📜

1. සම්බොධිවග්ගො

1. සම්බොධිසුත්තවණ්ණනා

1. නවකනිපාතස්ස පඨමෙ සම්බොධිපක්ඛිකානන්ති චතුමග්ගසඞ්ඛාතස්ස සම්බොධිස්ස පක්ඛෙ භවානං, උපකාරකානන්ති අත්ථො. පාළියං ආගතෙ නව ධම්මෙ සන්ධායෙවං පුච්ඡති. කා උපනිසාති කො උපනිස්සයපච්චයො. අභිසල්ලෙඛන්තීති අභිසල්ලෙඛිකා. සමථවිපස්සනාචිත්තස්ස විවරණෙ සප්පායා උපකාරකාති චෙතොවිවරණසප්පායා. අප්පිච්ඡතං ආරබ්භ පවත්තා කථා අප්පිච්ඡකථා. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

අසුභාභාවෙතබ්බා රාගස්ස පහානායාති අයමත්ථො සාලිලායකොපමාය විභාවෙතබ්බො – එකො හි පුරිසො අසිතං ගහෙත්වා කොටිතො පට්ඨාය සාලික්ඛෙත්තෙ සාලියො ලායති. අථස්ස වතිං භින්දිත්වා ගාවො පවිසිංසු. සො අසිතං ඨපෙත්වා යට්ඨිං ආදාය තෙනෙව මග්ගෙන ගාවො නීහරිත්වා වතිං පාකතිකං කත්වා පුනපි අසිතං ආදාය සාලියො ලායි. එත්ථ සාලික්ඛෙත්තං විය බුද්ධසාසනං දට්ඨබ්බං, සාලිලායකො විය යොගාවචරො, අසිතං විය පඤ්ඤා, ලායනකාලො විය විපස්සනාය කම්මකරණකාලො, යට්ඨි විය අසුභකම්මට්ඨානං, වති විය සංවරො, වතිං භින්දිත්වා ගාවීනං පවිසනං විය සහසා අප්පටිසඞ්ඛාය පමාදං ආරබ්භ රාගස්ස උප්පජ්ජනං, අසිතං ඨපෙත්වා යට්ඨිං ආදාය පවිට්ඨමග්ගෙනෙව ගාවො නීහරිත්වා වතිං පටිපාකතිකං කත්වා පුන කොටිතො පට්ඨාය සාලිලායනං විය අසුභකම්මට්ඨානෙන රාගං වික්ඛම්භෙත්වා පුන විපස්සනාය කම්මං ආරභනකාලො. ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අසුභා භාවෙතබ්බා රාගස්ස පහානායා’’ති.

තත්ථ රාගස්සාති පඤ්චකාමගුණිකරාගස්ස. මෙත්තාති මෙත්තාකම්මට්ඨානං. බ්යාපාදස්ස පහානායාති වුත්තනයෙනෙව උප්පන්නස්ස කොපස්ස පජහනත්ථාය. ආනාපානස්සතීති සොළසවත්ථුකා ආනාපානස්සති. විතක්කුපච්ඡෙදායාති වුත්තනයෙනෙව උප්පන්නානං විතක්කානං උපච්ඡෙදනත්ථාය. අස්මිමානසමුග්ඝාතායාති අස්මීති උප්පජ්ජනකස්ස මානස්ස සමුග්ඝාතත්ථාය. අනත්තසඤ්ඤා සණ්ඨාතීති අනිච්චලක්ඛණෙ දිට්ඨෙ අනත්තලක්ඛණං දිට්ඨමෙව හොති. එතෙසු හි තීසු ලක්ඛණෙසු එකස්මිං දිට්ඨෙ ඉතරද්වයං දිට්ඨමෙව හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘අනිච්චසඤ්ඤිනො, භික්ඛවෙ, අනත්තසඤ්ඤා සණ්ඨාතී’’ති. දිට්ඨෙව ධම්මෙ නිබ්බානන්ති දිට්ඨෙයෙව ධම්මෙ අපච්චයපරිනිබ්බානඤ්ච පාපුණාතීති ඉමස්මිං සුත්තෙ වට්ටවිවට්ටං කථිතං.

2. නිස්සයසුත්තවණ්ණනා

2. දුතියෙ නිස්සයසම්පන්නොති පතිට්ඨාසම්පන්නො. සද්ධන්ති ඔකප්පනසද්ධං. වීරියන්ති කායිකචෙතසිකවීරියං. යංසාති යං අස්ස. අරියායපඤ්ඤායාති සහවිපස්සනාය මග්ගපඤ්ඤාය. සඞ්ඛායාති ජානිත්වා. එකං පටිසෙවතීති සෙවිතබ්බයුත්තකං සෙවති. අධිවාසෙතීති අධිවාසෙතබ්බයුත්තකං අධිවාසෙති. පරිවජ්ජෙතීති පරිවජ්ජෙතබ්බයුත්තකං පරිවජ්ජෙති. විනොදෙතීති නීහරිතබ්බයුත්තකං නීහරති. එවං ඛො භික්ඛූති එවං ඛො භික්ඛු උග්ගහපරිපුච්ඡාවසෙන චෙව ධම්මවවත්ථානවසෙන ච පටිසෙවිතබ්බාදීනි සුප්පටිවිද්ධානි සුපච්චක්ඛානි කත්වා පටිසෙවන්තො අධිවාසෙන්තො පරිවජ්ජෙන්තො විනොදෙන්තො ච භික්ඛු නිස්සයසම්පන්නො නාම හොතීති.

3. මෙඝියසුත්තවණ්ණනා

3. තතියෙ චාලිකායන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. තං කිර චලමග්ගං නිස්සාය කතත්තා ඔලොකෙන්තානං චලමානං විය උපට්ඨාති, තස්මා චාලිකාති සඞ්ඛං ගතං. චාලියපබ්බතෙති සොපි පබ්බතො සබ්බසෙතත්තා කාළපක්ඛුපොසථෙ ඔලොකෙන්තානං චලමානො විය උපට්ඨාති, තස්මා චාලියපබ්බතොති වුත්තො. තත්ථ මහන්තං විහාරං කාරයිංසු. ඉති භගවා තං නගරං නිස්සාය චාලිකාපබ්බතමහාවිහාරෙ විහරති. ජන්තුගාමන්ති එවංනාමකං අපරම්පි තස්සෙව විහාරස්ස ගොචරගාමං. ජත්තුගාමන්තිපි පඨන්ති. පධානත්ථිකස්සාති පධානකම්මිකස්ස. පධානායාති සමණධම්මකරණත්ථාය. ආගමෙහි තාවාති සත්ථා ථෙරස්ස වචනං සුත්වා උපධාරෙන්තො ‘‘න තාවස්ස ඤාණං පරිපක්ක’’න්ති ඤත්වා පටිබාහන්තො එවමාහ. එකකම්හි තාවාති ඉදං පනස්ස ‘‘එවමයං ගන්ත්වාපි කම්මෙ අනිප්ඵජ්ජමානෙ නිරාසඞ්කො හුත්වා පෙමවසෙන පුන ආගච්ඡිස්සතී’’ති චිත්තමද්දවජනනත්ථං ආහ. නත්ථි කිඤ්චි උත්තරි කරණීයන්ති චතූසු සච්චෙසු චතුන්නං කිච්චානං කතත්තා අඤ්ඤං උත්තරි කරණීයං නාම නත්ථි. කතස්ස වා පටිචයොති අධිගතස්ස වා පුන පටිචයොපි නත්ථි. න හි භාවිතමග්ගො පුන භාවීයති, න පහීනකිලෙසානං පුන පහානං අත්ථි. පධානන්ති ඛො, මෙඝිය, වදමානං කින්ති වදෙය්යාමාති ‘‘සමණධම්මං කරොමී’’ති තං වදමානං මයං අඤ්ඤං කිං නාම වදෙය්යාම.

දිවාවිහාරං නිසීදීති දිවාවිහාරත්ථාය නිසීදි. නිසීදන්තො ච යස්මිං මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ පුබ්බෙ අනුපටිපාටියා පඤ්ච ජාතිසතානි රාජා හුත්වා උය්යානකීළිකං කීළන්තො තිවිධනාටකපරිවාරො නිසීදි, තස්මිංයෙව නිසීදි. අථස්ස නිසින්නකාලතො පට්ඨාය සමණභාවො ජහිතො විය අහොසි, රාජවෙසං ගහෙත්වා නාටකවරපරිවුතො සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා මහාරහෙ පල්ලඞ්කෙ නිසින්නො විය ජාතො. අථස්ස තං සම්පත්තිං අස්සාදයතො කාමවිතක්කො උදපාදි. සො තස්මිංයෙව ඛණෙ මහායොධෙහි ගහිතෙ ද්වෙ චොරෙ ආනෙත්වා පුරතො ඨපිතෙ විය අද්දස. තෙසු එකස්ස වධං ආණාපනවසෙනස්ස බ්යාපාදවිතක්කො උප්පජ්ජි, එකස්ස බන්ධනං ආණාපනවසෙන විහිංසාවිතක්කො. එවං සො ලතාජාලෙන රුක්ඛො විය මධුමක්ඛිකාහි මධුඝාතකො විය අකුසලවිතක්කෙහි පරික්ඛිත්තො අහොසි. තං සන්ධාය – අථ ඛො ආයස්මතො මෙඝියස්සාතිආදි වුත්තං. අන්වාසත්තාති අනුබද්ධා සම්පරිවාරිතා. යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති එවං පාපවිතක්කෙහි සම්පරිකිණ්ණො කම්මට්ඨානං සප්පායං කාතුං අසක්කොන්තො ‘‘ඉදං වත දිස්වා දීඝදස්සී භගවා පටිසෙධෙසී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘ඉදං කාරණං දසබලස්ස ආරොචෙස්සාමී’’ති නිසින්නාසනතො වුට්ඨාය යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි.

4. නන්දකසුත්තවණ්ණනා

4. චතුත්ථෙ උපට්ඨානසාලායන්ති භොජනසාලායං. යෙනුපට්ඨානසාලාති සත්ථා නන්දකත්ථෙරෙන මධුරස්සරෙන ආරද්ධාය ධම්මදෙසනාය සද්දං සුත්වා, ‘‘ආනන්ද, කො එසො උපට්ඨානසාලාය මධුරස්සරෙන ධම්මං දෙසෙතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ධම්මකථිකනන්දකත්ථෙරස්ස අජ්ජ, භන්තෙ, වාරො’’ති සුත්වා ‘‘අතිමධුරං කත්වා, ආනන්ද, එසො භික්ඛු ධම්මං කථෙති, මයම්පි ගන්ත්වා සුණිස්සාමා’’ති වත්වා යෙනුපට්ඨානසාලා තෙනුපසඞ්කමි. බහිද්වාරකොට්ඨකෙ අට්ඨාසීති ඡබ්බණ්ණරස්මියො චීවරගබ්භෙ පටිච්ඡාදෙත්වා අඤ්ඤාතකවෙසෙන අට්ඨාසි. කථාපරියොසානං ආගමයමානොති ‘‘ඉදමවොචා’’ති ඉදං කථාවසානං උදික්ඛමානො ධම්මකථං සුණන්තො අට්ඨාසියෙව. අථායස්මා ආනන්දො නික්ඛන්තෙ පඨමෙ යාමෙ සත්ථු සඤ්ඤං අදාසි – ‘‘පඨමයාමො අතික්කන්තො, භන්තෙ, ථොකං විස්සමථා’’ති. සත්ථා තත්ථෙව අට්ඨාසි. අථායස්මා ආනන්දො මජ්ඣිමයාමෙපි නික්ඛන්තෙ, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ පකතියා ඛත්තියසුඛුමාලා, පුන බුද්ධසුඛුමාලාති පරමසුඛුමාලා, මජ්ඣිමයාමොපි අතික්කන්තො, මුහුත්තං විස්සමථා’’ති ආහ. සත්ථා තත්ථෙව අට්ඨාසි. තත්ථ ඨිතකස්සෙවස්ස අරුණග්ගං පඤ්ඤායිත්ථ. අරුණුග්ගමනඤ්ච ථෙරස්ස ‘‘ඉදමවොචා’’ති පාපෙත්වා කථාපරියොසානඤ්ච දසබලස්ස ඡබ්බණ්ණසරීරස්මිවිස්සජ්ජනඤ්ච එකප්පහාරෙනෙව අහොසි. අග්ගළං ආකොටෙසීති අග්ගනඛෙන ද්වාරකවාටං ආකොටෙසි.

සාරජ්ජමානරූපොති හරායමානො ඔත්තප්පමානො. දොමනස්සසාරජ්ජං පනස්ස නත්ථි. එත්තකම්පි නො නප්පටිභාසෙය්යාති පටිසම්භිදාප්පත්තස්ස අප්පටිභානං නාම නත්ථි. එත්තකම්පි න කථෙය්යන්ති දස්සෙති. සාධු සාධූති ථෙරස්ස ධම්මදෙසනං සම්පහංසන්තො ආහ. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො ‘‘සුගහිතා ච තෙ ධම්මදෙසනා සුකථිතා චා’’ති. කුලපුත්තානන්ති ආචාරකුලපුත්තානඤ්චෙව ජාතිකුලපුත්තානඤ්ච. අරියො ච තුණ්හිභාවොති දුතියජ්ඣානසමාපත්තිං සන්ධායෙවමාහ. අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනායාති සඞ්ඛාරපරිග්ගහවිපස්සනාඤාණස්ස . චතුප්පාදකොති අස්සගොණගද්රභාදිකො. ඉදං වත්වාති ඉමං චතූහඞ්ගෙහි සමන්නාගතං ධම්මං කථයිත්වා. විහාරං පාවිසීති ගන්ධකුටිං පවිට්ඨො.

කාලෙන ධම්මස්සවනෙති කාලෙ කාලෙ ධම්මස්සවනස්මිං. ධම්මසාකච්ඡායාති පඤ්හකථාය. ගම්භීරං අත්ථපදන්ති ගම්භීරං ගුළ්හං රහස්සං අත්ථං. පඤ්ඤායාති සහවිපස්සනාය මග්ගපඤ්ඤාය. සම්මසනපටිවෙධපඤ්ඤාපි උග්ගහපරිපුච්ඡාපඤ්ඤාපි වට්ටතියෙව. පත්තො වා පජ්ජති වාති අරහත්තං පත්තො වා පාපුණිස්සති වාති එවං ගුණසම්භාවනාය සම්භාවෙති. අප්පත්තමානසාති අප්පත්තඅරහත්තා, අරහත්තං වා අප්පත්තං මානසං එතෙසන්තිපි අප්පත්තමානසා. දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරන්ති එත්ථ දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරො ලොකියොපි වට්ටති ලොකුත්තරොපි.

5. බලසුත්තවණ්ණනා

5. පඤ්චමෙ අවිජ්ජාකොසජ්ජසාවජ්ජඅස්සද්ධියෙසු අකම්පනතො පඤ්ඤාබලාදීනි දට්ඨබ්බානි. අකුසලසඞ්ඛාතාති අකුසලාති ඤාතා. එස නයො සබ්බත්ථ. නාලමරියාති අරියභාවං කාතුං අසමත්ථා, අරියානං වා අනනුච්ඡවිකා. වොදිට්ඨාති සුට්ඨු දිට්ඨා. වොචරිතාති මනොද්වාරෙ සමුදාචාරප්පත්තා. අත්ථිකස්සාති ධම්මදෙසනාය අත්ථිකස්ස. ආජීවිකාභයන්ති ජීවිතවුත්තිභයං. අසිලොකභයන්ති ගරහාභයං. පරිසාසාරජ්ජභයන්ති පරිසං පත්වා සාරජ්ජං ඔක්කමනභයං. ඉමස්මිං සුත්තෙ වට්ටවිවට්ටං කථිතං.

6. සෙවනාසුත්තවණ්ණනා

6. ඡට්ඨෙ ජීවිතපරික්ඛාරාති ජීවිතසම්භාරා. සමුදානෙතබ්බාති සමාහරිතබ්බා. කසිරෙන සමුදාගච්ඡන්තීති දුක්ඛෙන උප්පජ්ජන්ති. රත්තිභාගං වා දිවසභාගං වාති එත්ථ රත්තිභාගෙ ඤත්වා රත්තිභාගෙයෙව පක්කමිතබ්බං, රත්තිං චණ්ඩවාළාදිපරිපන්ථෙ සති අරුණුග්ගමනං ආගමෙතබ්බං. දිවසභාගෙ ඤත්වා දිවා පක්කමිතබ්බං, දිවා පරිපන්ථෙ සති සූරියත්ථඞ්ගමනං ආගමෙතබ්බං. සඞ්ඛාපීති සාමඤ්ඤත්ථස්ස භාවනාපාරිපූරිආගමනං ජානිත්වා. සො පුග්ගලොති පදස්ස පන ‘‘නානුබන්ධිතබ්බො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. අනාපුච්ඡාති ඉධ පන තං පුග්ගලං අනාපුච්ඡා පක්කමිතබ්බන්ති අත්ථො. අපි පනුජ්ජමානෙනාති අපි නික්කඩ්ඪියමානෙන. එවරූපො හි පුග්ගලො සචෙපි දාරුකලාපසතං වා උදකඝටසතං වා වාලිකාඝටසතං වා දණ්ඩං ආරොපෙති, මා ඉධ වසීති නික්කඩ්ඪාපෙති වා, තං ඛමාපෙත්වාපි යාවජීවං සො අනුබන්ධිතබ්බොව, න විජහිතබ්බො.

7. සුතවාසුත්තවණ්ණනා

7. සත්තමෙ පඤ්ච ඨානානි අජ්ඣාචරිතුන්ති පඤ්ච කාරණානි අතික්කමිතුං. පාණන්ති අන්තමසො කුන්ථකිපිල්ලිකං. අදින්නන්ති අන්තමසො තිණසලාකම්පි පරසන්තකං. ථෙය්යසඞ්ඛාතන්ති ථෙය්යචිත්තෙන. සන්නිධිකාරකං කාමෙ පරිභුඤ්ජිතුන්ති සන්නිධිං කත්වා ඨපෙත්වා වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙ පරිභුඤ්ජිතුං අභබ්බො. අකප්පියං කාමගුණං සන්ධායෙතං වුත්තං. බුද්ධං පච්චක්ඛාතුන්ති ‘‘න බුද්ධො අය’’න්ති එවං පටික්ඛිපිතුං. ධම්මාදීසුපි එසෙව නයො. එවං තාව අට්ඨකථාය ආගතං. පාළියං පන ඉමස්මිං සුත්තෙ අගතිගමනානි කථිතානි.

8-10. සජ්ඣසුත්තාදිවණ්ණනා

8-10. අට්ඨමෙ බුද්ධාදීනං පච්චක්ඛානං කථිතං. නවමෙ පුථුජ්ජනෙන සද්ධිං ගහිතත්තා ‘‘ආහුනෙය්යා’’ති වුත්තං. දසමෙ ගොත්රභූති සොතාපත්තිමග්ගස්ස අනන්තරපච්චයෙන සිඛාපත්තබලවවිපස්සනාචිත්තෙන සමන්නාගතො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

සම්බොධවග්ගො පඨමො.