📜

6. අබ්යාකතවග්ගො

1-2. අබ්යාකතසුත්තාදිවණ්ණනා

54-55. ඡට්ඨවග්ගස්ස පඨමං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. දුතියෙ අතීතෙ අත්තභාවෙ නිබ්බත්තකං කම්මන්ති ‘‘පුරිමකම්මභවස්මිං මොහො අවිජ්ජා, ආයූහනා සඞ්ඛාරා, නිකන්ති තණ්හා, උපගමනං උපාදානං, චෙතනා භවො’’ති එවමාගතං සපරික්ඛාරං පඤ්චවිධං කම්මවට්ටමාහ. එතරහි මෙ අත්තභාවො න සියාති විඤ්ඤාණනාමරූපසළායතනඵස්සවෙදනාසහිතං පච්චුප්පන්නං පඤ්චවිධං විපාකවට්ටමාහ. යං අත්ථිකන්ති යං පරමත්ථතො විජ්ජමානකං. තෙනාහ ‘‘භූත’’න්ති. තඤ්හි පච්චයනිබ්බත්තතාය ‘‘භූත’’න්ති වුච්චති. තං පජහාමීති තප්පටිබද්ධච්ඡන්දරාගප්පහානෙන තතො එව ආයතිං අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනවසෙන පජහාමි පරිච්චජාමි. හරිතන්තන්ති (ම. නි. අට්ඨ. 1.303) හරිතමෙව. අන්ත-සද්දෙන පදවඩ්ඪනං කතං යථා ‘‘වනන්තං සුත්තන්ත’’න්ති, අල්ලතිණාදීනි ආගම්ම නිබ්බායතීති අත්ථො. පථන්තන්ති මහාමග්ගං. සෙලන්තන්ති පබ්බතං. උදකන්තන්ති උදකං. රමණීයං වා භූමිභාගන්ති තිණගුම්බාදිරහිතං විවිත්තං අබ්භොකාසභූමිභාගං. අනාහාරාති අපච්චයා නිරුපාදානා. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

අබ්යාකතසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. තිස්සබ්රහ්මාසුත්තවණ්ණනා

56. තතියෙ විවිත්තානි තාදිසානි පන පරියන්තානි අතිදූරානි හොන්තීති ආහ ‘‘අන්තිමපරියන්තිමානී’’ති. අන්තෙ භවානි අන්තිමානි, අන්තිමානියෙව පරියන්තිමානි. උභයෙනපි අතිදූරතං දස්සෙති. සමන්නාහාරෙ ඨපයමානොති ඉන්ද්රියං සමාකාරෙන වත්තෙන්තො ඉන්ද්රියසමතං පටිපාදෙන්තො නාම හොති. විපස්සනාචිත්තසම්පයුත්තො සමාධි, සතිපි සඞ්ඛාරනිමිත්තාවිරහෙ නිච්චනිමිත්තාදිවිරහතො ‘‘අනිමිත්තො’’ති වුච්චතීති ආහ ‘‘අනිමිත්තන්ති බලවවිපස්සනාසමාධි’’න්ති.

තිස්සබ්රහ්මාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4-7. සීහසෙනාපතිසුත්තාදිවණ්ණනා

57-60. චතුත්ථෙ කුච්ඡිතො අරියො කදරියො. ථද්ධමච්ඡරියසදිසං හි කුච්ඡිතං සබ්බනිහීනං නත්ථි සබ්බකුසලානං ආදිභූතස්ස නිසෙධනතො. සෙසමෙත්ථ පඤ්චමාදීනි ච උත්තානත්ථානෙව.

සීහසෙනාපතිසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. පචලායමානසුත්තවණ්ණනා

61. අට්ඨමෙ ආලොකසඤ්ඤං මනසි කරෙය්යාසීති දිවා වා රත්තිං වා සූරියපජ්ජොතචන්දමණිආදීනං ආලොකං ‘‘ආලොකො’’ති මනසි කරෙය්යාසි. ඉදං වුත්තං හොති – සූරියචන්දාලොකාදිං දිවා රත්තිඤ්ච උපලද්ධං යථාලද්ධවසෙනෙව මනසි කරෙය්යාසි, චිත්තෙ ඨපෙය්යාසි. යථා තෙ සුභාවිතාලොකකසිණස්ස විය කසිණාලොකො යදිච්ඡකං යාවදිච්ඡකඤ්ච සො ආලොකො රත්තියං උපතිට්ඨති, යෙන තත්ථ දිවාසඤ්ඤං ඨපෙය්යාසි, දිවා විය විගතථිනමිද්ධොව භවෙය්යාසීති. තෙනාහ ‘‘යථා දිවා තථා රත්ති’’න්ති. ඉති විවටෙන චෙතසාති එවං අපිහිතෙන චිත්තෙන ථිනමිද්ධපිධානෙන අපිහිතත්තා. අපරියොනද්ධෙනාති සමන්තතො අනොනද්ධෙන අසඤ්ඡාදිතෙන. සහොභාසන්ති සඤාණොභාසං. ථිනමිද්ධවිනොදනආලොකොපි වා හොතු කසිණාලොකොපි වා පරිකම්මාලොකොපි වා, උපක්කිලෙසාලොකො විය සබ්බොයං ආලොකො ඤාණසමුට්ඨානොවාති. යෙසං අකරණෙ පුග්ගලො මහාජානියො හොති, තානි අවස්සං කාතබ්බානි. යානි අකාතුම්පි වට්ටන්ති, සති සමවායෙ කාතබ්බතො තානි කරණීයානීති ආහ ‘‘ඉතරානි කරණීයානී’’ති. අථ වා කත්තබ්බානි කම්මානි කරණං අරහන්තීති කරණීයානි. ඉතරානි කිච්චානීතිපි වදන්ති.

ආදිනයප්පවත්තා විග්ගාහිකකථාති ‘‘න ත්වං ඉමං ධම්මවිනයං ආජානාසි, අහං ඉමං ධම්මවිනයං ආජානාමි, කිං ත්වං ඉමං ධම්මවිනයං ආජානිස්සසි, මිච්ඡාපටිපන්නො ත්වමසි, අහමස්මි සම්මාපටිපන්නො, සහිතං මෙ, අසහිතං තෙ, පුරෙවචනීයං පච්ඡා අවච, පච්ඡාවචනීයං පුරෙ අවච, අධිචිණ්ණං තෙ විපරාවත්තං, ආරොපිතො තෙ වාදො, නිග්ගහිතො ත්වමසි. චර වාදප්පමොක්ඛාය, නිබ්බෙඨෙහි වා සචෙ පහොසී’’ති (දී. නි. 1.18; ම. නි. 3.41) එවංපවත්තා කථා. තත්ථ සහිතං මෙති (දී. නි. අට්ඨ. 1.18) මය්හං වචනං සහිතං සිලිට්ඨං, අත්ථයුත්තං කාරණයුත්තන්ති අත්ථො. සහිතන්ති වා පුබ්බාපරාවිරුද්ධං. අසහිතං තෙති තුය්හං වචනං අසහිතං අසිලිට්ඨං. අධිචිණ්ණං තෙ විපරාවත්තන්ති යං තුය්හං දීඝරත්තාචිණ්ණවසෙන සුප්පගුණං, තං මය්හං එකවචනෙනෙව විපරාවත්තං පරිවත්තිත්වා ඨිතං, න කිඤ්චි ජානාසීති අත්ථො. ආරොපිතො තෙ වාදොති මයා තව වාදෙ දොසො ආරොපිතො. චර වාදප්පමොක්ඛායාති දොසමොචනත්ථං චර විචර, තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා සික්ඛාති අත්ථො. නිබ්බෙඨෙහි වා සචෙ පහොසීති අථ සයං පහොසි, ඉදානි එව නිබ්බෙඨෙහීති අත්ථො.

තණ්හා සබ්බසො ඛීයන්ති එත්ථාති තණ්හාසඞ්ඛයො, තස්මිං. තණ්හාසඞ්ඛයෙති ච ඉදං විසයෙ භුම්මන්ති ආහ ‘‘තං ආරම්මණං කත්වා’’ති. විමුත්තචිත්තතායාති සබ්බසංකිලෙසෙහි විප්පයුත්තචිත්තතාය. අපරභාගෙ පටිපදා නාම අරියසච්චාභිසමයො. සා සාසනචාරිගොචරා පච්චත්තං වෙදිතබ්බතොති ආහ ‘‘පුබ්බභාගප්පටිපදං සංඛිත්තෙන දෙසෙථාති පුච්ඡතී’’ති. අකුප්පධම්මතාය ඛයවයසඞ්ඛාතං අන්තං අතීතාති අච්චන්තා, සො එව අපරිහායනසභාවත්තා අච්චන්තා නිට්ඨා අස්සාති අච්චන්තනිට්ඨා. තෙනාහ ‘‘එකන්තනිට්ඨො සතතනිට්ඨොති අත්ථො’’ති. න හි පටිවිද්ධස්ස ලොකුත්තරධම්මස්ස දස්සන්නං කුප්පන්නං නාම අත්ථි. අච්චන්තමෙව චතූහි යොගෙහි ඛෙමො එතස්ස අත්ථීති අච්චන්තයොගක්ඛෙමී. මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස වුසිතත්තා තස්ස ච අපරිහායනසභාවත්තා අච්චන්තං බ්රහ්මචාරීති අච්චන්තබ්රහ්මචාරී. තෙනාහ ‘‘නිච්චබ්රහ්මචාරීති අත්ථො’’ති. පරියොසානන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියපරියපරියොසානං වට්ටදුක්ඛපරියොසානඤ්ච.

පඤ්චක්ඛන්ධාති පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. සක්කායසබ්බඤ්හි සන්ධාය ඉධ ‘‘සබ්බෙ ධම්මා’’ති වුත්තං විපස්සනාවිසයස්ස අධිප්පෙතත්තා. තස්මා ආයතනධාතුයොපි තග්ගතිකා එව දට්ඨබ්බා. තෙනාහ භගවා ‘‘නාලං අභිනිවෙසායා’’ති. න යුත්තා අභිනිවෙසාය ‘‘එතං මම, එසො මෙ අත්තා’’ති අජ්ඣොසානාය. ‘‘අලමෙව නිබ්බින්දිතුං අලං විරජ්ජිතු’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.272; සං. නි. 2.124, 128, 134, 143) විය අලං-සද්දො යුත්තත්ථොපි හොතීති ආහ ‘‘න යුත්තා’’ති. සම්පජ්ජන්තීති භවන්ති. යදිපි ‘‘තතියා චතුත්ථී’’ති ඉදං විසුද්ධිද්වයං අභිඤ්ඤාපඤ්ඤා, තස්ස පන සපච්චයනාමරූපදස්සනභාවතො සති ච පච්චයපරිග්ගහෙ සපච්චයත්තා අනිච්චන්ති, නාමරූපස්ස අනිච්චතාය දුක්ඛං, දුක්ඛඤ්ච අනත්තාති අත්ථතො ලක්ඛණත්තයං සුපාකටමෙව හොතීති ආහ ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති ඤාතපරිඤ්ඤාය අභිජානාතී’’ති. තථෙව තීරණපරිඤ්ඤායාති ඉමිනා අනිච්චාදිභාවෙන නාලං අභිනිවෙසායාති නාමරූපස්ස උපසංහරති, න අභිඤ්ඤාපඤ්ඤානං සම්භාරධම්මානං. පුරිමාය හි අත්ථතො ආපන්නං ලක්ඛණත්තයං ගණ්හාති සලක්ඛණසල්ලක්ඛණපරත්තා තස්සා. දුතියාය සරූපතො තස්සා ලක්ඛණත්තයාරොපනවසෙන සම්මසනභාවතො. එකචිත්තක්ඛණිකතාය අභිනිපාතමත්තතාය ච අප්පමත්තකම්පි. රූපපරිග්ගහස්ස ඔළාරිකභාවතො අරූපපරිග්ගහං දස්සෙති. දස්සෙන්තො ච වෙදනාය ආසන්නභාවතො, විසෙසතො සුඛසාරාගිතාය, භවස්සාදගධිතමානසතාය ච ථෙරස්ස වෙදනාවසෙන නිබ්බත්තෙත්වා දස්සෙති.

ඛයවිරාගොති ඛයසඞ්ඛාතො විරාගො සඞ්ඛාරානං පලුජ්ජනා. යං ආගම්ම සබ්බසො සඞ්ඛාරෙහි විරජ්ජනා හොති, තං නිබ්බානං අච්චන්තවිරාගො. නිරොධානුපස්සිම්හිපීති නිරොධානුපස්සිපදෙපි. එසෙව නයොති අතිදිසිත්වා තං එකදෙසෙන විවරන්තො ‘‘නිරොධොපි හි…පෙ… දුවිධොයෙවා’’ති ආහ. ඛන්ධානං පරිච්චජනං තප්පටිබද්ධකිලෙසප්පහානවසෙනාති යෙනාකාරෙන විපස්සනා කිලෙසෙ පජහති, තෙනාකාරෙන තංනිමිත්තක්ඛන්ධෙ ච පජහතීති වත්තබ්බතං අරහතීති ආහ ‘‘සා හි…පෙ… වොස්සජ්ජතී’’ති. ආරම්මණතොති කිච්චසාධනවසෙන ආරම්මණකරණතො. එවඤ්හි මග්ගතො අඤ්ඤෙසං නිබ්බානාරම්මණානං පක්ඛන්දනවොස්සග්ගාභාවො සිද්ධොව හොති. පරිච්චජනෙන පක්ඛන්දනෙන චාති ද්වීහිපි වා කාරණෙහි. සොති මග්ගො. සබ්බෙසං ඛන්ධානං වොස්සජ්ජනං තප්පටිබද්ධසංකිලෙසප්පහානෙන දට්ඨබ්බං. යස්මා වා විපස්සනාචිත්තං පක්ඛන්දතීති මග්ගසම්පයුත්තචිත්තං සන්ධායාහ. මග්ගො ච සමුච්ඡෙදවසෙන කිලෙසෙ ඛන්ධෙ ච පරිච්චජති, තස්මා යථාක්කමං විපස්සනාමග්ගානඤ්ච වසෙන පක්ඛන්දනපරිච්චාගවොස්සග්ගාපි වෙදිතබ්බා. තදුභයසමඞ්ගීති විපස්සනාසමඞ්ගී මග්ගසමඞ්ගී ච. ‘‘අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤං පජහතී’’තිආදිවචනතො (පටි. ම. 1.52) හි යථා විපස්සනාය කිලෙසානං පරිච්චාගප්පටිනිස්සග්ගො ලබ්භති, එවං ආයතිං තෙහි කිලෙසෙහි උප්පාදෙතබ්බක්ඛන්ධානම්පි පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො වත්තබ්බො. පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො පන මග්ගෙ ලබ්භමානාය එකන්තකාරණභූතාය වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාය වසෙන වෙදිතබ්බො. මග්ගෙ පන තදුභයම්පි ඤායාගතමෙව නිප්පරියායතොව ලබ්භමානත්තා. තෙනාහ ‘‘තදුභයසමඞ්ගීපුග්ගලො’’තිආදි. පුච්ඡන්තස්ස අජ්ඣාසයවසෙන ‘‘න කිඤ්චි ලොකෙ උපාදියතී’’ති එත්ථ කාමුපාදානවසෙන උපාදියනං පටික්ඛිපතීති ආහ ‘‘තණ්හාවසෙන න උපාදියතී’’ති. තණ්හාවසෙන වා අසති උපාදියනෙ දිට්ඨිවසෙන උපාදියනං අනවකාසමෙවාති ‘‘තණ්හාවසෙන’’ඉච්චෙව වුත්තං. න පරාමසතීති නාදියති. දිට්ඨිපරාමාසවසෙන වා ‘‘නිච්ච’’න්තිආදිනා න පරාමසති. සංඛිත්තෙනෙව කථෙසීති තස්ස අජ්ඣාසයවසෙන පපඤ්චං අකත්වා කථෙසි.

පචලායමානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. මෙත්තසුත්තවණ්ණනා

62. නවමෙ මා, භික්ඛවෙ, පුඤ්ඤානන්ති (ඉතිවු. අට්ඨ. 62) එත්ථ මාති පටිසෙධෙ නිපාතො. පුඤ්ඤ-සද්දො ‘‘කුසලානං, භික්ඛවෙ, ධම්මානං සමාදානහෙතු එවමිදං පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතී’’තිආදීසු (දී. නි. 3.80) පුඤ්ඤඵලෙ ආගතො. ‘‘අවිජ්ජාගතොයං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො පුඤ්ඤඤ්චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොතී’’තිආදීසු (සං. නි. 2.51) කාමරූපාවචරසුචරිතෙසු. ‘‘පුඤ්ඤූපගං හොති විඤ්ඤාණ’’න්තිආදීසු (සං. නි. 2.51) සුගතිවිසෙසභූතෙ උපපත්තිභවෙ. ‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි දානමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු, සීලමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු, භාවනාමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථූ’’තිආදීසු (ඉතිවු. 60; දී. නි. 3.305; අ. නි. 8.36) කුසලචෙතනායං. ඉධ පන තෙභූමකකුසලධම්මෙ වෙදිතබ්බො. භායිත්ථාති එත්ථ දුවිධං භයං ඤාණභයං, සාරජ්ජභයන්ති. තත්ථ ‘‘යෙපි තෙ, භික්ඛවෙ, දෙවා දීඝායුකා වණ්ණවන්තො සුඛබහුලා උච්චෙසු විමානෙසු චිරට්ඨිතිකා, තෙපි තථාගතස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා යෙභුය්යෙන භයං සංවෙගං සන්තාසං ආපජ්ජන්තී’’ති (අ. නි. 4.33) ආගතං ඤාණභයං. ‘‘අහුදෙව භයං, අහු ඡම්භිතත්තං, අහු ලොමහංසො’’තිආදීසු (දී. නි. 2.318) ආගතං සාරජ්ජභයං. ඉධාපි සාරජ්ජභයමෙව. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – භික්ඛවෙ, දීඝරත්තං කායවචීසංයමො වත්තප්පටිවත්තපූරණං එකාසනං එකසෙය්යං ඉන්ද්රියදමො ධුතධම්මෙහි චිත්තස්ස නිග්ගහො සතිසම්පජඤ්ඤං කම්මට්ඨානානුයොගවසෙන වීරියාරම්භොති එවමාදීනි යානි භික්ඛුනා නිරන්තරං පවත්තෙතබ්බානි පුඤ්ඤානි, තෙහි මා භායිත්ථ, මා භයං සන්තාසං ආපජ්ජිත්ථ. එකච්චස්ස දිට්ඨධම්මසුඛස්ස උපරොධභයෙන සම්පරායිකනිබ්බානසුඛදායකෙහි පුඤ්ඤෙහි මා භායිත්ථාති. නිස්සක්කෙ ඉදං සාමිවචනං.

ඉදානි තතො අභායිතබ්බභාවෙ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘සුඛස්සෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ සුඛ-සද්දො ‘‘සුඛො බුද්ධානමුප්පාදො, සුඛා විරාගතා ලොකෙ’’තිආදීසු (ධ. ප. 194) සුඛමූලෙ ආගතො. ‘‘යස්මා ච ඛො, මහාලි, රූපං සුඛං සුඛානුපතිතං සුඛාවක්කන්ත’’න්තිආදීසු (සං. නි. 3.60) සුඛාරම්මණෙ. ‘‘යාවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, න සුකරං අක්ඛානෙන පාපුණිතුං යාව සුඛා සග්ගා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.255) සුඛපච්චයට්ඨානෙ. ‘‘සුඛො පුඤ්ඤස්ස උච්චයො’’තිආදීසු (ධ. ප. 118) සුඛහෙතුම්හි. ‘‘දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරා එතෙ ධම්මා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.82) අබ්යාපජ්ජෙ. ‘‘නිබ්බානං පරමං සුඛ’’න්තිආදීසු (ම. නි. 2.215; ධ. ප. 203, 204) නිබ්බානෙ. ‘‘සුඛස්ස ච පහානා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.232; ම. නි. 1.271; සං. නි. 2.152) සුඛවෙදනායං. ‘‘අදුක්ඛමසුඛං සන්තං, සුඛමිච්චෙව භාසිත’’න්තිආදීසු (සං. නි. 4.253; ඉතිවු. 53) උපෙක්ඛාවෙදනායං. ‘‘ද්වෙපි මයා, ආනන්ද, වෙදනා වුත්තා පරියායෙන සුඛා වෙදනා දුක්ඛා වෙදනා’’තිආදීසු (ම. නි. 2.89) ඉට්ඨසුඛෙසු. ‘‘සුඛො විපාකො පුඤ්ඤාන’’න්තිආදීසු (පෙටකො. 23) ඉට්ඨවිපාකෙ. ඉධාපි ඉට්ඨවිපාකෙ එව දට්ඨබ්බො. ඉට්ඨස්සාතිආදීසු ඉච්ඡිතබ්බතො චෙව අනිට්ඨප්පටිපක්ඛතො ච ඉට්ඨස්ස. කමනීයතො මනස්මිඤ්ච කමනතො පවිසනතො කන්තස්ස. පියායිතබ්බතො සන්තප්පනතො ච පියස්ස. මනනීයතො මනස්ස වඩ්ඪනතො ච මනාපස්සාති අත්ථො වෙදිතබ්බො. යදිදං පුඤ්ඤානීති පුඤ්ඤානීති යදිදං වචනං, එතං සුඛස්ස ඉට්ඨස්ස විපාකස්ස අධිවචනං නාමං. සුඛස්සෙතං යදිදං පුඤ්ඤානීති ඵලෙන කාරණස්ස අභෙදොපචාරං වදති. තෙන කතූපචිතානං පුඤ්ඤානං අවස්සංභාවිඵලං සුත්වා අප්පමත්තෙන සක්කච්චං පුඤ්ඤානි කත්තබ්බානීති පුඤ්ඤකිරියායං නියොජෙති, ආදරඤ්ච නෙසං තත්ථ උප්පාදෙති.

ඉදානි අත්තනා සුනෙත්තකාලෙ කතෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දීඝරත්තං පච්චනුභූතං භවන්තරප්පටිච්ඡන්නං උළාරතරං පුඤ්ඤවිපාකං උදාහරිත්වා තමත්ථං පාකටතරං කරොන්තො ‘‘අභිජානාමි ඛො පනාහ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අභිජානාමීති අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙන ජානාමි, පච්චක්ඛතො බුජ්ඣාමි. දීඝරත්තන්ති චිරකාලං. පුඤ්ඤානන්ති දානාදීනං කුසලධම්මානං. සත්ත වස්සානීති සත්ත සංවච්ඡරානි. මෙත්තචිත්තන්ති මිජ්ජතීති මෙත්තා, සිනිය්හතීති අත්ථො. මිත්තෙ භවා, මිත්තස්ස වා එසා පවත්තීතිපි මෙත්තා. ලක්ඛණාදිතො පන හිතාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා, හිතූපසංහාරරසා, ආඝාතවිනයපච්චුපට්ඨානා, සත්තානං මනාපභාවදස්සනපදට්ඨානා. බ්යාපාදූපසමො එතිස්සා සම්පත්ති, සිනෙහසම්භවො විපත්ති. මෙත්තචිත්තං භාවෙත්වාති මෙත්තාසහගතං චිත්තං, චිත්තසීසෙන සමාධි වුත්තොති මෙත්තාසමාධිං මෙතාබ්රහ්මවිහාරං උප්පාදෙත්වා චෙව වඩ්ඪෙත්වා ච.

සත්ත සංවට්ටවිවට්ටකප්පෙති සත්ත මහාකප්පෙ. සංවට්ටවිවට්ටග්ගහණෙනෙව හි සංවට්ටට්ඨායිවිවට්ටට්ඨායිනොපි ගහිතා. ඉමං ලොකන්ති කාමලොකං. සංවට්ටමානෙ සුදන්ති සංවට්ටමානෙ, සුදන්ති නිපාතමත්තං, විපජ්ජමානෙති අත්ථො. ‘‘වරසංවත්තට්ඨානෙ සුද’’න්තිපි පඨන්ති. කප්පෙති කාලෙ. කප්පසීසෙන හි කාලො වුත්තො, කාලෙ ඛීයමානෙ සබ්බොපි ඛීයතෙව. යථාහ – ‘‘කාලො ඝසති භූතානි, සබ්බානෙව සහත්තනා’’ති (ජා. 1.2.190). ‘‘ආභස්සරූපගො හොමී’’ති වුත්තත්තා තෙජොසංවට්ටවසෙනෙත්ථ කප්පවුට්ඨානං වෙදිතබ්බං. ආභස්සරූපගොති තත්ථ පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන ආභස්සරබ්රහ්මලොකං උපගච්ඡාමීති ආභස්සරූපගො හොමි. විවට්ටමානෙති සණ්ඨහමානෙති අත්ථො. සුඤ්ඤං බ්රහ්මවිමානං උපපජ්ජාමීති කස්සචි සත්තස්ස තත්ථ නිබ්බත්තස්ස අභාවතො සුඤ්ඤං යං පඨමජ්ඣානභූමිසඞ්ඛාතං බ්රහ්මවිමානං ආදිතො නිබ්බත්තති, තං පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන උපපජ්ජාමි උපෙමි.

බ්රහ්මාති කාමාවචරසත්තෙහි විසිට්ඨට්ඨෙන තථා තථා බ්රූහිතගුණතාය බ්රහ්මවිහාරතො නිබ්බත්තනට්ඨෙන ච බ්රහ්මා. බ්රහ්මපාරිසජ්ජබ්රහ්මපුරොහිතෙහි මහන්තො බ්රහ්මාති මහාබ්රහ්මා, තතො එව තෙ අභිභවිත්වා ඨිතත්තා අභිභූ. තෙහි න කෙනචිපි ගුණෙන අභිභූතොති අනභිභූතො. අඤ්ඤදත්ථූති එකංසවචනෙ නිපාතො. දස්සනතො දසො, අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං දස්සනසමත්ථො අභිඤ්ඤාඤාණෙන පස්සිතබ්බං පස්සාමීති අත්ථො. සෙසබ්රහ්මානං ඉද්ධිපාදභාවනාබලෙන අත්තනො චිත්තඤ්ච මම වසෙ වත්තෙමීති වසවත්තී හොමීති යොජෙතබ්බං. තදා කිර බොධිසත්තො අට්ඨසමාපත්තිලාභීපි සමානො තථා සත්තහිතං අත්තනො පාරමිපූරණඤ්ච ඔලොකෙන්තො තාසු එව ද්වීසු ඣානභූමීසු නිකන්ති උප්පාදෙත්වා මෙත්තාබ්රහ්මවිහාරවසෙන අපරාපරං සංසරි. තෙන වුත්තං ‘‘සත්ත වස්සානි…පෙ… වසවත්තී’’ති.

එවං භගවා රූපාවචරපුඤ්ඤස්ස විපාකමහන්තතං පකාසෙත්වා ඉදානි කාමාවචරපුඤ්ඤස්සපි විපාකං දස්සෙන්තො ‘‘ඡත්තිංසක්ඛත්තු’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ සක්කො අහොසින්ති ඡත්තිංසක්ඛත්තුං ඡත්තිංසවාරෙ අඤ්ඤත්ථ අනුපපජ්ජිත්වා නිරන්තරං සක්කො දෙවානමින්දො තාවතිංසදෙවරාජා අහොසිං. රාජා අහොසින්තිආදීසු චතූහි අච්ඡරියධම්මෙහි චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි ච ලොකං රඤ්ජෙතීති රාජා. චක්කරතනං වත්තෙති, චතූහි සම්පත්තිචක්කෙහි වත්තති, තෙහි ච පරං වත්තෙති, පරහිතාය ච ඉරියාපථචක්කානං වත්තො එතස්මිං අත්ථීති චක්කවත්තී. ‘‘රාජා’’ති චෙත්ථ සාමඤ්ඤං, ‘‘චක්කවත්තී’’ති විසෙසං. ධම්මෙන චරතීති ධම්මිකො, ඤායෙන සමෙන වත්තතීති අත්ථො. ධම්මෙනෙව රජ්ජං ලභිත්වා රාජා ජාතොති ධම්මරාජා, දසවිධෙ කුසලධම්මෙ අගරහිතෙ ච රාජධම්මෙ නියුත්තොති ධම්මිකො. තෙන ච ධම්මෙන සකලං ලොකං රඤ්ජෙතීති ධම්මරාජා. පරහිතධම්මකරණෙන වා ධම්මිකො, අත්තහිතධම්මකරණෙන ධම්මරාජා. යස්මා චක්කවත්තී ධම්මෙන ඤායෙන රජ්ජං අධිගච්ඡති, න අධම්මෙන, තස්මා වුත්තං ‘‘ධම්මෙන ලද්ධරජ්ජත්තා ධම්මරාජා’’ති.

චතූසු දිසාසු සමුද්දපරියොසානතාය චාතුරන්තා නාම තත්ථ තත්ථ දීපෙ මහාපථවීති ආහ ‘‘පුරත්ථිම…පෙ… ඉස්සරො’’ති. විජිතාවීති විජෙතබ්බස්ස විජිතවා, කාමකොධාදිකස්ස අබ්භන්තරස්ස පටිරාජභූතස්ස බාහිරස්ස ච අරිගණස්ස විජයී විජිනිත්වා ඨිතොති අත්ථො. කාමං චක්කවත්තිනො කෙනචි යුද්ධං නාම නත්ථි, යුද්ධෙන පන සාධෙතබ්බස්ස විජයස්ස සිද්ධියා ‘‘විජිතසඞ්ගාමො’’ති වුත්තං. ජනපදො වා චතුබ්බිධඅච්ඡරියධම්මෙන සමන්නාගතො අස්මිං රාජිනි ථාවරියං කෙනචි අසංහාරියං දළ්හභත්තිභාවං පත්තො, ජනපදෙ වා අත්තනො ධම්මිකාය පටිපත්තියා ථාවරියං ථිරභාවං පත්තොති ජනපදත්ථාවරියප්පත්තො. චණ්ඩස්ස හි රඤ්ඤො බලිදණ්ඩාදීහි ලොකං පීළයතො මනුස්සා මජ්ඣිමජනපදං ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බතසමුද්දතීරකන්දරාදීනි නිස්සාය පච්චන්තෙ වාසං කප්පෙන්ති. අතිමුදුකස්ස රඤ්ඤො චොරෙහි සාහසිකධනවිලොපපීළිතා මනුස්සා පච්චන්තං පහාය ජනපදමජ්ඣෙ වාසං කප්පෙන්ති. ඉති එවරූපෙ රාජිනි ජනපදො ථිරභාවං න පාපුණාති.

සත්තරතනසමන්නාගතොති චක්කරතනාදීහි සත්තහි රතනෙහි සමුපෙතො. තෙසු හි රාජා චක්කවත්තී චක්කරතනෙන අජිතං ජිනාති, හත්ථිඅස්සරතනෙහි විජිතෙ සුඛෙනෙව අනුවිචරති, පරිණායකරතනෙන විජිතමනුරක්ඛති, අවසෙසෙහි උපභොගසුඛමනුභවති. පඨමෙන චස්ස උස්සාහසත්තියොගො, පච්ඡිමෙන මන්තසත්තියොගො, හත්ථිඅස්සගහපතිරතනෙහි පභුසත්තියොගො සුපරිපුණ්ණො හොති. ඉත්ථිමණිරතනෙහි උපභොගසුඛමනුභවති, සෙසෙහි ඉස්සරියසුඛං. විසෙසතො චස්ස පුරිමානි තීණි අදොසකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙන සම්පජ්ජන්ති, මජ්ඣිමානි අලොභකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙන, පච්ඡිමමෙකං අමොහකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙනාති.

සූරාති සත්තිවන්තො, නිබ්භයාති අත්ථොති ආහ ‘‘අභීරුනො’’ති. අඞ්ගන්ති කාරණං. යෙන කාරණෙන ‘‘වීරා’’ති වුච්චෙය්යුං, තං වීරඞ්ගං. තෙනාහ ‘‘වීරියස්සෙතං නාම’’න්ති. යාව චක්කවාළපබ්බතා චක්කස්ස වත්තනතො ‘‘චක්කවාළපබ්බතං සීමං කත්වා ඨිතසමුද්දපරියන්ත’’න්ති වුත්තං. අදණ්ඩෙනාති ඉමිනා ධනදණ්ඩස්ස සරීරදණ්ඩස්ස ච අකරණං වුත්තං. අසත්ථෙනාති ඉමිනා පන සෙනාය යුජ්ඣනස්සාති තදුභයං දස්සෙතුං ‘‘න දණ්ඩෙනා’’තිආදි වුත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – යෙ කතාපරාධෙ සත්තෙ සතම්පි සහස්සම්පි ගණ්හන්ති, තෙ ධනදණ්ඩෙන රජ්ජං කාරෙන්ති. යෙ ඡෙජ්ජභෙජ්ජං අනුසාසන්ති, තෙ සත්ථදණ්ඩෙන. අහං පන දුවිධම්පි දණ්ඩං පහාය අදණ්ඩෙන අජ්ඣාවසිං. යෙ එකතොධාරාදිනා සත්ථෙන පරං විහෙඨෙන්ති, තෙ සත්ථෙන රජ්ජං කාරෙන්ති නාම. අහං පන සත්ථෙන ඛුද්දකමක්ඛිකාය පිවනමත්තම්පි ලොහිතං කස්සචි අනුප්පාදෙත්වා ධම්මෙනෙව ‘‘එහි ඛො, මහාරාජා’’ති එවං පටිරාජූහි සම්පටිච්ඡිතාගමනො වුත්තප්පකාරං පථවිං අභිජිනිත්වා අජ්ඣාවසිං, අභිවිජිනිත්වා සාමී හුත්වා වසින්ති.

ඉති භගවා අත්තානං කායසක්ඛිං කත්වා පුඤ්ඤානං විපාකමහන්තතං පකාසෙත්වා ඉදානි තමෙවත්ථං ගාථාබන්ධනෙන දස්සෙන්තො ‘‘පස්ස, පුඤ්ඤානං විපාක’’න්තිආදිමාහ. සුඛෙසිනොති ආලපනවචනමෙතං, තෙන සුඛපරියෙසකෙ සත්තෙ ආමන්තෙති. පාළියං පන ‘‘පස්සථා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘පස්සා’’ති වචනබ්යත්තයො කතොති දට්ඨබ්බො. මනුස්සානං උරෙ සත්ථං ඨපෙත්වා ඉච්ඡිතධනහරණාදිනා වා සාහසකාරිතාය සාහසිකා, තෙසං කම්මං සාහසිකකම්මං. පථවියා ඉස්සරො පථබ්යොති ආහ ‘‘පුථවිසාමිකො’’ති.

මෙත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. භරියාසුත්තවණ්ණනා

63. දසමෙ උච්චාසද්දා මහාසද්දා උද්ධං උග්ගතත්තා උච්චං පත්ථටත්තා මහන්තං අවිනිබ්භොගං විනිභුඤ්ජිත්වා ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යං සද්දං කරොන්තා වදන්ති. වචීඝොසොපි හි බහූහි එකජ්ඣං පවත්තිතො අත්ථතො ච සද්දතො ච දුරවබොධො කෙවලං මහානිග්ඝොසො එව හුත්වා සොතපථමාගච්ඡති. මච්ඡවිලොපෙති මච්ඡෙ විලුම්පිත්වා විය ගහණෙ, මච්ඡානං වා විලුම්පනෙ. කෙවට්ටානඤ්හි මච්ඡපච්ඡිට්ඨපිතට්ඨානෙ මහාජනො සන්නිපතිත්වා ‘‘ඉධ අඤ්ඤං එකං මච්ඡං දෙහි, එකං මච්ඡඵාලං දෙහි, එතස්ස තෙ මහා දින්නො, මය්හං ඛුද්දකො’’ති එවං උච්චාසද්දමහාසද්දං කරොන්ති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං ‘‘කෙවට්ටානං මච්ඡපච්ඡිං ඔතාරෙත්වා ඨිතට්ඨානෙ’’ති. මච්ඡග්ගහණත්ථං ජාලෙ පක්ඛිත්තෙපි තස්මිං ඨානෙ කෙවට්ටා චෙව අඤ්ඤෙ ච ‘‘පවිට්ඨො න පවිට්ඨො , ගහිතො න ගහිතො’’ති මහාසද්දං කරොන්ති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං ‘‘ජාලෙ වා…පෙ… මහාසද්දො හොතී’’ති. කත්තබ්බවත්තන්ති පාදපරිකම්මාදිකත්තබ්බකිච්චං. ඛරාති චිත්තෙන වාචාය ච කක්ඛළා. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

භරියාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. කොධනසුත්තවණ්ණනා

64. එකාදසමෙ සපත්තකරණාති වා සපත්තෙහි කාතබ්බා. කොධනන්ති කුජ්ඣනසීලං. කොධනොයන්ති කුජ්ඣනො අයං. අයන්ති ච නිපාතමත්තං. කොධපරෙතොති කොධෙන අනුගතො, පරාභිභූතො වා. දුබ්බණ්ණොව හොතීති පකතියා වණ්ණවාපි අලඞ්කතප්පටියත්තොපි මුඛවිකාරාදිවසෙන විරූපො එව හොති. එතරහි ආයතිඤ්චාති කොධාභිභූතස්ස එකන්තමිදං ඵලන්ති දීපෙතුං ‘‘දුබ්බණ්ණොවා’’ති අවධාරණං කත්වා පුන ‘‘කොධාභිභූතො’’ති වුත්තං.

අයසභාවන්ති අකිත්තිමභාවං. අත්තනො පරෙසඤ්ච අනත්ථං ජනෙතීති අනත්ථජනනො. අන්තරතොති අබ්භන්තරතො, චිත්තතො වා. තං ජනො නාවබුජ්ඣතීති කොධසඞ්ඛාතං අන්තරතො අබ්භන්තරෙ අත්තනො චිත්තෙයෙව ජාතං අනත්ථජනනචිත්තප්පකොපනාදිභයං භයහෙතුං අයං බාලමහාජනො න ජානාති. යන්ති යත්ථ. භුම්මත්ථෙ හි එතං පච්චත්තවචනං. යස්මිං කාලෙ කොධො සහතෙ නරං, අන්ධතමං තදා හොතීති සම්බන්ධො. යන්ති වා කාරණවචනං, යස්මා කොධො උප්පජ්ජමානො නරං සහතෙ අභිභවති, තස්මා අන්ධතමං තදා හොති, යදා කුද්ධොති අත්ථො යං-තං-සද්දානං එකන්තසම්බන්ධභාවතො. අථ වා යන්ති කිරියාපරාමසනං. සහතෙති යදෙතං කොධස්ස සහනං අභිභවනං, එතං අන්ධතමං භවනන්ති අත්ථො. අථ වා යං නරං කොධො සහතෙ අභිභවති, තස්ස අන්ධතමං තදා හොති. තතො ච කුද්ධො අත්ථං න ජානාති, කුද්ධො ධම්මං න පස්සතීති.

භූනං වුච්චති වුද්ධි, තස්ස හනනං ඝාතො එතෙසන්ති භූනහච්චානි. තෙනාහ ‘‘හතවුද්ධීනී’’ති. දම-සද්දෙන වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතුං පඤ්ඤාවීරියෙන දිට්ඨියාති වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘කතරෙන දමෙනා’’තිආදිමාහ. අනෙකත්ථො හි දම-සද්දො. ‘‘සච්චෙන දන්තො දමසා උපෙතො, වෙදන්තගූ වුසිතබ්රහ්මචරියො’’ති (සං. නි. 1.195; සු. නි. 467) එත්ථ හි ඉන්ද්රියසංවරො දමොති වුත්තො ‘‘මනච්ඡට්ඨානි ඉන්ද්රියානි දමෙතී’’ති කත්වා. ‘‘යදි සච්චා දමා චාගා, ඛන්ත්යා භිය්යොධ විජ්ජතී’’ති (සං. නි. 1.246; සු. නි. 191) එත්ථ පඤ්ඤා දමො ‘‘සංකිලෙසං දමෙති පජහතී’’ති කත්වා. ‘‘දානෙන දමෙන සංයමෙන සච්චවජ්ජෙන අත්ථි පුඤ්ඤං, අත්ථි පුඤ්ඤස්ස ආගමො’’ති (සං. නි. 4.365) එත්ථ උපොසථකම්මං දමො ‘‘උපවසනවසෙන කායකම්මාදීනි දමෙතී’’ති කත්වා. ‘‘සක්ඛිස්සසි ඛො ත්වං, පුණ්ණ, ඉමිනා දමූපසමෙන සමන්නාගතො සුනාපරන්තස්මිං ජනපදන්තරෙ විහරිතු’’න්ති (ම. නි. 3.396; සං. නි. 4.88) එත්ථ අධිවාසනක්ඛන්ති දමො ‘‘කොධූපනාහමක්ඛාදිකෙ දමෙති විනොදෙතී’’ති කත්වා. ‘‘න මානකාමස්ස දමො ඉධත්ථි, න මොනමත්ථි අසමාහිතස්සා’’ති (සං. නි. 1.9) එත්ථ අභිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදිකො සමාධිපක්ඛිකො ධම්මො දමො ‘‘දම්මති චිත්තං එතෙනා’’ති කත්වා. ඉධාපි ‘‘තං දමෙන සමුච්ඡින්දෙ, පඤ්ඤාවීරියෙන දිට්ඨියා’’ති වචනතො දම-සද්දෙන පඤ්ඤාවීරියදිට්ඨියො වුත්තා.

කොධනසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අබ්යාකතවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.