📜

2. අනුස්සතිවග්ගො

1-2. මහානාමසුත්තද්වයවණ්ණනා

11-12. දුතියස්ස පඨමෙ නානාවිහාරෙහි විහරතන්ති ගිහීනං නිබද්ධො එකො විහාරො නාම නත්ථි, තස්මා අම්හාකං අනිබද්ධවිහාරෙන විහරන්තානං කෙන විහාරෙන කතරෙන නිබද්ධවිහාරෙන විහාතබ්බන්ති පුච්ඡති. ආරාධකොති සම්පාදකො පරිපූරකො. ධම්මසොතසමාපන්නො බුද්ධානුස්සතිංභාවෙතීති ධම්මසොතසමාපන්නො හුත්වා බුද්ධානුස්සතිං භාවෙති. දුතියෙ ගිලානා වුට්ඨිතොති ගිලානො හුත්වා වුට්ඨිතො.

3. නන්දියසුත්තවණ්ණනා

13. තතියෙ කල්යාණමිත්තෙති සුමිත්තෙ. එවමෙත්ථ කල්යාණමිත්තවසෙන සඞ්ඝානුස්සති කථිතා. කබළීකාරාහාරභක්ඛානන්ති කාමාවචරදෙවානං. අසමයවිමුත්තොති අසමයවිමුත්තියා විමුත්තො ඛීණාසවො.

4. සුභූතිසුත්තවණ්ණනා

14. චතුත්ථෙ කො නාමායං සුභූතී භික්ඛූති ජානන්තොපි සත්ථා කථාසමුට්ඨාපනත්ථං පුච්ඡති. සුදත්තස්ස උපාසකස්ස පුත්තොති අනාථපිණ්ඩිකං සන්ධායාහ. අනාථපිණ්ඩිකස්ස හි පුත්තො අත්තනො චූළපිතු සන්තිකෙ පබ්බජිතො, අථ නං සුභූතිත්ථෙරො ආදාය සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. සද්ධාපදානෙසූති සද්ධානං පුග්ගලානං අපදානෙසු ලක්ඛණෙසු.

5. මෙත්තසුත්තවණ්ණනා

15. පඤ්චමෙ සුඛං සුපතීති යථා සෙසජනා සම්පරිවත්තමානා කාකච්ඡමානා දුක්ඛං සුපන්ති, එවං අසුපිත්වා සුඛං සුපති. නිද්දං ඔක්කමන්තොපි සමාපත්තිං සමාපන්නො විය හොති. සුඛං පටිබුජ්ඣතීති යථා අඤ්ඤෙ නිත්ථුනන්තා විජම්භමානා සම්පරිවත්තන්තා දුක්ඛං පටිබුජ්ඣන්ති, එවං අප්පටිබුජ්ඣිත්වා විකසමානං විය පදුමං සුඛං නිබ්බිකාරො පටිබුජ්ඣති. න පාපකං සුපිනං පස්සතීති සුපිනං පස්සන්තොපි භද්දකමෙව සුපිනං පස්සති, චෙතියං වන්දන්තො විය පූජං කරොන්තො විය ච ධම්මං සුණන්තො විය ච හොති. යථා පනඤ්ඤෙ අත්තානං චොරෙහි සම්පරිවාරිතං විය වාළෙහි උපද්දුතං විය පපාතෙ පතන්තං විය ච පස්සන්ති, න එවං පාපකං සුපිනං පස්සති.

මනුස්සානං පියො හොතීති උරෙ ආමුක්කමුත්තාහාරො විය සීසෙ පිළන්ධිතමාලා විය ච මනුස්සානං පියො හොති මනාපො. අමනුස්සානංපියො හොතීති යථෙව මනුස්සානං, අමනුස්සානම්පි පියො හොති විසාඛත්ථෙරො විය. වත්ථු විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.258) මෙත්තාකම්මට්ඨානනිද්දෙසෙ විත්ථාරිතමෙව. දෙවතා රක්ඛන්තීති පුත්තමිව මාතාපිතරො දෙවතා රක්ඛන්ති. නාස්ස අග්ගිවා විසං වා සත්ථං වා කමතීති මෙත්තාවිහාරිස්ස කායෙ උත්තරාය උපාසිකාය විය අග්ගි වා, සංයුත්තභාණකචූළසීවත්ථෙරස්සෙව විසං වා, සංකිච්චසාමණෙරස්සෙව සත්ථං වා න කමති නප්පවිසති, නාස්ස කායං විකොපෙතීති වුත්තං හොති. ධෙනුවත්ථුම්පි චෙත්ථ කථයන්ති. එකා කිර ධෙනු වච්ඡකස්ස ඛීරධාරං මුඤ්චමානා අට්ඨාසි. එකො ලුද්දකො ‘‘තං විජ්ඣිස්සාමී’’ති හත්ථෙන සම්පරිවත්තෙත්වා දීඝදණ්ඩං සත්තිං මුඤ්චි. සා තස්සා සරීරං ආහච්ච තාලපණ්ණං විය වට්ටමානා ගතා , නෙව උපචාරබලෙන න අප්පනාබලෙන, කෙවලං වච්ඡකෙ බලවහිතචිත්තතාය. එවං මහානුභාවා මෙත්තා.

තුවටං චිත්තං සමාධියතීති මෙත්තාවිහාරිනො ඛිප්පමෙව චිත්තං සමාධියති, නත්ථි තස්ස දන්ධායිතත්තං. මුඛවණ්ණො විප්පසීදතීති බන්ධනා පවුත්තතාලපක්කං විය චස්ස විප්පසන්නවණ්ණං මුඛං හොති. අසම්මූළ්හො කාලං කරොතීති මෙත්තාවිහාරිනො සම්මොහමරණං නාම නත්ථි, අසම්මූළ්හො පන නිද්දං ඔක්කමන්තො විය කාලං කරොති. උත්තරි අප්පටිවිජ්ඣන්තොති මෙත්තාසමාපත්තිතො උත්තරි අරහත්තං අධිගන්තුං අසක්කොන්තො ඉතො චවිත්වා සුත්තප්පබුද්ධො විය බ්රහ්මලොකං උපපජ්ජතීති.

6. අට්ඨකනාගරසුත්තවණ්ණනා

16. ඡට්ඨෙ දසමොති ජාතිගොත්තවසෙන චෙව සාරපත්තකුලගණනාය ච දසමෙ ඨානෙ ගණීයති, තෙනස්ස දසමොත්වෙව නාමං ජාතං. අට්ඨකනාගරොති අට්ඨකනගරවාසී. කුක්කුටාරාමෙති කුක්කුටසෙට්ඨිනා කාරිතෙ ආරාමෙ.

තෙන භගවතා…පෙ… සම්මදක්ඛාතොති එත්ථ අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – යො සො භගවා සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බකිලෙසෙ භඤ්ජිත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, තෙන භගවතා තෙසං තෙසං සත්තානං ආසයානුසයං ජානතා, හත්ථතලෙ ඨපිතං ආමලකං විය සබ්බඤෙය්යධම්මෙ පස්සතා, අපිච පුබ්බෙනිවාසාදීහි ජානතා, දිබ්බෙන චක්ඛුනා පස්සතා, තීහි වා විජ්ජාහි ඡහි වා පන අභිඤ්ඤාහි ජානතා, සබ්බත්ථ අප්පටිහතෙන සමන්තචක්ඛුනා පස්සතා, සබ්බධම්මජානනසමත්ථාය පඤ්ඤාය ජානතා, සබ්බසත්තානං චක්ඛුවිසයාතීතානි තිරොකුට්ටාදිගතානි චාපි රූපානි අතිවිසුද්ධෙන මංසචක්ඛුනා වා පස්සතා, අත්තහිතසාධිකාය සමාධිපදට්ඨානාය පටිවෙධපඤ්ඤාය ජානතා, පරහිතසාධිකාය කරුණාපදට්ඨානාය දෙසනාපඤ්ඤාය පස්සතා, අන්තරායිකධම්මෙ වා ජානතා, නිය්යානිකධම්මෙ පස්සතා, අරීනං හතත්තා අරහතා, සම්මා සාමං සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධෙනාති එවං චතුවෙසාරජ්ජවසෙන චතූහි කාරණෙහි ථොමිතෙන අත්ථි නු ඛො එකො ධම්මො අක්ඛාතොති.

අභිසඞ්ඛතන්ති කතං උප්පාදිතං. අභිසඤ්චෙතයිතන්ති චෙතයිතං කප්පයිතං. සොතත්ථ ඨිතොති සො තස්මිං සමථවිපස්සනාධම්මෙ ඨිතො. ධම්මරාගෙන ධම්මනන්දියාති පදද්වයෙනපි සමථවිපස්සනාසු ඡන්දරාගො වුත්තො. සමථවිපස්සනාසු හි සබ්බෙන සබ්බං ඡන්දරාගං පරියාදියිතුං සක්කොන්තො අරහා හොති, අසක්කොන්තො අනාගාමී හොති. සො සමථවිපස්සනාසු ඡන්දරාගස්ස අප්පහීනත්තා චතුත්ථජ්ඣානචෙතනාය සුද්ධාවාසෙ නිබ්බත්තති. අයං ආචරියානං සමානත්ථකථා.

විතණ්ඩවාදී පනාහ – ‘‘තෙනෙව ධම්මරාගෙනාති වචනතො අකුසලෙන සුද්ධාවාසෙ නිබ්බත්තතී’’ති. සො ‘‘සුත්තං ආහරාහී’’ති වත්තබ්බො. අද්ධා අඤ්ඤං අපස්සන්තො ඉදමෙව ආහරිස්සති. තතො වත්තබ්බො ‘‘කිම්පනිදං සුත්තං නීතත්ථං, උදාහු නෙය්යත්ථ’’න්ති. අද්ධා ‘‘නීතත්ථ’’න්ති වක්ඛති. තතො වත්තබ්බො – එවං සන්තෙ අනාගාමිඵලත්ථිකෙන සමථවිපස්සනාසු ඡන්දරාගො කත්තබ්බො භවිස්සති, ඡන්දරාගෙ උප්පාදිතෙ අනාගාමිඵලං පටිලද්ධං භවිස්සති, මා ‘‘සුත්තං මෙ ලද්ධ’’න්ති යං වා තං වා දීපෙහි. පඤ්හං කථෙන්තෙන හි ආචරියස්ස සන්තිකෙ උග්ගහෙත්වා අත්ථරසං පටිවිජ්ඣිත්වා කථෙතුං වට්ටති. අකුසලෙන හි සග්ගෙ, කුසලෙන ච අපායෙ පටිසන්ධි නාම නත්ථි. වුත්තඤ්චෙතං භගවතා –

‘‘න, භික්ඛවෙ, ලොභජෙන කම්මෙන, දොසජෙන කම්මෙන, මොහජෙන කම්මෙන දෙවා පඤ්ඤායන්ති, මනුස්සා පඤ්ඤායන්ති, යා වා පනඤ්ඤාපි කාචි සුගතියො. අථ ඛො, භික්ඛවෙ, ලොභජෙන කම්මෙන, දොසජෙන කම්මෙන, මොහජෙන කම්මෙන නිරයො පඤ්ඤායති, තිරච්ඡානයොනි පඤ්ඤායති, පෙත්තිවිසයො පඤ්ඤායති, යා වා පනඤ්ඤාපි කාචි දුග්ගතියො’’ති (අ. නි. 6.39) –

එවං සඤ්ඤාපෙතබ්බො. සචෙ සඤ්ජානාති, සඤ්ජානාතු. නො චෙ සඤ්ජානාති, ‘‘ගච්ඡ පාතොව විහාරං පවිසිත්වා යාගුං පිවා’’ති උය්යොජෙතබ්බො.

අයං ඛො, ගහපති, එකධම්මො අක්ඛාතොති එකං ධම්මං පුච්ඡිතෙන ‘‘අයම්පි එකධම්මො අක්ඛාතො, අයම්පි එකධම්මො අක්ඛාතො’’ති එවං පුච්ඡාවසෙන කථිතත්තා එකාදසපි ධම්මා එකධම්මො නාම කතො. අමතුප්පත්තිඅත්ථෙන වා සබ්බෙපි එකධම්මොති වත්තුං වට්ටති.

නිධිමුඛංගවෙසන්තොති නිධිං පරියෙසන්තො. සකිදෙවාති එකප්පයොගෙනෙව. කථං පන එකප්පයොගෙනෙව එකාදසන්නං නිධීනං අධිගමො හොතීති? ඉධෙකච්චො අරඤ්ඤෙ ජීවිතවුත්තිං ගවෙසමානො චරති. තමෙනං අඤ්ඤතරො අත්ථචරකො දිස්වා ‘‘කිං, භො, චරසී’’ති පුච්ඡති. සො ‘‘ජීවිතවුත්තිං පරියෙසාමී’’ති ආහ. ඉතරො ‘‘තෙන හි සම්ම ආගච්ඡ, එතං පාසාණං පවට්ටෙහී’’ති ආහ. සො තං පවට්ටෙත්වා උපරූපරිට්ඨිතා වා කුච්ඡියා කුච්ඡිං ආහච්ච ඨිතා වා එකාදස කුම්භියො පස්සති. එවං එකප්පයොගෙන එකාදසන්නං අධිගමො හොති.

ආචරියධනං පරියෙසිස්සන්තීති අඤ්ඤතිත්ථියා හි යස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හන්ති, තස්ස සිප්පුග්ගහණතො පුරෙ වා පච්ඡා වා අන්තරන්තරා වා ගෙහතො නීහරිත්වා ධනං දෙන්ති. යෙසං ගෙහෙ නත්ථි, තෙ ඤාතිසභාගතො පරියෙසන්ති. යෙසං තම්පි නත්ථි, තෙ සභාගතො පරියෙසන්ති. තථා අලභමානා භික්ඛම්පි චරිත්වා දෙන්තියෙව. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

කිං පනාහන්ති බාහිරකා තාව අනිය්යානිකෙපි සාසනෙ සිප්පමත්තදායකස්ස ධනං පරියෙසන්ති, අහං පන එවංවිධෙ නිය්යානිකසාසනෙ එකාදසවිධං අමතුප්පත්තිපටිපදං දෙසෙන්තස්ස ආචරියස්ස පූජං කිං න කරිස්සාමි, කරිස්සාමියෙවාති වදති. පච්චෙකං දුස්සයුගෙන අච්ඡාදෙසීති එකමෙකස්ස භික්ඛුනො එකෙකං දුස්සයුගං අදාසීති අත්ථො. සමුදාචාරවචනං පනෙත්ථ එවරූපං හොති, තස්මා අච්ඡාදෙසීති වුත්තං. පඤ්චසතං විහාරන්ති පඤ්චසතග්ඝනිකං පණ්ණසාලං කාරෙසීති අත්ථො.

7. ගොපාලසුත්තවණ්ණනා

17. සත්තමෙ තිස්සො කථා එකනාළිකා චතුරස්සා නිසින්නවත්තිකාති. තත්ථ පාළිං වත්වා එකෙකස්ස පදස්ස අත්ථකථනං එකනාළිකා නාම . අපණ්ඩිතගොපාලකං දස්සෙත්වා, අපණ්ඩිතභික්ඛුං දස්සෙත්වා, පණ්ඩිතගොපාලකං දස්සෙත්වා, පණ්ඩිතභික්ඛුං දස්සෙත්වාති චතුක්කං බන්ධිත්වා කථනං චතුරස්සා නාම. අපණ්ඩිතගොපාලකං දස්සෙත්වා පරියොසානගමනං, අපණ්ඩිතභික්ඛුං දස්සෙත්වා පරියොසානගමනං, පණ්ඩිතගොපාලකං දස්සෙත්වා පරියොසානගමනං, පණ්ඩිතභික්ඛුං දස්සෙත්වා පරියොසානගමනන්ති අයං නිසින්නවත්තිකා නාම. අයං ඉධ සබ්බාචරියානං ආචිණ්ණා.

එකාදසහි, භික්ඛවෙ, අඞ්ගෙහීති එකාදසහි අගුණකොට්ඨාසෙහි. ගොගණන්ති ගොමණ්ඩලං. පරිහරිතුන්ති පරිග්ගහෙත්වා විචරිතුං. ඵාතිං කාතුන්ති වඩ්ඪිං ආපාදෙතුං. ඉධාති ඉමස්මිං ලොකෙ. න රූපඤ්ඤූ හොතීති ගණනතො වා වණ්ණතො වා රූපං න ජානාති. ගණනතො න ජානාති නාම අත්තනො ගුන්නං සතං වා සහස්සං වාති සඞ්ඛ්යං න ජානාති, සො ගාවීසු හටාසු වා පලාතාසු වා ගොගණං ගණෙත්වා ‘‘අජ්ජ එත්තකා න දිස්සන්තී’’ති ද්වෙ තීණි ගාමන්තරානි වා අටවිං වා විචරන්තො න පරියෙසති. අඤ්ඤෙසං ගාවීසු අත්තනො ගොගණං පවිට්ඨාසුපි ගොගණං ගණෙත්වා ‘‘ඉමා එත්තිකා ගාවො න අම්හාක’’න්ති යට්ඨියා පොථෙත්වා න නීහරති. තස්ස නට්ඨා ගාවියො නට්ඨාව හොන්ති. පරගාවියො ගහෙත්වා චරති. ගොසාමිකා දිස්වා ‘‘අයං එත්තකං කාලං අම්හාකං ධෙනූ දුහී’’ති තජ්ජෙත්වා අත්තනො ගාවියො ගහෙත්වා ගච්ඡන්ති. තස්ස ගොගණොපි පරිහායති, පඤ්ච ගොරසපරිභොගතොපි පරිබාහිරො හොති. වණ්ණතො න ජානාති නාම ‘‘එත්තිකා ගාවී සෙතා, එත්තිකා රත්තා, එත්තිකා කාළා, එත්තිකා ඔදාතා, එත්තිකා කබරා, එත්තිකා නීලා’’ති න ජානාති. සො ගාවීසු හටාසු වා පලාතාසු වා…පෙ… පඤ්චගොරසපරිභොගතොපි පරිබාහිරො හොති.

න ලක්ඛණකුසලොති ගාවීනං සරීරෙ කතං ධනුසත්තිසූලාදිභෙදං ලක්ඛණං න ජානාති. සො ගාවීසු හටාසු වා පලාතාසු වා ‘‘අජ්ජ අසුකලක්ඛණා අසුකලක්ඛණා ච ගාවො න දිස්සන්තී’’ති…පෙ… පඤ්චගොරසපරිභොගතොපි පරිබාහිරො හොති.

න ආසාටිකං හාරෙතාති ගුන්නං ඛාණුකණ්ටකාදීහි පහටට්ඨානෙසු වණො හොති. තත්ථ නීලමක්ඛිකා අණ්ඩකානි ඨපෙන්ති, තෙසං ආසාටිකාති නාමං. තානි දණ්ඩකෙන අපනෙත්වා භෙසජ්ජං දාතබ්බං හොති, බාලො ගොපාලකො තථා න කරොති. තෙන වුත්තං – ‘‘න ආසාටිකං හාරෙතා හොතී’’ති. තස්ස ගුන්නං වණා වඩ්ඪන්ති, ගම්භීරා හොන්ති, පාණකා කුච්ඡිං පවිසන්ති, ගාවො ගෙලඤ්ඤාභිභූතා නෙව යාවදත්ථං තිණං ඛාදිතුං න පානීයං පාතුං සක්කොන්ති. තත්ථ ගුන්නං ඛීරං ඡිජ්ජති, ගොණානං ජවො හායති, උභයෙසම්පි ජීවිතන්තරායො හොති. එවමස්ස ගොගණොපි පරිහායති…පෙ… පඤ්චගොරසතොපි පරිබාහිරො හොති.

න වණං පටිච්ඡාදෙතා හොතීති ගුන්නං වුත්තනයෙනෙව සඤ්ජාතො වණො භෙසජ්ජං දත්වා වාකෙන වා චීරකෙන වා බන්ධිත්වා පටිච්ඡාදෙතබ්බො හොති. බාලගොපාලකො තං න කරොති. අථස්ස ගුන්නං වණෙහි යූසා පග්ඝරන්ති, තා අඤ්ඤමඤ්ඤං නිඝංසන්ති. තෙන අඤ්ඤෙසම්පි වණා ජායන්ති. එවං ගාවො ගෙලඤ්ඤාභිභූතා නෙව යාවදත්ථං තිණානි ඛාදිතුං…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න ධූමං කත්තා හොතීති අන්තොවස්සෙ ඩංසමකසාදීනං උස්සන්නකාලෙ ගොගණෙ වජං පවිට්ඨෙ තත්ථ තත්ථ ධූමො කාතබ්බො හොති. අපණ්ඩිතගොපාලකො තං න කරොති, ගොගණො සබ්බරත්තිං ඩංසාදීහි උපද්දුතො නිද්දං අලභිත්වා පුනදිවසෙ අරඤ්ඤෙ තත්ථ තත්ථ රුක්ඛමූලාදීසු නිපජ්ජිත්වා නිද්දායති. නෙව යාවදත්ථං තිණානි ඛාදිතුං…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න තිත්ථං ජානාතීති තිත්ථම්පි සමන්ති වා විසමන්ති වා සගාහන්ති වා නිග්ගාහන්ති වා න ජානාති. සො අතිත්ථෙන ගාවියො ඔතාරෙති. තාසං විසමතිත්ථෙ පාසාණාදීනි අක්කමන්තීනං පාදා භිජ්ජන්ති. සගාහං ගම්භීරං තිත්ථං ඔතිණ්ණෙ කුම්භීලාදයො ගාවො ගණ්හන්ති, ‘‘අජ්ජ එත්තිකා ගාවො නට්ඨා, අජ්ජ එත්තිකා’’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජන්ති. එවමස්ස ගො ගණොපි පරිහායති…පෙ… පඤ්චගොරසතොපි පරිබාහිරො හොති.

න පීතං ජානාතීති පීතම්පි අපීතම්පි න ජානාති. ගොපාලකෙන හි ‘‘ඉමාය ගාවියා පීතං, ඉමාය න පීතං, ඉමාය පානීයතිත්ථෙ ඔකාසො ලද්ධො, ඉමාය න ලද්ධො’’ති එවං පීතාපීතං ජානිතබ්බං හොති. අයං පන දිවසභාගෙ අරඤ්ඤෙ ගොගණං රක්ඛිත්වා ‘‘පානීයං පායෙස්සාමී’’ති නදිං වා තළාකං වා ඔගාහෙත්වා ගච්ඡති. තත්ථ මහාඋසභා ච අනුසභා ච බලවගාවියො ච දුබ්බලානි චෙව මහල්ලකානි ච ගොරූපානි සිඞ්ගෙහි වා ඵාසුකාහි වා පහරිත්වා අත්තනො ඔකාසං කත්වා ඌරුප්පමාණං උදකං පවිසිත්වා යථාකාමං පිවන්ති. අවසෙසා ඔකාසං අලභමානා තීරෙ ඨත්වා කලලමිස්සකං උදකං පිවන්ති වා අපීතා එව වා හොන්ති. අථ සො ගොපාලකො පිට්ඨියං පහරිත්වා පුන අරඤ්ඤං පවෙසෙති. තත්ථ අපීතා ගාවියො පිපාසාය සුස්සමානා යාවදත්ථං තිණානි ඛාදිතුං න සක්කොන්ති. තත්ථ ගුන්නං ඛීරං ඡිජ්ජති. ගොණානං ජවො හායති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න වීථිං ජානාතීති ‘‘අයං මග්ගො සමො ඛෙමො, අයං විසමො සාසඞ්කො සප්පටිභයො’’ති න ජානාති. සො සමං ඛෙමං මග්ගං වජ්ජෙත්වා ගොගණං ඉතරමග්ගං පටිපාදෙති. තත්ථ ගාවො සීහබ්යග්ඝාදීනං ගන්ධෙන චොරපරිස්සයෙන ච අභිභූතා භන්තමිගසප්පටිභාගා ගීවං උක්ඛිපිත්වා තිට්ඨන්ති , නෙව යාවදත්ථං තිණානි ඛාදන්ති, න පානීයං පිවන්ති. තත්ථ ගුන්නං ඛීරං ඡිජ්ජති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

නගොචරකුසලො හොතීති ගොපාලකෙන හි ගොචරකුසලෙන භවිතබ්බං, පඤ්චාහිකචාරො වා සත්තාහිකචාරො වා ජානිතබ්බො. එකදිසාය ගොගණං චාරෙත්වා පුනදිවසෙ තත්ථ න චාරෙතබ්බො. මහතා හි ගොගණෙන චිණ්ණට්ඨානං භෙරිතලං විය සුද්ධං හොති නිත්තිණං, උදකම්පි ආලුලීයති. තස්මා පඤ්චමෙ වා සත්තමෙ වා දිවසෙ පුන තත්ථ චාරෙතුං වට්ටති. එත්තකෙන හි තිණම්පි පටිවිරුහති, උදකම්පි පසීදති, අයං පන ඉමං පඤ්චාහිකචාරං වා සත්තාහිකචාරං වා න ජානාති, දිවසෙ දිවසෙ රක්ඛිතට්ඨානෙයෙව රක්ඛති. අථස්ස ගොගණො හරිතතිණං න ලභති, සුක්ඛතිණං ඛාදන්තො කලලමිස්සකං උදකං පිවති. තත්ථ ගුන්නං ඛීරං ඡිජ්ජති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

අනවසෙසදොහී ච හොතීති පණ්ඩිතගොපාලකෙන හි යාව වච්ඡකස්ස මංසලොහිතං සණ්ඨාති, තාව එකං ද්වෙ ථනෙ ඨපෙත්වා සාවසෙසදොහිනා භවිතබ්බං. අයං වච්ඡකස්ස කිඤ්චි අනවසෙසෙත්වා දුහති. ඛීරපකො වච්ඡො ඛීරපිපාසාය සුස්සති, සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තො කම්පමානො මාතු පුරතො පතිත්වා කාලං කරොන්ති. මාතා පුත්තකං දිස්වා, ‘‘මය්හං පුත්තකො අත්තනො මාතුඛීරං පාතුං න ලභතී’’ති පුත්තසොකෙන නෙව යාවදත්ථං තිණානි ඛාදිතුං න පානීයං පාතුං සක්කොති, ථනෙසු ඛීරං ඡිජ්ජති. එවමස්ස ගොගණොපි පරිහායති…පෙ… පඤ්චගොරසතොපි පරිබාහිරො හොති.

ගුන්නං පිතිට්ඨානං කරොන්තීති ගොපිතරො. ගාවො පරිණායන්ති යථාරුචිං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තීති ගොපරිණායකා. තෙ නඅතිරෙකපූජායාති පණ්ඩිතො හි ගොපාලකො එවරූපෙ උසභෙ අතිරෙකපූජාය පූජෙති, පණීතං ගොභත්තං දෙති, ගන්ධපඤ්චඞ්ගුලිකෙහි මණ්ඩෙති, මාලං පිළන්ධෙති, සිඞ්ගෙසු සුවණ්ණරජතකොසකෙ ච ධාරෙති, රත්තිං දීපං ජාලෙත්වා චෙලවිතානස්ස හෙට්ඨා සයාපෙති. අයං පන තතො එකසක්කාරම්පි න කරොති. උසභා අතිරෙකපූජං අලභමානා ගොගණං න රක්ඛන්ති, පරිස්සයං න වාරෙන්ති. එවමස්ස ගොගණොපි පරිහායති…පෙ… පඤ්චගොරසතොපි පරිබාහිරො හොති.

ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. න රූපඤ්ඤූ හොතීති ‘‘චත්තාරි මහාභූතානි චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදායරූප’’න්ති එවං වුත්තං රූපං ද්වීහාකාරෙහි න ජානාති ගණනතො වා සමුට්ඨානතො වා. ගණනතො න ජානාති නාම – ‘‘චක්ඛායතනං සොතායතනං ඝානායතනං ජිව්හාකායරූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බායතනං, ඉත්ථින්ද්රියං පුරිසින්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං කායවිඤ්ඤත්ති වචීවිඤ්ඤත්ති ආකාසධාතු ආපොධාතු රූපස්ස ලහුතා, මුදුතා, කම්මඤ්ඤතා, උපචයො, සන්තති, ජරතා, රූපස්ස අනිච්චතා, කබළීකාරො ආහාරො’’ති (ධ. ස. 657-665) එවං පාළියා ආගතා පඤ්චවීසති රූපකොට්ඨාසාති න ජානාති. සෙය්යථාපි සො ගොපාලකො ගණනතො ගුන්නං රූපං න ජානාති, තථූපමො අයං භික්ඛු. සො ගණනතො රූපං අජානන්තො රූපං පරිග්ගහෙත්වා අරූපං වවත්ථපෙත්වා රූපාරූපං පරිග්ගහෙත්වා පච්චයං සල්ලක්ඛෙත්වා ලක්ඛණං ආරොපෙත්වා කම්මට්ඨානං මත්ථකං පාපෙතුං න සක්කොති. සො යථා තස්ස ගොපාලකස්ස ගොගණො න වඩ්ඪති, එවං ඉමස්මිං සාසනෙ සීලසමාධිවිපස්සනාමග්ගඵලනිබ්බානෙහි න වඩ්ඪති. යථා ච සො ගොපාලකො පඤ්චහි ගොරසෙහි පරිබාහිරො හොති , එවමෙවායං අසෙඛෙන සීලක්ඛන්ධෙන අසෙඛෙන සමාධිපඤ්ඤාවිමුත්ති විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙනාති පඤ්චහි ධම්මක්ඛන්ධෙහි පරිබාහිරො හොති.

සමුට්ඨානතොන ජානාති නාම – ‘‘එත්තකං රූපං එකසමුට්ඨානං, එත්තකං ද්විසමුට්ඨානං, එත්තකං තිසමුට්ඨානං, එත්තකං චතුසමුට්ඨානං, එත්තකං නකුතොචි සමුට්ඨාතී’’ති න ජානාති. සෙය්යථාපි සො ගොපාලකො වණ්ණතො ගුන්නං රූපං න ජානාති, තථූපමො අයං භික්ඛු. සො සමුට්ඨානතො රූපං අජානන්තො රූපං පරිග්ගහෙත්වා…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න ලක්ඛණකුසලො හොතීති ‘‘කම්මලක්ඛණො බාලො, කම්මලක්ඛණො පණ්ඩිතො’’ති එවං වුත්තං කුසලාකුසලකම්මං පණ්ඩිතබාලලක්ඛණන්ති න ජානාති. සො එවං අජානන්තො බාලෙ වජ්ජෙත්වා පණ්ඩිතෙ න සෙවති. බාලෙ වජ්ජෙත්වා පණ්ඩිතෙ අසෙවන්තො කප්පියාකප්පියං කුසලාකුසලං සාවජ්ජානවජ්ජං ගරුකලහුකං සතෙකිච්ඡාතෙකිච්ඡං කාරණාකාරණං න ජානාති. තං අජානන්තො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති. සො යථා තස්ස ගොපාලකස්ස ගොගණො න වඩ්ඪති, එවං ඉමස්මිං සාසනෙ යථාවුත්තෙහි සීලාදීහි න වඩ්ඪති. සො ගොපාලකො විය ච පඤ්චහි ගොරසෙහි, පඤ්චහි ධම්මක්ඛන්ධෙහි පරිබාහිරො හොති.

න ආසාටිකං හාරෙතා හොතීති ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්ක’’න්ති එවං වුත්තෙ කාමවිතක්කාදයො න විනොදෙති. සො ඉමං අකුසලවිතක්කං ආසාටිකං අහාරෙත්වා විතක්කවසිකො හුත්වා විචරන්තො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති. සො යථා තස්ස ගොපාලකස්ස…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න වණං පටිච්ඡාදෙතා හොතීති ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නිමිත්තග්ගාහී හොතී’’තිආදිනා නයෙන සබ්බාරම්මණෙසු නිමිත්තං ගණ්හන්තො යථා සො ගොපාලකො වණං න පටිච්ඡාදෙති, එවං සංවරං න සම්පාදෙති. සො විවටද්වාරො විචරන්තො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න ධූමං කත්තා හොතීති සො ගොපාලකො ධූමං විය ධම්මදෙසනාධූමං න කරොති, ධම්මකථං වා සරභඤ්ඤං වා උපනිසින්නකකථං වා අනුමොදනං වා න කරොති, තතො නං මනුස්සා ‘‘බහුස්සුතො ගුණවා’’ති න ජානන්ති. තෙ ගුණාගුණං අජානන්තො චතූහි පච්චයෙහි සඞ්ගහං න කරොන්ති. සො පච්චයෙහි කිලමමානො බුද්ධවචනං සජ්ඣායං කාතුං වත්තපටිවත්තං පූරෙතුං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

නතිත්ථං ජානාතීති තිත්ථභූතෙ බහුස්සුතභික්ඛූ න උපසඞ්කමති. අනුපසඞ්කමන්තො ‘‘ඉදං, භන්තෙ, බ්යඤ්ජනං කථං රොපෙතබ්බං? ඉමස්ස භාසිතස්ස කො අත්ථො? ඉමස්මිං ඨානෙ පාළි කිං වදති? ඉමස්මිං ඨානෙ අත්ථො කිං දීපෙතී’’ති එවං න පරිපුච්ඡති න පරිපඤ්හති, න ජානාපෙතීති අත්ථො. තස්ස තෙ එවං අපරිපුච්ඡිතා අවිවටඤ්චෙව න විවරන්ති, භාජෙත්වා න දස්සෙන්ති, අනුත්තානීකතඤ්ච න උත්තානිං කරොන්ති, අපාකටං න පාකටං කරොන්ති. අනෙකවිහිතෙසු ච කඞ්ඛාඨානියෙසු ධම්මෙසූති අනෙකවිධාසු කඞ්ඛාසු එකකඞ්ඛම්පි න පටිවිනොදෙන්ති. කඞ්ඛායෙව හි කඞ්ඛාඨානියා ධම්මා නාම. තත්ථ එකං කඞ්ඛම්පි න නීහරන්තීති අත්ථො. සො එවං බහුස්සුතතිත්ථං අනුපසඞ්කමිත්වා සකඞ්ඛො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති. යථා වා සො ගොපාලකො තිත්ථං න ජානාති, එවං අයම්පි භික්ඛු ධම්මතිත්ථං න ජානාති. අජානන්තො අවිසයෙ පඤ්හං පුච්ඡති, ආභිධම්මිකං උපසඞ්කමිත්වා කප්පියාකප්පියං පුච්ඡති, විනයධරං උපසඞ්කමිත්වා රූපාරූපපරිච්ඡෙදං පුච්ඡති. තෙ අවිසයෙ පුට්ඨා කථෙතුං න සක්කොන්ති. සො අත්තනා සකඞ්ඛො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

නපීතං ජානාතීති යථා සො ගොපාලකො පීතාපීතං න ජානාති, එවං ධම්මූපසඤ්හිතං පාමොජ්ජං න ජානාති න ලභති. සවනමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථුං නිස්සාය ආනිසංසං න වින්දති, ධම්මස්සවනග්ගං ගන්ත්වා සක්කච්චං න සුණාති, නිසින්නො නිද්දායති, කථං කථෙති, අඤ්ඤවිහිතකො හොති. සො සක්කච්චං ධම්මං අස්සුණන්තො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න වීථිං ජානාතීති සො ගොපාලකො මග්ගාමග්ගං විය ‘‘අයං ලොකියො, අයං ලොකුත්තරො’’ති අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං යථාභූතං නප්පජානාති. අජානන්තො ලොකියමග්ගෙ අභිනිවිසිත්වා ලොකුත්තරං නිබ්බත්තෙතුං න සක්කොති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

න ගොචරකුසලො හොතීති සො ගොපාලකො පඤ්චාහිකසත්තාහිකචාරෙ විය චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ ‘‘ඉමෙ ලොකියා, ඉමෙ ලොකුත්තරා’’ති යථාභූතං නප්පජානාති. අජානන්තො සුඛුමට්ඨානෙසු අත්තනො ඤාණං චරාපෙත්වා ලොකියසතිපට්ඨානෙ අභිනිවිසිත්වා ලොකුත්තරං නිබ්බත්තෙතුං න සක්කොති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

අනවසෙසදොහීහොතීති පටිග්ගහණෙ මත්තං අජානන්තො අනවසෙසං දුහති. නිද්දෙසවාරෙ පනස්ස අභිහට්ඨුං පවාරෙන්තීති අභිහරිත්වා පවාරෙන්ති. එත්ථ ද්වෙ අභිහාරා වාචාභිහාරො ච, පච්චයාභිහාරො ච. වාචාභිහාරො නාම මනුස්සා භික්ඛුස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘වදෙය්යාථ, භන්තෙ, යෙනත්ථො’’ති පවාරෙන්ති. පච්චයාභිහාරො නාම වත්ථාදීනි වා සප්පිනවනීතඵාණිතාදීනි වා ගහෙත්වා භික්ඛුස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘ගණ්හථ, භන්තෙ, යාවතකෙන අත්ථො’’ති වදන්ති. තත්ර භික්ඛු මත්තං න ජානාතීති භික්ඛු තෙසු පච්චයෙසු පමාණං න ජානාති. ‘‘දායකස්ස වසො වෙදිතබ්බො, දෙය්යධම්මස්ස වසො වෙදිතබ්බො, අත්තනො ථාමො වෙදිතබ්බො’’ති ඉමිනා නයෙන පමාණයුත්තකං අග්ගහෙත්වා යං ආහරන්ති, තං සබ්බං ගණ්හාතීති අත්ථො. මනුස්සා විප්පටිසාරිනො න පුන අභිහරිත්වා පවාරෙන්ති. සො පච්චයෙහි කිලමන්තො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වඩ්ඪෙතුං න සක්කොති…පෙ… පරිබාහිරො හොති.

තෙ න අතිරෙකපූජාය පූජෙතා හොතීති සො ගොපාලකො මහාඋසභෙ විය ථෙරෙ භික්ඛූ ඉමාය ආවි චෙව රහො ච මෙත්තාකායකම්මාදිකාය අතිරෙකපූජාය න පූජෙති. තතො ථෙරා ‘‘ඉමෙ අම්හෙසු ගරුචිත්තීකාරං න කරොන්තී’’ති නවකෙ භික්ඛූ ද්වීහි සඞ්ගහෙහි න සඞ්ගණ්හන්ති, නෙව ධම්මසඞ්ගහෙන සඞ්ගණ්හන්ති, න ආමිසසඞ්ගහෙන, චීවරෙන වා පත්තෙන වා පත්තපරියාපන්නෙන වා වසනට්ඨානෙන වා කිලමන්තෙපි නප්පටිජග්ගන්ති, පාළිං වා අට්ඨකථං වා ධම්මකථාබන්ධං වා ගුළ්හගන්ථං වා න සික්ඛාපෙන්ති. නවකා ථෙරානං සන්තිකා සබ්බසො ඉමෙ ද්වෙ සඞ්ගහෙ අලභමානා ඉමස්මිං සාසනෙ පතිට්ඨාතුං න සක්කොන්ති. යථා තස්ස ගොපාලකස්ස ගොගණො න වඩ්ඪති, එවං සීලාදීහි න වඩ්ඪන්ති. යථා ච සො ගොපාලකො පඤ්චහි ගොරසෙහි, එවං පඤ්චහි ධම්මක්ඛන්ධෙහි පරිබාහිරා හොන්ති. සුක්කපක්ඛො කණ්හපක්ඛෙ වුත්තවිපල්ලාසවසෙන යොජෙත්වා වෙදිතබ්බො.

අනුස්සතිවග්ගො දුතියො.

මනොරථපූරණියා අඞ්ගුත්තරනිකාය-අට්ඨකථාය

එකාදසකනිපාතස්ස සංවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිගමනකථා

එත්තාවතා ච –

ආයාචිතො සුමතිනා ථෙරෙන භදන්තජොතිපාලෙන;

කඤ්චිපුරාදීසු මයා පුබ්බෙ සද්ධිං වසන්තෙන.

වරතම්බපණ්ණිදීපෙ මහාවිහාරම්හි වසනකාලෙපි;

පාකං ගතෙ විය දුමෙ වලඤ්ජමානම්හි සද්ධම්මෙ.

පාරං පිටකත්තයසාගරස්ස ගන්ත්වා ඨිතෙන සුමතිනා;

පරිසුද්ධාජීවෙනාභියාචිතො ජීවකෙනාපි.

ධම්මකථාය නිපුණපරමනිකායස්සට්ඨකථං ආරද්ධො;

යමහං චිරකාලට්ඨිතිමිච්ඡන්තො සාසනවරස්ස.

සා හි මහාඅට්ඨකථාය සාරමාදාය නිට්ඨිතා එසා;

චතුනවුතිපරිමාණාය පාළියා භාණවාරෙහි.

සබ්බාගමසංවණ්ණනමනොරථො පූරිතො ච මෙ යස්මා;

එතාය මනොරථපූරණීති නාමං තතො අස්සා.

එකූනසට්ඨිමත්තො විසුද්ධිමග්ගොපි භාණවාරෙහි;

අත්ථප්පකාසනත්ථාය ආගමානං කතො යස්මා.

තස්මා තෙන සහායං ගාථාගණනානයෙන අට්ඨකථා;

තීහාධිකදියඩ්ඪසතං විඤ්ඤෙය්යා භාණවාරානං.

තීහාධිකදියඩ්ඪසතප්පමාණමිති භාණවාරතො එසා;

සමයං පකාසයන්තී මහාවිහාරාධිවාසීනං.

මූලට්ඨකථාසාරං ආදාය මයා ඉමං කරොන්තෙන;

යං පුඤ්ඤමුපචිතං තෙන හොතු ලොකො සදා සුඛිතොති.

පරමවිසුද්ධසද්ධාබුද්ධිවීරියප්පටිමණ්ඩිතෙන සීලාචාරජ්ජවමද්දවාදිගුණසමුදයසමුදිතෙන සකසමයසමයන්තරගහනජ්ඣොගාහනසමත්ථෙන පඤ්ඤාවෙය්යත්තියසමන්නාගතෙන තිපිටකපරියත්තිප්පභෙදෙ සාට්ඨකථෙ සත්ථු සාසනෙ අප්පටිහතඤාණප්පභාවෙන මහාවෙය්යාකරණෙන කරණසම්පත්තිජනිතසුඛවිනිග්ගතමධුරොදාරවචනලාවණ්ණයුත්තෙන යුත්තමුත්තවාදිනා වාදීවරෙන මහාකවිනා පභින්නපටිසම්භිදාපරිවාරෙ ඡළභිඤ්ඤාදිප්පභෙදගුණප්පටිමණ්ඩිතෙ උත්තරිමනුස්සධම්මෙ සුප්පතිට්ඨිතබුද්ධීනං ථෙරානං ථෙරවංසප්පදීපානං මහාවිහාරවාසීනං වංසාලඞ්කාරභූතෙන සුවිපුලවිසුද්ධබුද්ධිනා බුද්ධඝොසොති ගරූහි ගහිතනාමධෙය්යෙන ථෙරෙන කතා අයං මනොරථපූරණී නාම අඞ්ගුත්තරනිකායට්ඨකථා –

තාව තිට්ඨතු ලොකස්මිං, ලොකනිත්ථරණෙසිනං;

දස්සෙන්තී කුලපුත්තානං, නයං චිත්තවිසුද්ධියා.

යාව බුද්ධොති නාමම්පි, සුද්ධචිත්තස්ස තාදිනො;

ලොකම්හි ලොකජෙට්ඨස්ස, පවත්තති මහෙසිනොති.

මනොරථපූරණී නාම

අඞ්ගුත්තරනිකාය-අට්ඨකථා සබ්බාකාරෙන නිට්ඨිතා.