📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

අඞ්ගුත්තරනිකායෙ

අට්ඨකනිපාත-ටීකා

1. පඨමපණ්ණාසකං

1. මෙත්තාවග්ගො

1. මෙත්තාසුත්තවණ්ණනා

1. අට්ඨකනිපාතස්ස පඨමෙ වඩ්ඪිතායාති භාවනාපාරිපූරිවසෙන පරිබ්රූහිතාය. පුනප්පුනං කතායාති භාවනාය බහුලීකරණෙන අපරාපරං පවත්තිතාය. යුත්තයානසදිසකතායාති යථා යුත්තආජඤ්ඤයානං ඡෙකෙන සාරථිනා අධිට්ඨිතං යථාරුචි පවත්තති, එවං යථාරුචි පවත්තාරහතං ගමිතාය. පතිට්ඨානට්ඨෙනාති සබ්බසම්පත්තිඅධිට්ඨානට්ඨෙන. පච්චුපට්ඨිතායාති භාවනාබහුලීකාරෙහි පති පති උපට්ඨිතාය අවිජහිතාය. සමන්තතො චිතායාති සබ්බභාගෙන භාවනානුරූපං චයං ගමිතාය. තෙනාහ ‘‘උපචිතායා’’ති. සුට්ඨු සමාරද්ධායාති අතිවිය සම්මදෙව නිබ්බත්තිගතාය.

යොච මෙත්තං භාවයතීතිආදීසු යො කොචි ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා. මෙත්තන්ති මෙත්තාඣානං.

අප්පමාණන්ති භාවනාවසෙන ආරම්මණවසෙන ච අප්පමාණං. අසුභභාවනාදයො විය හි ආරම්මණෙ එකදෙසග්ගහණං අකත්වා අනවසෙසඵරණවසෙන අනොධිසො ඵරණවසෙන ච, අප්පමාණාරම්මණතාය පගුණභාවනාවසෙන ච අප්පමාණං. තනූ සංයොජනා හොන්තීති මෙත්තං පාදකං කත්වා සම්මසිත්වා හෙට්ඨිමෙ අරියමග්ගෙ අධිගච්ඡන්තස්ස සුඛෙනෙව පටිඝසංයොජනාදයො පහීයමානා තනූ හොන්තීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

එවං කිලෙසප්පහානඤ්ච නිබ්බානාධිගමඤ්ච මෙත්තාභාවනාය සිඛාප්පත්තමානිසංසං දස්සෙත්වා ඉදානි අඤ්ඤෙපි ආනිසංසෙ දස්සෙතුං ‘‘එකම්පි චෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අදුට්ඨචිත්තොති මෙත්තාබලෙන සුට්ඨු වික්ඛම්භිතබ්යාපාදතාය බ්යාපාදෙන අදූසිතචිත්තො. මෙත්තායතීති හිතඵරණවසෙන මෙත්තං කරොති. කුසලීති අතිසයෙන කුසලවා මහාපුඤ්ඤො, පටිඝාදිඅනත්ථවිගමෙන ඛෙමී. සබ්බෙ ච පාණෙති ච-සද්දො බ්යතිරෙකො. මනසානුකම්පීති චිත්තෙන අනුකම්පන්තො. ඉදං වුත්තං හොති – එකසත්තවිසයාපි තාව මෙත්තා මහාකුසලරාසි, සබ්බෙ පන පාණෙ අත්තනො පුත්තං විය හිතඵරණෙන මනසා අනුකම්පන්තො පහුකං පහුං අනප්පකං අපරියන්තං චතුසට්ඨිමහාකප්පෙපි අත්තනො විපාකප්පබන්ධං පවත්තෙතුං සමත්ථං උළාරං පුඤ්ඤං අරියො පරිසුද්ධචිත්තො පුග්ගලොව කරොති නිප්ඵාදෙතීති. සත්තභරිතන්ති සත්තෙහි අවිරළං, ආකිණ්ණමනුස්සන්ති අත්ථො.

සඞ්ගහවත්ථූනීති (සං. නි. ටී. 1.1.120) ලොකස්ස සඞ්ගණ්හනකාරණානි. නිප්ඵන්නසස්සතො නව භාගෙ කස්සකස්ස දත්වා රඤ්ඤං එකභාගග්ගහණං දසමභාගග්ගහණං. එවං කස්සකා හට්ඨතුට්ඨා සස්සානි සම්පාදෙන්තීති ආහ ‘‘සස්සසම්පාදනෙ මෙධාවිතාති අත්ථො’’ති. තතො ඔරභාගෙ කිර ඡභාගග්ගහණං ජාතං. ඡමාසිකන්ති ඡන්නං ඡන්නං මාසානං පහොනකං. පාසෙතීති පාසගතෙ විය කරොති. වාචාය පියං වාචාපියං, තස්ස කම්මං වාචාපෙය්යං. සබ්බසො රට්ඨස්ස ඉද්ධාදිභාවතො ඛෙමං. නිරබ්බුදං චොරියාභාවතො. ඉද්ධඤ්හි රට්ඨං අචොරියං. ‘‘නිරග්ගළ’’න්ති වුච්චති අපාරුතඝරභාවතො.

උද්ධංමූලකං කත්වාති උම්මූලං කත්වා. ද්වීහි පරියඤ්ඤෙහීති මහායඤ්ඤස්ස පුබ්බභාගෙ පච්ඡා ච පවත්තෙතබ්බෙහි ද්වීහි පරිවාරයඤ්ඤෙහි. සත්ත…පෙ… භීසනස්සාති සත්තනවුතාධිකානං පඤ්චන්නං පසුසතානං මාරණෙන භෙරවස්ස පාපභීරුකානං භයාවහස්ස. තථා හි වදන්ති –

‘‘ඡසතානි නියුජ්ජන්ති, පසූනං මජ්ඣිමෙ හනි;

අස්සමෙධස්ස යඤ්ඤස්ස, ඌනානි පසූහි තීහී’’ති. (සං. නි. ටී. 1.1.120; අ. නි. ටී. 2.4.39);

සම්මන්ති යුගච්ඡිද්දෙ පක්ඛිපිතබ්බදණ්ඩකං. පාසන්තීති ඛිපන්ති. සංහාරිමෙහීති සකටෙහි වහිතබ්බෙහි. පුබ්බෙ කිර එකො රාජා සම්මාපාසං යජන්තො සරස්සතිනදිතීරෙ පථවියා විවරෙ දින්නෙ නිමුග්ගොයෙව අහොසි. අන්ධබාලබ්රාහ්මණා ගතානුගතිගතා ‘‘අයං තස්ස සග්ගගමනමග්ගො’’ති සඤ්ඤාය තත්ථ සම්මාපාසං යඤ්ඤං පට්ඨපෙන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘නිමුග්ගොකාසතො පභුතී’’ති . අයූපො අප්පකදිවසො යාගො, සයූපො බහුදිවසං සාධෙය්යො සත්රයාගො. මන්තපදාභිසඞ්ඛතානං සප්පිමධූනං ‘‘වාජ’’මිති සමඤ්ඤා. හිරඤ්ඤසුවණ්ණගොමහිංසාදි සත්තරසකදක්ඛිණස්ස. සාරගබ්භකොට්ඨාගාරාදීසු නත්ථි එත්ථ අග්ගළාති නිරග්ගළො. තත්ථ කිර යඤ්ඤෙ අත්තනො සාපතෙය්යං අනවසෙසතො අනිගූහිත්වා නිය්යාතීයති.

චන්දප්පභාති (ඉතිවු. අට්ඨ. 27) චන්දිමස්සෙව පභාය. තාරාගණාව සබ්බෙති යථා සබ්බෙපි තාරාගණා චන්දිමසොභාය සොළසිම්පි කලං නාග්ඝන්ති, එවං තෙ අස්සමෙධාදයො යඤ්ඤා මෙත්තස්ස චිත්තස්ස වුත්තලක්ඛණෙන සුභාවිතස්ස සොළසිම්පි කලං නානුභවන්ති, න පාපුණන්ති, නාග්ඝන්තීති අත්ථො.

ඉදානි අපරෙපි දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකෙ මෙත්තාභාවනාය ආනිසංසෙ දස්සෙතුං ‘‘යො න හන්තී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යොති මෙත්තාබ්රහ්මවිහාරභාවනානුයුත්තො පුග්ගලො. න හන්තීති තෙනෙව මෙත්තාභාවනානුභාවෙන දූරවික්ඛම්භිතබ්යාපාදතාය න කඤ්චි සත්තං හිංසති, ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි න විබාධති වා. න ඝාතෙතීති පරං සමාදපෙත්වා න සත්තෙ මාරාපෙති න විබාධාපෙති ච. න ජිනාතීති සාරම්භවිග්ගාහිකකථාදිවසෙන න කඤ්චි ජිනාති සාරම්භස්සෙව අභාවතො, ජානිකරණවසෙන වා අට්ටකරණාදිනා න කඤ්චි ජිනාති. තෙනාහ ‘‘න අත්තනා පරස්ස ජානිං කරොතී’’ති. න ජාපයෙති පරෙහි පයොජෙත්වා පරෙසම්පි ධනජානිං න කාරාපෙය්ය. තෙනාහ ‘‘න පරෙන පරස්ස ජානිං කාරෙතී’’ති. මෙත්තාය වා අංසො අවිහෙඨනට්ඨෙන අවයවභූතොති මෙත්තංසො.

මෙත්තාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2-4. පඤ්ඤාසුත්තාදිවණ්ණනා

2-4. දුතියෙ ආදිබ්රහ්මචරියිකායාති ආදිබ්රහ්මචරියමෙව ආදිබ්රහ්මචරියිකා. තෙනාහ ‘‘මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ආදිභූතායා’’ති. අරියොති නිද්දොසො පරිසුද්ධො. තුණ්හීභාවො න තිත්ථියානං මූගබ්බතගහණං විය අපරිසුද්ධොති අරියො තුණ්හීභාවො. චතුත්ථජ්ඣානන්ති උක්කට්ඨනිද්දෙසෙනෙතං වුත්තං, පඨමජ්ඣානාදීනිපි අරියො තුණ්හීභාවොත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති. ජානන්ති ඉදං කම්මසාධනන්ති ආහ ‘‘ජානිතබ්බකං ජානාතී’’ති. යථා වා එකච්චො විපරීතං ගණ්හන්තො ජානන්තොපි න ජානාති, පස්සන්තොපි න පස්සති, න එවමයං. අයං පන ජානන්තො ජානාති, පස්සන්තො පස්සතීති එවමෙත්ථ දට්ඨබ්බො. තතියාදීනි සුවිඤ්ඤෙය්යානි.

පඤ්ඤාසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. පඨමලොකධම්මසුත්තවණ්ණනා

5. පඤ්චමෙ ලොකස්ස ධම්මාති සත්තලොකස්ස අවස්සංභාවිධම්මා. තෙනාහ ‘‘එතෙහි මුත්තා නාම නත්ථි’’තිආදි. ඝාසච්ඡාදනාදීනං ලද්ධි ලාභො, තානි එව වා ලද්ධබ්බතො ලාභො, තදභාවො අලාභො, ලාභග්ගහණෙන චෙත්ථ තබ්බිසයො අනුරොධො ගහිතො, අලාභග්ගහණෙන විරොධො. යස්මා ලොහිතෙ සති තදුපඝාතවසෙන පුබ්බො විය අනුරොධො ලද්ධාවසරො එව හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘ලාභෙ ආගතෙ අලාභො ආගතොයෙවා’’ති. එස නයො යසාදීසුපි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

පඨමලොකධම්මසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6-8. දුතියලොකධම්මසුත්තාදිවණ්ණනා

6-8. ඡට්ඨෙ අධිකං පයසති පයුජ්ජති එතෙනාති අධිප්පයාසො, සවිසෙසං ඉතිකත්තබ්බකිරියා. තෙනාහ ‘‘අධිකප්පයොගො’’ති. සත්තමට්ඨමෙසු නත්ථි වත්තබ්බං.

දුතියලොකධම්මසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. නන්දසුත්තවණ්ණනා

9. නවමෙ දුවිධා කුලපුත්තා ජාතිකුලපුත්තා ආචාරකුලපුත්තා ච. තත්ථ ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන රට්ඨපාලො කුලපුත්තො තස්මිංයෙව ථුල්ලකොට්ඨිකෙ අග්ගකුලිකස්ස පුත්තො’’ති (ම. නි. 2.294) එවං ආගතා උච්චාකුලපුත්තා ජාතිකුලපුත්තා. ‘‘සද්ධායෙතෙ කුලපුත්තා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතා’’ති (ම. නි. 3.78) එවං ආගතා පන යත්ථ කත්ථචි කුලෙ පසුතාපි ආචාරකුලපුත්තා නාම. ඉධ පන උච්චාකුලප්පසුතතං සන්ධාය ‘‘කුලපුත්තොති, භික්ඛවෙ, නන්දං සම්මා වදමානො වදෙය්යා’’ති භගවතා වුත්තන්ති ආහ ‘‘ජාතිකුලපුත්තො’’ති. උභොහිපි පන කාරණෙහි තස්ස කුලපුත්තභාවොයෙව. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

නන්දසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. කාරණ්ඩවසුත්තවණ්ණනා

10. දසමෙ පටිචරතීති පටිච්ඡාදනවසෙන චරති පවත්තති. පටිච්ඡාදනට්ඨො එව වා චරති-සද්දො අනෙකත්ථත්තා ධාතූනන්ති ආහ ‘‘පටිච්ඡාදෙතී’’ති. අඤ්ඤෙනාඤ්ඤන්ති පන පටිච්ඡාදනාකාරදස්සනන්ති ආහ ‘‘අඤ්ඤෙන කාරණෙනා’’තිආදි. තත්ථ අඤ්ඤං කාරණං වචනං වාති යං චොදකෙන චුදිතකස්ස දොසවිභාවනං කාරණං, වචනං වා වුත්තං, තං තතො අඤ්ඤෙනෙව කාරණෙන, වචනෙන වා පටිච්ඡාදෙති. කාරණෙනාති චොදනාය අමූලාය අමූලිකභාවදීපනියා යුත්තියා වා. වචනෙනාති තදත්ථබොධකෙන වචනෙන. ‘‘කො ආපන්නො’’තිආදිනා චොදනං විස්සජ්ජෙත්වාව වික්ඛෙපාපජ්ජනං අඤ්ඤෙනාඤ්ඤං පටිචරණං. බහිද්ධා කථාපනාමනා නාම ‘‘ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති වුත්තෙ – ‘‘පාටලිපුත්තං ගතොම්හී’’තිආදිනා චොදනං විස්සජ්ජෙත්වාති අයමෙව විසෙසො. යො හි ‘‘ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති වුත්තො ‘‘කො ආපන්නො, කිං ආපන්නො, කිස්මිං ආපන්නා, කං භණථ, කිං භණථා’’ති වා වදති, ‘‘එවරූපං කිඤ්චි තයා දිට්ඨ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘න සුණාමී’’ති සොතං වා උපනෙති, අයං අඤ්ඤෙනාඤ්ඤං පටිචරති නාම. යො පන ‘‘ඉත්ථන්නාමං නාම ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති පුට්ඨො ‘‘පාටලිපුත්තං ගතොම්හී’’ති වත්වා පුන ‘‘න තව පාටලිපුත්තගමනං පුච්ඡාම, ආපත්තිං පුච්ඡාමා’’ති වුත්තෙ තතො ‘‘රාජගහං ගතොම්හි. රාජගහං වා යාහි බ්රාහ්මණගහං වා, ආපත්තිං ආපන්නොසීති. තං තත්ථ මෙ සූකරමංසං ලද්ධ’’න්තිආදීනි වදති, අයං බහිද්ධා කථං අපනාමෙති නාම . සමණකචවරොති සමණවෙසධාරණෙන සමණප්පතිරූපකතාය සමණානං කචවරභූතං.

කාරණ්ඩවං (සු. නි. අට්ඨ. 2.283-284) නිද්ධමථාති විපන්නසීලතාය කචවරභූතං පුග්ගලං කචවරමිව අනපෙක්ඛා අපනෙථ. කසම්බුං අපකස්සථාති කසම්බුභූතඤ්ච නං ඛත්තියාදීනං මජ්ඣගතං පභින්නපග්ඝරිතකුට්ඨං චණ්ඩාලං විය අපකඩ්ඪථ. කිං කාරණං? සඞ්ඝාරාමො නාම සීලවන්තානං කතො, න දුස්සීලානං. යතො එතදෙව සන්ධායාහ ‘‘තතො පලාපෙ වාහෙථ, අස්සමණෙ සමණමානිනෙ’’ති. යථා පලාපා අන්තොසාරරහිතා අතණ්ඩුලා බහි ථුසෙන වීහී විය දිස්සන්ති, එවං පාපභික්ඛූ අන්තො සීලරහිතාපි බහි කාසාවාදිපරික්ඛාරෙන භික්ඛූ විය දිස්සන්ති, තස්මා ‘‘පලාපා’’ති වුච්චන්ති. තෙ පලාපෙ වාහෙථ ඔපුනථ විධමථ, පරමත්ථතො අස්සමණෙ සමණවෙසමත්තෙන සමණමානිනෙ. කප්පයව්හොති කප්පෙථ, කරොථාති වුත්තං හොති. පතිස්සතාති සප්පතිස්සා. වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තං කරිස්සථ, පරිනිබ්බානං පාපුණිස්සථාති අත්ථො.

කාරණ්ඩවසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මෙත්තාවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.