📜

5. ධම්මිකවග්ගො

1. නාගසුත්තවණ්ණනා

43. පඤ්චමස්ස පඨමෙ පරිසිඤ්චිතුන්ති (ම. නි. අට්ඨ. 1.272) යො චුණ්ණමත්තිකාදීහි ගත්තානි උබ්බට්ටෙන්තො මල්ලකමුට්ඨාදීහි වා ඝංසන්තො නහායති, සො ‘‘නහායතී’’ති වුච්චති. යො තථා අකත්වා පකතියාව නහායති, සො ‘‘පරිසිඤ්චතී’’ති වුච්චති . භගවතො ච සරීරෙ තථා හරිතබ්බං රජොජල්ලං නාම නුපලිම්පති අච්ඡඡවිභාවතො, උතුග්ගහණත්ථං පන භගවා කෙවලං උදකෙ ඔතරති. තෙනාහ ‘‘ගත්තානි පරිසිඤ්චිතු’’න්ති.

පුබ්බකොට්ඨකොති පාචීනකොට්ඨකො. සාවත්ථියං කිර ජෙතවනවිහාරො කදාචි මහා, කදාචි ඛුද්දකො. තථා හි සො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ යොජනිකො අහොසි, සිඛිස්ස තිගාවුතො, වෙස්සභුස්ස අඩ්ඪයොජනිකො, කකුසන්ධස්ස ගාවුතප්පමාණො, කොණාගමනස්ස අඩ්ඪගාවුතප්පමාණො, කස්සපස්ස වීසතිඋසභප්පමාණො, අම්හාකං භගවතො කාලෙ අට්ඨකරීසප්පමාණො ජාතො. තම්පි නගරං තස්ස විහාරස්ස කදාචි පාචීනතො හොති, කදාචි දක්ඛිණතො, කදාචි පච්ඡිමතො, කදාචි උත්තරතො. ජෙතවනගන්ධකුටියං පන චතුන්නං මඤ්චපාදානං පතිට්ඨිතට්ඨානං අචලමෙව. චත්තාරි හි අචලචෙතියට්ඨානානි නාම මහාබොධිපල්ලඞ්කට්ඨානං, ඉසිපතනෙ ධම්මචක්කප්පවත්තනට්ඨානං, සඞ්කස්සනගරෙ දෙවොරොහනකාලෙ සොපානස්ස පතිට්ඨානට්ඨානං, මඤ්චපාදට්ඨානන්ති. අයං පන පුබ්බකොට්ඨකො කස්සපදසබලස්ස වීසතිඋසභවිහාරකාලෙ පාචීනද්වාරකොට්ඨකො අහොසි. සො ඉදානි ‘‘පුබ්බකොට්ඨකො’’ත්වෙව පඤ්ඤායති.

කස්සපදසබලස්ස කාලෙ අචිරවතී නගරං පරික්ඛිපිත්වා සන්දමානා පුබ්බකොට්ඨකං පත්වා උදකෙන භින්දිත්වා මහන්තං උදකරහදං මාපෙසි සමතිත්තිකං අනුපුබ්බගම්භීරං. තත්ථ එකං රඤ්ඤො න්හානතිත්ථං, එකං නාගරානං, එකං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස, එකං බුද්ධානන්ති එවං පාටිඑක්කානි න්හානතිත්ථානි හොන්ති රමණීයානිවිප්පකිණ්ණරජතපට්ටසදිසවාලුකානි. ඉති භගවතා ආයස්මතා ආනන්දෙන සද්ධිං යෙන අයං එවරූපො පුබ්බකොට්ඨකො, තෙනුපසඞ්කමි ගත්තානි පරිසිඤ්චිතුං. අථායස්මා ආනන්දො උදකසාටිකං උපනාමෙසි. භගවා සුරත්තදුපට්ටං අපනෙත්වා උදකසාටිකං නිවාසෙසි. ථෙරො දුපට්ටෙන සද්ධිං මහාචීවරං අත්තනො හත්ථගතං අකාසි. භගවා උදකං ඔතරි, සහොතරණෙනෙවස්ස උදකෙ මච්ඡකච්ඡපා සබ්බෙ සුවණ්ණවණ්ණා අහෙසුං, යන්තනාළිකාහි සුවණ්ණරසධාරානි සිඤ්චනකාලො විය සුවණ්ණපටප්පසාරණකාලො විය ච අහොසි. අථ භගවතො නහානවත්තං දස්සෙත්වා පච්චුත්තිණ්ණස්ස ථෙරො සුරත්තදුපට්ටං උපනාමෙසි. භගවා තං නිවාසෙත්වා විජ්ජුල්ලතාසදිසං කායබන්ධනං බන්ධිත්වා මහාචීවරං අන්තන්තෙන සංහරිත්වා පදුමගබ්භසදිසං කත්වා උපනීතං ද්වීසු කණ්ණෙසු ගහෙත්වා අට්ඨාසි. තෙන වුත්තං ‘‘පුබ්බකොට්ඨකෙ ගත්තානි පරිසිඤ්චිත්වා එකචීවරො අට්ඨාසී’’ති.

එවං ඨිතස්ස පන භගවතො සරීරං විකසිතපදුමපුප්ඵසදිසං සබ්බපාලිඵුල්ලං පාරිච්ඡත්තකං, තාරාමරීචිවිකසිතඤ්ච ගගනතලං සිරියා අවහසමානං විය විරොචිත්ථ, බ්යාමප්පභාපරික්ඛෙපවිලාසිනී චස්ස ද්වත්තිංසවරලක්ඛණමාලා ගන්ථිත්වා ඨපිතා ද්වත්තිංස චන්දිමා විය, ද්වත්තිංස සූරියා විය, පටිපාටියා ඨපිතද්වත්තිංසචක්කවත්තිද්වත්තිංසදෙවරාජද්වත්තිංසමහාබ්රහ්මානො විය ච අතිවිය විරොචිත්ථ. යස්මා ච භගවතො සරීරං සුධන්තචාමීකරසමානවණ්ණං, සුපරිසොධිතපවාළරුචිරතොරණං, සුවිසුද්ධනීලරතනාවලිසදිසකෙසතනුරුහං, තස්මා තහං තහං විනිග්ගතසුජාතජාතිහිඞ්ගුලකරසූපසොභිතං උපරි සතමෙඝරතනාවලිසුච්ඡාදිතං ජඞ්ගමමිව කනකගිරිසිඛරං විරොචිත්ථ. තස්මිඤ්ච සමයෙ දසබලස්ස සරීරතො නික්ඛමිත්වා ඡබ්බණ්ණරස්මියො සමන්තතො අසීතිහත්ථප්පමාණෙ පදෙසෙ ආධාවන්තී විධාවන්තී රතනාවලිරතනදාමරතනචුණ්ණවිප්පකිණ්ණං විය පසාරිතරතනචිත්තකඤ්චනපට්ටමිව ආසිඤ්චමානලාඛාරසධාරාචිත්තමිව උක්කාසතනිපාතසමාකුලමිව නිරන්තරවිප්පකිණ්ණකණිකාරකිඞ්කිණිකපුප්ඵමිව වායුවෙගසමුද්ධතචිනපිට්ඨචුණ්ණරඤ්ජිතමිව ඉන්දධනුවිජ්ජුල්ලතාවිතානසන්ථතමිව ච ගගනතලං, තං ඨානං පවනඤ්ච සම්මා ඵරන්ති. වණ්ණභූමි නාමෙසා. එවරූපෙසු ඨානෙසු බුද්ධානං සරීරවණ්ණං වා ගුණවණ්ණං වා චුණ්ණියපදෙහි වා ගාථාහි වා අත්ථඤ්ච උපමායො ච කාරණානි ච ආහරිත්වා පටිබලෙන ධම්මකථිකෙන පූරෙත්වා කථෙතුං වට්ටති. එවරූපෙසු හි ඨානෙසු ධම්මකථිකස්ස ථාමො වෙදිතබ්බො. පුබ්බසදිසානි කුරුමානොති නිරුදකානි කුරුමානො, සුක්ඛාපයමානොති අත්ථො. සොදකෙ ගත්තෙ චීවරං පාරුපන්තස්ස හි චීවරෙ කණ්ණිකානි උට්ඨහන්ති, පරික්ඛාරභණ්ඩං දුස්සති, බුද්ධානං පන සරීරෙ රජොජල්ලං න උපලිම්පති, පදුමපත්තෙ උක්ඛිත්තඋදකබින්දු විය උදකං විනිවට්ටෙත්වා ගච්ඡති. එවං සන්තෙපි සික්ඛාගාරවතාය භගවා ‘‘පබ්බජිතවත්තං නාමෙත’’න්ති මහාචීවරං උභොසු කණ්ණෙසු ගහෙත්වා පුරතො කායං පටිච්ඡාදෙත්වා අට්ඨාසි.

තාළිතඤ්ච වාදිතඤ්ච තාළිතවාදිතං, තූරියානං තාළිතවාදිතං තූරියතාළිතවාදිතං. මහන්තඤ්ච තං තූරියතාළිතවාදිතඤ්චාති මහාතූරියතාළිතවාදිතං. තෙනාහ ‘‘මහන්තෙනා’’තිආදි. අථ වා භෙරිමුදිඞ්ගපණවාදිතූරියානං තාළිතං වීණාවෙළුගොමුඛිආදීනං වාදිතඤ්ච තූරියතාළිතවාදිතන්ති වා එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අභිඤ්ඤාපාරං ගතොති අභිඤ්ඤාපාරගූ. එවං සෙසෙසුපි. සො හි භගවා සබ්බධම්මෙ අභිජානන්තො ගතොති අභිඤ්ඤාපාරගූ. තෙසු පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ පරිජානන්තො ගතොති පරිඤ්ඤාපාරගූ. සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො ගතොති පහානපාරගූ. චත්තාරො මග්ගෙ භාවෙන්තො ගතොති භාවනාපාරගූ. නිරොධං සච්ඡිකරොන්තො ගතොති සච්ඡිකිරියාපාරගූ. සබ්බසමාපත්තිං සමාපජ්ජන්තො ගතොති සමාපත්තිපාරගූ. සුබ්රහ්මදෙවපුත්තාදයොති එත්ථ සො කිර දෙවපුත්තො අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවුතො නන්දනකීළිතං කත්වා පාරිච්ඡත්තකමූලෙ පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. තං පඤ්චසතා පරිවාරෙත්වා නිසින්නා , පඤ්චසතා රුක්ඛං අභිරුහිත්වා මධුරස්සරෙන ගායිත්වා පුප්ඵානි පාතෙන්ති. තානි ගහෙත්වා ඉතරා එකතොවණ්ටිකමාලාව ගන්ථෙන්ති. අථ රුක්ඛං අභිරුළ්හා උපච්ඡෙදකවසෙන එකප්පහාරෙනෙව කාලං කත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්තා මහාදුක්ඛං අනුභවන්ති. අථ කාලෙ ගච්ඡන්තෙ දෙවපුත්තො ‘‘ඉමාසං නෙව සද්දො සුය්යති , න පුප්ඵානි පාතෙන්ති, කහං නු ඛො ගතා’’ති ආවජ්ජෙන්තො නිරයෙ නිබ්බත්තභාවං දිස්වා පියවත්ථුකසොකෙන රුප්පමානො චින්තෙසි – ‘‘එතා තාව යථාකම්මෙන ගතා, මය්හං ආයුසඞ්ඛාරො කිත්තකො’’ති. සො ‘‘සත්තමෙ දිවසෙ මයාපි අවසෙසාහි පඤ්චසතාහි සද්ධිං කාලං කත්වා තත්ථෙව නිබ්බත්තිතබ්බ’’න්ති දිස්වා බලවතරෙන සොකෙන සමප්පිතො. ‘‘ඉමං මය්හං සොකං සදෙවකෙ ලොකෙ අඤ්ඤත්ර තථාගතා නිබ්බාපෙතුං සමත්ථො නත්ථී’’ති චින්තෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො –

‘‘නිච්චං උත්රස්තමිදං චිත්තං, නිච්චං උබ්බිග්ගමිදං මනො;

අනුප්පන්නෙසු කිච්ඡෙසු, අථො උප්පතිතෙසු ච;

සචෙ අත්ථි අනුත්රස්තං, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති. (සං. නි. 1.98) –

ඉමං ගාථමභාසි. භගවාපිස්ස –

‘‘නාඤ්ඤත්ර බොජ්ඣා තපසා, නාඤ්ඤත්රින්ද්රියසංවරා;

නාඤ්ඤත්ර සබ්බනිස්සග්ගා, සොත්ථිං පස්සාමි පාණින’’න්ති. (සං. නි. 1.98) –

ධම්මං දෙසෙසි. සො දෙසනාපරියොසානෙ විගතසොකො පඤ්චහි අච්ඡරාසතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය භගවන්තං නමස්සමානො අට්ඨාසි. තං සන්ධායෙතං වුත්තං ‘‘දුක්ඛප්පත්තා සුබ්රහ්මදෙවපුත්තාදයො’’ති. ආදි-සද්දෙන චන්දසූරියදෙවපුත්තාදයො සඞ්ගණ්හාති. චතූහි කාරණෙහීති ආරකත්තා, අරීනං අරානඤ්ච හතත්තා, පච්චයාදීනං අරහත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවාති ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි.

දසවිධසංයොජනානීති ඔරම්භාගියුද්ධම්භාගියභෙදතො දසවිධසංයොජනානි. සබ්බෙ අච්චරුචීති සබ්බසත්තෙ අතික්කමිත්වා පවත්තරුචි. අට්ඨමකන්ති සොතාපත්තිමග්ගට්ඨං සන්ධාය වදති. සොතාපන්නොති ඵලට්ඨො ගහිතො.

සොරච්චන්ති ‘‘තත්ථ කතමං සොරච්චං? යො කායිකො අවීතික්කමො, වාචසිකො අවීතික්කමො, කායිකවාචසිකො අවීතික්කමො, ඉදං වුච්චති සොරච්චං, සබ්බාපි සීලසංවරො සොරච්ච’’න්ති (ධ. ස. 1349) වචනතො සුචිසීලං ‘‘සොරච්ච’’න්ති වුත්තං. කරූණාති කරුණාබ්රහ්මවිහාරමාහ. කරුණාපුබ්බභාගොති තස්ස පුබ්බභාගං උපචාරජ්ඣානං වදති.

දුවිධෙනඣානෙනාති ආරම්මණූපනිජ්ඣානලක්ඛණූපනිජ්ඣානභෙදතො දුවිධෙන ඣානමනෙන. පඤ්චවිධමිච්ඡාජීවවසෙනාති කුහනාලපනානෙමිත්තිකතානිප්පෙසිකතාලාභෙනලාභංනිජිගීසනතාසඞ්ඛාත- පඤ්චවිධමිච්ඡාජීවවසෙන. න ලිප්පතීති න අල්ලීයති අනුසයතො ආරම්මණකරණතො වා තණ්හාදිට්ඨිඅභිනිවෙසාභාවතො. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

නාගසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. මිගසාලාසුත්තවණ්ණනා

44. දුතියෙ සමසමගතියාති ක-කාරස්ස ය-කාරවසෙන නිද්දෙසොති ආහ ‘‘සමභාවෙනෙව සමගතිකා’’ති. භවිස්සන්තීති අතීතත්ථෙ අනාගතවචනං කතන්ති ආහ ‘‘භවිස්සන්තීති ජාතා’’ති. පුරාණස්ස හි ඉසිදත්තස්ස ච සමගතිකං සන්ධාය සා එවමාහ.

අම්මකාති මාතුගාමො. උපචාරවචනඤ්හෙතං. ඉත්ථීසු යදිදං අම්මකා මාතුගාමො ජනනී ජනිකාති. තෙනාහ ‘‘ඉත්ථී හුත්වා ඉත්ථිසඤ්ඤාය එව සමන්නාගතා’’ති.

දිට්ඨියා පටිවිජ්ඣිතබ්බං අප්පටිවිද්ධං හොතීති අත්ථතො කාරණතො ච පඤ්ඤාය පටිවිජ්ඣිතබ්බං අප්පටිවිද්ධං හොති, නිජ්ජටං නිග්ගුම්බං කත්වා යාථාවතො අවිදිතං හොති. සමයෙ සමයෙ කිලෙසෙහි විමුච්චනකං පීතිපාමොජ්ජං ඉධ සාමායිකං ම-කාරෙ අකාරස්ස දීඝං කත්වා. තෙනාහ – ‘‘සාමායිකම්පි විමුත්තිං න ලභතීති කාලානුකාලං ධම්මස්සවනං නිස්සාය පීතිපාමොජ්ජං න ලභතී’’ති. පමිණන්තීති එත්ථ ආරම්භත්ථො ප-සද්දොති ආහ ‘‘තුලෙතුං ආරභන්තී’’ති. පණීතොති විසිට්ඨො.

තදන්තරන්ති වචනවිපල්ලාසෙන උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං කතන්ති ආහ ‘‘තං අන්තරං තං කාරණ’’න්ති . ලොභස්ස අපරාපරුප්පත්තියා බහුවචනවසෙන ‘‘ලොභධම්මා’’ති වුත්තා. සීලෙන විසෙසී අහොසි මෙථුනධම්මවිරතියා සමන්නාගතත්තා.

මිගසාලාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3-6. ඉණසුත්තාදිවණ්ණනා

45-48. තතියෙ දලිද්දො නාම දුග්ගතො, තස්ස භාවො දාලිද්දියං. න එතස්ස සකං සාපතෙය්යන්ති අස්සකො, අසාපතෙය්යො. තෙනාහ ‘‘අත්තනො සන්තකෙන රහිතො’’ති. ‘‘බුද්ධො ධම්මො සඞ්ඝො’’ති වුත්තෙ ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා, ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝො’’ති කෙනචි අකම්පියභාවෙන ඔකප්පනං රතනත්තයගුණෙ ඔගාහෙත්වා කප්පනං ඔකප්පනසද්ධා නාම. ‘‘ඉදං අකුසලං කම්මං නො සකං, ඉදං පන කම්මං සක’’න්ති එවං බ්යතිරෙකතො අන්වයතො ච කම්මස්සකතජානනපඤ්ඤා කම්මස්සකතපඤ්ඤා. තිවිධඤ්හි දුච්චරිතං අත්තනා කතම්පි සකකම්මං නාම න හොති අත්ථභඤ්ජනතො. සුචරිතං සකකම්මං නාම අත්ථජනනතො. ඉණාදානස්මින්ති පච්චත්තවචනත්ථෙ එතං භුම්මන්ති ආහ ‘‘ඉණග්ගහණං වදාමී’’ති.

කටග්ගාහොති කතං සබ්බසො සිද්ධමෙව කත්වා ගහණං. සො පන විජයලාභො හොතීති ආහ ‘‘ජයග්ගාහො’’ති. හිරිමනො එතස්සාති හිරිමනොති ආහ ‘‘හිරිසම්පයුත්තචිත්තො’’ති, පාපජිගුච්ඡනලක්ඛණාය හිරියා සම්පයුත්තචිත්තොති අත්ථො. ඔත්තප්පති උබ්බිජ්ජති භායති සීලෙනාති ඔත්තප්පී, ඔත්තප්පෙන සමන්නාගතො. නිරාමිසං සුඛන්ති තතියජ්ඣානසුඛං දූරසමුස්සාරිතකාමාමිසත්තා. උපෙක්ඛන්ති චතුත්ථජ්ඣානුපෙක්ඛං, න යං කිඤ්චි උපෙක්ඛාවෙදනන්ති ආහ ‘‘චතුත්ථජ්ඣානුපෙක්ඛ’’න්ති. ආරද්ධවීරියොති පග්ගහිතපරිපුණ්ණකායිකචෙතසිකවීරියොති අත්ථො. යො ගණසඞ්ගණිකං විනොදෙත්වා චතූසු ඉරියාපථෙසු අට්ඨආරම්භවත්ථුවසෙන එකකො හොති, තස්ස කායිකං වීරියං ආරද්ධං නාම හොති. චිත්තසඞ්ගණිකං විනොදෙත්වා අට්ඨසමාපත්තිවසෙන එකකො හොති. ගමනෙ උප්පන්නකිලෙසස්ස ඨානං පාපුණිතුං න දෙති, ඨානෙ උප්පන්නකිලෙසස්ස නිසජ්ජං, නිසජ්ජාය උප්පන්නකිලෙසස්ස සයනං පාපුණිතුං න දෙති, උප්පන්නට්ඨානෙයෙව කිලෙසෙ නිග්ගණ්හාති. අයං චෙතසිකං වීරියං ආරද්ධං නාම හොති. පටිපක්ඛදූරීභාවෙන සෙට්ඨට්ඨෙන ච එකො උදෙතීති එකොදි, එකග්ගතා. තස්ස යොගතො එකග්ගචිත්තො ඉධ එකොදි. පටිපක්ඛතො අත්තානං නිපාති, තං වා නිපයති විසොසෙතීති නිපකො. අඤ්ඤතරං කායාදිභෙදං ආරම්මණං සාතිසයාය සතියා සරතීති සතො. තෙනාහ ‘‘එකග්ගචිත්තො’’තිආදි.

අකුප්පාමෙ විමුත්තීති මය්හං අරහත්තඵලවිමුත්ති අකුප්පතාය අකුප්පාරම්මණතාය ච අකුප්පා. සා හි රාගාදීහි න කුප්පතීති අකුප්පතායපි අකුප්පා . අකුප්පං නිබ්බානමස්සා ආරම්මණන්ති අකුප්පාරම්මණතායපි අකුප්පා. තෙනෙවාහ ‘‘අකුප්පාරම්මණත්තා’’තිආදි. භවසංයොජනානන්ති කාමරාගපටිඝමානදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසභවරාගඉස්සාමච්ඡරිය- අවිජ්ජාසඞ්ඛාතානං දසන්නං සංයොජනානං. ඉමානි හි සත්තෙ භවෙසු සංයොජෙන්ති උපනිබන්ධන්ති භවාභවෙන සංයොජෙන්ති, තස්මා භවසංයොජනානීති වුච්චන්ති. ඛීණාසවො උත්තමඅණණො කිලෙසඉණානං අභාවතො. අඤ්ඤෙ හි සත්තා යාව න කිලෙසා පහීයන්ති, තාව සඉණා නාම අසෙරිවිහාරභාවතො. චතුත්ථාදීනි උත්තානත්ථානි.

ඉණසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. ඛෙමසුත්තවණ්ණනා

49. සත්තමෙ වුත්ථබ්රහ්මචරියවාසොති නිවුත්ථබ්රහ්මචරියවාසො. කතකරණීයොති එත්ථ කරණීයන්ති පරිඤ්ඤාපහානභාවනාසච්ඡිකිරියමාහ. තං පන යස්මා චතූහි මග්ගෙහි පච්චෙකං චතූසු සච්චෙසු කත්තබ්බත්තා සොළසවිධං වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘චතූහි මග්ගෙහි කත්තබ්බ’’න්ති. ඛන්ධකිලෙසඅභිසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතා තයො ඔසීදාපනට්ඨෙන භාරා වියාති භාරා. තෙ ඔහිතා ඔරොපිතා නික්ඛිත්තා පාතිතා එතෙනාති ඔහිතභාරො. තෙනාහ ‘‘ඛන්ධභාරං…පෙ… ඔතාරෙත්වා ඨිතො’’ති. අනුප්පත්තො සදත්ථන්ති අනුප්පත්තසදත්ථො. සදත්ථොති ච සකත්ථමාහ ක-කාරස්ස ද-කාරං කත්වා. එත්ථ හි අරහත්තං අත්තනො යොනිසොමනසිකාරායත්තත්තා අත්තූපනිබන්ධට්ඨෙන සසන්තානපරියාපන්නත්තා අත්තානං අවිජහනට්ඨෙන අත්තනො උත්තමත්ථෙන ච අත්තනො අත්ථත්තා ‘‘සකත්ථො’’ති වුච්චති. තෙනාහ ‘‘සදත්ථො වුච්චති අරහත්ත’’න්ති. සම්මදඤ්ඤා විමුත්තොති සම්මා අඤ්ඤාය විමුත්තො, අච්ඡින්නභූතාය මග්ගපඤ්ඤාය සම්මා යථාභූතං දුක්ඛාදීසු යො යථා ජානිතබ්බො, තථා ජානිත්වා විමුත්තොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සම්මා හෙතුනා’’තිආදි. විමුත්තොති ච ද්වෙ විමුත්තියො සබ්බස්ස චිත්තසංකිලෙසස්ස මග්ගො නිබ්බානාධිමුත්ති ච. නිබ්බානෙ අධිමුච්චනං තත්ථ නින්නපොණපබ්භාරතාය. අරහා සබ්බකිලෙසෙහි විමුත්තචිත්තත්තා චිත්තවිමුත්තියා විමුත්තො. නිබ්බානං අධිමුත්තත්තා නිබ්බානෙ විමුත්තො. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

ඛෙමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. ඉන්ද්රියසංවරසුත්තවණ්ණනා

50. අට්ඨමෙ උපනිසීදති ඵලං එත්ථාති කාරණං උපනිසා. යථාභූතඤාණදස්සනන්ති යථාසභාවජානනසඞ්ඛාතං දස්සනං. එතෙන තරුණවිපස්සනං දස්සෙති. තරුණවිපස්සනා හි බලවවිපස්සනාය පච්චයො හොති. තරුණවිපස්සනාති නාමරූපපරිග්ගහෙ ඤාණං, පච්චයපරිග්ගහෙ ඤාණං, සම්මසනෙ ඤාණං, මග්ගාමග්ගෙ වවත්ථපෙත්වා ඨිතඤාණන්ති චතුන්නං ඤාණානං අධිවචනං. නිබ්බින්දති එතායාති නිබ්බිදා. බලවවිපස්සනාති භයතුපට්ඨානෙ ඤාණං ආදීනවානුපස්සනෙ ඤාණං මුච්චිතුකම්යතාඤාණං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණන්ති චතුන්නං ඤාණානං අධිවචනං. පටිසඞ්ඛානුපස්සනා පන මුච්චිතුකම්යතාපක්ඛිකා එව. ‘‘යාව මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධි, තාව තරුණවිපස්සනා’’ති හි වචනතො උපක්කිලෙසවිමුත්තඋදයබ්බයඤාණතො බලවවිපස්සනා. විරජ්ජති අරියො සඞ්ඛාරතො එතෙනාති විරාගො, අරියමග්ගො. අරහත්තඵලන්ති උක්කට්ඨනිද්දෙසතො වුත්තං. ඉන්ද්රියසංවරස්ස සීලරක්ඛණහෙතුත්තා වුත්තං ‘‘සීලානුරක්ඛණඉන්ද්රියසංවරො කථිතො’’ති.

ඉන්ද්රියසංවරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. ආනන්දසුත්තවණ්ණනා

51. නවමෙ ථෙරා භික්ඛූ විහරන්ති බහුස්සුතා ආගතාගමාතිආදිපාළිපදෙසු ඉමිනාව නයෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො – සීලාදිගුණානං ථිරභාවප්පත්තියා ථෙරා. සුත්තගෙය්යාදි බහු සුතං එතෙසන්ති බහුස්සුතා. වාචුග්ගතධාරණෙන සම්මදෙව ගරූනං සන්තිකෙ ආගමිතභාවෙන ආගතො පරියත්තිධම්මසඞ්ඛාතො ආගමො එතෙසන්ති ආගතාගමා. සුත්තාතිධම්මසඞ්ඛාතස්ස ධම්මස්ස ධාරණෙන ධම්මධරා. විනයධාරණෙන විනයධරා. තෙසංයෙව ධම්මවිනයානං මාතිකාය ධාරණෙන මාතිකාධරා. තත්ථ තත්ථ ධම්මපරිපුච්ඡාය පරිපුච්ඡති. තං අත්ථපරිපුච්ඡාය පරිපඤ්හති වීමංසති විචාරෙති. ඉදං, භන්තෙ, කථං, ඉමස්ස ක්වත්ථොති පරිපුච්ඡනපඤ්හනාකාරදස්සනං. ආවිවටඤ්චෙව පාළියා අත්ථං පදෙසන්තරපාළිදස්සනෙන ආගමතො විවරන්ති. අනුත්තානීකතඤ්ච යුත්තිවිභාවනෙන උත්තානීකරොන්ති. කඞ්ඛාට්ඨානියෙසු ධම්මෙසු සංසයුප්පත්තියා හෙතුයා ගණ්ඨිට්ඨානභූතෙසු පාළිපදෙසු යාථාවතො විනිච්ඡයදානෙන කඞ්ඛං පටිවිනොදෙන්ති.

ආනන්දසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. ඛත්තියසුත්තවණ්ණනා

52. දසමෙ භොගෙ අධිප්පායො එතෙසන්ති භොගාධිප්පායා. පඤ්ඤත්ථාය එතෙසං මනො උපවිචරතීති පඤ්ඤූපවිචාරා. පථවියා දායත්ථාය වා චිත්තං අභිනිවෙසො එතෙසන්ති පථවීභිනිවෙසා. මන්තා අධිට්ඨානං පතිට්ඨා එතෙසන්ති මන්තාධිට්ඨානා. ඉමිනා නයෙන සෙසපදානිපි වෙදිතබ්බානි. සෙසං උත්තානමෙව.

ඛත්තියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. අප්පමාදසුත්තවණ්ණනා

53. එකාදසමෙ ජඞ්ගලානන්ති එත්ථ යො නිපිච්ඡලො න අනූපො නිරුදකතාය ථද්ධලූඛො භූමිප්පදෙසො, සො ‘‘ජඞ්ගලො’’ති වුච්චති. තබ්බහුලතාය පන ඉධ සබ්බො භූමිප්පදෙසො ජඞ්ගලො. තස්මිං ජඞ්ගලෙ ජාතා භවාති වා ජඞ්ගලා, තෙසං ජඞ්ගලානං. එවඤ්හි නදිචරානම්පි හත්ථීනං සඞ්ගහො කතො හොති සමොධාතබ්බානං විය සමොධායකානම්පි ඉධ ජඞ්ගලග්ගහණෙන ගහෙතබ්බතො. පථවීතලචාරීනන්ති ඉමිනා ජලචාරිනො ච නිවත්තෙති අදිස්සමානපාදත්තා. ‘‘පාණාන’’න්ති සාධාරණවචනම්පි ‘‘පදජාතානී’’ති සද්දන්තරසන්නිධානෙන විසෙසනිවිට්ඨමෙව හොතීති ආහ ‘‘සපාදකපාණාන’’න්ති. ‘‘මුත්තගත’’න්තිආදීසු (ම. නි. 2.119; අ. නි. 9.11) ගත-සද්දො විය ඉධ ජාත-සද්දො අනත්ථන්තරොති ආහ ‘‘පදජාතානීති පදානී’’ති. සමොධානන්ති සමවරොධං, අන්තොගධං වා. තෙනාහ ‘‘ඔධානං උපනික්ඛෙපං ගච්ඡන්තී’’ති. කූටඞ්ගමාති පාරිමන්තෙන කූටං උපගච්ඡන්ති. කූටනින්නාති කූටච්ඡිද්දමග්ගෙ පවිසනවසෙන කූටෙ නින්නා. කූටසමොසරණාති ඡිද්දෙ අනුපවිසනවසෙන ච ආහච්ච අවත්ථානෙන ච කූටෙ සමොදහිත්වා ඨිතා. වණ්ටෙ පතමානෙ සබ්බානි භූමියං පතන්තීති ආහ ‘‘වණ්ටානුවත්තකානි භවන්තී’’ති.

අප්පමාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. ධම්මිකසුත්තවණ්ණනා

54. ද්වාදසමෙ ජාතිභූමියන්ති එත්ථ ජනනං ජාති, ජාතියා භූමි ජාතිභූමි, ජාතට්ඨානං. තං ඛො පනෙතං නෙව කොසලමහාරාජාදීනං, න චඞ්කිබ්රාහ්මණාදීනං, න සක්කසුයාමසන්තුසිතාදීනං , න අසීතිමහාසාවකානං, න අඤ්ඤෙසං සත්තානං ‘‘ජාතිභූමී’’ති වුච්චති. යස්ස පන ජාතදිවසෙ දසසහස්සී ලොකධාතු එකද්ධජමාලාවිප්පකිණ්ණකුසුමවාසචුණ්ණගණසුගන්ධා සබ්බපාලිඵුල්ලමිව නන්දනවනං විරොචමානා පදුමිනිපණ්ණෙ උදකබින්දු විය අකම්පිත්ථ, ජච්චන්ධාදීනඤ්ච රූපදස්සනාදීනි අනෙකානි පාටිහාරියානි පවත්තිංසු. තස්ස සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තස්ස ජාතට්ඨානං, සාතිසයස්ස පන ජනකකපිලවත්ථුසන්නිස්සයො ‘‘ජාතිභූමී’’ති වුච්චති. ජාතිභූමකා උපාසකාති ජාතිභූමිවාසිනො උපාසකා. සන්තනෙත්වා සබ්බසො තනෙත්වා පත්ථරිත්වා ඨිතමූලානි මූලසන්තානකානි. තානි පන අත්ථතො මූලානියෙවාති ආහ ‘‘මූලසන්තානකානන්ති මූලාන’’න්ති.

ජාතදිවසෙ ආවුධානං ජොතිතත්තා, රඤ්ඤො අපරිමිතස්ස ච සත්තකායස්ස අනත්ථතො පරිපාලනසමත්ථතාය ච ‘‘ජොතිපාලො’’ති ලද්ධනාමත්තා වුත්තං ‘‘නාමෙන ජොතිපාලො’’ති. ගොවින්දොති ගොවින්දියාභිසෙකෙන අභිසිත්තො, ගොවින්දස්ස ඨානෙ ඨපනාභිසෙකෙන අභිසිත්තොති අත්ථො. තං කිර තස්ස බ්රාහ්මණස්ස කුලපරම්පරාගතං ඨානන්තරං. තෙනාහ ‘‘ඨානෙන මහාගොවින්දො’’ති. ගවං පඤ්ඤඤ්ච වින්දති පටිලභතීති ගොවින්දො, මහන්තො ගොවින්දොති මහාගොවින්දො. ගොති හි පඤ්ඤායෙතං අධිවචනං ‘‘ගච්ඡති අත්ථෙ බුජ්ඣතී’’ති කත්වා. මහාගොවින්දො ච අම්හාකං බොධිසත්තොයෙව. සො කිර දිසම්පතිස්ස නාම රඤ්ඤො පුරොහිතස්ස ගොවින්දබ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා අත්තනො පිතුස්ස ච රඤ්ඤො ච අච්චයෙන තස්ස පුත්තො රෙණු, සහායා චස්ස සත්තභූ, බ්රහ්මදත්තො, වෙස්සභූ, භරතො, ද්වෙ ධතරට්ඨාති ඉමෙ සත්ත රාජානො යථා අඤ්ඤමඤ්ඤං න විවදන්ති. එවං රජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තෙසං අත්ථධම්මෙ අනුසාසන්තෙ ජම්බුදීපතලෙ සබ්බෙසං රාජාව රඤ්ඤං, බ්රහ්මාව බ්රාහ්මණානං, දෙවොව ගහපතිකානං සක්කතො ගරුකතො මානිතො පූජිතො අපචිතො උත්තමගාරවට්ඨානං අහොසි. තෙන වුත්තං ‘‘රෙණුආදීනං සත්තන්නං රාජූනං පුරොහිතො’’ති. ඉමෙව සත්ත භාරධාරා මහාරාජානො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සත්තභූ බ්රහ්මදත්තො ච, වෙස්සභූ භරතො සහ;

රෙණු ද්වෙ ච ධතරට්ඨා, තදාසුං සත්ත භාරධා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.308);

රඤ්ඤො දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථානං පුරො විධානතො පුරෙ සංවිධානතො පුරොහිතො. කොධාමගන්ධෙනාති කොධසඞ්ඛාතෙන පූතිගන්ධෙන. කරුණා අස්ස අත්ථීති කරුණන්ති සපුබ්බභාගකරුණජ්ඣානං වුත්තන්ති ආහ ‘‘කරුණාය ච කරුණාපුබ්බභාගෙ ච ඨිතා’’ති. යකාරො සන්ධිවසෙන ආගතොති ආහ ‘‘යෙතෙති එතෙ’’ති. අරහත්තතො පට්ඨාය සත්තමොති සකදාගාමී. සකදාගාමිංඋපාදායාති සකදාගාමිභාවං පටිච්ච. සකදාගාමිස්ස හි පඤ්චින්ද්රියානි සකදාගාමිභාවං පටිච්ච මුදූනි නාම හොන්ති. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ධම්මිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ධම්මිකවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඨමපණ්ණාසකං නිට්ඨිතං.

2. දුතියපණ්ණාසකං