සීදන්තානි අද්දස. අයං ද්වාදසමො සුපිනො.

13. මහන්තමහන්තා කූටාගාරප්පමාණා ඝනසිලා නාවා විය උදකෙ ප්ලවමානා අද්දස. අයං තෙරසමො සුපිනො.

14. ඛුද්දකමධුකපුප්ඵප්පමාණා මණ්ඩූකියො මහන්තෙ කණ්හසප්පෙ වෙගෙන අනුබන්ධිත්වා උප්පලනාළෙ විය ඡින්දිත්වා මංසං ඛාදිත්වා ගිලන්තියො අද්දස. අයං චුද්දසමො සුපිනො.

15. දසහි ¶ ¶ අසද්ධම්මෙහි සමන්නාගතං ගාමගොචරං කාකං කඤ්චනවණ්ණවණ්ණතාය ‘‘සුවණ්ණා’’ති ලද්ධනාමෙ සුවණ්ණරාජහංසෙ පරිවාරෙන්තෙ අද්දස. අයං පන්නරසමො සුපිනො.

16. පුබ්බෙ දීපිනො එළකෙ ඛාදන්ති. තෙ පන එළකෙ දීපිනො අනුබන්ධිත්වා මුරමුරාති ඛාදන්තෙ අද්දස. අථඤ්ඤෙ තසා වකා එළකෙ දූරතොව දිස්වා තසිතා තාසප්පත්තා හුත්වා එළකානං භයා පලායිත්වා ගුම්බගහනානි පවිසිත්වා නිලීයිංසු. අයං සොළසමො සුපිනො.

1. තත්ථ අධම්මිකානං රාජූනං, අධම්මිකානඤ්ච මනුස්සානං කාලෙ ලොකෙ විපරිවත්තමානෙ කුසලෙ ඔසන්නෙ අකුසලෙ උස්සන්නෙ ලොකස්ස පරිහානකාලෙ දෙවො න සම්මා වසිස්සති, මෙඝපාදා පච්ඡිජ්ජිස්සන්ති, සස්සානි මිලායිස්සන්ති, දුබ්භික්ඛං භවිස්සති, වස්සිතුකාමා විය චතූහි දිසාහි මෙඝා උට්ඨහිත්වා ඉත්ථිකාහි ආතපෙ පත්ථටානං වීහිආදීනං තෙමනභයෙන අන්තොපවෙසිතකාලෙ පුරිසෙසු කුදාලපිටකෙ ආදාය ආළිබන්ධනත්ථාය නික්ඛන්තෙසු වස්සනාකාරං දස්සෙත්වා ගජ්ජිත්වා විජ්ජුලතා නිච්ඡාරෙත්වා උසභා විය අයුජ්ඣිත්වා අවස්සිත්වාව පලායිස්සන්ති. අයං පඨමස්ස විපාකො.

2. ලොකස්ස පරිහීනකාලෙ මනුස්සානං පරිත්තායුකකාලෙ සත්තා තිබ්බරාගා භවිස්සන්ති, අසම්පත්තවයාව කුමාරියො පුරිසන්තරං ගන්ත්වා උතුනියො චෙව ගබ්භිනියො ච හුත්වා පුත්තධීතාහි වඩ්ඪිස්සන්ති. ඛුද්දකරුක්ඛානං පුප්ඵං විය හි තාසං උතුනිභාවො, ඵලං විය ච පුත්තධීතරො භවිස්සන්ති. අයං දුතියස්ස විපාකො.

3. මනුස්සානං ජෙට්ඨාපචායිකකම්මස්ස නට්ඨකාලෙ සත්තා මාතාපිතූසු වා සස්සුසසුරෙසු වා ලජ්ජං අනුපට්ඨපෙත්වා සයමෙව කුටුම්බං සංවිදහන්තාව ඝාසච්ඡාදනමත්තම්පි මහල්ලකානං දාතුකාමා දස්සන්ති, අදාතුකාමා න දස්සන්ති. මහල්ලකා අනාථා හුත්වා අසයංවසී දාරකෙ ආරාධෙත්වා ජීවිස්සන්ති තදහුජාතානං වච්ඡකානං ඛීරං පිවන්තියො මහාගාවියො විය. අයං තතියස්ස විපාකො.

4. අධම්මිකරාජූනං ¶ කාලෙ අධම්මිකරාජානො පණ්ඩිතානං පවෙණිකුසලානං කම්මනිත්ථරණසමත්ථානං මහාමත්තානං යසං න දස්සන්ති, ධම්මසභායං විනිච්ඡයට්ඨානෙපි පණ්ඩිතෙ වොහාරකුසලෙ මහල්ලකෙ අමච්චෙ න ඨපෙස්සන්ති, තබ්බිපරීතානං පන තරුණතරුණානං යසං දස්සන්ති, තථාරූපෙ එව ච විනිච්ඡයට්ඨානෙ ඨපෙස්සන්ති. තෙ රාජකම්මානි චෙව යුත්තායුත්තඤ්ච අජානන්තා ¶ නෙව තං යසං උක්ඛිපිතුං සක්ඛිස්සන්ති, න රාජකම්මානි නිත්ථරිතුං. තෙ අසක්කොන්තා කම්මධුරං ඡඩ්ඩෙස්සන්ති, මහල්ලකාපි පණ්ඩිතාමච්චා යසං අලභන්තා කිච්චානි නිත්ථරිතුං සමත්ථාපි ‘‘කිං අම්හාකං එතෙහි, මයං බාහිරකා ජාතා, අබ්භන්තරිකා තරුණදාරකා ජානිස්සන්තී’’ති උප්පන්නානි කම්මානි න කරිස්සන්ති. එවං සබ්බථාපි තෙසං රාජූනං හානියෙව භවිස්සති, ධුරං වහිතුං අසමත්ථානං වච්ඡදම්මානං ධුරෙ යොජිතකාලො විය දූරවාහානඤ්ච මහාගොණානං යුගපරම්පරාය අයොජිතකාලො විය භවිස්සති. අයං චතුත්ථස්ස විපාකො.

5. අධම්මිකරාජකාලෙයෙව අධම්මිකබාලරාජානො අධම්මිකෙ ලොලමනුස්සෙ විනිච්ඡයෙ ඨපෙස්සන්ති, තෙ පාපපුඤ්ඤෙසු අනාදරා බාලා සභායං නිසීදිත්වා විනිච්ඡයං දෙන්තා උභින්නම්පි අත්ථපච්චත්ථිකානං හත්ථතො ලඤ්ජං ගහෙත්වා ඛාදිස්සන්ති අස්සො විය ද්වීහි මුඛෙහි යවසං. අයං පඤ්චමස්ස විපාකො.

6. අධම්මිකායෙව විජාතිරාජානො ජාතිසම්පන්නානං කුලපුත්තානං ආසඞ්කාය යසං න දස්සන්ති, අකුලීනානංයෙව දස්සන්ති. එවං මහාකුලානි දුග්ගතානි භවිස්සන්ති, ලාමකකුලානි ඉස්සරානි. තෙ ච කුලීනපුරිසා ජීවිතුං අසක්කොන්තා ‘‘ඉමෙ නිස්සාය ජීවිස්සාමා’’ති අකුලීනානං ධීතරො දස්සන්ති, ඉති තාසං කුලධීතානං අකුලීනෙහි සද්ධිං සංවාසො ජරසිඞ්ගාලස්ස සුවණ්ණපාතියං පස්සාවකරණසදිසො භවිස්සති. අයං ඡට්ඨස්ස විපාකො.

7. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ ඉත්ථියො පුරිසලොලා සුරාලොලා අලඞ්කාරලොලා විසිඛාලොලා ආමිසලොලා භවිස්සන්ති දුස්සීලා දුරාචාරා. තා සාමිකෙහි කසිගොරක්ඛාදීනි කම්මානි කත්වා කිච්ඡෙන ¶ කසිරෙන සම්භතං ධනං ජාරෙහි සද්ධිං සුරං පිවන්තියො මාලාගන්ධවිලෙපනං ධාරයමානා අන්තොගෙහෙ අච්චායිකම්පි කිච්චං අනොලොකෙත්වා ගෙහපරික්ඛෙපස්ස උපරිභාගෙනපි ඡිද්දට්ඨානෙහිපි ජාරෙ උපධාරයමානා ස්වෙ වපිතබ්බයුත්තකං බීජම්පි කොට්ටෙත්වා යාගුභත්තඛජ්ජකානි පචිත්වා ඛාදමානා විලුම්පිස්සන්ති හෙට්ඨාපීඨකෙ නිපන්නඡාතසිඞ්ගාලී විය වට්ටෙත්වා වට්ටෙත්වා පාදමූලෙ නික්ඛිත්තරජ්ජුං. අයං සත්තමස්ස විපාකො.

8. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ ලොකො පරිහායිස්සති, රට්ඨං නිරොජං භවිස්සති, රාජානො දුග්ගතා කපණා භවිස්සන්ති. යො ඉස්සරො භවිස්සති, තස්ස භණ්ඩාගාරෙ සතසහස්සමත්තා භවිස්සන්ති. තෙ එවංදුග්ගතා සබ්බෙ ජානපදෙ අත්තනොව කම්මං කාරෙස්සන්ති, උපද්දුතා මනුස්සා සකෙ කම්මන්තෙ ඡඩ්ඩෙත්වා රාජූනංයෙව අත්ථාය පුබ්බණ්ණාපරණ්ණානි වපන්තා රක්ඛන්තා ලායන්තා මද්දන්තා ¶ පවෙසෙන්තා උච්ඡුක්ඛෙත්තානි කරොන්තා යන්තානි වාහෙන්තා ඵාණිතාදීනි පචන්තා පුප්ඵාරාමෙ ඵලාරාමෙ ච කරොන්තා තත්ථ තත්ථ නිප්ඵන්නානි පුබ්බණ්ණාදීනි ආහරිත්වා රඤ්ඤො කොට්ඨාගාරමෙව පූරෙස්සන්ති. අත්තනො ගෙහෙසු තුච්ඡකොට්ඨෙ ඔලොකෙන්තාපි න භවිස්සන්ති, තුච්ඡකුම්භෙ අනොලොකෙත්වා පූරිතකුම්භපූරණසදිසමෙව භවිස්සති. අයං අට්ඨමස්ස විපාකො.

9. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ රාජානො අධම්මිකා භවිස්සන්ති, ඡන්දාදිවසෙන අගතිං ගච්ඡන්තා රජ්ජං කාරෙස්සන්ති, ධම්මෙන විනිච්ඡයං නාම න දස්සන්ති ලඤ්ජවිත්තකා භවිස්සන්ති ධනලොලා, රට්ඨවාසිකෙසු තෙසං ඛන්තිමෙත්තානුද්දයා නාම න භවිස්සන්ති, කක්ඛළා ඵරුසා උච්ඡුයන්තෙ උච්ඡුභණ්ඩිකා විය මනුස්සෙ පීළෙන්තා නානප්පකාරං බලිං උප්පාදෙත්වා ධනං ගණ්හිස්සන්ති. මනුස්සා බලිපීළිතා කිඤ්චි දාතුං අසක්කොන්තා ගාමනිගමාදයො ඡඩ්ඩෙත්වා පච්චන්තං ගන්ත්වා වාසං කප්පෙස්සන්ති. මජ්ඣිමජනපදො සුඤ්ඤො භවිස්සති, පච්චන්තො ඝනවාසො සෙය්යථාපි පොක්ඛරණියා මජ්ඣෙ උදකං ආවිලං පරියන්තෙ විප්පසන්නං. අයං නවමස්ස විපාකො.

10. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ රාජානො අධම්මිකා භවිස්සන්ති, තෙසු අධම්මිකෙසු රාජයුත්තාපි බ්රාහ්මණගහපතිකාපි නෙගමජානපදාපීති සමණබ්රාහ්මණෙ ¶ උපාදාය සබ්බෙ මනුස්සා අධම්මිකා භවිස්සන්ති. තතො තෙසං ආරක්ඛදෙවතා, බලිපටිග්ගාහිකදෙවතා, රුක්ඛදෙවතා, ආකාසට්ඨදෙවතාති එවං දෙවතාපි අධම්මිකා භවිස්සන්ති. අධම්මිකරාජූනං රජ්ජෙ වාතා විසමා ඛරා වායිස්සන්ති, තෙ ආකාසට්ඨකවිමානානි කම්පෙස්සන්ති. තෙසු කම්පිතෙසු දෙවතා කුපිතා දෙවං වස්සිතුං න දස්සන්ති. වස්සමානොපි සකලරට්ඨෙ එකප්පහාරෙනෙව න වස්සිස්සති, වස්සමානොපි සබ්බත්ථ කසිකම්මස්ස වා වප්පකම්මස්ස වා උපකාරො හුත්වා න වස්සිස්සති. යථා ච රට්ඨෙ, එවං ජනපදෙපි ගාමෙපි එකතළාකසරෙපි එකප්පහාරෙන න වස්සිස්සති, තළාකස්ස උපරිභාගෙ වස්සන්තො හෙට්ඨාභාගෙ න වස්සිස්සති, හෙට්ඨා වස්සන්තො උපරි න වස්සිස්සති. එකස්මිං භාගෙ සස්සං අතිවස්සෙන නස්සිස්සති, එකස්මිං අවස්සනෙන මිලායිස්සති, එකස්මිං සම්මා වස්සමානො සම්පාදෙස්සති. එවං එකස්ස රඤ්ඤො රජ්ජෙ වුත්තසස්සා විපාකො. තිප්පකාරා භවිස්සන්ති එකකුම්භියා ඔදනො විය. අයං දසමස්ස විපාකො.

11. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙයෙව කාලෙ සාසනෙ පරිහායන්තෙ පච්චයලොලා අලජ්ජිකා බහූ භික්ඛූ භවිස්සන්ති. තෙ භගවතා පච්චයලොලුප්පං නිම්මථෙත්වා කථිතධම්මදෙසනං චීවරාදිචතුපච්චයහෙතු පරෙසං දෙසෙස්සන්ති. පච්චයෙහි මුච්ඡිත්වා නිත්ථරණපක්ඛෙ ඨිතා නිබ්බානාභිමුඛං කත්වා දෙසෙතුං න සක්ඛිස්සන්ති. කෙවලං ‘‘පදබ්යඤ්ජනසම්පත්තිඤ්චෙව මධුරසද්දඤ්ච සුත්වා ¶ මහග්ඝානි චීවරාදීනි දස්සන්ති’’ඉච්චෙවං දෙසෙස්සන්ති. අපරෙ අන්තරවීථිචතුක්කරාජද්වාරාදීසු නිසීදිත්වා කහාපණඅඩ්ඪකහාපණපාදමාසකරූපාදීනිපි නිස්සාය දෙසෙස්සන්ති. ඉති භගවතා නිබ්බානග්ඝනකං කත්වා දෙසිතං ධම්මං චතුපච්චයත්ථාය චෙව කහාපණාදිඅත්ථාය ච වික්කිණිත්වා දෙසෙන්තා සතසහස්සග්ඝනකං චන්දනසාරං පූතිතක්කෙන වික්කිණන්තා විය භවිස්සන්ති. අයං එකාදසමස්ස විපාකො.

12. අධම්මිකරාජකාලෙ ලොකෙ විපරිවත්තන්තෙයෙව රාජානො ජාතිසම්පන්නානං කුලපුත්තානං යසං න දස්සන්ති, අකුලීනානඤ්ඤෙව දස්සන්ති. තෙ ඉස්සරා භවිස්සන්ති, ඉතරා දලිද්දා. රාජසම්මුඛෙපි රාජද්වාරෙපි අමච්චසම්මුඛෙපි විනිච්ඡයට්ඨානෙපි තුච්ඡලාබුසදිසානං අකුලීනානංයෙව කථා ඔසීදිත්වා ඨිතා විය නිච්චලා සුප්පතිට්ඨිතා භවිස්සති. සඞ්ඝසන්නිපාතෙපි සඞ්ඝකම්මගණකම්මට්ඨානෙසු ¶ චෙව පත්තචීවරපරිවෙණාදිවිනිච්ඡයට්ඨානෙසු ච දුස්සීලානං පාපපුග්ගලානංයෙව කථා නිය්යානිකා භවිස්සති, න ලජ්ජිභික්ඛූනන්ති එවං සබ්බත්ථාපි තුච්ඡලාබූනං සීදනකාලො විය භවිස්සති. අයං ද්වාදසමස්ස විපාකො.

13. තාදිසෙයෙව කාලෙ අධම්මිකරාජානො අකුලීනානං යසං දස්සන්ති. තෙ ඉස්සරා භවිස්සන්ති, කුලීනා දුග්ගතා. තෙසු න කෙචි ගාරවං කරිස්සන්ති, ඉතරෙසුයෙව කරිස්සන්ති. රාජසම්මුඛෙ වා අමච්චසම්මුඛෙ වා විනිච්ඡයට්ඨානෙ වා විනිච්ඡයකුසලානං ඝනසිලාසදිසානං කුලපුත්තානං කථා න ඔගාහිත්වා පතිට්ඨහිස්සති. තෙසු කථෙන්තෙසු ‘‘කිං ඉමෙ කථෙන්තී’’ති ඉතරෙ පරිහාසමෙව කරිස්සන්ති. භික්ඛුසන්නිපාතෙපි වුත්තප්පකාරෙසු ඨානෙසු නෙව පෙසලෙ භික්ඛූ ගරුකාතබ්බෙ මඤ්ඤිස්සන්ති, නාපි නෙසං කථා පරියොගාහිත්වා පතිට්ඨහිස්සති, සිලානං ප්ලවනකාලො විය භවිස්සති. අයං තෙරසමස්ස විපාකො.

14. ලොකෙ පරිහායන්තෙයෙව මනුස්සා තිබ්බරාගාදිජාතිකා කිලෙසානුවත්තකා හුත්වා තරුණානං අත්තනො භරියානං වසෙ වත්තිස්සන්ති. ගෙහෙ දාසකම්මකාරාදයොපි ගොමහිංසාදයොපි හිරඤ්ඤසුවණ්ණම්පි සබ්බං තාසංයෙව ආයත්තං භවිස්සති. ‘‘අසුකං හිරඤ්ඤසුවණ්ණං වා පරිච්ඡදාදිජාතං වා කහ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘යත්ථ වා තත්ථ වා හොතු, කිං තුය්හිමිනා බ්යාපාරෙන, ත්වං මය්හං ඝරෙ සන්තං වා අසන්තං වා ජානිතුකාමො ජාතො’’ති වත්වා නානප්පකාරෙහි අක්කොසිත්වා මුඛසත්තීහි කොට්ටෙත්වා දාසචෙටකෙ විය වසෙ කත්වා අත්තනො ඉස්සරියං පවත්තෙස්සන්ති. එවං මධුකපුප්ඵප්පමාණානං මණ්ඩූකීනං ආසිවිසෙ කණ්හසප්පෙ ගිලනකාලො විය භවිස්සති. අයං චුද්දසමස්ස විපාකො.

15. දුබ්බලරාජකාලෙ ¶ පන රාජානො හත්ථිසිප්පාදීසු අකුසලා යුද්ධෙසු අවිසාරදා භවිස්සන්ති. තෙ අත්තනො රාජාධිපච්චං ආසඞ්කමානා සමානජාතිකානං කුලපුත්තානං ඉස්සරියං අදත්වා අත්තනො පාදමූලිකනහාපනකප්පකාදීනං දස්සන්ති. ජාතිගොත්තසම්පන්නා කුලපුත්තා රාජකුලෙ පතිට්ඨං අලභමානා ජීවිකං කප්පෙතුං අසමත්ථා හුත්වා ඉස්සරියෙ ඨිතෙ ජාතිගොත්තහීනෙ අකුලීනෙ උපට්ඨහන්තා විචරිස්සන්ති, සුවණ්ණරාජහංසෙහි කාකස්ස පරිවාරිතකාලො විය භවිස්සති. අයං පන්නරසමස්ස විපාකො.

16. අධම්මිකරාජකාලෙයෙව ¶ ච අකුලීනාව රාජවල්ලභා ඉස්සරා භවිස්සන්ති, කුලීනා අපඤ්ඤාතා දුග්ගතා. තෙ රාජානං අත්තනො කථං ගාහාපෙත්වා විනිච්ඡයට්ඨානාදීසු බලවන්තො හුත්වා දුබ්බලානං පවෙණිආගතානි ඛෙත්තවත්ථාදීනි ‘‘අම්හාකං සන්තකානී’’ති අභියුඤ්ජිත්වා තෙ ‘‘න තුම්හාකං, අම්හාක’’න්ති ආගන්ත්වා විනිච්ඡයට්ඨානාදීසු විවදන්තෙ වෙත්තලතාදීහි පහරාපෙත්වා ගීවායං ගහෙත්වා අපකඩ්ඪාපෙත්වා ‘‘අත්තනො පමාණං න ජානාථ, අම්හෙහි සද්ධිං විවදථ, ඉදානි වො පහරාපෙත්වා රඤ්ඤො කථෙත්වා හත්ථපාදච්ඡෙදාදීනි කාරෙස්සාමා’’ති සන්තජ්ජෙස්සන්ති. තෙ තෙසං භයෙන අත්තනො සන්තකානි වත්ථූනි ‘‘තුම්හාකංයෙව තානි, ගණ්හථා’’ති නිය්යාතෙත්වා අත්තනො ගෙහානි පවිසිත්වා භීතා නිපජ්ජිස්සන්ති. පාපභික්ඛූපි පෙසලෙ භික්ඛූ යථාරුචි විහෙඨෙස්සන්ති. පෙසලා භික්ඛූ පටිසරණං අලභමානා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ගහනට්ඨානෙසු නිලීයිස්සන්ති. එවං හීනජච්චෙහි චෙව පාපභික්ඛූහි ච උපද්දුතානං ජාතිමන්තකුලපුත්තානඤ්චෙව පෙසලභික්ඛූනඤ්ච එළකානං භයෙන තසවකානං පලායනකාලො විය භවිස්සති. අයං සොළසමස්ස විපාකො. එවං තස්ස තස්ස අනත්ථස්ස පුබ්බනිමිත්තභූතෙ සොළස මහාසුපිනෙ පස්සි. තෙන වුත්තං ‘‘කොසලරාජා විය සොළස සුපිනෙ’’ති. එත්ථ ච පුබ්බනිමිත්තතො අත්තනො අත්ථානත්ථනිමිත්තං සුපිනං පස්සන්තො අත්තනො කම්මානුභාවෙන පස්සති. කොසලරාජා විය ලොකස්ස අත්ථානත්ථනිමිත්තං සුපිනං පස්සන්තො පන සබ්බසත්තසාධාරණකම්මානුභාවෙන පස්සතීති වෙදිතබ්බං.

කුද්ධා හි දෙවතාති මහානාගවිහාරෙ මහාථෙරස්ස කුද්ධා දෙවතා විය. රොහණෙ කිර මහානාගවිහාරෙ මහාථෙරො භික්ඛුසඞ්ඝං අනපලොකෙත්වාව එකං නාගරුක්ඛං ඡින්දාපෙසි. රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා ථෙරස්ස කුද්ධා පඨමමෙව නං සච්චසුපිනෙන පලොභෙත්වා පච්ඡා ‘‘ඉතො තෙ සත්තදිවසමත්ථකෙ උපට්ඨාකො රාජා මරිස්සතී’’ති සුපිනෙ ආරොචෙසි. ථෙරො තං කථං ආහරිත්වා රාජොරොධානං ආචික්ඛි. තා එකප්පහාරෙනෙව මහාවිරවං විරවිංසු. රාජා ‘‘කිං එත’’න්ති පුච්ඡි. තා ‘‘එවං ථෙරෙන වුත්ත’’න්ති ආරොචයිංසු. රාජා දිවසං ගණාපෙත්වා සත්තාහෙ වීතිවත්තෙ ථෙරස්ස හත්ථපාදෙ ඡින්දාපෙසි. එකන්තං සච්චමෙව හොතීති ඵලස්ස සච්චභාවතො වුත්තං, දස්සනං ¶ පන විපල්ලත්ථමෙව ¶ . තෙනෙව පහීනවිපල්ලාසා පුබ්බනිමිත්තභූතම්පි සුපිනං න පස්සන්ති. ද්වීහි තීහිපි කාරණෙහි කදාචි සුපිනං පස්සතීති ආහ ‘‘සංසග්ගභෙදතො’’ති. ‘‘අසෙඛා න පස්සන්ති පහීනවිපල්ලාසත්තා’’ති වචනතො චතුන්නම්පි කාරණානං විපල්ලාසා එව මූලකාරණන්ති දට්ඨබ්බං.

තන්ති සුපිනකාලෙ පවත්තං භවඞ්ගචිත්තං. රූපනිමිත්තාදිආරම්මණන්ති කම්මකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තතො අඤ්ඤං රූපනිමිත්තාදිආරම්මණං න හොති. ඊදිසානීති පච්චක්ඛතො අනුභූතපුබ්බපරිකප්පිතරූපාදිආරම්මණානි චෙව රාගාදිසම්පයුත්තානි ච. සබ්බොහාරිකචිත්තෙනාති පකතිචිත්තෙන.

ද්වීහි අන්තෙහි මුත්තොති කුසලාකුසලසඞ්ඛාතෙහි ද්වීහි අන්තෙහි මුත්තො. ආවජ්ජනතදාරම්මණක්ඛණෙති ඉදං යාව තදාරම්මණුප්පත්ති, තාව පවත්තචිත්තවාරං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘සුපිනෙනෙව දිට්ඨං විය මෙ, සුතං විය මෙති කථනකාලෙ පන අබ්යාකතොයෙව ආවජ්ජනමත්තස්සෙව උප්පජ්ජනතො’’ති වදන්ති. එවං වදන්තෙහි පඤ්චද්වාරෙ දුතියමොඝවාරෙ විය මනොද්වාරෙපි ආවජ්ජනං ද්වත්තික්ඛත්තුං උප්පජ්ජිත්වා ජවනට්ඨානෙ ඨත්වා භවඞ්ගං ඔතරතීති අධිප්පෙතන්ති දට්ඨබ්බං එකචිත්තක්ඛණිකස්ස ආවජ්ජනස්ස උප්පත්තියං ‘‘දිට්ඨං විය මෙ, සුතං විය මෙ’’ති කප්පනාය අසම්භවතො. එත්ථ ච ‘‘සුපිනන්තෙපි තදාරම්මණවචනතො පච්චුප්පන්නවසෙන අතීතවසෙන වා සභාවධම්මා සුපිනන්තෙ ආරම්මණං හොන්තී’’ති වදන්ති. ‘‘යදිපි සුපිනන්තෙ විභූතං හුත්වා උපට්ඨිතෙ රූපාදිවත්ථුම්හි තදාරම්මණං වුත්තං, තථාපි සුපිනන්තෙ උපට්ඨිතනිමිත්තස්ස පරිකප්පවසෙන ගහෙතබ්බතාය දුබ්බලභාවතො දුබ්බලවත්ථුකත්තාති වුත්ත’’න්ති වදන්ති. කෙචි පන ‘‘කරජකායස්ස නිරුස්සාහසන්තභාවප්පත්තිතො තන්නිස්සිතහදයවත්ථු න සුප්පසන්නං හොති, තතො තන්නිස්සිතාපි චිත්තප්පවත්ති න සුප්පසන්නා අසුප්පසන්නවට්ටිනිස්සිතදීපප්පභා විය, තස්මා දුබ්බලවත්ථුකත්තාති එත්ථ දුබ්බලහදයවත්ථුකත්තා’’ති අත්ථං වදන්ති. වීමංසිත්වා යුත්තතරං ගහෙතබ්බං.

සුපිනන්තචෙතනාති මනොද්වාරිකජවනවසෙන පවත්තා සුපිනන්තචෙතනා. සුපිනඤ්හි පස්සන්තො මනොද්වාරිකෙනෙව ජවනෙන පස්සති, න පඤ්චද්වාරිකෙන. පටිබුජ්ඣන්තො ච මනොද්වාරිකෙනෙව පටිබුජ්ඣති, න පඤ්චද්වාරිකෙන. නිද්දායන්තස්ස හි මහාවට්ටිං ජාලෙත්වා දීපෙ චක්ඛුසමීපං උපනීතෙ පඨමං චක්ඛුද්වාරිකං ආවජ්ජනං භවඞ්ගං න ආවට්ටෙති, මනොද්වාරිකමෙව ආවට්ටෙති. අථ ජවනං ජවිත්වා භවඞ්ගං ඔතරති. දුතියවාරෙ චක්ඛුද්වාරිකආවජ්ජනං භවඞ්ගං ආවට්ටෙති ¶ , තතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි ජවනපරියොසානානි පවත්තන්ති, තදනන්තරං භවඞ්ගං පවත්තති. තතියවාරෙ මනොද්වාරිකආවජ්ජනෙන භවඞ්ගෙ ආවට්ටිතෙ මනොද්වාරිකජවනං ජවති. තෙන චිත්තෙන ‘‘කිං අයං ඉමස්මිං ඨානෙ ආලොකො’’ති ජානාති. තථා නිද්දායන්තස්ස කණ්ණසමීපෙ තූරියෙසු පග්ගහිතෙසු ¶ , ඝානසමීපෙ සුගන්ධෙසු වා දුග්ගන්ධෙසු වා පුප්ඵෙසු උපනීතෙසු, මුඛෙ සප්පිම්හි වා ඵාණිතෙ වා පක්ඛිත්තෙ, පිට්ඨියං පාණිනා පහාරෙ දින්නෙ පඨමං සොතද්වාරිකාදීනි ආවජ්ජනානි භවඞ්ගං න ආවට්ටෙන්ති, මනොද්වාරිකමෙව ආවට්ටෙති, අථ ජවනං ජවිත්වා භවඞ්ගං ඔතරති. දුතියවාරෙ සොතද්වාරිකාදීනි ආවජ්ජනානි භවඞ්ගං ආවට්ටෙන්ති, තතො සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණාදීනි ජවනපරියොසානානි පවත්තන්ති, තදනන්තරං භවඞ්ගං වත්තති. තතියවාරෙ මනොද්වාරිකආවජ්ජනෙන භවඞ්ගෙ ආවට්ටිතෙ මනොද්වාරිකජවනං ජවති, තෙන චිත්තෙන ඤත්වා ‘‘කිං අයං ඉමස්මිං ඨානෙ සද්දො, සඞ්ඛසද්දො භෙරිසද්දො’’ති වා ‘‘කිං අයං ඉමස්මිං ඨානෙ ගන්ධො, මූලගන්ධො’’ති වා ‘‘කිං ඉදං මය්හං මුඛං පක්ඛිත්තං, සප්පීති වා ඵාණිත’’න්ති වා ‘‘කෙනම්හි පිට්ඨියං පහටො, අතිබද්ධො මෙ පහාරො’’ති වා වත්තා හොති. එවං මනොද්වාරිකජවනෙනෙව පටිබුජ්ඣති, න පඤ්චද්වාරිකෙන. සුපිනම්පි තෙනෙව පස්සති, න පඤ්චද්වාරිකෙන. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

මහාසුපිනසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. වස්සසුත්තවණ්ණනා

197. සත්තමෙ උතුසමුට්ඨානන්ති වස්සිකෙ චත්තාරො මාසෙ උප්පන්නං. අකාලෙපීති චිත්තවෙසාඛමාසෙසුපි. වස්සවලාහකදෙවපුත්තානඤ්හි අත්තනො රතියා කීළිතුකාමතාචිත්තෙ උප්පන්නෙ අකාලෙපි දෙවො වස්සති. තත්රිදං වත්ථු – එකො කිර වස්සවලාහකදෙවපුත්තො වාකරකුටකවාසිඛීණාසවත්ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි. ථෙරො ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති පුච්ඡි. අහං, භන්තෙ, වස්සවලාහකදෙවපුත්තොති. තුම්හාකං කිර චිත්තෙන දෙවො වස්සතීති. ආම, භන්තෙති. පස්සිතුකාමා මයන්ති. තෙමිස්සථ, භන්තෙති. මෙඝසීසං වා ගජ්ජිතං වා න පඤ්ඤායති, කථං තෙමිස්සාමාති. භන්තෙ, අම්හාකං චිත්තෙන දෙවො වස්සති, තුම්හෙ පණ්ණසාලං පවිසථාති. ‘‘සාධු, දෙවපුත්තා’’ති පාදෙ ධොවිත්වා පණ්ණසාලං ¶ පාවිසි. දෙවපුත්තො තස්මිං පවිසන්තෙයෙව එකං ගීතං ගායිත්වා හත්ථං උක්ඛිපි, සමන්තා තියොජනට්ඨානං එකමෙඝං අහොසි. ථෙරො අද්ධතින්තො පණ්ණසාලං පවිට්ඨොති.

වස්සසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8-9. වාචාසුත්තාදිවණ්ණනා

198-9. අට්ඨමෙ ¶ අඞ්ගෙහීති කාරණෙහි. අඞ්ගීයන්ති හෙතුභාවෙන ඤායන්තීති අඞ්ගානි, කාරණානි. කාරණත්ථෙ ච අඞ්ග-සද්දො. පඤ්චහීති හෙතුම්හි නිස්සක්කවචනං. සමන්නාගතාති සමනුආගතා පවත්තා යුත්තා ච. වාචාති සමුල්ලපන-වාචා. යා ‘‘වාචා ගිරා බ්යප්පථො’’ති (ධ. ස. 636) ච, ‘‘නෙලා කණ්ණසුඛා’’ති (දී. නි. 1.9) ච ආගච්ඡති. යා පන ‘‘වාචාය චෙ කතං කම්ම’’න්ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1 කායකම්මද්වාර) එවං විඤ්ඤත්ති ච, ‘‘යා චතූහි වචීදුච්චරිතෙහි ආරති…පෙ… අයං වුච්චති සම්මාවාචා’’ති (ධ. ස. 299) එවං විරති ච, ‘‘ඵරුසවාචා, භික්ඛවෙ, ආසෙවිතා භාවිතා බහුලීකතා නිරයසංවත්තනිකා හොතී’’ති (අ. නි. 8.40) එවං චෙතනා ච වාචාති ආගතා, න සා ඉධ අධිප්පෙතා. කස්මා? අභාසිතබ්බතො. ‘‘සුභාසිතා හොති, නො දුබ්භාසිතා’’ති හි වුත්තං. සුභාසිතාති සුට්ඨු භාසිතා. තෙනස්සා අත්ථාවහතං දීපෙති. අනවජ්ජාති රාගාදිඅවජ්ජරහිතා. ඉමිනාස්ස කාරණසුද්ධිං අගතිගමනාදිප්පවත්තදොසාභාවඤ්ච දීපෙති. රාගදොසාදිවිමුත්තඤ්හි යං භාසතො අනුරොධවිවජ්ජනතො අගතිගමනං දුරසමුස්සිතමෙවාති. අනනුවජ්ජාති අනුවාදවිමුත්තා. ඉමිනාස්සා සබ්බාකාරසම්පත්තිං දීපෙති. සති හි සබ්බාකාරසම්පත්තියං අනනුවජ්ජතාති. විඤ්ඤූනන්ති පණ්ඩිතානං. තෙන නින්දාපසංසාසු බාලා අප්පමාණාති දීපෙති.

ඉමෙහි ඛොතිආදීනි තානි අඞ්ගානි පච්චක්ඛතො දස්සෙන්තො තං වාචං නිගමෙති. යඤ්ච අඤ්ඤෙ පටිඤ්ඤාදීහි අවයවෙහි, නාමාදීහි පදෙහි, ලිඞ්ගවචනවිභත්තිකාලකාරකසම්පත්තීහි ච සමන්නාගතං මුසාවාදාදිවාචම්පි සුභාසිතන්ති මඤ්ඤන්ති, තං පටිසෙධෙති. අවයවාදිසමන්නාගතාපි හි තථාරූපී ¶ වාචා දුබ්භාසිතාව හොති අත්තනො ච පරෙසඤ්ච අනත්ථාවහත්තා. ඉමෙහි පන පඤ්චහඞ්ගෙහි සමන්නාගතා සචෙපි මිලක්ඛුභාසාපරියාපන්නා ඝටචෙටිකාගීතිකපරියාපන්නාපි හොති, තථාපි සුභාසිතාව ලොකියලොකුත්තරහිතසුඛාවහත්තා. තථා හි මග්ගපස්සෙ සස්සං රක්ඛන්තියා සීහළචෙටිකාය සීහළකෙනෙව ජාතිජරාමරණයුත්තං ගීතිකං ගායන්තියා සද්දං සුත්වා මග්ගං ගච්ඡන්තා සට්ඨිමත්තා විපස්සකභික්ඛූ අරහත්තං පාපුණිංසු.

තථා තිස්සො නාම ආරද්ධවිපස්සකො භික්ඛු පදුමස්සරසමීපෙන ගච්ඡන්තො පදුමස්සරෙ පදුමානි භඤ්ජිත්වා –

‘‘පාතොව ¶ ඵුල්ලිතකොකනදං,

සූරියාලොකෙන භිජ්ජියතෙ;

එවං මනුස්සත්තං ගතා සත්තා,

ජරාභිවෙගෙන මද්දීයන්තී’’ති. (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.213; සු. නි. අට්ඨ. 2.452 සුභාසිතසුත්තවණ්ණනා) –

ඉමං ගීතිං ගායන්තියා චෙටිකාය සුත්වා අරහත්තං පත්තො.

බුද්ධන්තරෙපි අඤ්ඤතරො පුරිසො සත්තහි පුත්තෙහි සද්ධිං අටවිතො ආගම්ම අඤ්ඤතරාය ඉත්ථියා මුසලෙන තණ්ඩුලෙ කොට්ටෙන්තියා –

‘‘ජරාය පරිමද්දිතං එතං, මිලාතචම්මනිස්සිතං;

මරණෙන භිජ්ජති එතං, මච්චුස්ස ඝාසමාමිසං.

‘‘කිමීනං ආලයං එතං, නානාකුණපෙන පූරිතං;

අසුචිභාජනං එතං, තදලික්ඛන්ධසමං ඉද’’න්ති. (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.213; සු. නි. අට්ඨ. 2.452 සුභාසිතසුත්තවණ්ණනා) –

ඉමං ගීතං සුත්වා පච්චවෙක්ඛන්තො සහ පුත්තෙහි පච්චෙකබොධිං පත්තො. එවං ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතා වාචා සචෙපි මිලක්ඛුභාසාය පරියාපන්නා ඝටචෙටිකාගීතිකපරියාපන්නා වාචා හොති, තථාපි සුභාසිතාති වෙදිතබ්බා. සුභාසිතා එව අනවජ්ජා අනනුවජ්ජා ච විඤ්ඤූනං අත්ථත්ථිකානං කුලපුත්තානං අත්ථප්පටිසරණානං, නො බ්යඤ්ජනප්පටිසරණානන්ති. නවමං උත්තානමෙව.

වාචාසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. නිස්සාරණීයසුත්තවණ්ණනා

200. දසමෙ ¶ නිස්සරන්තීති නිස්සරණීයාති වත්තබ්බෙ දීඝං කත්වා නිද්දෙසො. කත්තරි හෙස අනීය-සද්දො යථා ‘‘නිය්යානියා’’ති. තෙනාහ ‘‘නිස්සටා’’ති. කුතො පන නිස්සටා? යථාසකං පටිපක්ඛතො. නිජ්ජීවට්ඨෙන ධාතුයොති ආහ ‘‘අත්තසුඤ්ඤසභාවා’’ති. අත්ථතො පන ධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුවිසෙසො ¶ . තාදිසස්ස භික්ඛුනො කිලෙසවසෙන කාමෙසු මනසිකාරො නත්ථීති ආහ ‘‘වීමංසනත්ථ’’න්ති, ‘‘නෙක්ඛම්මනියතං ඉදානි මෙ චිත්තං, කිං නු ඛො කාමවිතක්කොපි උප්පජ්ජිස්සතී’’ති වීමංසන්තස්සාති අත්ථො. පක්ඛන්දනං නාම අනුප්පවෙසො. සො පන තත්ථ නත්ථීති ආහ ‘‘නප්පවිසතී’’ති. පසීදනං නාම අභිරුචි. සන්තිට්ඨනං පතිට්ඨානං. විමුච්චනං අධිමුච්චනන්ති. තං සබ්බං පටික්ඛිපන්තො වදති ‘‘පසාදං නාපජ්ජතී’’තිආදි. එවංභූතං පනස්ස චිත්තං තස්ස කථං තිට්ඨතීති ආහ ‘‘යථා’’තිආදි.

තන්ති පඨමජ්ඣානං. අස්සාති භික්ඛුනො. චිත්තං පක්ඛන්දතීති පරිකම්මචිත්තෙන සද්ධිං ඣානචිත්තං එකත්තවසෙන එකජ්ඣං කත්වා වදති. ගොචරෙ ගතත්තාති අත්තනො ආරම්මණෙ එව පවත්තත්තා. අහානභාගියත්තාති ඨිතිභාගියත්තා. සුට්ඨු විමුත්තන්ති වික්ඛම්භනවිමුත්තියා සම්මදෙව විමුත්තං. චිත්තස්ස ච කායස්ස ච විහනනතො විඝාතො. දුක්ඛං පරිදහනතො පරිළාහො. කාමවෙදනං න වෙදියති අනුප්පජ්ජනතො. නිස්සරන්ති තතොති නිස්සරණං. කෙ නිස්සරන්ති? කාමා. එවඤ්ච කාමානන්ති කත්තුසාමිවචනං සුට්ඨු යුජ්ජති. යදග්ගෙන කාමා තතො නිස්සටාති වුච්චන්ති, තදග්ගෙන ඣානම්පි කාමතො නිස්සටන්ති වත්තබ්බතං ලභතීති වුත්තං ‘‘කාමෙහි නිස්සටත්තා’’ති. එවං වික්ඛම්භනවසෙන කාමනිස්සරණං වත්වා ඉදානි සමුච්ඡෙදවසෙන අච්චන්තතො නිස්සරණං දස්සෙතුං ‘‘යො පනා’’තිආදි වුත්තං. සෙසපදෙසූති සෙසකොට්ඨාසෙසු.

අයං පන විසෙසොති විසෙසං වදන්තෙන තං ඣානං පාදකං කත්වාතිආදිකො අවිසෙසොති කත්වා දුතියතතියවාරෙසු සබ්බසො අනාමට්ඨො, චතුත්ථවාරෙ පන අයම්පි විසෙසොති දස්සෙතුං ‘‘අච්චන්තනිස්සරණඤ්චෙත්ථ අරහත්තඵලං යොජෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. යස්මා අරූපජ්ඣානං ¶ පාදකං කත්වා අග්ගමග්ගං අධිගන්ත්වා අරහත්තෙ ඨිතස්ස චිත්තං සබ්බසො රූපෙහි නිස්සටං නාම හොති. තස්ස හි ඵලසමාපත්තිතො වුට්ඨාය වීමංසනත්ථං රූපාභිමුඛං චිත්තං පෙසෙන්තස්ස. ඉදමක්ඛාතන්ති සමථයානිකානං වසෙන හෙට්ඨා චත්තාරො වාරා ගහිතා. ඉදං පන සුක්ඛවිපස්සකස්ස වසෙනාති ආහ ‘‘සුද්ධසඞ්ඛාරෙ’’තිආදි. ‘‘පුන සක්කායො නත්ථී’’ති උප්පන්නන්ති ‘‘ඉදානි මෙ සක්කායප්පබන්ධො නත්ථී’’ති වීමංසන්තස්ස උප්පන්නං.

නිස්සාරණීයසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

බ්රාහ්මණවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතුත්ථපණ්ණාසකං නිට්ඨිතං.

5. පඤ්චමපණ්ණාසකං