📜

3. අනුත්තරියවග්ගො

1-2. සාමකසුත්තාදිවණ්ණනා

21-22. තතියස්ස පඨමෙ කෙවලකප්පන්ති එත්ථ කෙවල-සද්දො අනවසෙසත්ථො, කප්ප-සද්දො සමන්තභාවත්ථො. තස්මා කෙවලකප්පං පොක්ඛරණියන්ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. අනවසෙසං ඵරිතුං සමත්ථස්සපි ඔභාසස්ස කෙනචි කාරණෙන එකදෙසඵරණම්පි සියා, අයං පන සබ්බසොව ඵරතීති දස්සෙතුං සමන්තත්ථො කප්ප-සද්දො ගහිතො. අත්තනො ඔභාසෙන ඵරිත්වාති වත්ථාලඞ්කාරසරීරසමුට්ඨිතෙන ඔභාසෙන ඵරිත්වා, චන්දිමා විය එකොභාසං එකපජ්ජොතං කරිත්වාති අත්ථො. සමනුඤ්ඤොති සම්මදෙව කතමනුඤ්ඤො. තෙනාහ ‘‘සමානචිත්තො’’ති, සමානජ්ඣාසයොති අත්ථො. දුක්ඛං වචො එතස්මින්ති දුබ්බචො, තස්ස කම්මං දොවචස්සං, තස්ස පුග්ගලස්ස අනාදරියවසෙන පවත්තා චෙතනා, තස්ස භාවො අත්ථිතා දොවචස්සතා. අථ වා දොවචස්සමෙව දොවචස්සතා. සා අත්ථතො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො හොති. චෙතනාපධානො හි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො. චතුන්නං වා ඛන්ධානං අපදක්ඛිණග්ගාහිතාකාරෙන පවත්තානං එතං අධිවචනන්ති වදන්ති. පාපා අස්සද්ධාදයො පුග්ගලා එතස්ස මිත්තාති පාපමිත්තො, තස්ස භාවො පාපමිත්තතා. සාපි අත්ථතො දොවචස්සතා විය දට්ඨබ්බා. යාය හි චෙතනාය පුග්ගලො පාපමිත්තො පාපසම්පවඞ්කො නාම හොති, සා චෙතනා පාපමිත්තතා. චත්තාරොපි වා අරූපිනො ඛන්ධා තදාකාරප්පවත්තා පාපමිත්තතා. දුතියං උත්තානමෙව.

සාමකසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. භයසුත්තවණ්ණනා

23. තතියෙ සම්භවති ජාතිමරණං එතෙනාති සම්භවො, උපාදානන්ති ආහ ‘‘ජාතියා ච මරණස්ස ච සම්භවෙ පච්චයභූතෙ’’ති. අනුපාදාති අනුපාදාය. තෙනාහ ‘‘අනුපාදියිත්වා’’ති. ජාතිමරණානි සම්මා ඛීයන්ති එත්ථාති ජාතිමරණසඞ්ඛයො, නිබ්බානන්ති ආහ ‘‘ජාතිමරණානං සඞ්ඛයසඞ්ඛාතෙ නිබ්බානෙ’’ති. සබ්බදුක්ඛං උපච්චගුන්ති සකලම්පි වට්ටදුක්ඛං අතික්කන්තා චරිමචිත්තනිරොධෙන වට්ටදුක්ඛලෙසස්සපි අසම්භවතො.

භයසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. හිමවන්තසුත්තවණ්ණනා

24. චතුත්ථෙ සමාපත්තිකුසලො හොතීති සමාපජ්ජනකුසලො හොති. තෙනාහ ‘‘සමාපජ්ජිතුං කුසලො’’ති. තත්ථ අන්තොගතහෙතුඅත්ථො ඨිති-සද්දො, තස්මා ඨපනකුසලොති අත්ථොති ආහ ‘‘සමාධිං ඨපෙතුං සක්කොතීති අත්ථො’’ති. තත්ථ ඨපෙතුං සක්කොතීති සත්තට්ඨඅච්ඡරාමත්තං ඛණං ඣානං ඨපෙතුං සක්කොති අධිට්ඨානවසිභාවස්ස නිප්ඵාදිතත්තා. යථාපරිච්ඡෙදෙනාති යථාපරිච්ඡින්නකාලෙන. වුට්ඨාතුං සක්කොති වුට්ඨානවසිභාවස්ස නිප්ඵාදිතත්තා. කල්ලං සඤ්ජාතං අස්සාති කල්ලිතං, තස්මිං කල්ලිතෙ කල්ලිතභාවෙ කුසලො කල්ලිතකුසලො. හාසෙතුං තොසෙතුං සම්පහංසෙතුං. කල්ලං කාතුන්ති සමාධානස්ස පටිපක්ඛධම්මානං දූරීකරණෙන සහකාරීකාරණානඤ්ච සමප්පධානෙන සමාපජ්ජනෙ චිත්තං සමත්ථං කාතුං. සමාධිස්ස ගොචරකුසලොති සමාධිස්මිං නිප්ඵාදෙතබ්බෙ තස්ස ගොචරෙ කම්මට්ඨානසඤ්ඤිතෙ පවත්තිට්ඨානෙ භික්ඛාචාරගොචරෙ සතිසම්පජඤ්ඤයොගතො කුසලො ඡෙකො. තෙනාහ ‘‘සමාධිස්ස අසප්පායෙ අනුපකාරකෙ ධම්මෙ වජ්ජෙත්වා’’තිආදි. පඨමජ්ඣානාදිසමාධිං අභිනීහරිතුන්ති පඨමජ්ඣානාදිසමාධිං විසෙසභාගියතාය අභිනීහරිතුං උපනෙතුං.

හිමවන්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. අනුස්සතිට්ඨානසුත්තවණ්ණනා

25. පඤ්චමෙ අනුස්සතිකාරණානීති අනුස්සතියො එව දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකාදිහිතසුඛානං හෙතුභාවතො කාරණානි. නික්ඛන්තන්ති නිස්සටං. මුත්තන්ති විස්සට්ඨං. වුට්ඨිතන්ති අපෙතං. සබ්බමෙතං වික්ඛම්භනමෙව සන්ධාය වදති. ගෙධම්හාති පඤ්චකාමගුණතො. ඉදම්පීති බුද්ධානුස්සතිවසෙන ලද්ධං උපචාරජ්ඣානමාහ. ආරම්මණං කරිත්වාති පච්චයං කරිත්වා, පාදකං කත්වාති අත්ථො.

අනුස්සතිට්ඨානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. මහාකච්චානසුත්තවණ්ණනා

26. ඡට්ඨෙ සම්බාධෙති වා තණ්හාසංකිලෙසාදීනං සම්පීළෙ සඞ්කරෙ ඝරාවාසෙ. ඔකාසා වුච්චන්තීති මග්ගඵලසුඛාධිගමාය ඔකාසභාවතො ඔකාසාති වුච්චන්ති. ඔකාසාධිගමොති ලොකුත්තරධම්මස්ස අධිගමාය අධිගන්තබ්බඔකාසො. විසුජ්ඣනත්ථායාති රාගාදීහි මලෙහි අභිජ්ඣාවිසමලොභාදීහි ච උපක්කිලිට්ඨචිත්තානං විසුද්ධත්ථාය. සා පනායං චිත්තස්ස විසුද්ධි සිජ්ඣමානා යස්මා සොකාදීනං අනුපාදාය සංවත්තති, තස්මා වුත්තං ‘‘සොකපරිදෙවානං සමතික්කමායා’’තිආදි. තත්ථ සොචනං ඤාතිබ්යසනාදිනිමිත්තං චෙතසො සන්තාපො අන්තොතාපො අන්තොනිජ්ඣානං සොකො, ඤාතිබ්යසනාදිනිමිත්තමෙව සොචිකතා. ‘‘කහං එකපුත්තකා’’තිආදිනා (ම. නි. 2.353-354; සං. නි. 2.63) පරිදෙවනවසෙන ලපනං පරිදෙවො. සමතික්කමනත්ථායාති පහානාය. ආයතිං අනුප්පජ්ජනඤ්හි ඉධ සමතික්කමො. දුක්ඛදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමායාති කායිකදුක්ඛස්ස ච චෙතසිකදොමනස්සස්ස චාති ඉමෙසං ද්වින්නං අත්ථඞ්ගමාය, නිරොධායාති අත්ථො. ඤායති නිච්ඡයෙන කමති නිබ්බානං, තං වා ඤායති පටිවිජ්ඣති එතෙනාති ඤායො, අරියමග්ගො. ඉධ පන සහ පුබ්බභාගෙන අරියමග්ගො ගහිතොති ආහ ‘‘සහවිපස්සනකස්ස මග්ගස්ස අධිගමනත්ථායා’’ති. අපච්චයපරිනිබ්බානස්සාති අනුපාදිසෙසනිබ්බානං සන්ධාය වදති. පච්චයවසෙන අනුප්පන්නං අසඞ්ඛතං අමතධාතුමෙව. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

මහාකච්චානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. පඨමසමයසුත්තවණ්ණනා

27. සත්තමෙ වඩ්ඪෙතීති මනසො විවට්ටනිස්සිතං වඩ්ඪිං ආවහති. මනොභාවනීයොති වා මනසා භාවිතො සම්භාවිතො. යඤ්ච ආවජ්ජතො මනසි කරොතො චිත්තං විනීවරණං හොති. ඉමස්මිං පක්ඛෙ කම්මසාධනො සම්භාවනත්ථො භාවනීය-සද්දො. ‘‘ථිනමිද්ධවිනොදනකම්මට්ඨාන’’න්ති වත්වා තදෙව විභාවෙන්තො ‘‘ආලොකසඤ්ඤං වා’’තිආදිමාහ. වීරියාරම්භවත්ථුආදීනං වාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ඉධ අවුත්තානං අතිභොජනෙ නිමිත්තග්ගාහාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ඡ ධම්මා ථිනමිද්ධස්ස පහානාය සංවත්තන්ති අතිභොජනෙ නිමිත්තග්ගාහො, ඉරියාපථසම්පරිවත්තනතා, ආලොකසඤ්ඤාමනසිකාරො, අබ්භොකාසවාසො, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථා’’ති (ඉතිවු. අට්ඨ. 111). අන්තරායසද්දපරියායො ඉධ අන්තරා-සද්දොති ආහ ‘‘අනන්තරායෙනා’’ති.

පඨමසමයසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. දුතියසමයසුත්තවණ්ණනා

28. අට්ඨමෙ මණ්ඩලසණ්ඨානමාළසඞ්ඛෙපෙන කතා භොජනසාලා මණ්ඩලමාළාති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘භොජනසාලායා’’ති. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

දුතියසමයසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. උදායීසුත්තවණ්ණනා

29. නවමෙ දිට්ඨධම්මො වුච්චති පච්චක්ඛො අත්තභාවොති ආහ ‘‘ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ’’ති. සුඛවිහාරත්ථායාති නික්කිලෙසතාය නිරාමිසෙන සුඛෙන විහාරත්ථාය. ආලොකසඤ්ඤං මනසි කරොතීති සූරියචන්දපජ්ජොතමණිඋක්කාවිජ්ජුආදීනං ආලොකො දිවා රත්තිඤ්ච උපලද්ධො, යථාලද්ධවසෙනෙව ආලොකං මනසි කරොති, චිත්තෙ ඨපෙති. තථා ච නං මනසි කරොති, යථාස්ස සුභාවිතාලොකකසිණස්ස විය කසිණාලොකො යථිච්ඡකං යාවදිච්ඡකඤ්ච සො ආලොකො රත්තියං උපතිට්ඨති. යෙන තත්ථ දිවාසඤ්ඤං ඨපෙති, දිවාරිව විගතථිනමිද්ධො හොති. තෙනාහ ‘‘යථා දිවා තථා රත්ති’’න්ති. දිවාති සඤ්ඤං ඨපෙතීති වුත්තනයෙන මනසි කත්වා දිවාරිව සඤ්ඤං උප්පාදෙති. යථානෙන දිවා…පෙ… තථෙව තං මනසි කරොතීති යථානෙන දිවා උපලද්ධො සූරියාලොකො, එවං රත්තිම්පි දිවා දිට්ඨාකාරෙනෙව තං ආලොකං මනසි කරොති. යථා චනෙන රත්තිං…පෙ… මනසි කරොතීති යථා රත්තියං චන්දාලොකො උපලද්ධො, එවං දිවාපි රත්තිං දිට්ඨාකාරෙනෙව තං ආලොකං මනසි කරොති, චිත්තෙ ඨපෙති. විවටෙනාති ථිනමිද්ධෙන අපිහිතත්තා විවටෙන. අනොනද්ධෙනාති අසඤ්ඡාදිතෙන. සහොභාසකන්ති සඤ්ඤාණොභාසං. දිබ්බචක්ඛුඤාණං රූපගතස්ස දිබ්බස්ස ඉතරස්ස ච දස්සනට්ඨෙන ඉධ ඤාණදස්සනන්ති අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘දිබ්බචක්ඛුසඞ්ඛාතස්සා’’තිආදි.

උද්ධං ජීවිතපරියාදානාති ජීවිතක්ඛයතො උපරි මරණතො පරං. සමුග්ගතෙනාති උට්ඨිතෙන. ධුමාතත්තාති උද්ධං උද්ධං ධුමාතත්තා සූනත්තා . සෙතරත්තෙහි විපරිභින්නං විමිස්සිතං නීලං, පුරිමවණ්ණවිපරිණාමභූතං වා නීලං විනීලං, විනීලමෙව විනීලකන්ති ක-කාරෙන පදවඩ්ඪනමාහ අනත්ථන්තරතො යථා ‘‘පීතකං ලොහිතක’’න්ති. පටිකූලත්තාති ජිගුච්ඡනීයත්තා. කුච්ඡිතං විනීලං විනීලකන්ති කුච්ඡනත්ථො වා අයං ක-කාරොති දස්සෙතුං වුත්තං යථා ‘‘පාපකො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡතී’’ති (දී. නි. 3.316; අ. නි. 5.213). පරිභින්නට්ඨානෙහි කාකධඞ්කාදීහි . විස්සන්දමානං පුබ්බන්ති විස්සවන්තපුබ්බං, තහං තහං පග්ඝරන්තපුබ්බන්ති අත්ථො. තථාභාවන්ති විස්සන්දමානපුබ්බතං.

සො භික්ඛූති යො ‘‘පස්සෙය්ය සරීරං සීවථිකාය ඡඩ්ඩිත’’න්ති වුත්තො, සො භික්ඛු. උපසංහරති සදිසතං. අයම්පි ඛොතිආදි උපසංහරණාකාරදස්සනං. ආයූති රූපජීවිතින්ද්රියං. අරූපජීවිතින්ද්රියං පනෙත්ථ විඤ්ඤාණගතිකමෙව. උස්මාති කම්මජතෙජො. එවංපූතිකසභාවොති එවං අතිවිය පූතිසභාවො ආයුආදිවිගමෙ වියාති අධිප්පායො. එදිසො භවිස්සතීති එවංභාවීති ආහ ‘‘එවමෙවං උද්ධුමාතාදිභෙදො භවිස්සතී’’ති.

ලුඤ්චිත්වා ලුඤ්චිත්වාති උප්පාටෙත්වා උප්පාටෙත්වා. සෙසාවසෙසමංසලොහිතයුත්තන්ති සබ්බසො අක්ඛාදිතත්තා තහං තහං සෙසෙන අප්පාවසෙසෙන මංසලොහිතෙන යුත්තං. අඤ්ඤෙන හත්ථට්ඨිකන්ති අවිසෙසෙන හත්ථට්ඨිකානං විප්පකිණ්ණතා ජොතිතාති අනවසෙසතො තෙසං විප්පකිණ්ණතං දස්සෙන්තො ‘‘චතුසට්ඨිභෙදම්පී’’තිආදිමාහ. තෙරොවස්සිකානීති තිරොවස්සගතානි. තානි පන සංවච්ඡරං වීතිවත්තානි හොන්තීති ආහ ‘‘අතික්කන්තසංවච්ඡරානී’’ති. පුරාණතාය ඝනභාවවිගමෙන විචුණ්ණතා ඉධ පූතිභාවො. සො යථා හොති, තං දස්සෙන්තො ‘‘අබ්භොකාසෙ’’තිආදිමාහ. අනෙකධාතූනන්ති චක්ඛුධාතුආදීනං, කාමධාතුආදීනං වා. සතියා ච ඤාණස්ස ච අත්ථායාති ‘‘අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙ සම්පජානකාරී හොතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.214; 2.376; ම. නි. 1.109) වුත්තාය සත්තට්ඨානිකාය සතියා චෙව තංසම්පයුත්තඤාණස්ස ච අත්ථාය.

උදායීසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. අනුත්තරියසුත්තවණ්ණනා

30. දසමෙ නිහීනන්ති ලාමකං, කිලිට්ඨං වා. ගාමවාසිකානන්ති බාලානං. පුථුජ්ජනානං ඉදන්ති පොථුජ්ජනිකං. තෙනාහ ‘‘පුථුජ්ජනානං සන්තක’’න්ති, පුථුජ්ජනෙහි සෙවිතබ්බත්තා තෙසං සන්තකන්ති වුත්තං හොති. අනරියන්ති න නිද්දොසං. නිද්දොසට්ඨො හි අරියට්ඨො. තෙනාහ ‘‘න උත්තමං න පරිසුද්ධ’’න්ති. අරියෙහි වා න සෙවිතබ්බන්ති අනරියං. අනත්ථසංහිතන්ති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකාදිවිවිධවිපුලානත්ථසහිතං. තාදිසඤ්ච අත්ථසන්නිස්සිතං න හොතීති ආහ ‘‘න අත්ථසන්නිස්සිත’’න්ති. න වට්ටෙ නිබ්බින්දනත්ථායාති චතුසච්චකම්මට්ඨානාභාවතො. අසති පන වට්ටෙ නිබ්බිදාය විරාගාදීනං අසම්භවොයෙවාති ආහ ‘‘න විරාගායා’’තිආදි.

අනුත්තමං අනුත්තරියන්ති ආහ ‘‘එතං අනුත්තර’’න්ති. හත්ථිස්මින්ති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මන්ති ආහ ‘‘හත්ථිනිමිත්තං සික්ඛිතබ්බ’’න්ති. හත්ථිවිසයත්තා හත්ථිසන්නිස්සිතත්තා ච හත්ථිසිප්පං ‘‘හත්ථී’’ති ගහෙත්වා ‘‘හත්ථිස්මිම්පි සික්ඛතී’’ති වුත්තං. තස්මා හත්ථිසිප්පෙ සික්ඛතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

ලිඞ්ගබ්යත්තයෙන විභත්තිබ්යත්තයෙන පාරිචරියෙති වුත්තන්ති ආහ ‘‘පාරිචරියාය පච්චුපට්ඨිතා’’ති. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අනුත්තරියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනුත්තරියවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.