📜

(7) 2. භූමිචාලවග්ගො

1. ඉච්ඡාසුත්තවණ්ණනා

61. සත්තමස්ස පඨමෙ පවිවිත්තස්සාති කායවිවෙකෙන විවිත්තස්ස. නිරායත්තවුත්තිනොති කත්ථචි අනායත්තවුත්තිනො විපස්සනාකම්මිකස්ස. ලාභායාති චතුපච්චයලාභාය. සොචී ච පරිදෙවී චාති සොකී ච පරිදෙවී ච. සොචිච්ච පරිදෙවිච්චාතිපි පාඨො. චුතො ච සද්ධම්මාති තංඛණංයෙව විපස්සනාසද්ධම්මා චුතො. ඉමස්මිං සුත්තෙ වට්ටවිවට්ටං කථිතං.

2. අලංසුත්තවණ්ණනා

62. දුතියෙ අලං අත්තනො අලං පරෙසන්ති අත්තනො ච පරෙසඤ්ච හිතපටිපත්තියං සමත්ථො පරියත්තො අනුච්ඡවිකො. ඛිප්පනිසන්තීති ඛිප්පං උපධාරෙති, ඛන්ධධාතුආයතනාදීසු කථියමානෙසු තෙ ධම්මෙ ඛිප්පං ජානාතීති අත්ථො. ඉමස්මිං සුත්තෙ සමථවිපස්සනා කථිතා. පුග්ගලජ්ඣාසයෙන පන දෙසනාවිලාසෙන චෙතං මත්ථකතො පට්ඨාය හෙට්ඨා ඔතරන්තං කථිතන්ති.

3. සංඛිත්තසුත්තවණ්ණනා

63. තතියෙ එවමෙවාති නික්කාරණෙනෙව. යථා වා අයං යාචති, එවමෙව. මොඝපුරිසාති මූළ්හපුරිසා තුච්ඡපුරිසා. අජ්ඣෙසන්තීති යාචන්ති. අනුබන්ධිතබ්බන්ති ඉරියාපථානුගමනෙන අනුබන්ධිතබ්බං මං න විජහිතබ්බං මඤ්ඤන්ති. ආජානනත්ථං අපසාදෙන්තො එවමාහ. එස කිර භික්ඛු ඔවාදෙ දින්නෙපි පමාදමෙව අනුයුඤ්ජති, ධම්මං සුත්වා තත්ථෙව වසති, සමණධම්මං කාතුං න ඉච්ඡති. තස්මා භගවා එවං අපසාදෙත්වා පුන යස්මා සො අරහත්තස්ස උපනිස්සයසම්පන්නො , තස්මා තං ඔවදන්තො තස්මාතිහ තෙ භික්ඛු එවං සික්ඛිතබ්බන්තිආදිමාහ. තත්ථ අජ්ඣත්තං මෙ චිත්තං ඨිතං භවිස්සති සුසණ්ඨිතං, න ච උප්පන්නා පාපකා අකුසලා ධම්මා චිත්තං පරියාදාය ඨස්සන්තීති ඉමිනා තාවස්ස ඔවාදෙන නියකජ්ඣත්තවසෙන චිත්තෙකග්ගතාමත්තො මූලසමාධි වුත්තො.

තතො ‘‘එත්තකෙනෙව සන්තුට්ඨිං අනාපජ්ජිත්වා එවං සො සමාධි වඩ්ඪෙතබ්බො’’ති දස්සෙතුං යතො ඛො තෙ භික්ඛු අජ්ඣත්තං චිත්තං ඨිතං හොති සුසණ්ඨිතං, න ච උප්පන්නා පාපකා අකුසලා ධම්මා චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්ති, තතො තෙ භික්ඛු එවං සික්ඛිතබ්බං‘‘මෙත්තා මෙ චෙතොවිමුත්ති භාවිතා භවිස්සති…පෙ… සුසමාරද්ධා’’ති එවමස්ස මෙත්තාවසෙන භාවනං වඩ්ඪෙත්වා පුන යතො ඛො තෙ භික්ඛු අයං සමාධි එවං භාවිතො හොති බහුලීකතො, තතො ත්වං භික්ඛු ඉමං සමාධිං සවිතක්කසවිචාරම්පි භාවෙය්යාසීතිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො – යදා තෙ භික්ඛු අයං මූලසමාධි එවං මෙත්තාවසෙන භාවිතො හොති, තදා ත්වං තාවතකෙනපි තුට්ඨිං අනාපජ්ජිත්වාව ඉමං මූලසමාධිං අඤ්ඤෙසුපි ආරම්මණෙසු චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානි පාපයමානො ‘‘සවිතක්කසවිචාරම්පී’’තිආදිනා නයෙන භාවෙය්යාසීති.

එවං වත්වා ච පන අවසෙසබ්රහ්මවිහාරපුබ්බඞ්ගමම්පිස්ස අඤ්ඤෙසු ආරම්මණෙසු චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානභාවනං කරෙය්යාසීති දස්සෙන්තො යතො ඛො තෙ භික්ඛු අයං සමාධි එවං භාවිතො හොති සුභාවිතො, තතො තෙ භික්ඛු එවං සික්ඛිතබ්බං ‘‘කරුණා මෙ චෙතොවිමුත්තී’’තිආදිමාහ. එවං මෙත්තාපුබ්බඞ්ගමං චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානභාවනං දස්සෙත්වා පුන කායානුපස්සනාදිපුබ්බඞ්ගමං දස්සෙතුං යතො ඛො තෙ භික්ඛු අයං සමාධි එවං භාවිතො හොති සුභාවිතො, තතො තෙ භික්ඛු එවං සික්ඛිතබ්බං ‘‘කායෙ කායානුපස්සී’’තිආදිං වත්වා යතො ඛො තෙ භික්ඛු අයං සමාධි එවං භාවිතො හොති සුභාවිතො, තතො ත්වං භික්ඛු යෙන යෙනෙව ගග්ඝසීතිආදිමාහ. තත්ථ ගග්ඝසීති ගමිස්සසි. ඵාසුංයෙවාති ඉමිනා අරහත්තං දස්සෙති. අරහත්තප්පත්තො හි සබ්බිරියාපථෙසු ඵාසු විහරති නාම.

4. ගයාසීසසුත්තවණ්ණනා

64. චතුත්ථෙ එතදවොචාති අත්තනො පධානභූමියං උප්පන්නං විතක්කං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරොචෙතුං – ‘‘පුබ්බාහං, භික්ඛවෙ’’තිආදිවචනං අවොච. ඔභාසන්ති දිබ්බචක්ඛුඤාණොභාසං. ඤාණදස්සනන්ති දිබ්බචක්ඛුභූතං ඤාණසඞ්ඛාතං දස්සනං. සන්නිවුත්ථපුබ්බන්ති එකතො වසිතපුබ්බං. ඉමස්මිං පන සුත්තෙ දිබ්බචක්ඛුඤාණං, ඉද්ධිවිධඤාණං, චෙතොපරියඤාණං, යථාකම්මුපගඤාණං, අනාගතංසඤාණං, පච්චුප්පන්නංසඤාණං, අතීතංසඤාණං, පුබ්බෙනිවාසඤාණන්ති ඉමානි තාව අට්ඨ ඤාණානි පාළියංයෙව ආගතානි, තෙහි පන සද්ධිං විපස්සනාඤාණානි චත්තාරි මග්ගඤාණානි, චත්තාරි ඵලඤාණානි, චත්තාරි පච්චවෙක්ඛණඤාණානි, චත්තාරි පටිසම්භිදාඤාණානි ඡ අසාධාරණඤාණානීති එතානි ඤාණානි සමොධානෙත්වා කථෙන්තෙන එවං ඉදං සුත්තං කථිතං නාම හොති.

5. අභිභායතනසුත්තවණ්ණනා

65. පඤ්චමෙ අභිභායතනානීති අභිභවනකාරණානි. කිං අභිභවන්ති? පච්චනීකධම්මෙපි ආරම්මණානිපි. තානි හි පටිපක්ඛභාවෙන පච්චනීකධම්මෙ අභිභවන්ති, පුග්ගලස්ස ඤාණුත්තරියතාය ආරම්මණානි. අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤීතිආදීසු පන අජ්ඣත්තරූපෙ පරිකම්මවසෙන අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී නාම හොති. අජ්ඣත්තඤ්හි නීලපරිකම්මං කරොන්තො කෙසෙ වා පිත්තෙ වා අක්ඛිතාරකාය වා කරොති. පීතපරිකම්මං කරොන්තො මෙදෙ වා ඡවියා වා හත්ථතලපාදතලෙසු වා අක්ඛීනං පීතට්ඨානෙ වා කරොති. ලොහිතපරිකම්මං කරොන්තො මංසෙ වා ලොහිතෙ වා ජිව්හාය වා අක්ඛීනං රත්තට්ඨානෙ වා කරොති. ඔදාතපරිකම්මං කරොන්තො අට්ඨිම්හි වා දන්තෙ වා නඛෙ වා අක්ඛීනං සෙතට්ඨානෙ වා කරොති. තං පන සුනීලකං සුපීතකං සුලොහිතකං සුඔදාතං න හොති, අවිසුද්ධමෙව හොති.

එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සතීති යස්සෙවං පරිකම්මං අජ්ඣත්තං උප්පන්නං හොති, නිමිත්තං පන බහිද්ධා, සො එවං අජ්ඣත්තං පරිකම්මස්ස බහිද්ධා ච අප්පනාය වසෙන ‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සතී’’ති වුච්චති. පරිත්තානීති අවඩ්ඪිතානි. සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානීති සුවණ්ණානි වා හොන්තු දුබ්බණ්ණානි වා, පරිත්තවසෙනෙව ඉදං අභිභායතනං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තානි අභිභුය්යාති යථා නාම සම්පන්නග්ගහණිකො කටච්ඡුමත්තං භත්තං ලභිත්වා ‘‘කිං එත්ථ භුඤ්ජිතබ්බං අත්ථී’’ති සංකඩ්ඪිත්වා එකකබළමෙව කරොති, එවමෙව ඤාණුත්තරිකො පුග්ගලො විසදඤාණො ‘‘කිමෙත්ථ පරිත්තකෙ ආරම්මණෙ සමාපජ්ජිතබ්බං අත්ථි, නායං මම භාරො’’ති තානි රූපානි අභිභවිත්වා සමාපජ්ජති, සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවෙත්ථ අප්පනං පාපෙතීති අත්ථො. ජානාමි පස්සාමීති ඉමිනා පනස්ස ආභොගො කථිතො. සො ච ඛො සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස, න අන්තොසමාපත්තියං. එවංසඤ්ඤී හොතීති ආභොගසඤ්ඤායපි ඣානසඤ්ඤායපි එවංසඤ්ඤී හොති. අභිභවනසඤ්ඤා හිස්ස අන්තොසමාපත්තියම්පි අත්ථි, ආභොගසඤ්ඤා පන සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්සෙව.

අප්පමාණානීති වඩ්ඪිතප්පමාණානි, මහන්තානීති අත්ථො. අභිභුය්යාති එත්ථ ච පන යථා මහග්ඝසො පුරිසො එකං භත්තවඩ්ඪිතකං ලභිත්වා ‘‘අඤ්ඤාපි හොතු, අඤ්ඤාපි හොතු, කිං එසා මය්හං කරිස්සතී’’ති න තං මහන්තතො පස්සති, එවමෙව ඤාණුත්තරො පුග්ගලො විසදඤාණො ‘‘කිං එත්ථ සමාපජ්ජිතබ්බං, නයිදං අප්පමාණං, න මය්හං චිත්තෙකග්ගතාකරණෙ භාරො අත්ථී’’ති අභිභවිත්වා සමාපජ්ජති, සහ නිමිත්තුප්පාදනෙවෙත්ථ අප්පනං පාපෙතීති අත්ථො.

අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤීති අලාභිතාය වා අනත්ථිකතාය වා අජ්ඣත්තරූපෙ පරිකම්මසඤ්ඤාවිරහිතො.

එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සතීති යස්ස පරිකම්මම්පි නිමිත්තම්පි බහිද්ධා උප්පන්නං, සො එවං බහිද්ධා පරිකම්මස්ස චෙව අප්පනාය ච වසෙන ‘‘අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සතී’’ති වුච්චති. සෙසමෙත්ථ චතුත්ථාභිභායතනෙ ච වුත්තනයමෙව. ඉමෙසු පන චතූසු පරිත්තං විතක්කචරිතවසෙන ආගතං, අප්පමාණං මොහචරිතවසෙන, සුවණ්ණං දොසචරිතවසෙන, දුබ්බණ්ණං රාගචරිතවසෙන. එතෙසඤ්හි එතානි සප්පායානි. සා ච නෙසං සප්පායතා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.43) චරියනිද්දෙසෙ වුත්තා.

පඤ්චමඅභිභායතනාදීසු නීලානීති සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන වුත්තං. නීලවණ්ණානීති වණ්ණවසෙන. නීලනිදස්සනානීති නිදස්සනවසෙන. අපඤ්ඤායමානවිවරානි අසම්භින්නවණ්ණානි එකනීලානෙව හුත්වා දිස්සන්තීති වුත්තං හොති. නීලනිභාසානීති ඉදං පන ඔභාසවසෙන වුත්තං, නීලොභාසානි නීලප්පභායුත්තානීති අත්ථො. එතෙන නෙසං සුවිසුද්ධතං දස්සෙති. විසුද්ධවණ්ණවසෙනෙව හි ඉමානි අභිභායතනානි වුත්තානි. ‘‘නීලකසිණං උග්ගණ්හන්තො නීලස්මිං නිමිත්තං ගණ්හාති පුප්ඵස්මිං වා වත්ථස්මිං වා වණ්ණධාතුයා වා’’තිආදිකං පනෙත්ථ කසිණකරණඤ්ච පරිකම්මඤ්ච අප්පනාවිධානඤ්ච සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.55) විත්ථාරතො වුත්තමෙවාති.

6. විමොක්ඛසුත්තවණ්ණනා

66. විමොක්ඛාති කෙනට්ඨෙන විමොක්ඛා? අධිමුච්චනට්ඨෙන. කො පනායං අධිමුච්චනට්ඨො නාම? පච්චනීකධම්මෙහි ච සුට්ඨු මුච්චනට්ඨො, ආරම්මණෙ ච අභිරතිවසෙන සුට්ඨු මුච්චනට්ඨො, පිතුඅඞ්කෙ විස්සට්ඨඞ්ගපච්චඞ්ගස්ස දාරකස්ස සයනං විය අනිග්ගහිතභාවෙන නිරාසඞ්කතාය ආරම්මණෙ පවත්තීති වුත්තං හොති. අයං පනත්ථො පච්ඡිමෙ විමොක්ඛෙ නත්ථි, පුරිමෙසු විමොක්ඛෙසු අත්ථි.

රූපී රූපානි පස්සතීති එත්ථ අජ්ඣත්තං කෙසාදීසු නීලකසිණාදිවසෙන උප්පාදිතං රූපජ්ඣානං රූපං, තදස්සත්ථීති රූපී. බහිද්ධාපි නීලකසිණාදීනි රූපානි ඣානචක්ඛුනා පස්සති. ඉමිනා අජ්ඣත්තබහිද්ධවත්ථුකෙසු කසිණෙසු උප්පාදිතජ්ඣානස්ස පුග්ගලස්ස චත්තාරි රූපාවචරජ්ඣානානි දස්සිතානි. අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤීති අජ්ඣත්තං න රූපසඤ්ඤී, අත්තනො කෙසාදීසු අනුප්පාදිතරූපාවචරජ්ඣානොති අත්ථො. ඉමිනා බහිද්ධා පරිකම්මං කත්වා බහිද්ධාව උප්පාදිතජ්ඣානස්ස රූපාවචරජ්ඣානානි දස්සිතානි.

සුභන්තෙව අධිමුත්තො හොතීති ඉමිනා සුවිසුද්ධෙසු නීලාදීසු වණ්ණකසිණෙසු ඣානානි දස්සිතානි. තත්ථ කිඤ්චාපි අන්තොඅප්පනාය ‘‘සුභ’’න්ති ආභොගො නත්ථි, යො පන සුවිසුද්ධං සුභං කසිණං ආරම්මණං කත්වා විහරති, සො යස්මා ‘‘සුභන්ති අධිමුත්තො හොතී’’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති, තස්මා එවං දෙසනා කතා. පටිසම්භිදාමග්ගෙ පන –

‘‘කථං සුභන්තෙව අධිමුත්තො හොතීති විමොක්ඛො? ඉධ භික්ඛු මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං …පෙ… විහරති. මෙත්තාය භාවිතත්තා සත්තා අප්පටිකූලා හොන්ති. කරුණාසහගතෙන…පෙ… මුදිතාසහගතෙන …පෙ… උපෙක්ඛාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං…පෙ… විහරති. උපෙක්ඛාය භාවිතත්තා සත්තා අප්පටිකූලා හොන්ති. එවං සුභන්තෙව අධිමුත්තො හොතීති විමොක්ඛො’’ති (පටි. ම. 1.212) වුත්තං.

සබ්බසො රූපසඤ්ඤානන්තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.276-277) වුත්තමෙව. අයං අට්ඨමො විමොක්ඛොති අයං චතුන්නං ඛන්ධානං සබ්බසො විස්සට්ඨත්තා විමුත්තත්තා අට්ඨමො උත්තමො විමොක්ඛො නාම.

7-8. අනරියවොහාරසුත්තවණ්ණනා

67-68. සත්තමෙ අනරියවොහාරාති න අරියකථා සදොසකථා. යාහි චෙතනාහි තෙ වොහාරෙ වොහරන්ති, තාසං එතං නාමං. අට්ඨමෙ වුත්තපටිපක්ඛනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

9. පරිසාසුත්තවණ්ණනා

69. නවමෙ ඛත්තියපරිසාති ඛත්තියානං පරිසානං සන්නිපාතො සමාගමො. එස නයො සබ්බත්ථ. අනෙකසතං ඛත්තියපරිසන්ති බිම්බිසාරසමාගම-ඤාතිසමාගම-ලිච්ඡවිසමාගමාදිසදිසං, අඤ්ඤෙසු චක්කවාළෙසුපි ලබ්භතෙව. සල්ලපිතපුබ්බන්ති ආලාපසල්ලාපො කතපුබ්බො. සාකච්ඡාති ධම්මසාකච්ඡාපි සමාපජ්ජිතපුබ්බා. යාදිසකො තෙසං වණ්ණොති තෙ ඔදාතාපි හොන්ති කාළාපි මඞ්ගුරච්ඡවීපි, සත්ථා සුවණ්ණවණ්ණො. ඉදං පන සණ්ඨානං පටිච්ච කථිතං. සණ්ඨානම්පි ච කෙවලං තෙසං පඤ්ඤායතියෙව. න පන භගවා මිලක්ඛසදිසො හොති, නාපි ආමුත්තමණිකුණ්ඩලො, බුද්ධවෙසෙනෙව නිසීදති. තෙපි අත්තනො සමානසණ්ඨානමෙව පස්සන්ති. යාදිසකො තෙසං සරොති තෙ ඡින්නස්සරාපි හොන්ති ගග්ගස්සරාපි කාකස්සරාපි, සත්ථා බ්රහ්මස්සරොව. ඉදං පන භාසන්තරං සන්ධාය කථිතං. සචෙපි හි සත්ථා රාජාසනෙ නිසින්නො කථෙති, ‘‘අජ්ජ රාජා මධුරෙන කථෙතී’’ති නෙසං හොති. කථෙත්වා පක්කන්තෙ පන භගවති පුන රාජානං ආගතං දිස්වා ‘‘කො නු ඛො අය’’න්ති වීමංසා උප්පජ්ජති. තත්ථ කො නු ඛො අයන්ති ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ ඉදානෙව මාගධභාසාය සීහළභාසාය මධුරෙන ආකාරෙන කථෙන්තො කො නු ඛො අයං අන්තරහිතො, කිං දෙවො උදාහු මනුස්සො’’ති එවං වීමංසන්තාපි න ජානන්තීති අත්ථො. කිමත්ථං පනෙවං අජානන්තානං ධම්මං දෙසෙතීති? වාසනත්ථාය. එවං සුතොපි හි ධම්මො අනාගතෙ පච්චයො හොතීති අනාගතං පටිච්ච දෙසෙති. අනෙකසතං බ්රාහ්මණපරිසන්තිආදිනං සොණදණ්ඩසමාගමාදිවසෙන චෙව අඤ්ඤචක්කවාළවසෙන ච සම්භවො වෙදිතබ්බො.

10. භූමිචාලසුත්තවණ්ණනා

70. දසමෙ නිසීදනන්ති ඉධ චම්මඛණ්ඩං අධිප්පෙතං. උදෙනං චෙතියන්ති උදෙනයක්ඛස්ස වසනට්ඨානෙ කතවිහාරො වුච්චති. ගොතමකාදීසුපි එසෙව නයො. භාවිතාති වඩ්ඪිතා. බහුලීකතාති පුනප්පුනං කතා. යානීකතාති යුත්තයානං විය කතා. වත්ථුකතාති පතිට්ඨානට්ඨෙන වත්ථු විය කතා. අනුට්ඨිතාති අධිට්ඨිතා. පරිචිතාති සමන්තතො චිතා සුවඩ්ඪිතා. සුසමාරද්ධාති සුට්ඨු සමාරද්ධා.

ඉති අනියමෙන කථෙත්වා පුන නියමෙත්වා දස්සෙන්තො තථාගතස්ස ඛොතිආදිමාහ. එත්ථ කප්පන්ති ආයුකප්පං. තස්මිං තස්මිං කාලෙ යං මනුස්සානං ආයුප්පමාණං, තං පරිපුණ්ණං කරොන්තො තිට්ඨෙය්ය. කප්පාවසෙසං වාති ‘‘අප්පං වා භිය්යො’’ති වුත්තවස්සසතතො අතිරෙකං වා. මහාසීවත්ථෙරො පනාහ – ‘‘බුද්ධානං අට්ඨානෙ ගජ්ජිතං නාම නත්ථි, පුනප්පුනං සමාපජ්ජිත්වා මරණන්තිකවෙදනං වික්ඛම්භෙන්තො භද්දකප්පමෙව තිට්ඨෙය්ය. කස්මා පන න ඨිතොති? උපාදින්නකසරීරං නාම ඛණ්ඩිච්චාදීහි අභිභුය්යති, බුද්ධා ච ඛණ්ඩිච්චාදිභාවං අප්පත්වා පඤ්චමෙ ආයුකොට්ඨාසෙ බහුජනස්ස පියමනාපකාලෙයෙව පරිනිබ්බායන්ති. බුද්ධානුබුද්ධෙසු ච මහාසාවකෙසු පරිනිබ්බුතෙසු එකකෙනෙව ඛාණුකෙන විය ඨාතබ්බං හොති දහරසාමණෙරපරිවාරෙන වා, තතො ‘අහො බුද්ධානං පරිසා’ති හීළෙතබ්බතං ආපජ්ජෙය්ය. තස්මා න ඨිතො’’ති. එවං වුත්තෙපි යො පන වුච්චති ‘‘ආයුකප්පො’’ති, ඉදමෙව අට්ඨකථාය නියාමිතං.

යථා තං මාරෙන පරියුට්ඨිතචිත්තොති එත්ථ තන්ති නිපාතමත්තං, යථා මාරෙන පරියුට්ඨිතචිත්තො අජ්ඣොත්ථටචිත්තො අඤ්ඤොපි කොචි පුථුජ්ජනො පටිවිජ්ඣිතුං න සක්කුණෙය්ය, එවමෙව නාසක්ඛි පටිවිජ්ඣිතුන්ති අත්ථො. මාරො හි යස්ස සබ්බෙන සබ්බං ද්වාදස විපල්ලාසා අප්පහීනා, තස්ස චිත්තං පරියුට්ඨාති. ථෙරස්ස ච චත්තාරො විපල්ලාසා අප්පහීනා, තෙනස්ස මාරො චිත්තං පරියුට්ඨාසි. සො පන චිත්තපරියුට්ඨානං කරොන්තො කිං කරොතීති? භෙරවං රූපාරම්මණං වා දස්සෙති, සද්දාරම්මණං වා සාවෙති. තතො සත්තා තං දිස්වා වා සුත්වා වා සතිං විස්සජ්ජෙත්වා විවටමුඛා හොන්ති, තෙසං මුඛෙන හත්ථං පවෙසෙත්වා හදයං මද්දති, තතො විසඤ්ඤාව හුත්වා තිට්ඨන්ති. ථෙරස්ස පනෙස මුඛෙ හත්ථං පවෙසෙතුං කිං සක්ඛිස්සති, භෙරවාරම්මණං පන දස්සෙසි. තං දිස්වා ථෙරො නිමිත්තොභාසං නප්පටිවිජ්ඣි. භගවා ජානන්තොයෙව කිමත්ථං යාව තතියං ආමන්තෙසීති? පරතො ‘‘තිට්ඨතු, භන්තෙ භගවා’’ති යාචිතෙ ‘‘තුය්හෙවෙතං දුක්කටං, තුය්හෙවෙතං අපරද්ධ’’න්ති දොසාරොපනෙන සො කතනුකරණත්ථං.

මාරො පාපිමාති එත්ථ සත්තෙ අනත්ථෙ නියොජෙන්තො මාරෙතීති මාරො. පාපිමාති තස්සෙව වෙවචනං . සො හි පාපධම්මසමන්නාගතත්තා ‘‘පාපිමා’’ති වුච්චති. කණ්හො, අන්තකො, නමුචි, පමත්තබන්ධූතිපි තස්සෙව නාමානි. භාසිතා ඛො පනෙසාති අයඤ්හි භගවතො සම්බොධිපත්තියා අට්ඨමෙ සත්තාහෙ බොධිමණ්ඩෙයෙව ආගන්ත්වා ‘‘භගවා යදත්ථං තුම්හෙහි පාරමියො පූරිතා, සො වො අත්ථො අනුප්පත්තො, පටිවිද්ධං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, කිං තෙ ලොකවිචාරණෙනා’’ති වත්වා යථා අජ්ජ, එවමෙව ‘‘පරිනිබ්බාතු දානි, භන්තෙ භගවා’’ති යාචි. භගවා චස්ස ‘‘න තාවාහ’’න්තිආදීනි වත්වා පටික්ඛිපි. තං සන්ධාය – ‘‘භාසිතා ඛො පනෙසා, භන්තෙ’’තිආදිමාහ.

තත්ථ වියත්තාති මග්ගවසෙන බ්යත්තා, තථෙව විනීතා, තථා විසාරදා. බහුස්සුතාති තෙපිටකවසෙන බහු සුතං එතෙසන්ති බහුස්සුතා. තමෙව ධම්මං ධාරෙන්තීති ධම්මධරා. අථ වා පරියත්තිබහුස්සුතා චෙව පටිවෙධබහුස්සුතා ච. පරියත්තිපටිවෙධධම්මානංයෙව ධාරණතො ධම්මධරාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ධම්මානුධම්මප්පටිපන්නාති අරියධම්මස්ස අනුධම්මභූතං විපස්සනාධම්මං පටිපන්නා. සාමීචිප්පටිපන්නාති අනුච්ඡවිකපටිපදං පටිපන්නා. අනුධම්මචාරිනොති අනුධම්මං චරණසීලා. සකං ආචරියකන්ති අත්තනො ආචරියවාදං. ආචික්ඛිස්සන්තීතිආදීනි සබ්බානි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි. සහධම්මෙනාති සහෙතුකෙන සකාරණෙන වචනෙන. සප්පාටිහාරියන්ති යාව නිය්යානිකං කත්වා ධම්මං දෙසෙස්සන්ති.

බ්රහ්මචරියන්ති සික්ඛාත්තයසඞ්ගහිතං සකලං සාසනබ්රහ්මචරියං. ඉද්ධන්ති සමිද්ධං ඣානස්සාදවසෙන. ඵීතන්ති වුද්ධිපත්තං සබ්බපාලිඵුල්ලං විය අභිඤ්ඤාසම්පත්තිවසෙන. විත්ථාරිකන්ති විත්ථතං තස්මිං තස්මිං දිසාභාගෙ පතිට්ඨිතවසෙන. බාහුජඤ්ඤන්ති බහූහි ඤාතං පටිවිද්ධං මහාජනාභිසමයවසෙන. පුථුභූතන්ති සබ්බාකාරෙන පුථුලභාවප්පත්තං. කථං? යාව දෙවමනුස්සෙහි සුප්පකාසිතන්ති, යත්තකා විඤ්ඤුජාතිකා දෙවා චෙව මනුස්සා ච අත්ථි, සබ්බෙහි සුට්ඨු පකාසිතන්ති අත්ථො. අප්පොස්සුක්කොති නිරාලයො. ත්වඤ්හි පාපිම අට්ඨමසත්තාහතො පට්ඨාය ‘‘පරිනිබ්බාතු දානි, භන්තෙ භගවා, පරිනිබ්බාතු සුගතො’’ති විරවන්තො ආහිණ්ඩිත්ථ. අජ්ජ දානි පට්ඨාය විගතුස්සාහො හොහි, මා මය්හං පරිනිබ්බානත්ථං වායාමං කරොහීති වදති.

සතො සම්පජානො ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජ්ජීති සතිං සූපට්ඨිතං කත්වා ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ආයුසඞ්ඛාරං විස්සජ්ජි පජහි. තත්ථ න භගවා හත්ථෙන ලෙඩ්ඩුං විය ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජි, තෙමාසමත්තමෙව පන ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තතො පරං න සමාපජ්ජිස්සාමීති චිත්තං උප්පාදෙසි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ඔස්සජී’’ති. උස්සජීතිපි පාඨො. මහාභූමිචාලොති මහන්තො පථවීකම්පො. තදා කිර දසසහස්සී ලොකධාතු කම්පිත්ථ. භිංසනකොති භයජනකො. දෙවදුන්දුභියො ච ඵලිංසූති දෙවභෙරියො ඵලිංසු, දෙවො සුක්ඛගජ්ජිතං ගජ්ජි, අකාලවිජ්ජුලතා නිච්ඡරිංසු, ඛණිකවස්සං වස්සීති වුත්තං හොති.

උදානං උදානෙසීති කස්මා උදානෙසි? කොචි නාම වදෙය්ය ‘‘භගවා පච්ඡතො පච්ඡතො අනුබන්ධිත්වා ‘පරිනිබ්බාතු, භන්තෙ’ති උපද්දුතො භයෙන ආයුසඞ්ඛාරං විස්සජ්ජෙසී’’ති, තස්සොකාසො මා හොතු, භීතස්ස හි උදානං නාම නත්ථීති පීතිවෙගවිස්සට්ඨං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ සබ්බෙසං සොණසිඞ්ගාලාදීනම්පි පච්චක්ඛභාවතො තුලිතං පරිච්ඡින්නන්ති තුලං. කිං තං? කාමාවචරකම්මං. න තුලං, න වා තුලං සදිසමස්ස අඤ්ඤං ලොකියං කම්මං අත්ථීති අතුලං. කිං තං? මහග්ගතකම්මං. අථ වා කාමාවචරං රූපාවචරං තුලං, අරූපාවචරං අතුලං. අප්පවිපාකං වා තුලං, බහුවිපාකං අතුලං. සම්භවන්ති සම්භවහෙතුභූතං, රාසිකාරකං පිණ්ඩකාරකන්ති අත්ථො. භවසඞ්ඛාරන්ති පුනබ්භවසඞ්ඛාරණකං. අවස්සජීති විස්සජ්ජෙසි. මුනීති බුද්ධමුනි. අජ්ඣත්තරතොති නියකජ්ඣත්තරතො. සමාහිතොති උපචාරප්පනාසමාධිවසෙන සමාහිතො. අභින්දි කවචමිවාති කවචං විය අභින්දි. අත්තසම්භවන්ති අත්තනි සඤ්ජාතං කිලෙසං. ඉදං වුත්තං හොති – සවිපාකට්ඨෙන සම්භවං, භවාභිසඞ්ඛරණට්ඨෙන භවසඞ්ඛාරන්ති ච ලද්ධනාමං තුලාතුලසඞ්ඛාතං ලොකියකම්මඤ්ච ඔස්සජි, සඞ්ගාමසීසෙ මහායොධො කවචං විය අත්තසම්භවං කිලෙසඤ්ච අජ්ඣත්තරතො හුත්වා සමාහිතො හුත්වා අභින්දීති.

අථ වා තුලන්ති තුලෙන්තො තීරෙන්තො. අතුලඤ්ච සම්භවන්ති නිබ්බානඤ්චෙව සම්භවඤ්ච. භවසඞ්ඛාරන්ති භවගාමිකම්මං. අවස්සජි මුනීති ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා අනිච්චා, පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො නිබ්බානං නිච්ච’’න්තිආදිනා (පටි. ම. 3.37-38) නයෙන තුලයන්තො බුද්ධමුනි භවෙ ආදීනවං, නිබ්බානෙ ච ආනිසංසං දිස්වා තං ඛන්ධානං මූලභූතං භවසඞ්ඛාරං කම්මං ‘‘කම්මක්ඛයාය සංවත්තතී’’ති (ම. නි. 2.81; අ. නි. 4.232-233) එවං වුත්තෙන කම්මක්ඛයකරෙන අරියමග්ගෙන අවස්සජි. කථං? අජ්ඣත්තරතො සමාහිතො, අභින්දි කවචමිවත්තසම්භවං. සො හි විපස්සනාවසෙන අජ්ඣත්තරතො, සමථවසෙන සමාහිතොති එවං පුබ්බභාගතො පට්ඨාය සමථවිපස්සනාබලෙන කවචමිව අත්තභාවං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතං, අත්තනි සම්භවත්තා ‘‘අත්තසම්භව’’න්ති ලද්ධනාමං සබ්බකිලෙසජාලං අභින්දි. කිලෙසාභාවෙන ච කතං කම්මං අප්පටිසන්ධිකත්තා අවස්සට්ඨං නාම හොතීති එවං කිලෙසප්පහානෙන කම්මං පජහි. පහීනකිලෙසස්ස ච භයං නාම නත්ථි, තස්මා අභීතොව ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජ්ජි, අභීතභාවඤාපනත්ථඤ්ච උදානං උදානෙසීති වෙදිතබ්බො.

යං මහාවාතාති යෙන සමයෙන යස්මිං වා සමයෙ මහාවාතා. වායන්තීති උපක්ඛෙපකවාතා නාම උට්ඨහන්ති, තෙ වායන්තා සට්ඨිසහස්සාධිකනවයොජනසතසහස්සබහලං උදකසන්ධාරකවාතං උපච්ඡින්දන්ති, තතො ආකාසෙ උදකං භස්සති, තස්මිං භස්සන්තෙ පථවී භස්සති, පුන වාතො අත්තනො බලෙන අන්තොධම්මකරණෙ විය උදකං ආබන්ධිත්වා ගණ්හාති, තතො උදකං උග්ගච්ඡති, තස්මිං උග්ගච්ඡන්තෙ පථවී උග්ගච්ඡති. එවං උදකං කම්පිතං පථවිං කම්පෙති. එතඤ්ච කම්පනං යාවජ්ජකාලාපි හොතියෙව, බහුභාවෙන පන ඔගච්ඡනුග්ගච්ඡනං න පඤ්ඤායති.

මහිද්ධිකා මහානුභාවාති ඉජ්ඣනස්ස මහන්තතාය මහිද්ධිකා, අනුභවිතබ්බස්ස මහන්තතාය මහානුභාවා. පරිත්තාති දුබ්බලා. අප්පමාණාති බලවා. සො ඉමං පථවිං කම්පෙතීති සො ඉද්ධිං නිබ්බත්තෙත්වා සංවෙජෙන්තො මහාමොග්ගල්ලානො විය, වීමංසන්තො වා මහානාගත්ථෙරස්ස භාගිනෙය්යො සඞ්ඝරක්ඛිතසාමණෙරො විය පථවිං කම්පෙති. සඞ්කම්පෙතීති සමන්තතො කම්පෙති. සම්පකම්පෙතීති තස්සෙව වෙවචනං. ඉති ඉමෙසු අට්ඨසු පථවිකම්පෙසු පඨමො ධාතුකොපෙන, දුතියො ඉද්ධානුභාවෙන, තතියචතුත්ථා පුඤ්ඤතෙජෙන, පඤ්චමො ඤාණතෙජෙන, ඡට්ඨො සාධුකාරදානවසෙන, සත්තමො කාරුඤ්ඤසභාවෙන, අට්ඨමො ආරොදනෙන. මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමන්තෙ ච තතො නික්ඛමන්තෙ ච මහාසත්තෙ තස්ස පුඤ්ඤතෙජෙන පථවී අකම්පිත්ථ, අභිසම්බොධියං ඤාණතෙජාභිහතා හුත්වා අකම්පිත්ථ, ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ සාධුකාරභාවසණ්ඨිතා සාධුකාරං දදමානා අකම්පිත්ථ, ආයුසඞ්ඛාරඔස්සජ්ජනෙ කාරුඤ්ඤසභාවසණ්ඨිතා චිත්තසඞ්ඛොභං අසහමානා අකම්පිත්ථ, පරිනිබ්බානෙ ආරොදනවෙගතුන්නා හුත්වා අකම්පිත්ථ. අයං පනත්ථො පථවිදෙවතාය වසෙන වෙදිතබ්බො. මහාභූතපථවියා පනෙතං නත්ථි අචෙතනත්තා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

භූමිචාලවග්ගො සත්තමො.