📜

7. මහාවග්ගො

1-2. හිරිඔත්තප්පසුත්තාදිවණ්ණනා

65-66. සත්තමස්ස පඨමං උත්තානමෙව. දුතියෙ තයො සංවට්ටාති ආපොසංවට්ටො, තෙජොසංවට්ටො, වායොසංවට්ටොති තයො සංවට්ටා. තිස්සො සංවට්ටසීමාති ආභස්සරා, සුභකිණ්හා, වෙහප්ඵලාති තිස්සො සංවට්ටසීමා. යදා හි කප්පො තෙජෙන සංවට්ටති විනස්සති, තදා ආභස්සරතො හෙට්ඨා අග්ගිනා ඩය්හති. යදා ආපෙන සංවට්ටති, තදා සුභකිණ්හතො හෙට්ඨා උදකෙන විලීයති. යදා වායුනා සංවට්ටති, තදා වෙහප්ඵලතො හෙට්ඨා වායුනා විද්ධංසති. විත්ථාරතො පන සදාපි එකං බුද්ධක්ඛෙත්තං විනස්සති. බුද්ධක්ඛෙත්තං නාම තිවිධං හොති ජාතික්ඛෙත්තං ආණාක්ඛෙත්තං විසයක්ඛෙත්තන්ති. තත්ථ ජාතික්ඛෙත්තං නාම දසසහස්සචක්කවාළපරියන්තං හොති, යං තථාගතස්ස පටිසන්ධිගහණාදීසු කම්පති. ආණාක්ඛෙත්තං කොටිසහස්සචක්කවාළපරියන්තං, යත්ථ රතනසුත්තං (ඛු. පා. 6.1 ආදයො; සු. නි. 224 ආදයො) ඛන්ධපරිත්තං (අ. නි. 4.67; චූළව. 251) ධජග්ගපරිත්තං (සං. නි. 1.249). ආටානාටියපරිත්තං (දී. නි. 3.275 ආදයො), මොරපරිත්තන්ති (ජා. 1.2.17-18) ඉමෙසං පරිත්තානං ආනුභාවො වත්තති. විසයක්ඛෙත්තං අනන්තමපරිමාණං, යං ‘‘යාවතා වා පන ආකඞ්ඛෙය්යා’’ති වුත්තං. එවමෙතෙසු තීසු බුද්ධක්ඛෙත්තෙසු එකං ආණාක්ඛෙත්තං විනස්සති. තස්මිං පන විනස්සන්තෙ ජාතික්ඛෙත්තං විනට්ඨමෙව හොති. විනස්සන්තඤ්ච එකතොව විනස්සති, සණ්ඨහන්තම්පි එකතොව සණ්ඨහති.

තීණි සංවට්ටමූලානීති රාගදොසමොහසඞ්ඛාතානි තීණි සංවට්ටකාරණානි. රාගාදීසු හි අකුසලමූලෙසු උස්සන්නෙසු ලොකො විනස්සති. තථා හි රාගෙ උස්සන්නතරෙ අග්ගිනා විනස්සති, දොසෙ උස්සන්නතරෙ උදකෙන, මොහෙ උස්සන්නතරෙ වාතෙන. කෙචි පන ‘‘දොසෙ උස්සන්නතරෙ අග්ගිනා, රාගෙ උදකෙනා’’ති වදන්ති.

තීණි කොලාහලානීති කප්පකොලාහලං, බුද්ධකොලාහලං, චක්කවත්තිකොලාහලන්ති තීණි කොලාහලානි. තත්ථ ‘‘වස්සසතසහස්සමත්ථකෙ කප්පුට්ඨානං නාම භවිස්සතී’’තිආදිනා දෙවතාහි උග්ඝොසිතසද්දො කප්පකොලාහලං නාම හොති. ‘‘ඉතො වස්සසතසහස්සමත්ථකෙ ලොකො විනස්සිස්සති, මෙත්තං, මාරිසා, භාවෙථ කරුණං මුදිතං උපෙක්ඛ’’න්ති මනුස්සපථෙ දෙවතා ඝොසන්තියො චරන්ති. ‘‘වස්සසහස්සමත්ථකෙ බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සතී’’ති බුද්ධකොලාහලං නාම හොති. ‘‘ඉතො වස්සසහස්සමත්ථකෙ බුද්ධො උප්පජ්ජිත්වා ධම්මානුධම්මප්පටිපන්නො සඞ්ඝරතනෙන පරිවාරිතො ධම්මං දෙසෙන්තො විචරිස්සතී’’ති දෙවතා උග්ඝොසන්ති. ‘‘වස්සසතමත්ථකෙ පන චක්කවත්තී උප්පජ්ජිස්සතී’’ති චක්කවත්තිකොලාහලං නාම හොති. ‘‘ඉතො වස්සසතමත්ථකෙ සත්තරතනසම්පන්නො චාතුද්දීපිස්සරො සහස්සපරිවාරො වෙහාසඞ්ගමො චක්කවත්තී රාජා උප්පජ්ජිස්සතී’’ති දෙවතා උග්ඝොසන්ති.

අචිරට්ඨෙන න ධුවාති උදකබුබ්බුළාදයො විය න චිරට්ඨායිතාය ධුවභාවරහිතා. අස්සාසරහිතාති සුපිනකෙ පීතපානීයං විය අනුලිත්තචන්දනං විය ච අස්සාසවිරහිතා.

උපකප්පනමෙඝොති කප්පවිනාසකමෙඝං සන්ධාය වදති. යස්මිඤ්හි සමයෙ කප්පො අග්ගිනා නස්සති, ආදිතොව කප්පවිනාසකමහාමෙඝො උට්ඨහිත්වා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙ එකමහාවස්සං වස්සති. මනුස්සා තුට්ඨහට්ඨා සබ්බබීජානි නීහරිත්වා වපන්ති. සස්සෙසු පන ගොඛායිතකමත්තෙසු ජාතෙසු ගද්රභරවං රවන්තො එකබින්දුම්පි න වස්සති, තදා පච්ඡින්නං පච්ඡින්නමෙව වස්සං හොති. තෙනාහ ‘‘තදා නික්ඛන්තබීජං..පෙ… එකබින්දුම්පි දෙවො න වස්සතී’’ති. ‘‘වස්සසතසහස්ස අච්චයෙන කප්පවුට්ඨානං භවිස්සතී’’තිආදිනා දෙවතාහි වුත්තවචනං සුත්වා යෙභුය්යෙන මනුස්සා ච භුම්මදෙවතා ච සංවෙගජාතා අඤ්ඤමඤ්ඤං මුදුචිත්තා හුත්වා මෙත්තාදීනි පුඤ්ඤානී කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තන්ති, අවීචිතො පට්ඨාය තුච්ඡො හොතීති.

පඤ්ච බීජජාතානීති මූලබීජං ඛන්ධබීජං ඵළුබීජං අග්ගබීජං බීජබීජන්ති පඤ්ච බීජානි ජාතානි. තත්ථ මූලබීජන්ති වචා, වචත්තං, හලිද්දං, සිඞ්ගිවෙරන්ති එවමාදි. ඛන්ධබීජන්ති අස්සත්ථො, නිග්රොධොති එවමාදි. ඵළුබීජන්ති උච්ඡු, වෙළු, නළොති එවමාදි. අග්ගබීජන්ති අජ්ජුකං, ඵණිජ්ජකන්ති එවමාදි. බීජබීජන්ති වීහිආදි පුබ්බණ්ණඤ්චෙව මුග්ගමාසාදිඅපරණ්ණඤ්ච. පච්චයන්තරසමවායෙ විසදිසුප්පත්තියා විසෙසකාරණභාවතො රුහනසමත්ථෙ සාරඵලෙ නිරුළ්හො බීජ-සද්දො තදත්ථසිද්ධියා මූලාදීසුපි කෙසුචි පවත්තතීති මූලාදිතො නිවත්තනත්ථං එකෙන බීජ-සද්දෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං ‘‘බීජබීජ’’න්ති ‘‘රූපරූපං (විසුද්ධි. 2.449) දුක්ඛදුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 4.327) යථා. යථා ඵලපාකපරියන්තා ඔසධිරුක්ඛා වෙළුකදලිආදයො.

යං කදාචීතිආදීසු යන්ති නිපාතමත්තං. කදාචීති කිස්මිඤ්චි කාලෙ. කරහචීති තස්සෙව වෙවචනං. දීඝස්ස අද්ධුනොති දීඝස්ස කාලස්ස. අච්චයෙනාති අතික්කමෙන. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

හිරිඔත්තප්පසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. නගරොපමසුත්තවණ්ණනා

67. තතියෙ පච්චන්තෙ භවං පච්චන්තිමං. ‘‘රථො සීලපරික්ඛාරො, ඣානක්ඛො චක්කවීරියො’’තිආදීසු (සං. නි. 5.4) විය අලඞ්කාරවචනො පරික්ඛාරසද්දොති ආහ ‘‘නගරාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කත’’න්ති. පරිවාරවචනොපි වට්ටතියෙව ‘‘සත්ත සමාධිපරික්ඛාරා’’තිආදීසු (දී. නි. 3.330) විය. නෙමං වුච්චති ථම්භාදීහි අනුපතභූමිප්පදෙසොති ආහ ‘‘ගම්භීරආවාටා’’ති, ගම්භීරං භූමිං අනුප්පවිට්ඨාති අත්ථො. සුට්ඨු සන්නිසීදාපිතාති භූමිං නිඛනිත්වා සම්මදෙව ඨපිතා.

අනුපරියායෙති එතෙනාති අනුපරියායො, සොයෙව පථොති අනුපරියායපථො, පරිතො පාකාරස්ස අනුයායමග්ගො.

හත්ථිං ආරොහන්ති ආරොහාපයන්ති චාති හත්ථාරොහා (දී. නි. ටී. 1.163). යෙන හි පයොගෙන පුරිසො හත්ථිනො ආරොහනයොග්ගො හොති, හත්ථිස්ස තං පයොගං විධායන්තානං සබ්බෙසම්පෙතෙසං ගහණං. තෙනාහ ‘‘සබ්බෙපී’’තිආදි. තත්ථ හත්ථාචරියා නාම යෙ හත්ථිනො හත්ථාරොහකානඤ්ච සික්ඛාපකා. හත්ථිවෙජ්ජා නාම හත්ථිභිසක්කා. හත්ථිබන්ධා නාම හත්ථීනං පාදරක්ඛකා. ආදි-සද්දෙන හත්ථීනං යවපදායකාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. අස්සාරොහා රථිකාති එත්ථාපි එසෙව නයො. රථෙ නියුත්තා රථිකා. රථරක්ඛා නාම රථස්ස ආණිරක්ඛකා. ධනුං ගණ්හන්ති ගණ්හාපෙන්ති චාති ධනුග්ගහා, ඉස්සාසා ධනුසිප්පස්ස සික්ඛාපකා ච. තෙනාහ ‘‘ධනුආචරියා ඉස්සාසා’’ති. චෙලෙන චෙලපටාකාය යුද්ධෙ අකන්ති ගච්ඡන්තීති චෙලකාති ආහ – ‘‘යෙ යුද්ධෙ ජයද්ධජං ගහෙත්වා පුරතො ගච්ඡන්තී’’ති. යථා තථා ඨිතෙ සෙනිකෙ බ්රූහකරණවසෙන තතො තතො චලයන්ති උච්චාලෙන්තීති චලකා. සකුණග්ඝිආදයො විය මංසපිණ්ඩං පරසෙනාසමූහං සාහසිකමහායොධතාය ඡෙත්වා ඡෙත්වා දයන්ති උප්පතිත්වා ගච්ඡන්තීති පිණ්ඩදායකා. දුතියවිකප්පෙ පිණ්ඩෙ දයන්ති ජනසම්මද්දෙ උප්පතන්තා විය ගච්ඡන්තීති පිණ්ඩදායකාති අත්ථො වෙදිතබ්බො. උග්ගතුග්ගතාති ථාමජවපරක්කමාදිවසෙන අතිවිය උග්ගතා, උදග්ගාති අත්ථො. පක්ඛන්දන්තීති අත්තනො වීරසූරභාවෙන අසජ්ජමානා පරසෙනං අනුපවිසන්තීති අත්ථො. ථාමජවබලපරක්කමාදිසම්පත්තියා මහානාගා විය මහානාගා. එකසූරාති එකාකිසූරා අත්තනො සූරභාවෙනෙව එකාකිනො හුත්වා යුජ්ඣනකා. සජාලිකාති සවම්මිකා. සරපරිත්තාණන්ති චම්මපරිසිබ්බිතං ඛෙටකං, චම්මමයං වා ඵලකං. ඝරදාසයොධාති අත්තනො දාසයොධා.

සම්පක්ඛන්දනලක්ඛණාති සද්ධෙය්යවත්ථුනො එවමෙතන්ති සම්පක්ඛන්දනලක්ඛණා. සම්පසාදනලක්ඛණාති පසීදිතබ්බෙ වත්ථුස්මිං පසීදනලක්ඛණා. ඔකප්පනසද්ධාති ඔක්කන්තිත්වා පක්ඛන්දිත්වා අධිමුච්චනං. පසාදනීයෙ වත්ථුස්මිං පසීදනං පසාදසද්ධා. අයං අනුධම්මොති අයං නවන්නං ලොකුත්තරධම්මානං අනුලොමධම්මො. නිබ්බිදාබහුලොති උක්කණ්ඨනාබහුලො. සද්ධා බන්ධති පාථෙය්යන්ති සද්ධා නාමායං සත්තස්ස මරණවසෙන මහාපථං සංවජතො මහාකන්තාරං පටිපජ්ජතො මහාවිදුග්ගං පක්ඛන්දතො පාථෙය්යපුටං බන්ධති, සම්බලං විස්සජ්ජෙතීති අත්ථො. සද්ධඤ්හි උප්පාදෙත්වා දානං දෙති, සීලං රක්ඛති, උපොසථකම්මං කරොති. තෙනෙතං වුත්තං ‘‘සද්ධා බන්ධති පාථෙය්ය’’න්ති. සිරීති ඉස්සරියං. ඉස්සරියෙ හි අභිමුඛීභූතෙ ථලතොපි ජලතොපි භොගා ආගච්ඡන්තියෙව. තෙනෙතං වුත්තං ‘‘සිරී භොගානමාසයො’’ති. සද්ධා දුතියා පුරිසස්ස හොතීති පුරිසස්ස දෙවලොකෙ, මනුස්සලොකෙ චෙව නිබ්බානඤ්ච ගච්ඡන්තස්ස සද්ධා දුතියා හොති, සහායකිච්චං සාධෙති. භත්තපුටාදීති ආදි-සද්දෙන දුතියිකාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අනෙකසරසතාති අනෙකසභාවතා, අනෙකකිච්චතා වා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

නගරොපමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. ධම්මඤ්ඤූසුත්තවණ්ණනා

68. චතුත්ථෙ සුත්තගෙය්යාදිධම්මං ජානාතීති ධම්මඤ්ඤූ. තස්ස තස්සෙව සුත්තගෙය්යාදිනා භාසිතස්ස තදඤ්ඤස්ස සුත්තපදත්ථස්ස බොධකස්ස සද්දස්ස අත්ථකුසලතාවසෙන අත්ථං ජානාතීති අත්ථඤ්ඤූ. ‘‘එත්තකොම්හි සීලෙන සමාධිනා පඤ්ඤායා’’ති එවං යථා අත්තනො පමාණජානනවසෙන අත්තානං ජානාතීති අත්තඤ්ඤූ. පටිග්ගහණපරිභොගපරියෙසනවිස්සජ්ජනෙසු මත්තං ජානාතීති මත්තඤ්ඤූ. නිද්දෙසෙ පන පටිග්ගහණමත්තඤ්ඤුතාය එව පරිභොගාදිමත්තඤ්ඤුතා පබොධිතා හොතීති පටිග්ගහණමත්තඤ්ඤුතාව දස්සිතා. ‘‘අයං කාලො උද්දෙසස්ස, අයං කාලො පරිපුච්ඡාය, අයං කාලො යොගස්ස අධිගමායා’’ති එවං කාලං ජානාතීති කාලඤ්ඤූ. තත්ථ පඤ්ච වස්සානි උද්දෙසස්ස කාලො, දස පරිපුච්ඡාය, ඉදං අතිසම්බාධං, අතික්ඛපඤ්ඤස්ස තාවතා කාලෙන තීරෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා දස වස්සානි උද්දෙසස්ස කාලො, වීසති පරිපුච්ඡාය, තතො පරං යොගෙ කම්මං කාතබ්බං. ඛත්තියපරිසාදිකං අට්ඨවිධං පරිසං ජානාතීති පරිසඤ්ඤූ. භික්ඛුපරිසාදිකං චතුබ්බිධං, ඛත්තියපරිසාදිකං මනුස්සපරිසංයෙව පුන චතුබ්බිධං ගහෙත්වා අට්ඨවිධං වදන්ති අපරෙ. නිද්දෙසෙ පනස්ස ඛත්තියපරිසාදිචතුබ්බිධපරිසග්ගහණං නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. ‘‘ඉමං මෙ සෙවන්තස්ස අකුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, කුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, තස්මා අයං පුග්ගලො සෙවිතබ්බො, විපරියායතො අඤ්ඤො අසෙවිතබ්බො’’ති සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බපුග්ගලං ජානාතීති පුග්ගලපරොපරඤ්ඤූ. එවඤ්හි තෙසං පුග්ගලානං පරොපරං උක්කට්ඨනිහීනතං ජානාති නාම. නිද්දෙසෙපිස්ස සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බපුග්ගලෙ විභාවනමෙව සමණකථාකතන්ති දට්ඨබ්බං.

ධම්මඤ්ඤූසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5-6. පාරිච්ඡත්තකසුත්තාදිවණ්ණනා

69-70. පඤ්චමෙ පතිතපලාසොති පතිතපත්තො. එත්ථ පඨමං පණ්ඩුපලාසතං, දුතියං පන්නපලාසතඤ්ච වත්වා තතියං ජාලකජාතතා, චතුත්ථං ඛාරකජාතතා ච පාළියං වුත්තා. දීඝනිකායට්ඨකථායං පන මහාගොවින්දසුත්තවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.294) ඉමමෙව පාළිං ආහරිත්වා දස්සෙන්තෙන පඨමං පණ්ඩුපලාසතං, දුතියං පන්නපලාසතඤ්ච වත්වා තතියං ඛාරකජාතතා, චතුත්ථං ජාලකජාතතා ච දස්සිතා. එවඤ්හි තත්ථ වුත්තං – ‘‘පාරිච්ඡත්තකෙ පුප්ඵමානෙ එකං වස්සං උපට්ඨානං ගච්ඡන්ති, තෙ තස්ස පණ්ඩුපලාසභාවතො පට්ඨාය අත්තමනා හොන්ති. යථාහ –

යස්මිං, භික්ඛවෙ, සමයෙ දෙවානං තාවතිංසානං පාරිච්ඡත්තකො කොවිළාරො, පණ්ඩුපලාසො හොති, අත්තමනා, භික්ඛවෙ, දෙවා තාවතිංසා තස්මිං සමයෙ හොන්ති ‘පණ්ඩුපලාසො දානි පාරිච්ඡත්තකො, කොවිළාරො, න චිරස්සෙව පන්නපලාසො භවිස්සතී’ති. යස්මිං සමයෙ දෙවානං තාවතිංසානං පාරිච්ඡත්තකො, කොවිළාරො, පන්නපලාසො හොති, ජාලකජාතො හොති, ඛාරකජාතො හොති, කුටුමලකජාතො හොති, කොරකජාතො හොති, අත්තමනා, භික්ඛවෙ , දෙවා තාවතිංසා තස්මිං සමයෙ හොන්ති ‘කොරකජාතො දානි පාරිච්ඡත්තකො කොවිළාරො, න චිරස්සෙව සබ්බපාලිඵුල්ලො භවිස්සතී’ති.

ලීනත්ථප්පකාසිනියම්පි (දී. නි. ටී. 2.294) එත්ථ එවමත්ථො දස්සිතො – පන්නපලාසොති පතිතපත්තො. ඛාරකජාතොති ජාතඛුද්දකමකුළො. යෙ හි නීලපත්තකා අතිවිය ඛුද්දකා මකුළා, තෙ ‘‘ඛාරකා’’ති වුච්චන්ති. ජාලකජාතොති තෙහියෙව ඛුද්දකමකුළෙහි ජාතජාලකො සබ්බසො ජාලො විය ජාතො. කෙචි පන ‘‘ජාලකජාතොති එකජාලො විය ජාතො’’ති අත්ථං වදන්ති. පාරිච්ඡත්තකො කිර ඛාරකග්ගහණකාලෙ සබ්බත්ථකමෙව පල්ලවිකො හොති, තෙ චස්ස පල්ලවා පභස්සරපවාළවණ්ණසමුජ්ජලා හොන්ති. තෙන සො සබ්බසො සමුජ්ජලන්තො තිට්ඨති. කුටුමලජාතොති සඤ්ජාතමහාමකුළො. කොරකජාතොති සඤ්ජාතසූචිභෙදො සම්පතිවිකසමානාවත්ථො. සබ්බපාලිඵුල්ලොති සබ්බසො ඵුල්ලිතවිකසිතොති. අයඤ්ච අනුක්කමො දීඝභාණකානං වළඤ්ජනානුක්කමෙන දස්සිතො, න එත්ථ ආචරියස්ස විරොධො ආසඞ්කිතබ්බො.

කන්තනකවාතොති දෙවානං පුඤ්ඤකම්මපච්චයා පුප්ඵානං ඡින්දනකවාතො. කන්තතීති ඡින්දති. සම්පටිච්ඡනකවාතොති ඡින්නානං ඡින්නානං පුප්ඵානං සම්පටිග්ගණ්හකවාතො. චිනන්තොති නානාවිධභත්තිසන්නිවෙසවසෙන නිචිනං කරොන්තො. අඤ්ඤතරදෙවතානන්ති නාමගොත්තවසෙන අපඤ්ඤාතදෙවතානං. රෙණුවට්ටීති රෙණුසඞ්ඝාතො. කණ්ණිකං ආහච්චාති සුධම්මාය කූටං ආහන්ත්වා.

අනුඵරණානුභාවොති ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො කිත්තිසද්දස්ස යාව බ්රහ්මලොකා අනුඵරණසඞ්ඛාතො ආනුභාවො. පබ්බජ්ජානිස්සිතං හොතීති පබ්බජ්ජාය චතුපාරිසුද්ධිසීලම්පි දස්සිතමෙවාති අධිප්පායො. පඨමජ්ඣානසන්නිස්සිතන්තිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉධ පන උභයතො පරිච්ඡෙදො හෙට්ඨා සීලතො උපරි අරහත්තතො ච පරිච්ඡෙදස්ස දස්සිතත්තා. තෙනෙතං වුත්තන්ති තෙන කාරණෙන එතං ‘‘චතුපාරිසුද්ධිසීලං පබ්බජ්ජානිස්සිතං හොතී’’තිආදිවචනං වුත්තං. ඡට්ඨං උත්තානමෙව.

පාරිච්ඡත්තකසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. භාවනාසුත්තවණ්ණනා

71. සත්තමෙ අත්ථස්ස අසාධිකා ‘‘භාවනං අනනුයුත්තස්සා’’ති වුත්තත්තා. සම්භාවනත්ථෙති ‘‘අපි නාම එවං සියා’’ති විකප්පනත්ථො සම්භාවනත්ථො. එවඤ්හි ලොකෙ සිලිට්ඨවචනං හොතීති එකමෙව සඞ්ඛං අවත්වා අපරාය සඞ්ඛාය සද්ධිං වචනං ලොකෙ සිලිට්ඨවචනං හොති යථා ‘‘ද්වෙ වා තීණි වා උදකඵුසිතානී’’ති. සම්මා අධිසයිතානීති පාදාදීහි අත්තනා නෙසං කිඤ්චි උපඝාතං අකරොන්තියා බහිවාතාදිපරිස්සයපරිහරණත්ථං සම්මදෙව උපරි සයිතානි. උපරිඅත්ථො හෙත්ථ අධි-සද්දො. උතුං ගණ්හාපෙන්තියාති තෙසං අල්ලසිනෙහපරියාදානත්ථං අත්තනො කායුස්මාවසෙන උතුං ගණ්හාපෙන්තියා. තෙනාහ ‘‘උස්මීකතානී’’ති. සම්මා පරිභාවිතානීති සම්මදෙව සබ්බසො කුක්කුටවාසනාය වාසිතානි. තෙනාහ ‘‘කුක්කුටගන්ධං ගාහාපිතානී’’ති. එත්ථ ච සම්මාපරිසෙදනං කුක්කුටගන්ධපරිභාවනඤ්ච සම්මාඅධිසයනසම්මාපරිසෙදනනිප්ඵත්තියා ආනුභාවනිප්ඵාදිතන්ති දට්ඨබ්බං. සම්මාඅධිසයනෙනෙව හි ඉතරද්වයං ඉජ්ඣති. න හි සම්මාඅධිසයනතො විසුං සම්මාපරිසෙදනස්ස සම්මාපරිභාවනස්ස ච කාරණං අත්ථි. තෙන පන සද්ධිංයෙව ඉතරෙසං ද්වින්නම්පි ඉජ්ඣනතො වුත්තං.

තිවිධකිරියාකරණෙනාති සම්මාඅධිසයනාදිතිවිධකිරියාකරණෙනාති අත්ථො. කිඤ්චාපි ‘‘එවං අහො වත මෙ’’තිආදිනා න ඉච්ඡා උප්පජ්ජෙය්ය කාරණස්ස පන සම්පාදිතත්තා, අථ ඛො භබ්බාව තෙ අභිනිබ්භිජ්ජිතුන්ති යොජනා. කස්මා භබ්බාති ආහ ‘‘තෙ හි යස්මා තායා’’තිආදි. සයම්පීති අණ්ඩානි. පරිණාමන්ති පරිපාකං බහිනික්ඛමනයොග්යතං. යථා කපාලස්ස තනුතා ආලොකස්ස අන්තො පඤ්ඤායමානස්ස කාරණං, තථා කපාලස්ස තනුතාය නඛසිඛාමුඛතුණ්ඩකානං ඛරතාය ච අල්ලසිනෙහපරියාදානං කාරණවචනන්ති දට්ඨබ්බං. තස්මාති ආලොකස්ස අන්තො පඤ්ඤායමානතො සයඤ්ච පරිපාකගතත්තා.

ඔපම්මසම්පටිපාදනන්ති ඔපම්මත්ථස්ස උපමෙය්යෙන සම්මදෙව පටිපාදනං. තන්ති ඔපම්මසම්පටිපාදනං. එවන්ති ඉදානි වුච්චමානාකාරෙන. අත්ථෙනාති උපමෙය්යත්ථෙන සංසන්දෙත්වා සහ යොජෙත්වා. සම්පාදනෙන සම්පයුත්තධම්මවසෙන ඤාණස්ස තික්ඛභාවො වෙදිතබ්බො. ඤාණස්ස හි සභාවතො සතිනෙපක්කතො ච තික්ඛභාවො, සමාධිවසෙන ඛරභාවො, සද්ධාවසෙන විප්පසන්නභාවො. පරිණාමකාලොති බලවවිපස්සනාකාලො. වඩ්ඪිකාලොති වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාකාලො. අනුලොමට්ඨානියා හි විපස්සනා ගහිතගබ්භා නාම තදා මග්ගගබ්භස්ස ගහිතත්තා. තජ්ජාතිකන්ති තස්ස විපස්සනානුයොගස්ස අනුරූපං. සත්ථාපි අවිජ්ජණ්ඩකොසං පහරති, දෙසනාපි විනෙය්යසන්තානගතං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පහරති, යථාඨානෙ ඨාතුං න දෙති.

ඔලම්බකසඞ්ඛාතන්ති ඔලම්බකසුත්තසඞ්ඛාතං. ‘‘පල’’න්ති හි තස්ස සුත්තස්ස නාමං. චාරෙත්වා දාරුනො හෙට්ඨා දොසජානනත්ථං උස්සාපෙත්වා. ගණ්ඩං හරතීති පලගණ්ඩොති එතෙන ‘‘පලෙන ගණ්ඩහාරො පලගණ්ඩොති පච්ඡිමපදෙ උත්තරපදලොපෙන නිද්දෙසො’’ති දස්සෙති. ගහණට්ඨානෙති හත්ථෙන ගහෙතබ්බට්ඨානෙ . සම්මදෙව ඛිපීයන්ති එතෙන කායදුච්චරිතාදීනීති සඞ්ඛෙපො, පබ්බජ්ජාව සඞ්ඛෙපො පබ්බජ්ජාසඞ්ඛෙපො. තෙන විපස්සනං අනුයුඤ්ජන්තස්ස පුග්ගලස්ස අජානන්තස්සෙව ආසවානං පරික්ඛයො ඉධ විපස්සනානිසංසොති අධිප්පෙතො.

හෙමන්තිකෙන කාරණභූතෙන, භුම්මත්ථෙ වා එතං කරණවචනං, හෙමන්තිකෙති අත්ථො. පටිප්පස්සම්භන්තීති පටිප්පස්සද්ධඵලානි හොන්ති. තෙනාහ ‘‘පූතිකානි භවන්තී’’ති. මහාසමුද්දො විය සාසනං අගාධගම්භීරභාවතො. නාවා විය යොගාවචරො මහොඝුත්තරතො. පරියායනං වියාති පරිතො අපරාපරං යායනං විය. ඛජ්ජමානානන්ති ඛාදන්තෙන විය උදකෙන ඛෙපියමානබන්ධනානං. තනුභාවොති පරියුට්ඨානපවත්තියා අසමත්ථතාය දුබ්බලභාවො. විපස්සනාඤාණපීතිපාමොජ්ජෙහීති විපස්සනාඤාණසමුට්ඨිතෙහි පීතිපාමොජ්ජෙහි. ඔක්ඛායමානෙති විපස්සනාකම්මට්ඨානෙ වීථිප්පටිපාටියා ඔක්ඛායමානෙ, පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය වා ඔක්ඛායමානෙ. සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය පක්ඛායමානෙ. දුබ්බලතා දීපිතා ‘‘අප්පකසිරෙනෙව සංයොජනානි පටිප්පස්සම්භන්ති, පූතිකානි භවන්තී’’ති වුත්තත්තා.

භාවනාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8-9. අග්ගික්ඛන්ධොපමසුත්තාදිවණ්ණනා

72-73. අට්ඨමෙ පස්සථ නූති අපි පස්සථ. මහන්තන්ති විපුලං. අග්ගික්ඛන්ධන්ති අග්ගිසමූහං. ආදිත්තන්ති පදිත්තං. සම්පජ්ජලිතන්ති සමන්තතො පජ්ජලිතං අච්චිවිප්ඵුලිඞ්ගානි මුඤ්චන්තං. සජොතිභූතන්ති සමන්තතො උට්ඨිතාහි ජාලාහි එකප්පභාසමුදයභූතං. තං කිං මඤ්ඤථාති තං ඉදානි මයා වුච්චමානත්ථං කිං මඤ්ඤථාති අනුමතිග්ගහණත්ථං පුච්ඡති. යදෙත්ථ සත්ථා අග්ගික්ඛන්ධාලිඞ්ගනං කඤ්ඤාලිඞ්ගනඤ්ච ආනෙසි, තමත්ථං විභාවෙතුං ‘‘ආරොචයාමී’’තිආදිමාහ.

දුස්සීලස්සාති නිස්සීලස්ස සීලවිරහිතස්ස. පාපධම්මස්සාති දුස්සීලත්තා එව හීනජ්ඣාසයතාය ලාමකසභාවස්ස. අසුචිසඞ්කස්සරසමාචාරස්සාති අපරිසුද්ධතාය අසුචි හුත්වා සඞ්කාය සරිතබ්බසමාචාරස්ස. දුස්සීලො හි කිඤ්චිදෙව අසාරුප්පං දිස්වා ‘‘ඉදං අසුකෙන කතං භවිස්සතී’’ති පරෙසං ආසඞ්කා හොති. කෙනචිදෙව කරණීයෙන මන්තයන්තෙ භික්ඛූ දිස්වා ‘‘කච්චි නු ඛො ඉමෙ මයා කතකම්මං ජානිත්වා මන්තෙන්තී’’ති අත්තනොයෙව සඞ්කාය සරිතබ්බසමාචාරො . පටිච්ඡන්නකම්මන්තස්සාති ලජ්ජිතබ්බතාය පටිච්ඡාදෙතබ්බකම්මන්තස්ස. අස්සමණස්සාති න සමණස්ස. සලාකග්ගහණාදීසු ‘‘අහම්පි සමණො’’ති මිච්ඡාපටිඤ්ඤාය සමණපටිඤ්ඤස්ස. අසෙට්ඨචාරිතාය අබ්රහ්මචාරිස්ස. උපොසථාදීසු ‘‘අහම්පි බ්රහ්මචාරී’’ති මිච්ඡාපටිඤ්ඤාය බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤස්ස. පූතිනා කම්මෙන සීලවිපත්තියා අන්තො අනුපවිට්ඨත්තා අන්තොපූතිකස්ස. ඡද්වාරෙහි රාගාදිකිලෙසානුස්සවනෙන තින්තත්තා අවස්සුතස්ස. සඤ්ජාතරාගාදිකචවරත්තා සීලවන්තෙහි ඡඩ්ඩෙතබ්බත්තා ච කසම්බුජාතස්ස.

වාලරජ්ජුයාති වාලෙහි කතරජ්ජුයා. සා හි ඛරතරා හොති. ඝංසෙය්යාති මථනවසෙන ඝංසෙය්ය. තෙලධොතායාති තෙලෙන නිසිතාය. පච්චොරස්මින්ති පතිඋරස්මිං, අභිමුඛෙ උරමජ්ඣෙති අධිප්පායො. අයොසඞ්කුනාති සණ්ඩාසෙන. ඵෙණුද්දෙහකන්ති ඵෙණං උද්දෙහෙත්වා උද්දෙහෙත්වා, අනෙකවාරං ඵෙණං උට්ඨාපෙත්වාති අත්ථො. එවමෙත්ථ සඞ්ඛෙපතො පාළිවණ්ණනා වෙදිතබ්බා. නවමං උත්තානමෙව.

අග්ගික්ඛන්ධොපමසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. අරකසුත්තවණ්ණනා

74. දසමෙ පරිත්තන්ති ඉත්තරං. තෙනාහ ‘‘අප්පං ථොක’’න්ති. පබන්ධානුපච්ඡෙදස්ස පච්චයභාවො ඉධ ජීවිතස්ස රසො කිච්චන්ති අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘සරසපරිත්තතායපී’’ති. තදධීනවුත්තිතායපි හි ‘‘යො, භික්ඛවෙ, චිරං ජීවති, සො වස්සසතං අප්පං වා භිය්යො’’ති වචනතො පරිත්තං ඛණපරිත්තතායපි. පරමත්ථතො හි අතිපරිත්තො සත්තානං ජීවිතක්ඛණො එකචිත්තක්ඛණප්පවත්තිමත්තොයෙව. යථා නාම රථචක්කං පවත්තමානම්පි එකෙනෙව නෙමිප්පදෙසෙන පවත්තති, තිට්ඨමානම්පි එකෙනෙව තිට්ඨති, එවමෙවං එකචිත්තක්ඛණිකං සත්තානං ජීවිතං තස්මිං චිත්තෙ නිරුද්ධමත්තෙ සත්තො නිරුද්ධොති වුච්චති. යථාහ ‘‘අතීතෙ චිත්තක්ඛණෙ ජීවිත්ථ න ජීවති න ජීවිස්සති. අනාගතෙ චිත්තක්ඛණෙ න ජීවිත්ථ න ජීවති ජීවිස්සති. පච්චුප්පන්නෙ චිත්තක්ඛණෙ න ජීවිත්ථ ජීවති න ජීවිස්සති.

‘‘ජීවිතං අත්තභාවො ච, සුඛදුක්ඛා ච කෙවලා;

එකචිත්තසමායුත්තා, ලහුසො වත්තතෙ ඛණො.

‘‘යෙ නිරුද්ධා මරන්තස්ස, තිට්ඨමානස්ස වා ඉධ;

සබ්බෙපි සදිසා ඛන්ධා, ගතා අප්පටිසන්ධිකා.

‘‘අනිබ්බත්තෙන න ජාතො, පච්චුප්පන්නෙන ජීවති;

චිත්තභඞ්ගා මතො ලොකො, පඤ්ඤත්ති පරමත්ථියා’’ති. (මහානි. 10);

ලහුසන්ති ලහුකං. තෙනාහ ‘‘ලහුං උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣනතො ලහුස’’න්ති. පරිත්තං ලහුසන්ති උභයං පනෙතං අප්පකස්ස වෙවචනං. යඤ්හි අප්පකං, තං පරිත්තඤ්චෙව ලහුකඤ්ච හොති. ඉධ පන ආයුනො අධිප්පෙතත්තා රස්සන්ති වුත්තං හොති. මන්තායන්ති කරණත්ථෙ එතං භුම්මවචනන්ති ආහ ‘‘මන්තාය බොද්ධබ්බං, පඤ්ඤාය ජානිතබ්බන්ති අත්ථො’’ති. මන්තායන්ති වා මන්තෙය්යන්ති වුත්තං හොති, මන්තෙතබ්බං මන්තාය උපපරික්ඛිතබ්බන්ති අත්ථො. පඤ්ඤාය ජානිතබ්බන්ති ජානිතබ්බං ජීවිතස්ස පරිත්තභාවො බහුදුක්ඛාදිභාවො. ජානිත්වා ච පන සබ්බපලිබොධෙ ඡින්දිත්වා කත්තබ්බං කුසලං, චරිතබ්බං බ්රහ්මචරියං. යස්මා ඉත්ථි ජාතස්ස අමරණං, අප්පං වා භිය්යො වස්සසතතො උපරි අප්පං අඤ්ඤං වස්සසතං අප්පත්වා වීසං වා තිංසං වා චත්තාලීසං වා පණ්ණාසං වා සට්ඨි වා වස්සානි ජීවති, එවංදීඝායුකො පන අතිදුල්ලභො. ‘‘අසුකො හි එවං චිරං ජීවතී’’ති තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා දට්ඨබ්බො හොති. තත්ථ විසාඛා උපාසිකා වීසසතං ජීවති, තථා පොක්ඛරසාතිබ්රාහ්මණො, බ්රහ්මායුබ්රාහ්මණො, බාවරියබ්රාහ්මණො, ආනන්දත්ථෙරො, මහාකස්සපත්ථෙරොති . අනුරුද්ධත්ථෙරො පන වස්සසතඤ්චෙව පණ්ණාසඤ්ච වස්සානි. බාකුලත්ථෙරො වස්සසතඤ්චෙව සට්ඨි ච වස්සානි, අයං සබ්බදීඝායුකො, සොපි ද්වෙ වස්සසතානි න ජීවි.

අරකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මහාවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.