📜

2. අනුසයවග්ගො

4.පුග්ගලසුත්තවණ්ණනා

14. දුතියස්ස චතුත්ථෙ උභතො උභයථා, උභතො උභොහි භාගෙහි විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තො එකදෙසසරූපෙකසෙසනයෙන. ද්වීහි භාගෙහීති කරණෙ නිස්සක්කෙ චෙතං බහුවචනං . ආවුත්තිආදිවසෙන අයං නියමො වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘අරූපසමාපත්තියා’’තිආදි. එතෙන ‘‘සමාපත්තියා වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන, මග්ගෙන සමුච්ඡෙදවිමොක්ඛෙන විමුත්තත්තා උභතොභාගවිමුත්තො’’ති එවං පවත්තො තිපිටකචූළනාගත්ථෙරවාදො, ‘‘නාමකායතො රූපකායතො ච විමුත්තත්තා උභතොභාගවිමුත්තො’’ති එවං පවත්තො තිපිටකමහාරක්ඛිතත්ථෙරවාදො, ‘‘සමාපත්තියා වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන එකවාරං, මග්ගෙන සමුච්ඡෙදවිමොක්ඛෙන එකවාරං විමුත්තත්තා උභතොභාගවිමුත්තො’’ති එවං පවත්තො තිපිටකචූළාභයත්ථෙරවාදො චාති ඉමෙසං තිණ්ණම්පි ථෙරවාදානං එකජ්ඣං සඞ්ගහො කතොති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච පඨමවාදෙ ද්වීහි භාගෙහි විමුත්තො උභතොභාගවිමුත්තො වුත්තො, දුතියවාදෙ උභතො භාගතො විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තො, තතියවාදෙ ද්වීහි භාගෙහි ද්වෙ වාරෙ විමුත්තොති අයමෙතෙසං විසෙසොති. විමුත්තොති කිලෙසෙහි විමුත්තො, කිලෙසවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදනෙහි වා කායතො විමුත්තොහි අත්ථො.

සොති උභතොභාගවිමුත්තො. කාමඤ්චෙත්ථ රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානම්පි අරූපාවචරජ්ඣානං විය දුවඞ්ගිකං ආනෙඤ්ජප්පත්තන්ති වුච්චති. තං පන පදට්ඨානං කත්වා අරහත්තං පත්තො උභතොභාගවිමුත්තො නාම න හොති රූපකායතො අවිමුත්තත්තා. තඤ්හි කිලෙසකායතොව විමුත්තං, න රූපකායතො, තස්මා තතො වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තො උභතොභාගවිමුත්තො න හොතීති ආහ ‘‘චතුන්නං අරූප…පෙ… පඤ්චවිධො හොතී’’ති. අරූපසමාපත්තීනන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. අරහත්තං පත්තඅනාගාමිනොති භූතපුබ්බගතියා වුත්තං. න හි අරහත්තං පත්තො අනාගාමී නාම හොති. ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදිකෙ නිරොධසමාපත්තිඅන්තෙ අට්ඨ විමොක්ඛෙ වත්වා –

‘‘යතො ච ඛො, ආනන්ද, භික්ඛු ඉමෙ අට්ඨ විමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරති, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. අයං වුච්චති, ආනන්ද, භික්ඛු උභතොභාගවිමුත්තො’’ති –

යදිපි මහානිදානෙ (දී. නි. 2.130) වුත්තං, තං පන උභතොභාගවිමුත්තසෙට්ඨවසෙන වුත්තන්ති, ඉධ පන සබ්බඋභතොභාගවිමුත්තෙ සඞ්ගහණත්ථං ‘‘පඤ්චවිධො හොතී’’ති වත්වා ‘‘පාළි පනෙත්ථ…පෙ… අට්ඨවිමොක්ඛලාභිනො වසෙන ආගතා’’ති ආහ. මජ්ඣිමනිකායෙ පන කීටාගිරිසුත්තෙ (ම. නි. 2.182) –

‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, පුග්ගලො උභතොභාගවිමුත්තො? ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො පුග්ගලො යෙ තෙ සන්තා විමොක්ඛා අතික්කම්ම රූපෙ ආරුප්පා, තෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරති , පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, පුග්ගලො උභතොභාගවිමුත්තො’’ති –

අරූපසමාපත්තිවසෙන චත්තාරො උභතොභාගවිමුත්තා, සෙට්ඨො ච වුත්තො වුත්තලක්ඛණූපපත්තිතො. යථාවුත්තෙසු හි පඤ්චසු පුරිමා චත්තාරො සමාපත්තිසීසං නිරොධං න සමාපජ්ජන්තීති පරියායෙන උභතොභාගවිමුත්තා නාම. අට්ඨසමාපත්තිලාභී අනාගාමී තං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්තොති නිප්පරියායෙන උභතොභාගවිමුත්තසෙට්ඨො නාම.

කතමො ච පුග්ගලොතිආදි පුග්ගලපඤ්ඤත්තිපාළි. තත්ථ කතමොති පුච්ඡාවචනං. පුග්ගලොති අසාධාරණතො පුච්ඡිතබ්බවචනං. ඉධාති ඉධස්මිං සාසනෙ. එකච්චොති එකො. අට්ඨ විමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරතීති අට්ඨ සමාපත්තියො සමාපජ්ජිත්වා නාමකායතො පටිලභිත්වා විහරති. පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තීති විපස්සනාපඤ්ඤාය සඞ්ඛාරගතං, මග්ගපඤ්ඤාය චත්තාරි සච්චානි පස්සිත්වා චත්තාරොපි ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. දිස්වාති දස්සනහෙතු. න හි ආසවෙ පඤ්ඤාය පස්සන්ති, දස්සනකාරණා පන පරික්ඛීණා දිස්වා පරික්ඛීණාති වුත්තා දස්සනායත්තපරික්ඛයත්තා. එවඤ්හි දස්සනං ආසවානං ඛයස්ස පුරිමකිරියාභාවෙන වුත්තං.

පඤ්ඤාවිමුත්තොති විසෙසතො පඤ්ඤාය එව විමුත්තො, න තස්ස අධිට්ඨානභූතෙන අට්ඨවිමොක්ඛසඞ්ඛාතෙන සාතිසයෙන සමාධිනාති පඤ්ඤාවිමුත්තො. යො අරියො අනධිගතඅට්ඨවිමොක්ඛො සබ්බසො ආසවෙහි විමුත්තො, තස්සෙතං අධිවචනං. අධිගතෙපි හි රූපජ්ඣානවිමොක්ඛෙ න සො සාතිසයසමාධිනිස්සිතොති න තස්ස වසෙන උභතොභාගවිමුත්තතා හොතීති වුත්තොවායමත්ථො. අරූපජ්ඣානෙසු පන එකස්මිම්පි සති උභතොභාගවිමුත්තොයෙව නාම හොති. තෙන හි අට්ඨවිමොක්ඛෙකදෙසෙන තංනාමදානසමත්ථෙන අට්ඨවිමොක්ඛලාභීත්වෙව වුච්චති. සමුදායෙ හි පවත්තො වොහාරො අවයවෙපි දිස්සති යථා තං ‘‘සත්තිසයො’’ති අනවසෙසතො ආසවානං පරික්ඛීණත්තා. අට්ඨවිමොක්ඛපටික්ඛෙපවසෙනෙව න එකදෙසභූතරූපජ්ඣානප්පටික්ඛෙපවසෙන. එවඤ්හි අරූපජ්ඣානෙකදෙසාභාවෙපි අට්ඨවිමොක්ඛපටික්ඛෙපො න හොතීති සිද්ධං හොති. අරූපාවචරජ්ඣානෙසු හි එකස්මිම්පි සති උභතොභාගවිමුත්තොයෙව නාම හොති.

ඵුට්ඨන්තං සච්ඡිකතොති ඵුට්ඨානං අන්තො ඵුට්ඨන්තො, ඵුට්ඨානං අරූපජ්ඣානානං අනන්තරො කාලොති අධිප්පායො. අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං. තං ඵුට්ඨානන්තරකාලමෙව සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකතො සච්ඡිකරණූපායෙනාති වුත්තං හොති, භාවනපුංසකං වා එතං ‘‘එකමන්තං නිසීදී’’තිආදීසු විය. යො හි අරූපජ්ඣානෙන රූපකායතො නාමකායෙකදෙසතො ච වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන විමුත්තො, තෙන නිරොධසඞ්ඛාතො විමොක්ඛො ආලොචිතො පකාසිතො විය හොති, න පන කායෙන සච්ඡිකතො. නිරොධං පන ආරම්මණං කත්වා එකච්චෙසු ආසවෙසු ඛෙපිතෙසු තෙන සො සච්ඡිකතො හොති, තස්මා සො සච්ඡිකාතබ්බං නිරොධං යථාආලොචිතං නාමකායෙන සච්ඡි කරොතීති ‘‘කායසක්ඛී’’ති වුච්චති, න තු ‘‘විමුත්තො’’ති එකච්චානං ආසවානං අපරික්ඛීණත්තා. තෙනාහ ‘‘ඣානඵස්සං පඨමං ඵුසති, පච්ඡා නිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකරොතී’’ති. අයං චතුන්නං අරූපසමාපත්තීනං එකෙකතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා කායසක්ඛිභාවං පත්තානං චතුන්නං, නිරොධා වුට්ඨාය අග්ගමග්ගප්පත්තඅනාගාමිනො ච වසෙන උභතොභාගවිමුත්තො විය පඤ්චවිධො නාම හොතීති වුත්තං අභිධම්මටීකායං (පු. ප. මූලටී. 24) ‘‘කායසක්ඛිම්හිපි එසෙව නයො’’ති. එකච්චෙ ආසවාති හෙට්ඨිමමග්ගවජ්ඣා ආසවා.

දිට්ඨන්තං පත්තොති දස්සනසඞ්ඛාතස්ස සොතාපත්තිමග්ගඤාණස්ස අනන්තරං පත්තොති වුත්තං හොති. ‘‘දිට්ඨත්තා පත්තො’’තිපි පාඨො. එතෙන චතුසච්චදස්සනසඞ්ඛාතාය දිට්ඨියා නිරොධස්ස පත්තතං දීපෙති. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛා සඞ්ඛාරා’’තිආදි. තත්ථ පඤ්ඤායාති මග්ගපඤ්ඤාය. පඨමඵලට්ඨතො පට්ඨාය යාව අග්ගමග්ගට්ඨා දිට්ඨිප්පත්තො. තෙනාහ ‘‘සොපි කායසක්ඛී විය ඡබ්බිධො හොතී’’ති. යථා පන පඤ්ඤාවිමුත්තො, එවං අයම්පි සුක්ඛවිපස්සකො චතූහි අරූපජ්ඣානෙහි වුට්ඨාය දිට්ඨිප්පත්තභාවප්පත්තා චත්තාරො චාති පඤ්චවිධො හොතීති වෙදිතබ්බො. සද්ධාවිමුත්තෙපි එසෙව නයො. ඉදං දුක්ඛන්ති එත්තකං දුක්ඛං, න ඉතො උද්ධං දුක්ඛන්ති. යථාභූතං පජානාතීති ඨපෙත්වා තණ්හං උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං දුක්ඛසච්චන්ති යාථාවතො පජානාති. යස්මා පන තණ්හා දුක්ඛං ජනෙති නිබ්බත්තෙති, තතො තං දුක්ඛං සමුදෙති, තස්මා නං ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති යථාභූතං පජානාති. යස්මා පන ඉදං දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච නිබ්බානං පත්වා නිරුජ්ඣති, අප්පවත්තිං ගච්ඡති, තස්මා න ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති යථාභූතං පජානාති. අරියො පන අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො තං දුක්ඛනිරොධං ගච්ඡති, තෙන තං ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති යථාභූතං පජානාති. එත්තාවතා නානාක්ඛණෙ සච්චවවත්ථානං දස්සිතං. ඉදානි තං එකක්ඛණෙ දස්සෙතුං ‘‘තථාගතප්පවෙදිතා’’තිආදි වුත්තං. තථාගතප්පවෙදිතාති තථාගතෙන බොධිමණ්ඩෙ පටිවිද්ධා විදිතා පාකටා කතා. ධම්මාති චතුසච්චධම්මා. වොදිට්ඨා හොන්තීති සුදිට්ඨා. වොචරිතාති සුචරිතා, පඤ්ඤාය සුට්ඨු චරාපිතාති අත්ථො. අයන්ති අයං එවරූපො පුග්ගලො දිට්ඨිප්පත්තොති.

සද්ධාය විමුත්තොති සද්දහනවසෙන විමුත්තො. එතෙන සබ්බථා අවිමුත්තස්සපි සද්ධාමත්තෙන විමුත්තභාවං දස්සෙති. සද්ධාවිමුත්තොති වා සද්ධාය අධිමුත්තොති අත්ථො. කිං පන නෙසං කිලෙසප්පහානෙ නානත්තං අත්ථීති? නත්ථි. අථ කස්මා සද්ධාවිමුත්තො දිට්ඨිප්පත්තං න පාපුණාතීති? ආගමනීයනානත්තෙන. දිට්ඨිප්පත්තො හි ආගමනම්හි කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙන්තො අප්පදුක්ඛෙන අකසිරෙන අකිලමන්තොව සක්කොති වික්ඛම්භිතුං, සද්ධාවිමුත්තො පන දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලමන්තො සක්කොති වික්ඛම්භිතුං, තස්මා සද්ධාවිමුත්තො දිට්ඨිප්පත්තං න පාපුණාති. තෙනාහ ‘‘එතස්ස හී’’තිආදි. සද්දහන්තස්සාති ‘‘එකංසතො අයං පටිපදා කිලෙසක්ඛයං ආවහති සම්මාසම්බුද්ධෙන භාසිතත්තා’’ති එවං සද්දහන්තස්ස. යස්මා පනස්ස අනිච්චානුපස්සනාදීහි නිච්චසඤ්ඤාපහානවසෙන භාවනාය පුබ්බෙනාපරං විසෙසං පස්සතො තත්ථ තත්ථ පච්චක්ඛතාපි අත්ථි, තස්මා වුත්තං ‘‘සද්දහන්තස්ස වියා’’ති. සෙසපදද්වයං තස්සෙව වෙවචනං. එත්ථ ච පුබ්බභාගමග්ගභාවනාති වචනෙන ආගමනීයනානත්තෙන දිට්ඨිප්පත්තසද්ධාවිමුත්තානං පඤ්ඤානානත්තං හොතීති දස්සිතං. අභිධම්මට්ඨකථායම්පි (පු. ප. අට්ඨ. 28) ‘‘නෙසං කිලෙසප්පහානෙ නානත්තං නත්ථි, පඤ්ඤාය නානත්තං අත්ථියෙවා’’ති වත්වා ‘‘ආගමනීයනානත්තෙනෙව සද්ධාවිමුත්තො දිට්ඨිප්පත්තං න පාපුණාතීති සන්නිට්ඨානං කත’’න්ති වුත්තං.

ආරම්මණං යාථාවතො ධාරෙති අවධාරෙතීති ධම්මො, පඤ්ඤා. තං පඤ්ඤාසඞ්ඛාතං ධම්මං අධිමත්තතාය පුබ්බඞ්ගමං හුත්වා පවත්තං අනුස්සරතීති ධම්මානුසාරී. තෙනාහ ‘‘ධම්මො’’තිආදි. පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමන්ති පඤ්ඤාපධානං. ‘‘සද්ධං අනුස්සරති, සද්ධාපුබ්බඞ්ගමං මග්ගං භාවෙතී’’ති ඉමමත්ථං එසෙව නයොති අතිදිසති. පඤ්ඤං වාහෙතීති පඤ්ඤාවාහී, පඤ්ඤං සාතිසයං පවත්තෙතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමං අරියමග්ගං භාවෙතී’’ති. පඤ්ඤා වා පුග්ගලං වාහෙති නිබ්බානාභිමුඛං ගමෙතීති පඤ්ඤාවාහී. සද්ධාවාහීති එත්ථාපි ඉමිනා නයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. උභතොභාගවිමුත්තාදිකථාති උභතොභාගවිමුත්තාදීසු ආගමනතො පට්ඨාය වත්තබ්බකථා. තස්මාති විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.773, 889) වුත්තත්තා. තතො එව විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායං (විසුද්ධි. මහාටී. 2.773) වුත්තනයෙනෙව චෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

පුග්ගලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. උදකූපමාසුත්තවණ්ණනා

15. පඤ්චමෙ එකන්තකාළකෙහීති නත්ථිකවාදඅහෙතුකවාදඅකිරියවාදසඞ්ඛාතෙහි නියතමිච්ඡාදිට්ඨිධම්මෙහි. තෙනාහ ‘‘නියතමිච්ඡාදිට්ඨිං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. එවං පුග්ගලොති ඉමිනා කාරණෙන එකවාරං නිමුග්ගො නිමුග්ගොයෙව සො හොති. එතස්ස හි පුන භවතො වුට්ඨානං නාම නත්ථීති වදන්ති මක්ඛලිගොසාලාදයො විය. හෙට්ඨා හෙට්ඨා නරකග්ගීනංයෙව ආහාරො. සාධු සද්ධා කුසලෙසූති කුසලධම්මෙසු සද්ධා නාම සාහු ලද්ධකාති උම්මුජ්ජති, සො තාවත්තකෙනෙව කුසලෙන උම්මුජ්ජති නාම. සාධු හිරීතිආදීසුපි එසෙව නයො. චඞ්කවාරෙති රජකානං ඛාරපරිස්සාවනෙ, සුරාපරිස්සාවනෙ වා. එවං පුග්ගලොති ‘‘එවං සාධු සද්ධා’’ති ඉමෙසං සද්ධාදීනං වසෙන එකවාරං උම්මුජ්ජිත්වා තෙසං පරිහානියා පුන නිමුජ්ජතියෙව දෙවදත්තාදයො විය. දෙවදත්තො හි අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වාපි පුන බුද්ධානං පටිපක්ඛතාය තෙහි ගුණෙහි පරිහීනො රුහිරුප්පාදකම්මං සඞ්ඝභෙදකම්මඤ්ච කත්වා කායස්ස භෙදා දුතියචිත්තවාරෙන චුතිචිත්තමනන්තරා නිරයෙ නිබ්බත්තො. කොකාලිකො ද්වෙ අග්ගසාවකෙ උපවදිත්වා පදුමනිරයෙ නිබ්බත්තො.

නෙව හායති නො වඩ්ඪතීති අප්පහොනකකාලෙපි න හායති, පහොනකකාලෙපි න වඩ්ඪති. උභයම්පි පනෙතං අගාරිකෙනපි අනගාරිකෙනපි දීපෙතබ්බං. එකච්චො හි අගාරිකො අප්පහොනකකාලෙ පක්ඛිකභත්තං වස්සිකං වා උපනිබන්ධාපෙසි, සො පච්ඡා පහොනකකාලෙපි පක්ඛිකභත්තාදිමත්තමෙව පවත්තෙති. අනගාරිකොපි ආදිම්හි අප්පහොනකකාලෙ උද්දෙසං ධුතඞ්ගං වා ගණ්හාති, මෙධාවී බලවීරියසම්පත්තියා පහොනකකාලෙ තතො උත්තරිං න කරොති. එවං පුග්ගලොති එවං ඉමාය සද්ධාදීනං ඨිතියා පුග්ගලො උම්මුජ්ජිත්වා ඨිතො නාම හොති. උම්මුජ්ජිත්වා පතරතීති සකදාගාමිපුග්ගලො කිලෙසතනුතාය උට්ඨහිත්වා ගන්තබ්බදිසාභිමුඛො තරති නාම.

පටිගාධප්පත්තො හොතීති අනාගාමිපුග්ගලං සන්ධාය වදති. ඉමෙ පන සත්ත පුග්ගලා උදකොපමෙන දීපිතා. සත්ත කිර ජඞ්ඝවාණිජා අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නා අන්තරාමග්ගෙ එකං පුණ්ණනදිං පාපුණිංසු. තෙසු පඨමං ඔතිණ්ණො උදකභීරුකො පුරිසො ඔතිණ්ණට්ඨානෙයෙව නිමුජ්ජිත්වා පුන සණ්ඨාතුං නාසක්ඛි, අවස්සංව මච්ඡකච්ඡපභත්තං ජාතො. දුතියො ඔතිණ්ණට්ඨානෙ නිමුජ්ජිත්වා සකිං උට්ඨහිත්වා පුන නිමුග්ගො උට්ඨාතුං නාසක්ඛි, අන්තොයෙව මච්ඡකච්ඡපභත්තං ජාතො. තතියො නිමුජ්ජිත්වා උට්ඨිතො මජ්ඣෙ නදියා ඨත්වා නෙව ඔරතො ආගන්තුං, න පාරං ගන්තුං අසක්ඛි. චතුත්ථො උට්ඨාය ඨිතො උත්තරණතිත්ථං ඔලොකෙසි. පඤ්චමො උත්තරණතිත්ථං ඔලොකෙත්වා පතරති. ඡට්ඨො තං දිස්වා පාරිමතීරං ගන්ත්වා කටිප්පමාණෙ උදකෙ ඨිතො. සත්තමො පාරිමතීරං ගන්ත්වා ගන්ධචුණ්ණාදීහි න්හත්වා වරවත්ථාදීනි නිවාසෙත්වා සුරභිවිලෙපනං විලිම්පිත්වා නීලුප්පලමාලාදීනි පිලන්ධිත්වා නානාලඞ්කාරප්පටිමණ්ඩිතො මහානගරං පවිසිත්වා පාසාදමාරුහිත්වා උත්තමභොජනං භුඤ්ජති.

තත්ථ ජඞ්ඝවාණිජා විය ඉමෙ සත්ත පුග්ගලා, නදී විය වට්ටං, පඨමස්ස උදකභීරුකස්ස පුරිසස්ස ඔතිණ්ණට්ඨානෙයෙව නිමුජ්ජනං විය මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස වට්ටෙ නිමුජ්ජනං, උම්මුජ්ජිත්වා නිමුජ්ජනපුරිසො විය සද්ධාදීනං උප්පත්තිමත්ථකෙන උම්මුජ්ජිත්වා තාසං හානියා නිමුග්ගපුග්ගලො, මජ්ඣෙ නදියා ඨත්වා විය සද්ධාදීනං ඨිතියා ඨිතිපුග්ගලො, උත්තරණතිත්ථං ඔලොකෙන්තො විය සොතාපන්නො, පතරන්තපුරිසො විය කිලෙසකාමාවට්ටතාය පතරන්තො සකදාගාමී, තරිත්වා කටිමත්තෙ උදකෙ ඨිතපුරිසො විය අනාවට්ටධම්මත්තා අනාගාමී, න්හත්වා පාරිමතීරං උත්තරිත්වා ථලෙ ඨිතපුරිසො විය චත්තාරො ඔඝෙ අතික්කමිත්වා නිබ්බානථලෙ ඨිතො ඛීණාසවබ්රාහ්මණො, ථලෙ ඨිතපුරිසස්ස නගරං පවිසිත්වා පාසාදං ආරුය්හ උත්තමභොජනභුඤ්ජනං විය ඛීණාසවස්ස නිබ්බානාරම්මණසමාපත්තිං අප්පෙත්වා වීතිනාමනං වෙදිතබ්බං.

උදකූපමාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6-9. අනිච්චානුපස්සීසුත්තාදිවණ්ණනා

16-19. ඡට්ඨෙ ‘‘ඉධ සමසීසී කථිතො’’ති වත්වා එවං සමසීසිතං විභජිත්වා ඉධාධිප්පෙතං දස්සෙතුං ‘‘සො චතුබ්බිධො හොතී’’තිආදිමාහ. රොගවසෙන සමසීසී රොගසමසීසී. එස නයො සෙසෙසුපි. එකප්පහාරෙනෙවාති එකවෙලායමෙව. යො චක්ඛුරොගාදීසු අඤ්ඤතරස්මිං සති ‘‘ඉතො අනුට්ඨිතො අරහත්තං පාපුණිස්සාමී’’ති විපස්සනං පට්ඨපෙසි, අථස්ස අරහත්තඤ්ච රොගතො වුට්ඨානඤ්ච එකකාලමෙව හොති , අයං රොගසමසීසී නාම. ඉරියාපථස්ස පරියොසානන්ති ඉරියාපථන්තරසමායොගො. යො ඨානාදීසු ඉරියාපථෙසු අඤ්ඤතරං අධිට්ඨාය ‘‘අවිකොපෙත්වාව අරහත්තං පාපුණිස්සාමී’’ති විපස්සනං පට්ඨපෙසි. අථස්ස අරහත්තප්පත්ති ච ඉරියාපථවිකොපනඤ්ච එකප්පහාරෙනෙව හොති, අයං ඉරියාපථසමසීසී නාම. ජීවිතසමසීසී නාමාති එත්ථ ‘‘පලිබොධසීසං මානො, පරාමාසසීසං දිට්ඨි, වික්ඛෙපසීසං උද්ධච්චං, කිලෙසසීසං අවිජ්ජා, අධිමොක්ඛසීසං සද්ධා, පග්ගහසීසං වීරියං, උපට්ඨානසීසං සති, අවික්ඛෙපසීසං සමාධි, දස්සනසීසං පඤ්ඤා, පවත්තසීසං ජීවිතින්ද්රියං, චුතිසීසං විමොක්ඛො, සඞ්ඛාරසීසං නිරොධො’’ති පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 3.33) වුත්තෙසු සත්තරසසු සීසෙසු පවත්තසීසං කිලෙසසීසන්ති ද්වෙ සීසානි ඉධාධිප්පෙතානි – ‘‘අපුබ්බං අචරිමං ආසවපරියාදානඤ්ච හොති ජීවිතපරියාදානඤ්චා’’ති වචනතො. තෙසු කිලෙසසීසං අරහත්තමග්ගො පරියාදියති, පවත්තසීසං ජීවිතින්ද්රියං චුතිචිත්තං පරියාදියති. තත්ථ අවිජ්ජාපරියාදායකං චිත්තං ජීවිතින්ද්රියං පරියාදාතුං න සක්කොති, ජීවිතින්ද්රියපරියාදායකං අවිජ්ජං පරියාදාතුං න සක්කොති . අඤ්ඤං අවිජ්ජාපරියාදායකං චිත්තං, අඤ්ඤං ජීවිතන්ද්රියපරියාදායකං. යස්ස චෙතං සීසද්වයං සමං පරියාදානං ගච්ඡති, සො ජීවිතසමසීසී නාම.

කථං පනිදං සමං හොතීති? වාරසමතාය. යස්මිඤ්හි වාරෙ මග්ගවුට්ඨානං හොති, සොතාපත්තිමග්ගෙ පඤ්ච පච්චවෙක්ඛණානි, සකදාගාමිමග්ගෙ පඤ්ච, අනාගාමිමග්ගෙ පඤ්ච, අරහත්තමග්ගෙ චත්තාරීති එකූනවීසතිමෙ පච්චවෙක්ඛණඤාණෙ පතිට්ඨාය භවඞ්ගං ඔතරිත්වා පරිනිබ්බායතො ඉමාය වාරසමතාය ඉදං උභයසීසපරියාදානම්පි සමං හොතීති ඉමාය වාරසමතාය. වාරසමවුත්තිදායකෙන හි මග්ගචිත්තෙන අත්තනො අනන්තරං විය නිප්ඵාදෙතබ්බා පච්චවෙක්ඛණවාරා ච කිලෙසපරියාදානස්සෙව වාරාති වත්තබ්බතං අරහති. ‘‘විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණං හොතී’’ති (ම. නි. 1.78; සං. නි. 3.12, 14) වචනතො පච්චවෙක්ඛණපරිසමාපනෙන කිලෙසපරියාදානං සම්පාපිතං නාම හොතීති ඉමාය වාරවුත්තියා සමතාය කිලෙසපරියාදානජීවිතපරියාදානානං සමතා වෙදිතබ්බා. තෙනෙවාහ ‘‘යස්මා පනස්ස…පෙ... තස්මා එවං වුත්ත’’න්ති.

ආයුනො වෙමජ්ඣං අනතික්කමිත්වා අන්තරාව කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායතීති අන්තරාපරිනිබ්බායී. තෙනාහ ‘‘යො පඤ්චසු සුද්ධාවාසෙසූ’’තිආදි . වෙමජ්ඣෙති අවිහාදීසු යත්ථ උප්පන්නො, තත්ථ ආයුනො වෙමජ්ඣෙ. ආයුවෙමජ්ඣං උපහච්ච අතික්කමිත්වා තත්ථ පරිනිබ්බායතීති උපහච්චපරිනිබ්බායී. තෙනාහ ‘‘යො තත්ථෙවා’’තිආදි. අසඞ්ඛාරෙන අප්පයොගෙන අනුස්සාහෙන අකිලමන්තො තික්ඛින්ද්රියතාය සුඛෙනෙව පරිනිබ්බායතීති අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී. තෙනාහ ‘‘යො තෙසංයෙවා’’තිආදි. තෙසංයෙව පුග්ගලානන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. අප්පයොගෙනාති අධිමත්තප්පයොගෙන විනා අප්පකසිරෙන. සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන කිලමන්තො දුක්ඛෙන පරිනිබ්බායතීති සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී. උද්ධංවාහිභාවෙන උද්ධමස්ස තණ්හාසොතං වට්ටසොතඤ්චාති, උද්ධං වා ගන්ත්වා පටිලභිතබ්බතො උද්ධමස්ස මග්ගසොතන්ති උද්ධංභොතො. පටිසන්ධිවසෙන අකනිට්ඨං ගච්ඡතීති අකනිට්ඨගාමී.

එත්ථ පන චතුක්කං වෙදිතබ්බං. යො හි අවිහතො පට්ඨාය චත්තාරො දෙවලොකෙ සොධෙත්වා අකනිට්ඨං ගන්ත්වා පරිනිබ්බායති, අයං උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී නාම. අයඤ්හි අවිහෙසු කප්පසහස්සං වසන්තො අරහත්තං පත්තුං අසක්කුණිත්වා අතප්පං ගච්ඡති, තත්රාපි ද්වෙ කප්පසහස්සානි වසන්තො අරහත්තං පත්තුං අසක්කුණිත්වා සුදස්සං ගච්ඡති, තත්රාපි චත්තාරි කප්පසහස්සානි වසන්තො අරහත්තං පත්තුං අසක්කුණිත්වා සුදස්සිං ගච්ඡති, තත්රාපි අට්ඨ කප්පසහස්සානි වසන්තො අරහත්තං පත්තුං අසක්කුණිත්වා අකනිට්ඨං ගච්ඡති, තත්ථ වසන්තො අග්ගමග්ගං අධිගච්ඡති. තත්ථ යො අවිහතො පට්ඨාය දුතියං වා චතුත්ථං වා දෙවලොකං ගන්ත්වා පරිනිබ්බායති, අයං උද්ධංසොතො න අකනිට්ඨගාමී නාම. යො කාමභවතො චවිත්වා අකනිට්ඨෙසු පරිනිබ්බායති, අයං න උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී නාම. යො හෙට්ඨා චතූසු දෙවලොකෙසු තත්ථ තත්ථෙව නිබ්බත්තිත්වා පරිනිබ්බායති, අයං න උද්ධංසොතො න අකනිට්ඨගාමීති.

එතෙ පන අවිහෙසු උප්පන්නසමනන්තරආයුවෙමජ්ඣං අප්පත්වාව පරිනිබ්බායනවසෙන තයො අන්තරාපරිනිබ්බායිනො, එකො උපහච්චපරිනිබ්බායී, එකො උද්ධංසොතොති පඤ්චවිධො, අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිවිභාගෙන දස හොන්ති, තථා අතප්පසුදස්සසුදස්සීසූති චත්තාරො දසකාති චත්තාරීසං. අකනිට්ඨෙ පන උද්ධංසොතො නත්ථි, තයො අන්තරාපරිනිබ්බායිනො, එකො උපහච්චපරිනිබ්බායීති චත්තාරො, අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිවිභාගෙන අට්ඨාති අට්ඨචත්තාරීසං අනාගාමිනො. සත්තමාදීසු නත්ථි වත්තබ්බං.

අනිච්චානුපස්සීසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. නිද්දසවත්ථුසුත්තවණ්ණනා

20. දසමෙ නිද්දසවත්ථූනීති ආදිසද්දලොපෙනායං නිද්දෙසොති ආහ ‘‘නිද්දසාදිවත්ථූනී’’ති. නත්ථි ඉදානි ඉමස්ස දසාති නිද්දසො. පඤ්හොති ඤාතුං ඉච්ඡිතො අත්ථො. පුන දසවස්සො න හොතීති තෙසං මතිමත්තමෙතන්ති දස්සෙතුං ‘‘සො කිරා’’ති කිරසද්දග්ගහණං. නිද්දසොති චෙතං වචනමත්තං. තස්ස නිබ්බීසාදිභාවස්ස විය නින්නවාදිභාවස්ස ච ඉච්ඡිතත්තාති දස්සෙතුං ‘‘න කෙවලඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. ගාමෙ විචරන්තොති ගාමෙ පිණ්ඩාය චරන්තො. න ඉදං තිත්ථියානං අධිවචනං තෙසු තන්නිමිත්තස්ස අභාවා, සාසනෙපි සෙඛස්සපි න ඉදං අධිවචනං, කිමඞ්ගං පන පුථුජ්ජනස්ස. යස්ස පනෙතං අධිවචනං යෙන ච කාරණෙන, තං දස්සෙතුං ‘‘ඛීණාසවස්සෙත’’න්තිආදි වුත්තං. අප්පටිසන්ධිකභාවො හිස්ස පච්චක්ඛතො කාරණං. පරම්පරාය ඉතරානි යානි පාළියං ආගතානිං.

සික්ඛාය සම්මදෙව ආදානං සික්ඛාසමාදානං. තං පනස්සා පාරිපූරියා වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘සික්ඛාත්තයපූරණෙ’’ති. සික්ඛාය වා සම්මදෙව ආදිතො පට්ඨාය රක්ඛණං සික්ඛාසමාදානං. තඤ්ච අත්ථතො පූරණෙන පරිච්ඡින්නං අරක්ඛණෙ සබ්බෙන සබ්බං අභාවතො, රක්ඛණෙ ච පරිපූරණතො. බලවච්ඡන්දොති දළ්හච්ඡන්දො. ආයතින්ති අනන්තරානාගතදිවසාදිකාලො අධිප්පෙතො, න අනාගතභවොති ආහ ‘‘අනාගතෙ පුනදිවසාදීසුපී’’ති. සික්ඛං පරිපූරෙන්තස්ස තත්ථ නිබද්ධභත්තිතා අවිගතපෙමතා. තෙභූමකධම්මානං අනිච්චාදිවසෙන සම්මදෙව නිජ්ඣානං ධම්මනිසාමනාති ආහ ‘‘විපස්සනායෙතං අධිවචන’’න්ති. තණ්හාවිනයෙති භඞ්ගානුපස්සනාඤාණානුභාවසිද්ධෙ තණ්හාවික්ඛම්භනෙ. එකීභාවෙති ගණසඞ්ගණිකාකිලෙසසඞ්ගණිකාවිගමසිද්ධෙ විවෙකවාසෙ. වීරියාරම්භෙති සම්මප්පධානස්ස පග්ගණ්හනෙ . තං පන සබ්බසො වීරියස්ස පරිබ්රූහනං හොතීති ආහ ‘‘කායිකචෙතසිකස්ස වීරියස්ස පූරණෙ’’ති. සතියඤ්චෙව නිපකභාවෙ චාති සතොකාරිතාය චෙව සම්පජානකාරිතාය ච. සතිසම්පජඤ්ඤබලෙනෙව හි වීරියාරම්භො ඉජ්ඣති. දිට්ඨිපටිවෙධෙති මග්ගසම්මාදිට්ඨියා පටිවිජ්ඣනෙ. තෙනාහ ‘‘මග්ගදස්සනෙ’’ති.

නිද්දසවත්ථුසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනුසයවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.