📜

2. මහාවග්ගො

1. වෙරඤ්ජසුත්තවණ්ණනා

11. දුතියස්ස පඨමෙ අභිවාදෙතීති එවමාදීනි න සමණො ගොතමොති එත්ථ වුත්තනකාරෙන යොජෙත්වා එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො ‘‘න වන්දති නාසනා වුට්ඨාති, නාපි ‘ඉධ භොන්තො නිසීදන්තූ’ති එවං ආසනෙන වා නිමන්තෙතී’’ති. එත්ථ හි වා-සද්දො විභාවනෙ නාම අත්ථෙ ‘‘රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වා’’තිආදීසු විය. එවං වත්වා අථ අත්තනො අභිවාදනාදීනි අකරොන්තං භගවන්තං දිස්වා ආහ – තයිදං, භො ගොතම, තථෙවාති. යං තං මයා සුතං, තං තථෙව, තං සවනඤ්ච මෙ දස්සනඤ්ච සංසන්දති සමෙති, අත්ථතො එකීභාවං ගච්ඡති. න හි භවං ගොතමො…පෙ… ආසනෙන වා නිමන්තෙතීති. එවං අත්තනා සුතං දිට්ඨෙන නිගමෙත්වා නින්දන්තො ආහ – තයිදං, භො ගොතම, න සම්පන්නමෙවාති තං අභිවාදනාදීනං අකරණං අයුත්තමෙවාති.

අථස්ස භගවා අත්තුක්කංසනපරවම්භනදොසං අනුපගම්ම කරුණාසීතලෙන හදයෙන තං අඤ්ඤාණං විධමිත්වා යුත්තභාවං දස්සෙතුකාමො නාහං තං බ්රාහ්මණාතිආදිමාහ. තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – අහං, බ්රාහ්මණ, අප්පටිහතෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණචක්ඛුනා ඔලොකෙන්තොපි තං පුග්ගලං එතස්මිං සදෙවකාදිභෙදෙ ලොකෙ න පස්සාමි, යමහං අභිවාදෙය්යං වා පච්චුට්ඨෙය්යං වා ආසනෙන වා නිමන්තෙය්යං. අනච්ඡරියං වා එතං, ස්වාහං අජ්ජ සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො එවරූපං නිපච්චාකාරාරහං පුග්ගලං න පස්සාමි. අපිච ඛො යදාපාහං සම්පතිජාතොව උත්තරෙන මුඛො සත්තපදවීතිහාරෙන ගන්ත්වා සකලං දසසහස්සිලොකධාතුං ඔලොකෙසිං, තදාපි එතස්මිං සදෙවකාදිභෙදෙ ලොකෙ තං පුග්ගලං න පස්සාමි, යමහං එවරූපං නිපච්චකාරං කරෙය්යං. අථ ඛො මං සොළසකප්පසහස්සායුකො ඛීණාසවමහාබ්රහ්මාපි අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘ත්වං ලොකෙ මහාපුරිසො, ත්වං සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගො ච ජෙට්ඨො ච සෙට්ඨො ච, නත්ථි තයා උත්තරිතරො’’ති සඤ්ජාතසොමනස්සො පතිමානෙසි. තදාපි චාහං අත්තනා උත්තරිතරං අපස්සන්තො ආසභිං වාචං නිච්ඡාරෙසිං – ‘‘අග්ගොහමස්මි ලොකස්ස, ජෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස, සෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්සා’’ති. එවං සම්පතිජාතස්සාපි මය්හං අභිවාදනාදිරහො පුග්ගලො නත්ථි, ස්වාහං ඉදානි සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො කං අභිවාදෙය්යං. තස්මා ත්වං, බ්රාහ්මණ, මා තථාගතා එවරූපං පරමනිපච්චකාරං පත්ථයි. යඤ්හි, බ්රාහ්මණ, තථාගතො අභිවාදෙය්ය වා…පෙ… ආසනෙන වා නිමන්තෙය්ය, මුද්ධාපි තස්ස පුග්ගලස්ස රත්තිපරියොසානෙ පරිපාකසිථිලබන්ධනං වණ්ටා මුත්තතාලඵලං විය ගීවතො ඡිජ්ජිත්වා සහසාව භූමියං නිපතෙය්ය.

එවං වුත්තෙපි බ්රාහ්මණො දුප්පඤ්ඤතාය තථාගතස්ස ලොකජෙට්ඨභාවං අසල්ලක්ඛෙන්තො කෙවලං තං වචනං අසහමානො ආහ – අරසරූපො භවං ගොතමොති. අයං කිරස්ස අධිප්පායො – යං ලොකෙ අභිවාදනපච්චුට්ඨානඅඤ්ජලිකම්මසාමීචිකම්මං ‘‘සාමග්ගිරසො’’ති වුච්චති, තං භොතො ගොතමස්ස නත්ථි. තස්මා අරසරූපො භවං ගොතමො, අරසජාතිකො අරසසභාවොති. අථස්ස භගවා චිත්තමුදුභාවජනනත්ථං උජුවිපච්චනීකභාවං පරිහරන්තො අඤ්ඤථා තස්ස වචනස්ස අත්ථං අත්තනි සන්දස්සෙන්තො අත්ථි ඛ්වෙස, බ්රාහ්මණ, පරියායොතිආදිමාහ.

තත්ථ අත්ථි ඛ්වෙසාති අත්ථි ඛො එස. පරියායොති කාරණං. ඉදං වුත්තං හොති – අත්ථි ඛො, බ්රාහ්මණ, එතං කාරණං, යෙන කාරණෙන මං ‘‘අරසරූපො භවං ගොතමො’’ති වදමානො පුග්ගලො සම්මා වදෙය්ය, අවිතථවාදීති සඞ්ඛං ගච්ඡෙය්ය. කතමො පන සොති? යෙ තෙ, බ්රාහ්මණ, රූපරසා…පෙ… ඵොට්ඨබ්බරසා, තෙ තථාගතස්ස පහීනාති. කිං වුත්තං හොති? යෙ තෙ ජාතිවසෙන වා උපපත්තිවසෙන වා සෙට්ඨසම්මතානම්පි පුථුජ්ජනානං රූපාරම්මණාදීනි අස්සාදෙන්තානං අභිනන්දන්තානං රජ්ජන්තානං උප්පජ්ජන්ති කාමසුඛස්සාදසඞ්ඛාතා රූපරසා, සද්දරසා, ගන්ධරසා, රසරසා, ඵොට්ඨබ්බරසා, යෙ ඉමං ලොකං ගීවාය බන්ධිත්වා විය ආවිඤ්ඡන්ති, වත්ථාරම්මණාදිසාමග්ගියඤ්ච උප්පන්නත්තා සාමග්ගිරසාති වුච්චන්ති. තෙ සබ්බෙපි තථාගතස්ස පහීනා. ‘‘මය්හං පහීනා’’ති වත්තබ්බෙපි මමාකාරෙන අත්තානං අනුක්ඛිපන්තො ධම්මං දෙසෙති, දෙසනාවිලාසො වා එස තථාගතස්ස.

තත්ථ පහීනාති චිත්තසන්තානතො විගතා, පජහිතා වා. එතස්මිං පනත්ථෙ කරණෙ සාමිවචනං දට්ඨබ්බං. අරියමග්ගසත්ථෙන උච්ඡින්නං තණ්හාවිජ්ජාමයං මූලං එතෙසන්ති උච්ඡින්නමූලා. තාලවත්ථු විය නෙසං වත්ථු කතන්ති තාලාවත්ථුකතා. යථා හි තාලරුක්ඛං සමූලං උද්ධරිත්වා තස්ස වත්ථුමත්තෙ තස්මිං පදෙසෙ කතෙ න පුන තස්ස තාලස්ස උප්පත්ති පඤ්ඤායති, එවං අරියමග්ගසත්ථෙන සමූලෙ රූපාදිරසෙ උද්ධරිත්වා තෙසං පුබ්බෙ උප්පන්නපුබ්බභාවෙන වත්ථුමත්තෙ චිත්තසන්තානෙ කතෙ සබ්බෙපි තෙ තාලාවත්ථුකතාති වුච්චන්ති. අවිරුළ්හිධම්මත්තා වා මත්ථකච්ඡින්නතාලො විය කතාති තාලාවත්ථුකතා. යස්මා පන එවං තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා හොන්ති , යථා නෙසං පච්ඡාභාවො න හොති, තථා කතා හොන්ති. තස්මා ආහ – අනභාවංකතාති. ආයතිං අනුප්පාදධම්මාති අනාගතෙ අනුප්පජ්ජනකසභාවා.

නො ච ඛො යං ත්වං සන්ධාය වදෙසීති යඤ්ච ඛො ත්වං සන්ධාය වදෙසි, සො පරියායො න හොති. නනු ච එවං වුත්තෙ යො බ්රාහ්මණෙන වුත්තො සාමග්ගිරසො, තස්ස අත්තනි විජ්ජමානතා අනුඤ්ඤාතා හොතීති? න හොති. යො හි නං සාමග්ගිරසං කාතුං භබ්බො හුත්වා න කරොති, සො තදභාවෙන අරසරූපොති වත්තබ්බතං අරහති. භගවා පන අභබ්බොව එතං කාතුං, තෙනස්ස කාරණෙ අභබ්බතං පකාසෙන්තො ආහ – ‘‘නො ච ඛො යං ත්වං සන්ධාය වදෙසී’’ති. යං පරියායං සන්ධාය ත්වං මං ‘‘අරසරූපො’’ති වදෙසි, සො අම්හෙසු නෙව වත්තබ්බොති.

එවං බ්රාහ්මණො අත්තනා අධිප්පෙතං අරසරූපතං ආරොපෙතුං අසක්කොන්තො අථාපරං නිබ්භොගො භවන්තිආදිමාහ. සබ්බපරියායෙසු චෙත්ථ වුත්තනයෙනෙව යොජනාක්කමං විදිත්වා සන්ධායභාසිතමත්ථං එවං වෙදිතබ්බං – බ්රාහ්මණො තදෙව වයොවුද්ධානං අභිවාදනාදිකම්මං ලොකෙ ‘‘සාමග්ගිපරිභොගො’’ති මඤ්ඤමානො තදභාවෙන ච භගවන්තං ‘‘නිබ්භොගො’’තිආදිමාහ. භගවා ච ය්වායං රූපාදීසු සත්තානං ඡන්දරාගපරිභොගො, තදභාවං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරං පරියායමනුජානි.

පුන බ්රාහ්මණො යං ලොකෙ වයොවුද්ධානං අභිවාදනාදිකුලසමුදාචාරකම්මං ලොකියා කරොන්ති, තස්ස අකිරියං සම්පස්සමානො භගවන්තං අකිරියවාදොති ආහ. භගවා පන යස්මා කායදුච්චරිතාදීනං අකිරියං වදති, තස්මා තං අකිරියවාදිතං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරං පරියායමනුජානි. තත්ථ ඨපෙත්වා කායදුච්චරිතාදීනි අවසෙසා අකුසලා ධම්මා අනෙකවිහිතා පාපකා අකුසලා ධම්මාති වෙදිතබ්බා.

පුන බ්රාහ්මණො තදෙව අභිවාදනාදිකම්මං භගවති අපස්සන්තො ‘‘ඉමං ආගම්ම අයං ලොකතන්ති ලොකපවෙණී උච්ඡිජ්ජතී’’ති මඤ්ඤමානො භගවන්තං උච්ඡෙදවාදොති ආහ. භගවා පන යස්මා පඤ්චකාමගුණිකරාගස්ස චෙව අකුසලචිත්තද්වයසම්පයුත්තස්ස ච දොසස්ස අනාගාමිමග්ගෙන උච්ඡෙදං වදති, සබ්බාකුසලසම්භවස්ස පන මොහස්ස අරහත්තමග්ගෙන උච්ඡෙදං වදති, ඨපෙත්වා තෙ තයො අවසෙසානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං යථානුරූපං චතූහි මග්ගෙහි උච්ඡෙදං වදති, තස්මා තං උච්ඡෙදවාදං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරං පරියායමනුජානි.

පුන බ්රාහ්මණො ‘‘ජිගුච්ඡති මඤ්ඤෙ සමණො ගොතමො ඉදං වයොවුද්ධානං අභිවාදනාදිකුලසමුදාචාරකම්මං, තෙන තං න කරොතී’’ති මඤ්ඤමානො භගවන්තං ජෙගුච්ඡීති ආහ. භගවා පන යස්මා ජිගුච්ඡති කායදුච්චරිතාදීහි, යානි කායවචීමනොදුච්චරිතානි චෙව යාව ච අකුසලානං ලාමකධම්මානං සමාපත්ති සමාපජ්ජනා සමඞ්ගිභාවො, තං සබ්බම්පි ගූථං විය මණ්ඩනකජාතිකො පුරිසො ජිගුච්ඡති හිරීයති, තස්මා තං ජෙගුච්ඡිතං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරං පරියායමනුජානි. තත්ථ කායදුච්චරිතෙනාතිආදි කරණවචනං උපයොගත්ථෙ දට්ඨබ්බං.

පුන බ්රාහ්මණො තදෙව අභිවාදනාදිකම්මං භගවති අපස්සන්තො ‘‘අයං ඉදං ලොකජෙට්ඨකකම්මං විනෙති විනාසෙති, අථ වා යස්මා එතං සාමීචිකම්මං න කරොති, තස්මා අයං විනෙතබ්බො නිග්ගණ්හිතබ්බො’’ති මඤ්ඤමානො භගවන්තං වෙනයිකොති ආහ. තත්රායං පදත්ථො – විනයතීති විනයො, විනාසෙතීති වුත්තං හොති. විනයො එව වෙනයිකො. විනයං වා අරහතීති වෙනයිකො, නිග්ගහං අරහතීති වුත්තං හොති. භගවා පන යස්මා රාගාදීනං විනයාය වූපසමාය ධම්මං දෙසෙති, තස්මා වෙනයිකො හොති. අයමෙව චෙත්ථ පදත්ථො – විනයාය ධම්මං දෙසෙතීති වෙනයිකො. විචිත්රා හි තද්ධිතවුත්ති. ස්වායං තං වෙනයිකභාවං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරං පරියායමනුජානි.

පුන බ්රාහ්මණො යස්මා අභිවාදනාදීනි සාමීචිකම්මානි කරොන්තා වයොවුද්ධෙ තොසෙන්ති හාසෙන්ති , අකරොන්තා පන තාපෙන්ති විහෙසෙන්ති දොමනස්සං නෙසං උප්පාදෙන්ති, භගවා ච තානි න කරොති, තස්මා ‘‘අයං වයොවුද්ධෙ තපතී’’ති මඤ්ඤමානො සප්පුරිසාචාරවිරහිතත්තා වා ‘‘කපණපුරිසො අය’’න්ති මඤ්ඤමානො භගවන්තං තපස්සීති ආහ. තත්රායං පදත්ථො – තපතීති තපො, රොසෙති විහෙසෙතීති අත්ථො. සාමීචිකම්මාකරණස්සෙතං අධිවචනං. තපො අස්ස අත්ථීති තපස්සී. දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ බ්යඤ්ජනානි අවිචාරෙත්වා ලොකෙ කපණපුරිසො තපස්සීති වුච්චති. භගවා පන යෙ අකුසලා ධම්මා ලොකං තපනතො තපනීයානි වුච්චන්ති, තෙසං පහීනත්තා යස්මා තපස්සීති සඞ්ඛං ගතො. තස්මා තං තපස්සිතං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරං පරියායමනුජානි. තත්රායං වචනත්ථො – තපන්තීති තපා, අකුසලධම්මානමෙතං අධිවචනං. තෙ තපෙ අස්සි නිරස්සි පහාසි විද්ධංසීති තපස්සී.

පුන බ්රාහ්මණො තං අභිවාදනාදිකම්මං දෙවලොකගබ්භසම්පත්තියා දෙවලොකපටිසන්ධිපටිලාභාය සංවත්තතීති මඤ්ඤමානො භගවති චස්ස අභාවං දිස්වා භගවන්තං අපගබ්භොති ආහ. කොධවසෙන වා භගවතො මාතුකුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිග්ගහණෙ දොසං දස්සෙන්තොපි එවමාහ. තත්රායං වචනත්ථො – ගබ්භතො අපගතොති අපගබ්භො, අභබ්බො දෙවලොකූපපත්තිං පාපුණිතුන්ති අධිප්පායො. හීනො වා ගබ්භො අස්සාති අපගබ්භො. දෙවලොකගබ්භපරිබාහිරත්තා ආයතිං හීනගබ්භපටිලාභභාගීති. හීනො වාස්ස මාතුකුච්ඡිස්මිං ගබ්භවාසො අහොසීති අධිප්පායො. භගවතො පන යස්මා ආයතිං ගබ්භසෙය්යා අපගතා, තස්මා සො තං අපගබ්භතං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරං පරියායමනුජානි. තත්ර ච යස්ස ඛො, බ්රාහ්මණ, ආයතිං ගබ්භසෙය්යා පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති පහීනාති එතෙසං පදානං එවමත්ථො දට්ඨබ්බො – ‘‘බ්රාහ්මණ, යස්ස පුග්ගලස්ස අනාගතෙ ගබ්භසෙය්යා පුනබ්භවෙ ච අභිනිබ්බත්ති අනුත්තරෙන මග්ගෙන විහතකාරණත්තා පහීනා. ගබ්භසෙය්යාගහණෙන චෙත්ථ ජලාබුජයොනි ගහිතා, පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තිග්ගහණෙන ඉතරා තිස්සො’’පි.

අපිච ගබ්භස්ස සෙය්යා ගබ්භසෙය්යා. පුනබ්භවො එව අභිනිබ්බත්ති පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. යථා ච විඤ්ඤාණට්ඨිතීති වුත්තෙපි න විඤ්ඤාණතො අඤ්ඤා ඨිති අත්ථි, එවමිධාපි න ගබ්භතො අඤ්ඤා සෙය්යා වෙදිතබ්බා. අභිනිබ්බත්ති ච නාම යස්මා පුනබ්භවභූතාපි අපුනබ්භවභූතාපි අත්ථි, ඉධ ච පුනබ්භවභූතා අධිප්පෙතා, තස්මා වුත්තං – ‘‘පුනබ්භවො එව අභිනිබ්බත්ති පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තී’’ති.

එවං ආගතකාලතො පට්ඨාය අරසරූපතාදීහි අට්ඨහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසන්තම්පි බ්රාහ්මණං භගවා ධම්මිස්සරො ධම්මරාජා ධම්මසාමී තථාගතො අනුකම්පාය සීතලෙනෙව චක්ඛුනා බ්රාහ්මණං ඔලෙකෙන්තො යං ධම්මධාතුං පටිවිජ්ඣිත්වා දෙසනාවිලාසප්පත්තා නාම හොති, තස්සා ධම්මධාතුයා සුප්පටිවිද්ධත්තා විගතවලාහකෙ නභෙ පුණ්ණචන්දො විය ච සරදකාලෙ සූරියො විය ච බ්රාහ්මණස්ස හදයන්ධකාරං විධමෙන්තො තානියෙව අක්කොසවත්ථූනි තෙන තෙන පරියායෙන අඤ්ඤථා දස්සෙත්වා පුනපි අත්තනො කරුණාවිප්ඵාරං අට්ඨහි ලොකධම්මෙහි අකම්පියභාවෙන පටිලද්ධතාදිගුණලක්ඛණං පථවිසමචිත්තතං අකුප්පධම්මතඤ්ච පකාසෙන්තො ‘‘අයං බ්රාහ්මණො කෙවලං පලිතසිරඛණ්ඩදන්තවලිත්තචතාදීහි අත්තනො වුද්ධභාවං සල්ලක්ඛෙති, නො ච ඛො ජානාති අත්තානං ජාතියා අනුගතං ජරාය අනුසටං බ්යාධිනො අධිභූතං මරණෙන අබ්භාහතං අජ්ජ මරිත්වා පුන ස්වෙව උත්තානසෙය්යදාරකභාවගමනීයං . මහන්තෙන ඛො පන උස්සාහෙන මම සන්තිකං ආගතො, තදස්ස ආගමනං සාත්ථකං හොතූ’’ති චින්තෙත්වා ඉමස්මිං ලොකෙ අත්තනො අප්පටිසමං පුරෙජාතභාවං දස්සෙන්තො සෙය්යථාපි, බ්රාහ්මණාතිආදිනා නයෙන බ්රාහ්මණස්ස ධම්මදෙසනං වඩ්ඪෙසි.

තත්ථ සෙය්යථාපීතිආදීනං හෙට්ඨා වුතනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයං පන විසෙසො – හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව හි තෙ කුක්කුටපොතකා පක්ඛෙ විධුනන්තා තංඛණානුරූපං විරවන්තා නික්ඛමන්ති. එවං නික්ඛමන්තානඤ්ච තෙසං යො පඨමතරං නික්ඛමති, සො ජෙට්ඨොති වුච්චති. තස්මා භගවා තාය උපමාය අත්තනො ජෙට්ඨභාවං සාධෙතුකාමො බ්රාහ්මණං පුච්ඡති – යො නු ඛො තෙසං කුක්කුටච්ඡාපොතකානං…පෙ… කින්ති ස්වාස්ස වචනීයොති. තත්ථ කුක්කුටච්ඡාපකානන්ති කුක්කුටපොතකානං. කින්ති ස්වාස්ස වචනීයොති සො කින්ති වචනීයො අස්ස, කිං වත්තබ්බො භවෙය්ය ජෙට්ඨො වා කනිට්ඨො වාති.

‘‘ජෙට්ඨො’’තිස්ස, භො ගොතම, වචනීයොති, භො ගොතම, සො ජෙට්ඨො ඉති අස්ස වචනීයො. කස්මාති චෙ? සො හි නෙසං ජෙට්ඨොති, යස්මා සො නෙසං වුද්ධතරොති අත්ථො. අථස්ස භගවා ඔපම්මං සම්පටිපාදෙන්තො එවමෙව ඛොති ආහ, යථා සො කුක්කුටපොතකො, එවං අහම්පි. අවිජ්ජාගතායපජායාති අවිජ්ජා වුච්චති අඤ්ඤාණං, තත්ථ ගතාය. පජායාති සත්තධිවචනමෙතං, අවිජ්ජාකොසස්ස අන්තො පවිට්ඨෙසු සත්තෙසූපි වුත්තං හොති. අණ්ඩභූතායාති අණ්ඩෙ භූතාය පජාතාය සඤ්ජාතාය. යථා හි අණ්ඩෙ නිබ්බත්තා එකච්චෙ සත්තා අණ්ඩභූතාති වුච්චන්ති, එවමයං සබ්බාපි පජා අවිජ්ජණ්ඩකොසෙ නිබ්බත්තත්තා අණ්ඩභූතාති වුච්චති. පරියොනද්ධායාති තෙන අවිජ්ජණ්ඩකොසෙන සමන්තතො ඔනද්ධාය බද්ධාය වෙඨිතාය. අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වාති තං අවිජ්ජාමයං අණ්ඩකොසං භින්දිත්වා. එකොව ලොකෙති සකලෙපි ලොකසන්නිවාසෙ අහමෙව එකො අදුතියො. අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති උත්තරරහිතං සබ්බසෙට්ඨං සම්මා සාමඤ්ච බොධිං, අථ වා පසත්ථං සුන්දරඤ්ච බොධිං. අරහත්තමග්ගඤාණස්සෙතං නාමං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සාපි නාමමෙව. උභයම්පි වට්ටති. අඤ්ඤෙසං අරහත්තමග්ගො අනුත්තරා බොධි හොති, න හොතීති? න හොති. කස්මා? අසබ්බගුණදායකත්තා. තෙසඤ්හි කස්සචි අරහත්තමග්ගො අරහත්තඵලමෙව දෙති, කස්සචි තිස්සො විජ්ජා, කස්සචි ඡ අභිඤ්ඤා, කස්සචි චතස්සො පටිසම්භිදා, කස්සචි සාවකපාරමිඤාණං. පච්චෙකබුද්ධානම්පි පච්චෙකබොධිඤාණමෙව දෙති, බුද්ධානං පන සබ්බගුණසම්පත්තිං දෙති අභිසෙකො විය රඤ්ඤො සබ්බලොකිස්සරභාවං. තස්මා අඤ්ඤස්ස කස්සචිපි අනුත්තරා බොධි න හොතීති. අභිසම්බුද්ධොති අබ්භඤ්ඤාසිං පටිවිජ්ඣිං, පත්තොම්හි අධිගතොම්හීති වුත්තං හොති.

ඉදානි යදෙතං භගවතා ‘‘එවමෙව ඛො’’තිආදිනා නයෙන වුත්තං ඔපම්මසම්පටිපාදනං, තං එවං අත්ථෙන සංසන්දිත්වා වෙදිතබ්බං – යථා හි තස්සා කුක්කුටියා අත්තනො අණ්ඩෙසු අධිසයනාදිතිවිධකිරියාකරණං, එවං බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො අත්තනො සන්තානෙ අනිච්චං, දුක්ඛං, අනත්තාති තිවිධානුපස්සනාකරණං. කුක්කුටියා තිවිධකිරියාසම්පාදනෙන අණ්ඩානං අපූතිභාවො විය බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන විපස්සනාඤාණස්ස අපරිහානි. කුක්කුටියා තිවිධකිරියාකරණෙන අණ්ඩානං අල්ලසිනෙහපරියාදානං විය බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන භවත්තයානුගතනිකන්තිසිනෙහපරියාදානං. කුක්කුටියා තිවිධකිරියාකරණෙන අණ්ඩකපාලානං තනුභාවො විය බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන අවිජ්ජණ්ඩකොසස්ස තනුභාවො, කුක්කුටියා තිවිධකිරියාකරණෙන කුක්කුටපොතකස්ස පාදනඛතුණ්ඩකානං ථද්ධඛරභාවො විය බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන විපස්සනාඤාණස්ස තික්ඛඛරවිප්පසන්නසූරභාවො. කුක්කුටියා තිවිධකිරියාකරණෙන කුක්කුටපොතකස්ස පරිණාමකාලො විය බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන විපස්සනාඤාණස්ස පරිණාමකාලො වඩ්ඪිකාලො ගබ්භග්ගහණකාලො. කුක්කුටියා තිවිධකිරියාකරණෙන කුක්කුටපොතකස්ස පාදනඛසිඛාය වා මුඛතුණ්ඩකෙන වා අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා පක්ඛෙ පප්ඵොටෙත්වා සොත්ථිනා අභිනිබ්භිදාකාලො විය භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන විපස්සනාඤාණගබ්භං ගණ්හාපෙත්වා අනුපුබ්බාධිගතෙන අරහත්තමග්ගෙන අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා අභිඤ්ඤාපක්ඛෙ පප්ඵොටෙත්වා සොත්ථිනා සකලබුද්ධගුණසච්ඡිකතකාලො වෙදිතබ්බො.

අහඤ්හි, බ්රාහ්මණ, ජෙට්ඨො සෙට්ඨො ලොකස්සාති, බ්රාහ්මණ, යථා තෙසං කුක්කුටපොතකානං පඨමතරං අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා අභිනිබ්බත්තො කුක්කුටපොතකො ජෙට්ඨො හොති, එවං අවිජ්ජාගතාය පජාය තං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා පඨමතරං අරියාය ජාතියා ජාතත්තා අහඤ්හි ජෙට්ඨො වුද්ධතමොති සඞ්ඛං ගතො, සබ්බගුණෙහි පන අප්පටිසමත්තා සෙට්ඨොති.

එවං භගවා අත්තනො අනුත්තරං ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවං බ්රාහ්මණස්ස පකාසෙත්වා ඉදානි යාය පටිපදාය තං අධිගතො, තං පටිපදං පුබ්බභාගතො පභුති දස්සෙතුං ආරද්ධං ඛො පන මෙ, බ්රාහ්මණාතිආදිමාහ. තත්ථ ආරද්ධං ඛො පන මෙ, බ්රාහ්මණ, වීරියං අහොසීති, බ්රාහ්මණ, න මයා අයං අනුත්තරො ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවො කුසීතෙන මුට්ඨස්සතිනා සාරද්ධකායෙන වික්ඛිත්තචිතෙන අධිගතො, අපිච ඛො තදධිගමාය ආරද්ධං ඛො පන මෙ වීරියං අහොසි. බොධිමණ්ඩෙ නිසින්නෙන මයා චතුසම්මප්පධානභෙදං වීරියං ආරද්ධං අහොසි, පග්ගහිතං අසිථිලප්පවත්තිතං. ආරද්ධත්තායෙව ච මෙ තං අසල්ලීනං අහොසි . න කෙවලඤ්ච වීරියමෙව, සතිපි මෙ ආරම්මණාභිමුඛභාවෙන උපට්ඨිතා අහොසි, උපට්ඨිතත්තායෙව ච අසම්මුට්ඨා. පස්සද්ධො කායො අසාරද්ධොති කායචිත්තප්පස්සද්ධිවසෙන කායොපි මෙ පස්සද්ධො අහොසි. තත්ථ යස්මා නාමකායෙ පස්සද්ධෙ රූපකායොපි පස්සද්ධොයෙව හොති, තස්මා ‘‘නාමකායො රූපකායො’’ති අවිසෙසෙත්වාව ‘‘පස්සද්ධො කායො’’ති වුත්තං. අසාරද්ධොති සො ච ඛො පස්සද්ධත්තායෙව අසාරද්ධො, විගතදරථොති වුත්තං හොති . සමාහිතං චිත්තං එකග්ගන්ති චිත්තම්පි මෙ සම්මා ආහිතං සුට්ඨු ඨපිතං අප්පිතං විය අහොසි, සමාහිතත්තා එව ච එකග්ගං අචලං නිප්ඵන්දනන්ති. එත්තාවතා ඣානස්ස පුබ්බභාගපටිපදා කථිතා හොති.

ඉදානි ඉමාය පටිපදාය අධිගතං පඨමජ්ඣානං ආදිං කත්වා විජ්ජාත්තයපරියොසානං විසෙසං දස්සෙන්තො සො ඛො අහන්තිආදිමාහ. තත්ථ යං යාව විනිච්ඡයනයෙන වත්තබ්බං සියා, තං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.69) වුත්තමෙව.

අයං ඛො මෙ, බ්රාහ්මණාතිආදීසු පන විජ්ජාති විදිතකරණට්ඨෙන විජ්ජා. කිං විදිතං කරොති ? පුබ්බෙනිවාසං. අවිජ්ජාති තස්සෙව පුබ්බෙනිවාසස්ස අවිදිතකරණට්ඨෙන තප්පටිච්ඡාදකමොහො. තමොති ස්වෙව මොහො තප්පටිච්ඡාදකට්ඨෙන තමො නාම. ආලොකොති සා එව විජ්ජා ඔභාසකරණට්ඨෙන ආලොකොති. එත්ථ ච විජ්ජා අධිගතාති අත්ථො, සෙසං පසංසාවචනං. යොජනා පනෙත්ථ – අයං ඛො මෙ විජ්ජා අධිගතා, තස්ස මෙ අධිගතවිජ්ජස්ස අවිජ්ජා විහතා, විනට්ඨාති අත්ථො. කස්මා? යස්මා විජ්ජා උප්පන්නා. එස නයො ඉතරස්මිම්පි පදද්වයෙ. යථා තන්ති එත්ථ තන්ති නිපාතමත්තං. සතියා අවිප්පවාසෙන අප්පමත්තස්ස වීරියාතාපෙන ආතාපිනො කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛාතාය පහිතත්තස්ස පෙසිතත්තස්සාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා අප්පමත්තස්ස ආතාපිනො පහිතත්තස්ස විහරතො අවිජ්ජා විහඤ්ඤෙය්ය, විජ්ජා උප්පජ්ජෙය්ය තමො විහඤ්ඤෙය්ය, ආලොකො උප්පජ්ජෙය්ය, එවමෙව මම අවිජ්ජා විහතා, විජ්ජා උප්පන්නා, තමො විහතො, ආලොකො උප්පන්නො. එතස්ස මෙ පධානානුයොගස්ස අනුරූපමෙව ඵලං ලද්ධන්ති.

අයං ඛො මෙ, බ්රාහ්මණ, පඨමා අභිනිබ්භිදා අහොසි කුක්කුටච්ඡාපකස්සෙව අණ්ඩකොසම්හාති අයං ඛො මම, බ්රාහ්මණ, පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණමුඛතුණ්ඩකෙන පුබ්බෙ නිවුත්ථඛන්ධප්පටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා පඨමා අභිනිබ්භිදා පඨමා නික්ඛන්ති පඨමා අරියාජාති අහොසි කුක්කුටච්ඡාපකස්සෙව මුඛතුණ්ඩකෙන වා පාදනඛසිඛාය වා අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා තම්හා අණ්ඩකොසම්හා අභිනිබ්භිදා නික්ඛන්ති කුක්කුටනිකායෙ පච්චාජාතීති. අයං තාව පුබ්බෙනිවාසකථායං නයො.

චුතුපපාතකථාය පන විජ්ජාති දිබ්බචක්ඛුඤාණවිජ්ජා. අවිජ්ජාති චුතුපපාතප්පටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා. යථා පන පුබ්බෙනිවාසකථායං ‘‘පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණමුඛතුණ්ඩකෙන පුබ්බෙ නිවුත්ථක්ඛන්ධප්පටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා’’ති වුත්තං, එවමිධ ‘‘චුතුපපාතඤාණමුඛතුණ්ඩකෙන චුතුපපාතප්පටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා’’ති වත්තබ්බං.

යං පනෙතං පච්චවෙක්ඛණඤාණපරිග්ගහිතං ආසවානං ඛයඤාණාධිගමං බ්රාහ්මණස්ස දස්සෙන්තො අයං ඛො මෙ, බ්රාහ්මණ, තතියා විජ්ජාතිආදිමාහ, තත්ථ විජ්ජාති අරහත්තමග්ගවිජ්ජා. අවිජ්ජාති චතුසච්චප්පටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා. අයං ඛො මෙ, බ්රාහ්මණ, තතියා අභිනිබ්භිදා අහොසීති එත්ථ අයං ඛො මම, බ්රාහ්මණ, ආසවානං ඛයඤාණමුඛතුණ්ඩකෙන චතුසච්චපටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා තතියා අභිනිබ්භිදා තතියා නික්ඛන්ති තතියා අරියජාති අහොසි කුක්කුටච්ඡාපකස්සෙව මුඛතුණ්ඩකෙන වා පාදනඛසිඛාය වා අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා තම්හා අණ්ඩකොසම්හා අභිනිබ්භිදා නික්ඛන්ති කුක්කුටනිකායෙ පච්චාජාතීති.

එත්තාවතා කිං දස්සෙසීති? සො හි, බ්රාහ්මණ, කුක්කුටච්ඡාපකො අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා තතො නික්ඛමන්තො සකිමෙව ජායති, අහං පන පුබ්බෙනිවුත්ථක්ඛන්ධප්පටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං භින්දිත්වා පඨමං තාව පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණවිජ්ජාය ජාතො. තතො සත්තානං චුතිපටිසන්ධිප්පටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා දුතියං දිබ්බචක්ඛුඤාණවිජ්ජාය ජාතො, පුන චතුසච්චප්පටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා තතියං ආසවානං ඛයඤාණවිජ්ජාය ජාතො. එවං තීහි විජ්ජාහි තික්ඛත්තුං ජාතොම්හි. සා ච මෙ ජාති අරියා සුපරිසුද්ධාති ඉදං දස්සෙති. එවංදස්සෙන්තො ච පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන අතීතංසඤාණං, දිබ්බචක්ඛුනා පච්චුප්පන්නානාගතංසඤාණං, ආසවක්ඛයෙන සකලලොකියලොකුත්තරගුණන්ති එවං තීහි විජ්ජාහි සබ්බෙපි සබ්බඤ්ඤුගුණෙ පකාසෙත්වා අත්තනො අරියාය ජාතියා ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවං බ්රාහ්මණස්ස දස්සෙසි.

එවං වුත්තෙ වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණොති එවං භගවතා ලොකානුකම්පකෙන බ්රාහ්මණං අනුකම්පමානෙන නිගුහිතබ්බෙපි අත්තනො අරියාය ජාතියා ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවෙ විජ්ජාත්තයපකාසිකාය ධම්මදෙසනාය වුත්තෙ පීතිවිප්ඵාරපරිපුණ්ණගත්තචිත්තො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො තං භගවතො අරියාය ජාතියා ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවං විදිත්වා ‘‘ඊදිසං නාමාහං සබ්බලොකජෙට්ඨං සබ්බගුණසමන්නාගතං සබ්බඤ්ඤුං ‘අඤ්ඤෙසං අභිවාදනාදිකම්මං න කරොතී’ති අවචං, ධිරත්ථු වත, භො, අඤ්ඤාණ’’න්ති අත්තානං ගරහිත්වා ‘‘අයං දානි ලොකෙ අරියාය ජාතියා පුරෙජාතට්ඨෙන ජෙට්ඨො, සබ්බගුණෙහි අප්පටිසමට්ඨෙන සෙට්ඨො’’ති නිට්ඨං ගන්ත්වා භගවන්තං එතදවොච – ජෙට්ඨො භවං ගොතමො සෙට්ඨො භවං ගොතමොති. එවඤ්ච පන වත්වා පුන තං භගවතො ධම්මදෙසනං අබ්භනුමොදමානො අභික්කන්තං භො ගොතමාතිආදිමාහ. තං වුත්තත්ථමෙවාති.

2. සීහසුත්තවණ්ණනා

12. දුතියෙ අභිඤ්ඤාතාති ඤාතා පඤ්ඤාතා පාකටා. සන්ථාගාරෙති මහාජනස්ස විස්සමනත්ථාය කතෙ අගාරෙ. සා කිර සන්ථාගාරසාලා නගරමජ්ඣෙ අහොසි, චතූසු ඨානෙසු ඨිතානං පඤ්ඤායති, චතූහි දිසාහි ආගතමනුස්සා පඨමං තත්ථ විස්සමිත්වා පච්ඡා අත්තනො අත්තනො ඵාසුකට්ඨානං ගච්ඡන්ති. රාජකුලානං රජ්ජකිච්චසන්ථරණත්ථාය කතං අගාරන්තිපි වදන්තියෙව. තත්ථ හි නිසීදිත්වා ලිච්ඡවිරාජානො රජ්ජකිච්චං සන්ථරන්ති කරොන්ති විචාරෙන්ති. සන්නිසින්නාති තෙසං නිසීදනත්ථඤ්ඤෙව පඤ්ඤත්තෙසු මහාරහවරපච්චත්ථරණෙසු සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙසු ආසනෙසු සන්නිසින්නා. අනෙකපරියායෙන බුද්ධස්ස වණ්ණං භාසන්තීති රාජකුලෙ කිච්චඤ්චෙව ලොකත්ථචරියඤ්ච විචාරෙත්වා අනෙකෙහි කාරණෙහි බුද්ධස්ස වණ්ණං භාසන්ති කථෙන්ති දීපෙන්ති. පණ්ඩිතා හි තෙ රාජානො සද්ධා පසන්නා සොතාපන්නාපි සකදාගාමිනොපි අනාගාමිනොපි අරියසාවකා, තෙ සබ්බෙපි ලොකියජටං ඡින්දිත්වා බුද්ධාදීනං තිණ්ණං රතනානං වණ්ණං භාසන්ති. තත්ථ තිවිධො බුද්ධවණ්ණො නාම චරියවණ්ණො, සරීරවණ්ණො, ගුණවණ්ණොති. තත්රිමෙ රාජානො චරියාය වණ්ණං ආරභිංසු – ‘‘දුක්කරං වත කතං සම්මාසම්බුද්ධෙන කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛෙය්යානි දස පාරමියො, දස උපපාරමියො, දස පරමත්ථපාරමියොති සමත්තිංස පාරමියො පූරෙන්තෙන, ඤාතත්ථචරියං, ලොකත්ථචරියං, බුද්ධචරියං මත්ථකං පාපෙත්වා පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජන්තෙනා’’ති අඩ්ඪච්ඡක්කෙහි ජාතකසතෙහි බුද්ධවණ්ණං කථෙන්තා තුසිතභවනං පාපෙත්වා ඨපයිංසු.

ධම්මස්සවණ්ණං භාසන්තා පන ‘‘තෙන භගවතා ධම්මො දෙසිතො, නිකායතො පඤ්ච නිකායා, පිටකතො තීණි පිටකානි, අඞ්ගතො නව අඞ්ගානි, ඛන්ධතො චතුරාසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සානී’’ති කොට්ඨාසවසෙන ධම්මගුණං කථයිංසු.

සඞ්ඝස්ස වණ්ණං භාසන්තා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා ‘‘පටිලද්ධසද්ධා කුලපුත්තා භොගක්ඛන්ධඤ්චෙව ඤාතිපරිවට්ටඤ්ච පහාය සෙතච්ඡත්තං ඔපරජ්ජං සෙනාපතිසෙට්ඨිභණ්ඩාගාරිකට්ඨානන්තරාදීනි අගණෙත්වා නික්ඛම්ම සත්ථු වරසාසනෙ පබ්බජන්ති. සෙතච්ඡත්තං පහාය පබ්බජිතානං භද්දියරාජමහාකප්පිනපුක්කුසාතිආදීනං රාජපබ්බජිතානංයෙව බුද්ධකාලෙ අසීතිසහස්සානි අහෙසුං. අනෙකකොටිසතං ධනං පහාය පබ්බජිතානං පන යසකුලපුත්තසොණසෙට්ඨිපුත්තරට්ඨපාලකුලපුත්තාදීනං පරිච්ඡෙදො නත්ථි. එවරූපා ච එවරූපා ච කුලපුත්තා සත්ථු සාසනෙ පබ්බජන්තී’’ති පබ්බජ්ජාසඞ්ඛෙපවසෙන සඞ්ඝගුණෙ කථයිංසු.

සීහොසෙනාපතීති එවංනාමකො සෙනාය අධිපති. වෙසාලියඤ්හි සත්ත සහස්සානි සත්ත සතානි සත්ත ච රාජානො. තෙ සබ්බෙපි සන්නිපතිත්වා සබ්බෙසං මනං ගහෙත්වා ‘‘රට්ඨං විචාරෙතුං සමත්ථං එකං විචිනථා’’ති විචිනන්තා සීහං රාජකුමාරං දිස්වා ‘‘අයං සක්ඛිස්සතී’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා තස්ස රත්තමණිවණ්ණං කම්බලපරියොනද්ධං සෙනාපතිච්ඡත්තං අදංසු. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘සීහො සෙනාපතී’’ති. නිගණ්ඨසාවකොති නිගණ්ඨස්ස නාටපුත්තස්ස පච්චයදායකො උපට්ඨාකො. ජම්බුදීපතලස්මිඤ්හි තයො ජනා නිගණ්ඨානං අග්ගුපට්ඨාකා – නාළන්දායං, උපාලි ගහපති, කපිලපුරෙ වප්පො සක්කො, වෙසාලියං අයං සීහො සෙනාපතීති. නිසින්නොහොතීති සෙසරාජූනං පරිසාය අන්තරන්තරෙ ආසනානි පඤ්ඤාපයිංසු, සීහස්ස පන මජ්ඣෙ ඨානෙති තස්මිං පඤ්ඤත්තෙ මහාරහෙ රාජාසනෙ නිසින්නො හොති. නිස්සංසයන්ති නිබ්බිචිකිච්ඡං අද්ධා එකංසෙන, න හෙතෙ යස්ස වා තස්ස වා අප්පෙසක්ඛස්ස එවං අනෙකසතෙහි කාරණෙහි වණ්ණං භාසන්ති.

යෙන නිගණ්ඨො නාටපුත්තො තෙනුපසඞ්කමීති නිගණ්ඨො කිර නාටපුත්තො ‘‘සචායං සීහො කස්සචිදෙව සමණස්ස ගොතමස්ස වණ්ණං කථෙන්තස්ස සුත්වා සමණං ගොතමං දස්සනාය උපසඞ්කමිස්සති, මය්හං පරිහානි භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා පඨමතරංයෙව සීහං සෙනාපතිං එතදවොච – ‘‘සෙනාපති ඉමස්මිං ලොකෙ ‘අහං බුද්ධො අහං බුද්ධො’ති බහූ විචරන්ති. සචෙ ත්වං කස්සචි දස්සනාය උපසඞ්කමිතුකාමො අහොසි, මං පුච්ඡෙය්යාසි. අහං තෙ යුත්තට්ඨානං පෙසෙස්සාමි, අයුත්තට්ඨානතො නිවාරෙස්සාමී’’ති. සො තං කථං අනුස්සරිත්වා ‘‘සචෙ මං පෙසෙස්සති, ගමිස්සාමි. නො චෙ, න ගමිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා යෙන නිගණ්ඨො නාටපුත්තො, තෙනුපසඞ්කමි.

අථස්ස වචනං සුත්වා නිගණ්ඨො මහාපබ්බතෙන විය බලවසොකෙන ඔත්ථටො ‘‘යත්ථ දානිස්සාහං ගමනං න ඉච්ඡාමි, තත්ථෙව ගන්තුකාමො ජාතො, හතොහමස්මී’’ති අනත්තමනො හුත්වා ‘‘පටිබාහනුපායමස්ස කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා කිං පන ත්වන්තිආදිමාහ. එවං වදන්තො විචරන්තං ගොණං දණ්ඩෙන පහරන්තො විය ජලමානං පදීපං නිබ්බාපෙන්තො විය භත්තභරිතං පත්තං නික්කුජ්ජන්තො විය ච සීහස්ස උප්පන්නපීතිං විනාසෙසි. ගමියාභිසඞ්ඛාරොති හත්ථියානාදීනං යොජාපනගන්ධමාලාදිග්ගහණවසෙන පවත්තො පයොගො. සො පටිප්පස්සම්භීති සො වූපසන්තො.

දුතියම්පි ඛොති දුතියවාරම්පි. ඉමස්මිඤ්ච වාරෙ බුද්ධස්ස වණ්ණං භාසන්තා තුසිතභවනතො පට්ඨාය යාව මහාබොධිපල්ලඞ්කා දසබලස්ස හෙට්ඨා පාදතලෙහි උපරි කෙසග්ගෙහි පරිච්ඡින්දිත්වා ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණඅසීතිඅනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභානං වසෙන සරීරවණ්ණං කථයිංසු. ධම්මස්ස වණ්ණං භාසන්තා ‘‘එකපදෙපි එකබ්යඤ්ජනෙපි අවඛලිතං නාම නත්ථී’’ති සුකථිතවසෙනෙව ධම්මගුණං කථයිංසු. සඞ්ඝස්ස වණ්ණං භාසන්තා ‘‘එවරූපං යසසිරිවිභවං පහාය සත්ථු සාසනෙ පබ්බජිතා න කොසජ්ජපකතිකා හොන්ති, තෙරසසු පන ධුතඞ්ගගුණෙසු පරිපූරකාරිනො හුත්වා සත්තසු අනුපස්සනාසු කම්මං කරොන්ති, අට්ඨතිංසාරම්මණවිභත්තියො වළඤ්ජෙන්තී’’ති පටිපදාවසෙන සඞ්ඝගුණෙ කථයිංසු.

තතියවාරෙ පන බුද්ධස්ස වණ්ණං භාසමානා ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’ති සුත්තන්තපරියායෙනෙව බුද්ධගුණෙ කථයිංසු, ‘‘ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො’’තිආදිනා සුත්තන්තපරියායෙනෙව ධම්මගුණෙ, ‘‘සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො’’තිආදිනා සුත්තන්තපරියායෙනෙව සඞ්ඝගුණෙ ච කථයිංසු. තතො සීහො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙසඤ්ච ලිච්ඡවිරාජකුමාරානං තතියදිවසතො පට්ඨාය බුද්ධධම්මසඞ්ඝගුණෙ කථෙන්තානං මුඛං නප්පහොති, අද්ධා අනොමගුණෙන සමන්නාගතා සො භගවා, ඉමං දානි උප්පන්නං පීතිං අවිජහිත්වාව අහං අජ්ජ සම්මාසම්බුද්ධං පස්සිස්සාමී’’ති. අථස්ස ‘‘කිං හි මෙ කරිස්සන්ති නිගණ්ඨා’’ති විතක්කො උදපාදි. තත්ථ කිං හි මෙ කරිස්සන්තීති කිං නාම මය්හං නිගණ්ඨා කරිස්සන්ති. අපලොකිතා වා අනපලොකිතා වාති ආපුච්ඡිතා වා අනාපුච්ඡිතා වා. න හි මෙ තෙ ආපුච්ඡිතා යානවාහනසම්පත්තිං, න ච ඉස්සරියවිසෙසං දස්සන්ති, නාපි අනාපුච්ඡිතා හරිස්සන්ති, අඵලං එතෙසං ආපුච්ඡනන්ති අධිප්පායො.

වෙසාලියා නිය්යාසීති යථා හි ගිම්හකාලෙ දෙවෙ වුට්ඨෙ උදකං සන්දමානං නදිං ඔතරිත්වා ථොකමෙව ගන්ත්වා තිට්ඨති නප්පවත්තති, එවං සීහස්ස පඨමදිවසෙ ‘‘දසබලං පස්සිස්සාමී’’ති උප්පන්නාය පීතියා නිගණ්ඨෙන පටිබාහිතකාලො. යථාපි දුතියදිවසෙ දෙවෙ වුට්ඨෙ උදකං සන්දමානං නදිං ඔතරිත්වා ථොකං ගන්ත්වා වාලිකාපුඤ්ජං පහරිත්වා අප්පවත්තං හොති, එවං සීහස්ස දුතියදිවසෙ ‘‘දසබලං පස්සිස්සාමී’’ති උප්පන්නාය පීතියා නිගණ්ඨෙන පටිබාහිතකාලො. යථා තතියදිවසෙ දෙවෙ වුට්ඨෙ උදකං සන්දමානං නදිං ඔතරිත්වා පුරාණපණ්ණසුක්ඛදණ්ඩකට්ඨකචවරාදීනි පරිකඩ්ඪන්තං වාලිකාපුඤ්ජං භින්දිත්වා සමුද්දනින්නමෙව හොති, එවං සීහො තතියදිවසෙ තිණ්ණං වත්ථූනං ගුණකථං සුත්වා උප්පන්නෙ පීතිපාමොජ්ජෙ ‘‘අඵලා නිගණ්ඨා නිප්ඵලා නිගණ්ඨා, කිං මෙ ඉමෙ කරිස්සන්ති, ගමිස්සාමහං සත්ථුසන්තික’’න්ති මනං අභිනීහරිත්වා වෙසාලියා නිය්යාසි. නිය්යන්තො ච ‘‘චිරස්සාහං දසබලස්ස සන්තිකං ගන්තුකාමො ජාතො, න ඛො පන මෙ යුත්තං අඤ්ඤාතකවෙසෙන ගන්තු’’න්ති ‘‘යෙකෙචි දසබලස්ස සන්තිකං ගන්තුකාමා, සබ්බෙ නික්ඛමන්තූ’’ති ඝොසනං කාරෙත්වා පඤ්චරථසතානි යොජාපෙත්වා උත්තමරථෙ ඨිතො තෙහි චෙව පඤ්චහි රථසතෙහි මහතියා ච පරිසාය පරිවුතො ගන්ධපුප්ඵචුණ්ණවාසාදීනි ගාහාපෙත්වා නිය්යාසි. දිවා දිවස්සාති දිවසස්ස ච දිවා, මජ්ඣන්හිකෙ අතික්කන්තමත්තෙ.

යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති ආරාමං පවිසන්තො දූරතොව අසීති-අනුබ්යඤ්ජන-බ්යාමප්පභා-ද්වත්තිංස-මහාපුරිසලක්ඛණානි ඡබ්බණ්ණඝනබුද්ධරස්මියො ච දිස්වා ‘‘එවරූපං නාම පුරිසං එවං ආසන්නෙ වසන්තං එත්තකං කාලං නාද්දසං, වඤ්චිතො වතම්හි, අලාභා වත මෙ’’ති චින්තෙත්වා මහානිධිං දිස්වා දලිද්දපුරිසො විය සඤ්ජාතපීතිපාමොජ්ජො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි. ධම්මස්ස චානුධම්මං බ්යාකරොන්තීති භොතා ගොතමෙන වුත්තකාරණස්ස අනුකාරණං කථෙන්ති. කාරණවචනො හෙත්ථ ධම්මසද්දො ‘‘හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’තිආදීසු (විභ. 720) විය. කාරණන්ති චෙත්ථ තථාපවත්තස්ස සද්දස්ස අත්ථො අධිප්පෙතො තස්ස පවත්තිහෙතුභාවතො. අත්ථප්පයුත්තො හි සද්දප්පයොගො. අනුකාරණන්ති එසො එව පරෙහි තථා වුච්චමානො. සහධම්මිකො වාදානුවාදොති. පරෙහි වුත්තකාරණෙහි සකාරණො හුත්වා තුම්හාකං වාදො වා තතො පරං තස්ස අනුවාදො වා කොචි අප්පමත්තකොපි විඤ්ඤූහි ගරහිතබ්බං ඨානං කාරණං න ආගච්ඡති. ඉදං වුත්තං හොති – කිං සබ්බාකාරෙනපි තව වාදෙ ගාරය්හං කාරණං නත්ථීති. අනබ්භක්ඛාතුකාමාති න අභූතෙන වත්තුකාමා. අත්ථි සීහපරියායොතිආදීනං අත්ථො වෙරඤ්ජකණ්ඩෙ ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. පරමෙනඅස්සාසෙනාති චතුමග්ගචතුඵලසඞ්ඛාතෙන උත්තමෙන. අස්සාසාය ධම්මං දෙසෙමීති අස්සාසනත්ථාය සන්ථම්භනත්ථාය ධම්මං දෙසෙමි. ඉති භගවා අට්ඨහඞ්ගෙහි සීහස්ස සෙනාපතිස්ස ධම්මං දෙසෙසි.

අනුවිච්චකාරන්ති අනුවිදිත්වා චින්තෙත්වා තුලයිත්වා කත්තබ්බං කරොහීති වුත්තං හොති. සාධු හොතීති සුන්දරො හොති. තුම්හාදිසස්මිඤ්හි මං දිස්වා මං සරණං ගච්ඡන්තෙ නිගණ්ඨං දිස්වා නිගණ්ඨං සරණං ගච්ඡන්තෙ ‘‘කිං අයං සීහො දිට්ඨදිට්ඨමෙව සරණං ගච්ඡතී’’ති ගරහා උප්පජ්ජති, තස්මා අනුවිච්චකාරො තුම්හාදිසානං සාධූති දස්සෙති. පටාකං පරිහරෙය්යුන්ති තෙ කිර එවරූපං සාවකං ලභිත්වා ‘‘අසුකො නාම රාජා වා රාජමහාමත්තො වා සෙට්ඨි වා අම්හාකං සරණං ගතො සාවකො ජාතො’’ති පටාකං උක්ඛිපිත්වා නගරෙ ඝොසෙන්තා ආහිණ්ඩන්ති. කස්මා? එවං නො මහන්තභාවො ආවිභවිස්සතීති ච. සචෙ පනස්ස ‘‘කිමහං එතෙසං සරණං ගතො’’ති විප්පටිසාරො උප්පජ්ජෙය්ය, තම්පි සො ‘‘එතෙසං මෙ සරණගතභාවං බහූ ජානන්ති, දුක්ඛං ඉදානි පටිනිවත්තිතු’’න්ති විනොදෙත්වා න පටික්කමිස්සතීති ච. තෙනාහ – ‘‘පටාකං පරිහරෙය්යු’’න්ති. ඔපානභූතන්ති පටියත්තඋදපානො විය ඨිතං. කුලන්ති තව නිවෙසනං. දාතබ්බං මඤ්ඤෙය්යාසීති පුබ්බෙ දසපි වීසතිපි සට්ඨිපි ජනෙ ආගතෙ දිස්වා නත්ථීති අවත්වා දෙසි, ඉදානි මං සරණං ගතකාරණමත්තෙනෙව මා ඉමෙසං දෙය්යධම්මං උපච්ඡින්දි. සම්පත්තානඤ්හි දාතබ්බමෙවාති ඔවදි. සුතං මෙතං, භන්තෙති කුතො සුතන්ති? නිගණ්ඨානං සන්තිකා. තෙ කිර කුලඝරෙසු එවං පකාසෙන්ති ‘‘මයං යස්ස කස්සචි සම්පත්තස්ස දාතබ්බන්ති වදාම, සමණො පන ගොතමො ‘මය්හමෙව දානං දාතබ්බං නාඤ්ඤෙසං, මය්හමෙව සාවකානං දානං දාතබ්බං, නාඤ්ඤෙසං සාවකානං, මය්හමෙව දින්නං දානං මහප්ඵලං, නාඤ්ඤෙසං, මය්හමෙව සාවකානං දින්නං මහප්ඵලං, නාඤ්ඤෙස’න්ති එවං වදතී’’ති. තං සන්ධාය අයං ‘‘සුතං මෙත’’න්ති ආහ.

අනුපුබ්බිං කථන්ති දානානන්තරං සීලං, සීලානන්තරං සග්ගං, සග්ගානන්තරං මග්ගන්ති එවං අනුපටිපාටිකථං. තත්ථ දානකථන්ති ඉදං දානං නාම සුඛානං නිදානං, සම්පත්තීනං මූලං, භොගානං පතිට්ඨා, විසමගතස්ස තාණං ලෙණං ගති පරායණං, ඉධලොකපරලොකෙසු දානසදිසො අවස්සයො පතිට්ඨා ආරම්මණං තාණං ලෙණං ගති පරායණං නත්ථි. ඉදඤ්හි අවස්සයට්ඨෙන රතනමයසීහාසනසදිසං, පතිට්ඨානට්ඨෙන මහාපථවීසදිසං, ආරම්මණට්ඨෙන ආලම්බනරජ්ජුසදිසං. ඉදඤ්හි දුක්ඛනිත්ථරණට්ඨෙන නාවා, සමස්සාසනට්ඨෙන සඞ්ගාමසූරො, භයපරිත්තාණට්ඨෙන සුසඞ්ඛතනගරං, මච්ඡෙරමලාදීහි අනුපලිත්තට්ඨෙන පදුමං, තෙසං නිදහනට්ඨෙන අග්ගි, දුරාසදට්ඨෙන ආසිවිසො, අසන්තාසනට්ඨෙන සීහො, බලවන්තට්ඨෙන හත්ථී, අභිමඞ්ගලසම්මතට්ඨෙන සෙතවසභො, ඛෙමන්තභූමිසම්පාපනට්ඨෙන වලාහකො අස්සරාජා. දානං නාමෙතං මයා ගතමග්ගො, මය්හෙසො වංසො, මයා දස පාරමියො පූරෙන්තෙන වෙලාමමහායඤ්ඤො, මහාගොවින්දමහායඤ්ඤො, මහාසුදස්සනමහායඤ්ඤො, වෙස්සන්තරමහායඤ්ඤොති, අනෙකමහායඤ්ඤා පවත්තිතා, සසභූතෙන ජලිතඅග්ගික්ඛන්ධෙ අත්තානං නිය්යාදෙන්තෙන සම්පත්තයාචකානං චිත්තං ගහිතං. දානඤ්හි ලොකෙ සක්කසම්පත්තිං දෙති මාරසම්පත්තිං බ්රහ්මසම්පත්තිං, චක්කවත්තිසම්පත්තිං, සාවකපාරමීඤාණං, පච්චෙකබොධිඤාණං, අභිසම්බොධිඤාණං දෙතීති එවමාදිදානගුණප්පටිසංයුත්තං කථං.

යස්මා පන දානං දෙන්තො සීලං සමාදාතුං සක්කොති, තස්මා තදනන්තරං සීලකථං කථෙසි. සීලකථන්ති සීලං නාමෙතං අවස්සයො පතිට්ඨා ආරම්මණං තාණං ලෙණං ගති පරායණං. සීලං නාමෙතං මම වංසො , අහං සඞ්ඛපාලනාගරාජකාලෙ භූරිදත්තනාගරාජකාලෙ චම්පෙය්යනාගරාජකාලෙ සීලවරාජකාලෙ මාතුපොසකහත්ථිරාජකාලෙ ඡද්දන්තහත්ථිරාජකාලෙති අනන්තෙසු අත්තභාවෙසු සීලං පරිපූරෙසිං. ඉධලොකපරලොකසම්පත්තීනඤ්හි සීලසදිසො අවස්සයො පතිට්ඨා ආරම්මණං තාණං ලෙණං ගති පරායණං නත්ථි, සීලාලඞ්කාරසදිසො අලඞ්කාරො නත්ථි, සීලපුප්ඵසදිසං පුප්ඵං නත්ථි, සීලගන්ධසදිසො ගන්ධො නත්ථි. සීලාලඞ්කාරෙන හි අලඞ්කතං සීලගන්ධානුලිත්තං සදෙවකොපි ලොකො ඔලොකෙන්තො තිත්තිං න ගච්ඡතීති එවමාදිසීලගුණප්පටිසංයුත්තං කථං.

‘‘ඉදං පන සීලං නිස්සාය අයං සග්ගො ලබ්භතී’’ති දස්සෙතුං සීලානන්තරං සග්ගකථං කථෙසි. සග්ගකථන්ති ‘‘අයං සග්ගො නාම ඉට්ඨො කන්තො මනාපො, නිච්චමෙත්ථ කීළා, නිච්චං සම්පත්තියො ලබ්භන්ති, චාතුමහාරාජිකා දෙවා නවුතිවස්සසතසහස්සානි දිබ්බසුඛං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවන්ති, තාවතිංසා තිස්සො ච වස්සකොටියො සට්ඨි ච වස්සසතසහස්සානී’’ති එවමාදිසග්ගගුණප්පටිසංයුත්තං කථං. සග්ගසම්පත්තිං කථයන්තානඤ්හි බුද්ධානං මුඛං නප්පහොති. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘අනෙකපරියායෙන ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සග්ගකථං කථෙය්ය’’න්තිආදි (ම. නි. 3.255).

එවං සග්ගකථාය පලොභෙත්වා පන හත්ථිං අලඞ්කරිත්වා තස්ස සොණ්ඩං ඡින්දන්තො විය ‘‘අයම්පි සග්ගො අනිච්චො අද්ධුවො, න එත්ථ ඡන්දරාගො කත්තබ්බො’’ති දස්සනත්ථං ‘‘අප්පස්සාදා කාමා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා, ආදීනවො එත්ථ භිය්යො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.235-236; 2.42) නයෙන කාමානං ආදීනවං ඔකාරං සංකිලෙසං කථෙසි. තත්ථ ආදීනවොති දොසො. ඔකාරොති අවකාරො ලාමකභාවො. සංකිලෙසොති තෙහි සත්තානං සංසාරෙ සංකිලිස්සනං. යථාහ – ‘‘සංකිලිස්සන්ති වත, භො, සත්තා’’ති (ම. නි. 2.351).

එවං කාමාදීනවෙන තජ්ජෙත්වා නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං පකාසෙසි. කල්ලචිත්තන්ති අරොගචිත්තං. සාමුක්කංසිකාති සාමං උක්කංසිකා අත්තනායෙව උද්ධරිත්වා ගහිතා, සයම්භුඤාණෙන දිට්ඨා අසාධාරණා අඤ්ඤෙසන්ති අත්ථො. කා පන සාති? අරියසච්චදෙසනා. තෙනෙවාහ – දුක්ඛං සමුදයං නිරොධං මග්ගන්ති. විරජං වීතමලන්ති රාගරජාදීනං අභාවා විරජං, රාගමලාදීනං විගතත්තා වීතමලං. ධම්මචක්ඛුන්ති ඉධ සොතාපත්තිමග්ගො අධිප්පෙතො. තස්ස උප්පත්තිආකාරදස්සනත්ථං යංකිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්මන්ති ආහ. තඤ්හි නිරොධං ආරම්මණං කත්වා කිච්චවසෙන එවං සබ්බසඞ්ඛතං පටිවිජ්ඣන්තං උප්පජ්ජති. දිට්ඨො අරියසච්චධම්මො එතෙනාති දිට්ඨධම්මො. එස නයො සෙසෙසුපි. තිණ්ණා විචිකිච්ඡා අනෙනාති තිණ්ණවිචිකිච්ඡො. විගතා කථංකථා අස්සාති විගතකථංකථො. විසාරජ්ජං පත්තොති වෙසාරජ්ජප්පත්තො. කත්ථ? සත්ථුසාසනෙ. නාස්ස පරො පච්චයො, න පරං සද්ධාය එත්ථ වත්තතීති අපරප්පච්චයො.

පවත්තමංසන්ති පකතියා පවත්තං කප්පියමංසං මූලං ගහෙත්වා අන්තරාපණෙ පරියෙසාහීති අධිප්පායො. සම්බහුලා නිගණ්ඨාති පඤ්චසතමත්තා නිගණ්ඨා. ථූලං පසුන්ති ථූලං මහාසරීරං ගොකණ්ණමහිංසසූකරසඞ්ඛාතං පසුං. උද්දිස්සකතන්ති අත්තානං උද්දිසිත්වා කතං, මාරිතන්ති අත්ථො. පටිච්චකම්මන්ති ස්වායං තං මංසං පටිච්ච තං පාණවධකම්මං ඵුසති. තඤ්හි අකුසලං උපඩ්ඪං දායකස්ස, උපඩ්ඪං පටිග්ගාහකස්ස හොතීති නෙසං ලද්ධි. අපරො නයො – පටිච්චකම්මන්ති අත්තානං පටිච්චකතං. අථ වා පටිච්චකම්මන්ති නිමිත්තකම්මස්සෙතං අධිවචනං, තං පටිච්චකම්මං එත්ථ අත්ථීති මංසම්පි පටිච්චකම්මන්ති වුත්තං. උපකණ්ණකෙති කණ්ණමූලෙ. අලන්ති පටික්ඛෙපවචනං, කිං ඉමිනාති අත්ථො. න ච පනෙතෙති එතෙ ආයස්මන්තො දීඝරත්තං අවණ්ණකාමා හුත්වා අවණ්ණං භාසන්තාපි අබ්භාචික්ඛන්තා න ජිරිදන්ති, අබ්භක්ඛානස්ස අන්තං න ගච්ඡන්තීති අත්ථො. අථ වා ලජ්ජනත්ථෙ ඉදං ජිරිදන්තීති පදං දට්ඨබ්බං, න ලජ්ජන්තීති අත්ථො.

3. අස්සාජානීයසුත්තවණ්ණනා

13. තතියෙ අඞ්ගෙහීති ගුණඞ්ගෙහි. තස්සං දිසායං ජාතො හොතීති තස්සං සින්ධුනදීතීරදිසායං ජාතො හොති. අඤ්ඤෙපි භද්රා අස්සාජානීයා තත්ථෙව ජායන්ති. අල්ලං වා සුක්ඛං වාති අල්ලතිණං වා සුක්ඛතිණං වා. නාඤ්ඤෙ අස්සෙ උබ්බෙජෙතාති අඤ්ඤෙ අස්සෙ න උබ්බෙජෙති න පහරති න ඩංසති න කලහං කරොති. සාඨෙය්යානීති සඨභාවො. කූටෙය්යානීති කූටභාවො. ජිම්හෙය්යානීති ජිම්හභාවො. වඞ්කෙය්යානීති වඞ්කභාවා. ඉච්චස්ස චතූහිපි පදෙහි අසික්ඛිතභාවොව කථිතො . වාහීති වහනසභාවො දින්නොවාදපටිකරො. යාවජීවිතමරණපරියාදානාති යාව ජීවිතස්ස මරණෙන පරියොසානා. සක්කච්චං පරිභුඤ්ජතීති අමතං විය පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජති. පුරිසථාමෙනාතිආදීසු ඤාණථාමාදයො කථිතා. සණ්ඨානන්ති ඔසක්කනං පටිප්පස්සද්ධි.

4. අස්සඛළුඞ්කසුත්තවණ්ණනා

14. චතුත්ථෙ ‘‘පෙහී’’ති වුත්තොති ‘‘ගච්ඡා’’ති වුත්තො. පිට්ඨිතො රථං පවත්තෙතීති ඛන්ධට්ඨිකෙන යුගං උප්පීළිත්වා පච්ඡිමභාගෙන රථං පවට්ටෙන්තො ඔසක්කති. පච්ඡා ලඞ්ඝති, කුබ්බරං හනතීති ද්වෙ පච්ඡිමපාදෙ උක්ඛිපිත්වා තෙහි පහරිත්වා රථකුබ්බරං භින්දති. තිදණ්ඩං භඤ්ජතීති රථස්ස පුරතො තයො දණ්ඩකා හොන්ති, තෙ භඤ්ජති. රථීසාය සත්ථිං උස්සජ්ජිත්වාති සීසං නාමෙත්වා යුගං භූමියං පාතෙත්වා සත්ථිනා රථීසං පහරිත්වා. අජ්ඣොමද්දතීති ද්වීහි පුරිමපාදෙහි ඊසං මද්දන්තො තිට්ඨති. උබ්බටුමං රථං කරොතීති ථලං වා කණ්ඩකට්ඨානං වා රථං ආරොපෙති. අනාදියිත්වාති අමනසිකත්වා අගණිත්වා. මුඛාධානන්ති මුඛඨපනත්ථාය දින්නං අයසඞ්ඛලිකං. ඛීලට්ඨායීති චත්තාරො පාදෙ ථම්භෙ විය නිච්චලං ඨපෙත්වා ඛීලට්ඨානසදිසෙන ඨානෙන තිට්ඨති. ඉමස්මිං සුත්තෙ වට්ටමෙව කථිතං.

5. මලසුත්තවණ්ණනා

15. පඤ්චමෙ අසජ්ඣායමලාති උග්ගහිතමන්තානං අසජ්ඣායකරණං මලං නාම හොති. අනුට්ඨානමලා ඝරාති උට්ඨානවීරියාභාවො ඝරානං මලං නාම. වණ්ණස්සාති සරීරවණ්ණස්ස. රක්ඛතොති යංකිඤ්චි අත්තනො සන්තකං රක්ඛන්තස්ස. අවිජ්ජා පරමං මලන්ති තතො සෙසාකුසලධම්මමලතො අට්ඨසු ඨානෙසු අඤ්ඤාණභූතා වට්ටමූලසඞ්ඛාතා බහලන්ධකාරඅවිජ්ජා පරමං මලං. තතො හි මලතරං නාම නත්ථි. ඉමස්මිම්පි සුත්තෙ වට්ටමෙව කථිතං.

6. දූතෙය්යසුත්තවණ්ණනා

16. ඡට්ඨෙ දූතෙය්යන්ති දූතකම්මං. ගන්තුමරහතීති තං දූතෙය්යසඞ්ඛාතං සාසනං ධාරෙත්වා හරිතුං අරහති. සොතාති යො තං අස්ස සාසනං දෙති , තස්ස සොතා. සාවෙතාති තං උග්ගණ්හිත්වා ‘‘ඉදං නාම තුම්හෙහි වුත්ත’’න්ති පටිසාවෙතා. උග්ගහෙතාති සුග්ගහිතං කත්වා උග්ගහෙතා. ධාරෙතාති සුධාරිතං කත්වා ධාරෙතා. විඤ්ඤාති අත්ථානත්ථස්ස අත්ථං ජානිතා. විඤ්ඤාපෙතාති පරං විජානාපෙතා. සහිතා සහිතස්සාති ඉදං සහිතං, ඉදං අසහිතන්ති එවං සහිතාසහිතස්ස කුසලො, උපගතානුපගතෙසු ඡෙකො සාසනං ආරොචෙන්තො සහිතං සල්ලක්ඛෙත්වා ආරොචෙති. න බ්යථතීති වෙධති න ඡම්භති. අසන්දිද්ධන්ති නිස්සන්දෙහං විගතසංසයං. පුච්ඡිතොති පඤ්හත්ථාය පුච්ඡිතො.

7-8. බන්ධනසුත්තද්වයවණ්ණනා

17-18. සත්තමෙ රුණ්ණෙනාති රුදිතෙන. ආකප්පෙනාති නිවාසනපාරුපනාදිනා විධානෙන. වනභඞ්ගෙනාති වනතො භඤ්ජිත්වා ආහටෙන පුප්ඵඵලාදිපණ්ණාකාරෙන. අට්ඨමෙපි එසෙව නයො.

9. පහාරාදසුත්තවණ්ණනා

19. නවමෙ පහාරාදොති එවංනාමකො. අසුරින්දොති අසුරජෙට්ඨකො. අසුරෙසු හි වෙපචිත්ති රාහු පහාරාදොති ඉමෙ තයො ජෙට්ඨකා. යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති දසබලස්ස අභිසම්බුද්ධදිවසතො පට්ඨාය ‘‘අජ්ජ ගමිස්සාමි ස්වෙ ගමිස්සාමී’’ති එකාදස වස්සානි අතික්කමිත්වා ද්වාදසමෙ වස්සෙ සත්ථු වෙරඤ්ජායං වසනකාලෙ ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා ‘‘මම ‘අජ්ජ ස්වෙ’ති ද්වාදස වස්සානි ජාතානි, හන්දාහං ඉදානෙව ගච්ඡාමී’’ති තඞ්ඛණංයෙව අසුරගණපරිවුතො අසුරභවනා නික්ඛමිත්වා දිවා දිවස්ස යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි, එකමන්තං අට්ඨාසීති සො කිර ‘‘තථාගතං පඤ්හං පුච්ඡිත්වා එව ධම්මං සුණිස්සාමී’’ති ආගතො, තථාගතස්ස පන දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය බුද්ධගාරවෙන පුච්ඡිතුං අසක්කොන්තො අපි සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. තතො සත්ථා චින්තෙසි – ‘‘අයං පහාරාදො මයි අකථෙන්තෙ පඨමතරං කථෙතුං න සක්ඛිස්සති, චිණ්ණවසිට්ඨානෙයෙව නං කථාසමුට්ඨාපනත්ථං එකං පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති .

අථ නං පුච්ඡන්තො අපි පන පහාරාදාතිආදිමාහ. තත්ථ අභිරමන්තීති රතිං වින්දන්ති, අනුක්කණ්ඨමානා වසන්තීති අත්ථො. සො ‘‘පරිචිණ්ණට්ඨානෙයෙව මං භගවා පුච්ඡතී’’ති අත්තමනො හුත්වා අභිරමන්ති, භන්තෙති ආහ. අනුපුබ්බනින්නොතිආදීනි සබ්බානි අනුපටිපාටියා නින්නභාවස්ස වෙවචනානි. න ආයතකෙනෙව පපාතොති න ඡින්නතටමහාසොබ්භො විය ආදිතොව පපාතො . සො හි තීරතො පට්ඨාය එකඞ්ගුලද්වඞ්ගුලවිදත්ථිරතනයට්ඨිඋසභඅඩ්ඪගාවුතගාවුතඅඩ්ඪයොජනාදිවසෙන ගම්භීරො හුත්වා ගච්ඡන්තො සිනෙරුපාදමූලෙ චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරො හුත්වා ඨිතොති දස්සෙති.

ඨිතධම්මොති ඨිතසභාවො. කුණපෙනාති යෙන කෙනචි හත්ථිඅස්සාදීනං කළෙවරෙන. ථලං උස්සාරෙතීති හත්ථෙන ගහෙත්වා විය වීචිපහාරෙනෙව ථලං ඛිපති.

ගඞ්ගායමුනාති ඉධ ඨත්වා ඉමාසං නදීනං උප්පත්තිකථං කථෙතුං වට්ටති. අයං තාව ජම්බුදීපො දසසහස්සයොජනපරිමාණො, තත්ථ චතුසහස්සයොජනපරිමාණො පදෙසො උදකෙන අජ්ඣොත්ථටො මහාසමුද්දොති සඞ්ඛං ගතො, තිසහස්සයොජනප්පමාණෙ මනුස්සා වසන්ති, තිසහස්සයොජනප්පමාණෙ හිමවා පතිට්ඨිතො උබ්බෙධෙන පඤ්චයොජනසතිකො චතුරාසීතිකූටසහස්සපටිමණ්ඩිතො සමන්තතො සන්දමානපඤ්චසතනදීවිචිත්තො, යත්ථ ආයාමවිත්ථාරෙන ච ගම්භීරතො ච පණ්ණාසපණ්ණාසයොජනා දියඩ්ඪයොජනසතපරිමණ්ඩලා අනොතත්තදහො කණ්ණමුණ්ඩදහො රථකාරදහො ඡද්දන්තදහො කුණාලදහො මන්දාකිනිදහො සීහප්පපාතදහොති සත්ත මහාසරා පතිට්ඨහන්ති.

තෙසු අනොතත්තො සුදස්සනකූටං චිත්තකූටං කාළකූටං ගන්ධමාදනකූටං කෙලාසකූටන්ති ඉමෙහි පඤ්චහි පබ්බතෙහි පරික්ඛිත්තො. තත්ථ සුදස්සනකූටං සොවණ්ණමයං ද්වියොජනසතුබ්බෙධං අන්තොවඞ්කං කාකමුඛසණ්ඨානං තමෙව සරං පටිච්ඡාදෙත්වා තිට්ඨති, චිත්තකූටං සබ්බරතනමයං, කාළකූටං අඤ්ජනමයං, ගන්ධමාදනකූටං සානුමයං අබ්භන්තරෙ මුග්ගවණ්ණං, මූලගන්ධො සාරගන්ධො ඵෙග්ගුගන්ධො තචගන්ධො පපටිකාගන්ධො රසගන්ධො පත්තගන්ධො පුප්ඵගන්ධො ඵලගන්ධො ගන්ධගන්ධොති ඉමෙහි දසහි ගන්ධෙහි උස්සන්නං, නානප්පකාරඔසධසඤ්ඡන්නං කාළපක්ඛඋපොසථදිවසෙ ආදිත්තමිව අඞ්ගාරං ජලන්තං තිට්ඨති, කෙලාසකූටං රජතමයං. සබ්බානි සුදස්සනෙන සමානුබ්බෙධසණ්ඨානානි තමෙව සරං පටිච්ඡාදෙත්වා ඨිතානි. තානි සබ්බානි දෙවානුභාවෙන නාගානුභාවෙන ච වස්සන්ති, නදියො චෙතෙසු සන්දන්ති. තං සබ්බම්පි උදකං අනොතත්තමෙව පවිසති. චන්දිමසූරියා දක්ඛිණෙන වා උත්තරෙන වා ගච්ඡන්තා පබ්බතන්තරෙන තත්ථ ඔභාසං කරොන්ති, උජුං ගච්ඡන්තා න කරොන්ති. තෙනෙවස්ස අනොතත්තො තිසඞ්ඛා උදපාදි.

තත්ථ මනොහරසිලාතලානි නිම්මච්ඡකච්ඡපානි ඵලිකසදිසනිම්මලොදකානි න්හානතිත්ථානි සුපටියත්තානි හොන්ති , යෙසු බුද්ධා ඛීණාසවා ච පච්චෙකබුද්ධා ච ඉද්ධිමන්තා ච ඉසයො න්හායන්ති, දෙවයක්ඛාදයො උදකකීළං කීළන්ති.

තස්ස චතූසු පස්සෙසු සීහමුඛං, හත්ථිමුඛං, අස්සමුඛං, උසභමුඛන්ති චත්තාරි මුඛානි හොන්ති, යෙහි චතස්සො නදියො සන්දන්ති. සීහමුඛෙන නික්ඛන්තනදීතීරෙ සීහා බහුතරා හොන්ති, හත්ථිමුඛාදීහි හත්ථිඅස්සඋසභා. පුරත්ථිමදිසතො නික්ඛන්තනදී අනොතත්තං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා ඉතරා තිස්සො නදියො අනුපගම්ම පාචීනහිමවන්තෙනෙව අමනුස්සපථං ගන්ත්වා මහාසමුද්දං පවිසති. පච්ඡිමදිසතො ච උත්තරදිසතො ච නික්ඛන්තනදියොපි තථෙව පදක්ඛිණං කත්වා පච්ඡිමහිමවන්තෙනෙව උත්තරහිමවන්තෙනෙව ච අමනුස්සපථං ගන්ත්වා මහාසමුද්දං පවිසන්ති. දක්ඛිණමුඛතො නික්ඛන්තනදී පන තං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා උත්තරෙන උජුකං පාසාණපිට්ඨෙනෙව සට්ඨි යොජනානි ගන්ත්වා පබ්බතං පහරිත්වා උට්ඨාය පරික්ඛෙපෙන තිගාවුතප්පමාණා උදකධාරා හුත්වා ආකාසෙන සට්ඨි යොජනානි ගන්ත්වා තියග්ගළෙ නාම පාසාණෙ පතිතා, පාසාණො උදකධාරාවෙගෙන භින්නො. තත්ථ පඤ්ඤාසයොජනප්පමාණා තියග්ගළා නාම මහාපොක්ඛරණී ජාතා, පොක්ඛරණියා කූලං භින්දිත්වා පාසාණං පවිසිත්වා සට්ඨි යොජනානි ගතා. තතො ඝනපථවිං භින්දිත්වා උම්මඞ්ගෙන සට්ඨි යොජනානි ගන්ත්වා ගිඤ්ඣං නාම තිරච්ඡානපබ්බතං පහරිත්වා හත්ථතලෙ පඤ්චඞ්ගුලිසදිසා පඤ්ච ධාරා හුත්වා පවත්තති. සා තික්ඛත්තුං අනොතත්තං පදක්ඛිණං කත්වා ගතට්ඨානෙ ආවත්තගඞ්ගාති වුච්චති . උජුකං පාසාණපිට්ඨෙන සට්ඨි යොජනානි ගතට්ඨානෙ කණ්හගඞ්ගා, ආකාසෙන සට්ඨි යොජනානි ගතට්ඨානෙ ආකාසගඞ්ගා, තියග්ගළපාසාණෙ පඤ්ඤාසයොජනොකාසෙ ඨිතා තියග්ගළපොක්ඛරණී, කූලං භින්දිත්වා පාසාණං පවිසිත්වා සට්ඨි යොජනානි ගතට්ඨානෙ බහලගඞ්ගාති, උමඞ්ගෙන සට්ඨි යොජනානි ගතට්ඨානෙ උමඞ්ගගඞ්ගාති වුච්චති. විඤ්ඣං නාම තිරච්ඡානපබ්බතං පහරිත්වා පඤ්ච ධාරා හුත්වා පවත්තනට්ඨානෙ පන ගඞ්ගා, යමුනා, අචිරවතී, සරභූ, මහීති පඤ්ච සඞ්ඛං ගතා. එවමෙතා පඤ්ච මහානදියො හිමවන්තතො පවත්තන්තීති වෙදිතබ්බා.

සවන්තියොති යා කාචි සවමානා ගච්ඡන්තී මහානදියො වා කුන්නදියො වා. අප්පෙන්තීති අල්ලීයන්ති ඔසරන්ති. ධාරාති වුට්ඨිධාරා. පූරත්තන්ති පුණ්ණභාවො. මහාසමුද්දස්ස හි අයං ධම්මතා – ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ දෙවො මන්දො ජාතො, ජාලක්ඛිපාදීනි ආදාය මච්ඡකච්ඡපෙ ගණ්හිස්සාමා’’ති වා ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ මහන්තා වුට්ඨි, ලභිස්සාම නු ඛො පිට්ඨිපසාරණට්ඨාන’’න්ති වා වත්තුං න සක්කා. පඨමකප්පිකකාලතො පට්ඨාය හි යං සිනෙරුමෙඛලං ආහච්ච උදකං ඨිතං, තතො එකඞ්ගුලමත්තම්පි උදකං නෙව හෙට්ඨා ඔසීදති, න උද්ධං උත්තරති. එකරසොති අසම්භින්නරසො.

මුත්තාති ඛුද්දකමහන්තවට්ටදීඝාදිභෙදා අනෙකවිධා . මණීති රත්තනීලාදිභෙදො අනෙකවිධො. වෙළුරියොති වංසවණ්ණසිරීසපුප්ඵවණ්ණාදිභෙදො අනෙකවිධො. සඞ්ඛොති දක්ඛිණාවට්ටතම්බකුච්ඡිකධමනසඞ්ඛාදිභෙදො අනෙකවිධො. සිලාති සෙතකාළමුග්ගවණ්ණාදිභෙදො අනෙකවිධා. පවාළන්ති ඛුද්දකමහන්තරත්තඝනරත්තාදිභෙදං අනෙකවිධං. මසාරගල්ලන්ති කබරමණි. නාගාති ඌමිපිට්ඨවාසිනොපි විමානට්ඨකා නාගාපි.

අට්ඨ පහාරාදාති සත්ථා අට්ඨපි ධම්මෙ වත්තුං සක්කොති, සොළසපි බාත්තිංසපි චතුසට්ඨිපි සහස්සම්පි, පහාරාදෙන පන අට්ඨ කථිතා, අහම්පි තෙහෙව සරික්ඛකෙ කත්වා කථෙස්සාමීති චින්තෙත්වා එවමාහ. අනුපුබ්බසික්ඛාතිආදීසු අනුපුබ්බසික්ඛාය තිස්සො සික්ඛා ගහිතා, අනුපුබ්බකිරියාය තෙරස ධුතඞ්ගානි, අනුපුබ්බපටිපදාය සත්ත අනුපස්සනා අට්ඨාරස මහාවිපස්සනා අට්ඨතිංස ආරම්මණවිභත්තියො සත්තතිංස බොධපක්ඛියධම්මා . න ආයතකෙනෙව අඤ්ඤාපටිවෙධොති මණ්ඩූකස්ස උප්පතිත්වා ගමනං විය ආදිතොව සීලපූරණාදිං අකත්වා අරහත්තප්පටිවෙධො නාම නත්ථි, පටිපාටියා පන සීලසමාධිපඤ්ඤායො පූරෙත්වාව සක්කා අරහත්තං පත්තුන්ති අත්ථො.

ආරකාවාති දූරෙයෙව. න තෙන නිබ්බානධාතුයා ඌනත්තං වා පූරත්තං වාති අසඞ්ඛ්යෙය්යෙපි කප්පෙ බුද්ධෙසු අනුප්පන්නෙසු එකසත්තොපි පරිනිබ්බාතුං න සක්කොති, තදාපි ‘‘තුච්ඡා නිබ්බානධාතූ’’ති න සක්කා වත්තුං. බුද්ධකාලෙ ච පන එකෙකස්මිං සමාගමෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යාපි සත්තා අමතං ආරාධෙන්ති, තදාපි න සක්කා වත්තුං – ‘‘පූරා නිබ්බානධාතූ’’ති.

10. උපොසථසුත්තවණ්ණනා

20. දසමෙ නිසින්නො හොතීති උපොසථකරණත්ථාය උපාසිකාය රතනපාසාදෙ නිසින්නො. නිසජ්ජ පන භික්ඛූනං චිත්තානි ඔලොකෙන්තො එකං දුස්සීලපුග්ගලං දිස්වා ‘‘සචාහං ඉමස්මිං පුග්ගලෙ නිසින්නෙයෙව පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සාමි, සත්තධා තස්ස මුද්ධා ඵලිස්සතී’’ති තස්ස අනුකම්පාය තුණ්හීයෙව අහොසි. අභික්කන්තාති අතික්කන්තා පරික්ඛීණා. උද්ධස්තෙ අරුණෙති උග්ගතෙ අරුණසීසෙ. නන්දිමුඛියාති තුට්ඨමුඛියා. අපරිසුද්ධා, ආනන්ද, පරිසාති ‘‘අසුකපුග්ගලො අපරිසුද්ධො’’ති අවත්වා ‘‘අපරිසුද්ධා, ආනන්ද, පරිසා’’ති ආහ. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

මහාවග්ගො දුතියො.