📜

3. මහාවග්ගො

1. සීහනාදසුත්තවණ්ණනා

21. තතියස්ස පඨමෙ විසමට්ඨානෙසූති පපාතාදීසු විසමට්ඨානෙසු. ‘‘අඤ්ඤෙහි අසාධාරණානී’’ති කස්මා වුත්තං, නනු චෙතානි සාවකානම්පි එකච්චානං උප්පජ්ජන්තීති? කාමං උප්පජ්ජන්ති, යාදිසානි පන බුද්ධානං ඨානාට්ඨානඤාණාදීනි, න තාදිසානි තදඤ්ඤෙසං කදාචිපි උප්පජ්ජන්තීති අඤ්ඤෙහි අසාධාරණානීති ¶ . තෙනාහ ‘‘තථාගතස්සෙව බලානී’’ති. ඉමමෙව හි යථාවුත්තලෙසං අපෙක්ඛිත්වා තදභාවතො ආසයානුසයඤාණාදීසු එව අසාධාරණසමඤ්ඤා නිරුළ්හා. කාමං ඤාණබලානං ඤාණසම්භාරො විසෙසපච්චයො, පුඤ්ඤසම්භාරොපි පන නෙසං පච්චයො එව. ඤාණසම්භාරස්සපි වා පුඤ්ඤසම්භාරභාවතො ‘‘පුඤ්ඤුස්සයසම්පත්තියා ආගතානී’’ති වුත්තං.

පකතිහත්ථිකුලන්ති (සං. නි. ටී. 2.2.22) ගිරිචරනදිචරවනචරාදිප්පභෙදා ගොචරියකාලාවකනාමා සබ්බාපි බලෙන පාකතිකා හත්ථිජාති. දසන්නං පුරිසානන්ති ථාමමජ්ඣිමානං දසන්නං පුරිසානං. එකස්ස තථාගතස්ස කායබලන්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. එකස්සාති ච තථා හෙට්ඨා කථායං ආගතත්තා දෙසනාසොතෙන වුත්තං. නාරායනසඞ්ඝාතබලන්ති එත්ථ නාරා වුච්චන්ති රස්මියො. තා බහූ නානාවිධා ඉතො උප්පජ්ජන්තීති නාරායනං, වජිරං, තස්මා නාරායනසඞ්ඝාතබලන්ති වජිරසඞ්ඝාතබලන්ති අත්ථො. ඤාණබලං පන පාළියං ආගතමෙව, න කායබලං විය අට්ඨකථාරුළ්හමෙවාති අධිප්පායො.

සංයුත්තකෙ ¶ (සං. නි. 2.33) ආගතානි තෙසත්තති ඤාණානි, සත්තසත්තති ඤාණානීති වුත්තං, තත්ථ (විභ. මූලටී. 760) පන නිදානවග්ගෙ සත්තසත්තති ආගතානි චතුචත්තාරීසඤ්ච. තෙසත්තති පන පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 1.1) සුතමයාදීනි ආගතානි දිස්සන්ති, න සංයුත්තකෙ. අඤ්ඤානිපීති එතෙන ඤාණවත්ථුවිභඞ්ගෙ (විභ. 751 ආදයො) එකකාදිවසෙන වුත්තානි, අඤ්ඤත්ථ ච ‘‘පුබ්බන්තෙ ඤාණ’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 1063) බ්රහ්මජාලාදීසු ච ‘‘තයිදං තථාගතො පජානාති ‘ඉමානි දිට්ඨිට්ඨානානි එවං ගහිතානී’ති’’ආදිනා (දී. නි. 1.36) වුත්තානි අනෙකානි ඤාණප්පභෙදානි සඞ්ගණ්හාති. යාථාවප්පටිවෙධතො සයඤ්ච අකම්පියං පුග්ගලඤ්ච තංසමඞ්ගිනං නෙය්යෙසු අධිබලං කරොතීති ආහ ‘‘අකම්පියට්ඨෙන උපත්ථම්භනට්ඨෙන චා’’ති.

උසභස්ස ඉදන්ති ආසභං, සෙට්ඨට්ඨානං. සබ්බඤ්ඤුතාපටිජානනවසෙන අභිමුඛං ගච්ඡන්ති, අට්ඨ වා පරිසා උපසඞ්කමන්තීති ආසභා, පුබ්බබුද්ධා. ඉදං පනාති බුද්ධානං ඨානං සබ්බඤ්ඤුතමෙව වදති. තිට්ඨමානොවාති අවදන්තොපි තිට්ඨමානොව පටිජානාති නාමාති අත්ථො. උපගච්ඡතීති අනුජානාති.

අට්ඨසු ¶ පරිසාසූති ‘‘අභිජානාමි ඛො පනාහං, සාරිපුත්ත, අනෙකසතං ඛත්තියපරිසං…පෙ… තත්ර වත මං භයං වා සාරජ්ජං වා ඔක්කමිස්සතීති නිමිත්තමෙතං, සාරිපුත්ත, න සමනුපස්සාමී’’ති (ම. නි. 1.151) වුත්තාසු අට්ඨසු පරිසාසු. අභීතනාදං නදතීති පරතො දස්සිතඤාණයොගෙන දසබලොහන්ති අභීතනාදං නදති.

පටිවෙධනිට්ඨත්තා අරහත්තමග්ගඤාණං පටිවෙධොති ‘‘ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාමා’’ති වුත්තං. තෙන පටිලද්ධස්සපි දෙසනාඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්ති පරස්ස අවබුජ්ඣනමත්තෙන හොතීති ‘‘අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤස්ස සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ පවත්තං නාමා’’ති වුත්තං. තතො පරං පන යාව පරිනිබ්බානා දෙසනාඤාණපවත්ති තස්සෙව පවත්තිතස්ස ධම්මචක්කස්ස ඨානන්ති වෙදිතබ්බං පවත්තිතචක්කස්ස චක්කවත්තිනො චක්කරතනස්ස ඨානං විය.

තිට්ඨතීති වුත්තං, කිං භූමියං පුරිසො විය, නොති ආහ ‘‘තදායත්තවුත්තිතායා’’ති. ඨානන්ති චෙත්ථ අත්තලාභො ධරමානතා ච, න ගතිනිවත්තීති ආහ ‘‘උප්පජ්ජති චෙව පවත්තති චා’’ති. යත්ථ පනෙතං දසබලඤාණං විත්ථාරිතං, තං දස්සෙන්තො ‘‘අභිධම්මෙ පනා’’තිආදිමාහ. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

සමාදියන්තීති ¶ සමාදානානි, තානි පන සමාදියිත්වා කතානි හොන්තීති ආහ ‘‘සමාදියිත්වා කතාන’’න්ති. කම්මමෙව වා කම්මසමාදානන්ති එතෙන සමාදානසද්දස්ස අපුබ්බත්ථාභාවං දස්සෙති මුත්තගතසද්දෙ ගතසද්දස්ස විය. ගතීති නිරයාදිගතියො. උපධීති අත්තභාවො. කාලොති කම්මස්ස විපච්චනාරහකාලො. පයොගොති විපාකුප්පත්තියා පච්චයභූතා කිරියා.

අගතිගාමිනින්ති නිබ්බානගාමිනිං. වුත්තඤ්හි ‘‘නිබ්බානඤ්චාහං, සාරිපුත්ත, පජානාමි නිබ්බානගාමිනිඤ්ච පටිපද’’න්ති (ම. නි. 1.153). බහූසුපි මනුස්සෙසු එකමෙව පාණං ඝාතෙන්තෙසු කාමං සබ්බෙසම්පි චෙතනා තස්සෙවෙකස්ස ජීවිතින්ද්රියාරම්මණා, තං පන කම්මං තෙසං නානාකාරං. තෙසු (විභ. අට්ඨ. 811) හි එකො ආදරෙන ඡන්දජාතො කරොති, එකො ‘‘එහි ත්වම්පි කරොහී’’ති පරෙහි නිප්පීළිතො කරොති, එකො සමානච්ඡන්දො විය හුත්වා අප්පටිබාහමානො විචරති. තෙසු එකො තෙනෙව කම්මෙන නිරයෙ නිබ්බත්තති, එකො තිරච්ඡානයොනියං, එකො ¶ පෙත්තිවිසයෙ. තං තථාගතො ආයූහනක්ඛණෙයෙව ‘‘ඉමිනා නීහාරෙන ආයූහිතත්තා එස නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සති, එස තිරච්ඡානයොනියං, එස පෙත්තිවිසයෙ’’ති ජානාති. නිරයෙ නිබ්බත්තමානම්පි ‘‘එස මහානිරයෙ නිබ්බත්තිස්සති, එස උස්සදනිරයෙ’’ති ජානාති. තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තමානම්පි ‘‘එස අපාදකො භවිස්සති, එස ද්විපාදකො, එස චතුප්පදො, එස බහුප්පදො’’ති ජානාති. පෙත්තිවිසයෙ නිබ්බත්තමානම්පි ‘‘එස නිජ්ඣාමතණ්හිකො භවිස්සති, එස ඛුප්පිපාසිකො, එස පරදත්තූපජීවී’’ති ජානාති. තෙසු ච කම්මෙසු ‘‘ඉදං කම්මං පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪිස්සති, ඉදං අඤ්ඤෙන දින්නාය පටිසන්ධියා උපධිවෙපක්කං භවිස්සතී’’ති ජානාති.

තථා සකලගාමවාසිකෙසු එකතො පිණ්ඩපාතං දදමානෙසු කාමං සබ්බෙසම්පි චෙතනා පිණ්ඩපාතාරම්මණාව, තං පන කම්මං තෙසං නානාකාරං. තෙසු හි එකො ආදරෙන කරොතීති සබ්බං පුරිමසදිසං, තස්මා තෙසු කෙචි දෙවලොකෙ නිබ්බත්තන්ති, කෙචි මනුස්සලොකෙ. තං තථාගතො ආයූහනක්ඛණෙයෙව ජානාති. ‘‘ඉමිනා නීහාරෙන ආයූහිතත්තා එස මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තිස්සති, එස දෙවලොකෙ. තත්ථාපි එස ඛත්තියකුලෙ, එස බ්රාහ්මණකුලෙ, එස වෙස්සකුලෙ, එස සුද්දකුලෙ, එස පරනිම්මිතවසවත්තීසු, එස නිම්මානරතීසු, එස තුසිතෙසු, එස යාමෙසු, එස තාවතිංසෙසු, එස චාතුමහාරාජිකෙසු, එස භුම්මදෙවෙසූ’’තිආදිනා තත්ථ තත්ථ හීනපණීතසුවණ්ණදුබ්බණ්ණඅප්පපරිවාරමහාපරිවාරතාදිභෙදං තං තං විසෙසං ආයූහනක්ඛණෙයෙව ජානාති.

තථා ¶ විපස්සනං පට්ඨපෙන්තෙසුයෙව ‘‘ඉමිනා නීහාරෙන එස කිඤ්චි සල්ලක්ඛෙතුං න සක්ඛිස්සති, එස මහාභූතමත්තමෙව වවත්ථපෙස්සති, එස රූපපරිග්ගහෙයෙව ඨස්සති, එස අරූපපරිග්ගහෙයෙව, එස නාමරූපපරිග්ගහෙයෙව, එස පච්චයපරිග්ගහෙයෙව, එස ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනායමෙව, එස පඨමඵලෙයෙව, එස දුතියඵලෙයෙව, එස තතියඵලෙයෙව, එස අරහත්තං පාපුණිස්සතී’’ති ජානාති. කසිණපරිකම්මං කරොන්තෙසුපි ‘‘ඉමස්ස පරිකම්මමත්තමෙව භවිස්සති, එස නිමිත්තං උප්පාදෙස්සති, එස අප්පනං එව පාපුණිස්සති, එස ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං ගණ්හිස්සතී’’ති ජානාති. තෙනාහ ‘‘ඉමස්ස චෙතනා’’තිආදි.

කාමනතො ¶ කාමෙතබ්බතො කාමප්පටිසංයුත්තතො ච ධාතු කාමධාතු. ආදි-සද්දෙන බ්යාපාදධාතුරූපධාතුආදීනං සඞ්ගහො. විලක්ඛණතායාති විසදිසසභාවතාය. ඛන්ධායතනධාතුලොකන්ති අනෙකධාතුං නානාධාතුං ඛන්ධලොකං ආයතනලොකං ධාතුලොකං යථාභූතං පජානාතීති යොජනා. ‘‘අයං රූපක්ඛන්ධො නාම…පෙ… අයං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො නාම. තෙසුපි එකවිධෙන රූපක්ඛන්ධො, එකාදසවිධෙන රූපක්ඛන්ධො. එකවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධො, බහුවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධො. එකවිධෙන සඤ්ඤාක්ඛන්ධො…පෙ… සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, බහුවිධෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති එවං තාව ඛන්ධලොකස්ස, ‘‘ඉදං චක්ඛායතනං නාම…පෙ… ඉදං ධම්මායතනං නාම. තත්ථ දසායතනා කාමාවචරා, ද්වෙ චාතුභූමකා’’තිආදිනා ආයතනලොකස්ස, ‘‘අයං චක්ඛුධාතු නාම…පෙ… අයං මනොවිඤ්ඤාණධාතු නාම. තත්ථ සොළස ධාතුයො කාමාවචරා, ද්වෙ චාතුභූමකා’’තිආදිනා ධාතුලොකස්ස අනෙකසභාවං නානාසභාවඤ්ච පජානාති. න කෙවලං උපාදින්නසඞ්ඛාරලොකස්සෙව, අථ ඛො අනුපාදින්නකසඞ්ඛාරලොකස්සපි ‘‘ඉමාය නාම ධාතුයා උස්සන්නත්තා ඉමස්ස රුක්ඛස්ස ඛන්ධො සෙතො, ඉමස්ස කාළො, ඉමස්ස මට්ඨො, ඉමස්ස සකණ්ටකො, ඉමස්ස බහලත්තචො, ඉමස්ස තනුත්තචො, ඉමස්ස පත්තං වණ්ණසණ්ඨානාදිවසෙන එවරූපං, ඉමස්ස පුප්ඵං නීලං පීතං ලොහිතං ඔදාතං සුගන්ධං දුග්ගන්ධං, ඉමස්ස ඵලං ඛුද්දකං මහන්තං දීඝං වට්ටං සුසණ්ඨානං දුස්සණ්ඨානං මට්ඨං ඵරුසං සුගන්ධං දුග්ගන්ධං මධුරං තිත්තකං කටුකං අම්බිලං කසාවං, ඉමස්ස කණ්ටකො තිඛිණො කුණ්ඨො උජුකො කුටිලො තම්බො කාළො ඔදාතො හොතී’’තිආදිනා පජානාති. සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං එව හි එතං බලං, න අඤ්ඤෙසං.

නානාධිමුත්තිකතන්ති නානජ්ඣාසයතං. අධිමුත්ති නාම අජ්ඣාසයධාතු අජ්ඣාසයසභාවො. සො පන හීනපණීතතාසාමඤ්ඤෙන පාළියං ද්විධාව වුත්තොපි හීනපණීතාදිභෙදෙන අනෙකවිධොති ආහ ‘‘හීනාදීහි අධිමුත්තීහි නානාධිමුත්තිකභාව’’න්ති. තත්ථ යෙ යෙ සත්තා යංයංඅධිමුත්තිකා, තෙ ¶ තෙ තංතදධිමුත්තිකෙ එව සෙවන්ති භජන්ති පයිරුපාසන්ති ධාතුසභාගතො. යථා ගූථාදීනං ධාතූනං සභාවො එසො, යං ගූථාදීහි එව සංසන්දන්ති සමෙන්ති, එවං හීනජ්ඣාසයා දුස්සීලාදීහෙව සංසන්දන්ති සමෙන්ති, සම්පන්නසීලාදයො ච සම්පන්නසීලාදීහෙව. තං නෙසං නානාධිමුත්තිකතං භගවා යථාභූතං පජානාතීති.

වුද්ධිං ¶ හානිඤ්චාති පච්චයවිසෙසෙන සාමත්ථියතො අධිකතං අනධිකතඤ්ච. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණනිද්දෙසෙ (විභ. 814; පටි. ම. 113) ‘‘ආසයං ජානාති, අනුසයං ජානාතී’’ති ආසයාදිජානනං කස්මා නිද්දිට්ඨන්ති? ආසයජානනාදිනා යෙහි ඉන්ද්රියෙහි පරොපරෙහි සත්තා කල්යාණපාපාසයාදිකා හොන්ති, තෙසං ජානනස්ස විභාවනතො. එවඤ්ච කත්වා ඉන්ද්රියපරොපරියත්තආසයානුසයඤාණානං විසුං අසාධාරණතා, ඉන්ද්රියපරොපරියත්තනානාධිමුත්තිකතාඤාණානං විසුං බලවතා ච සිද්ධා හොති. තත්ථ ආසයන්ති යත්ථ සත්තා නිවසන්ති, තං තෙසං නිවාසට්ඨානං, දිට්ඨිගතං වා යථාභූතඤාණං වා ආසයො, අනුසයො අප්පහීනභාවෙන ථාමගතො කිලෙසො. තං පන භගවා සත්තානං ආසයං ජානන්තො තෙසං තෙසං දිට්ඨිගතානං විපස්සනාමග්ගඤාණානඤ්ච අප්පවත්තික්ඛණෙපි ජානාති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කාමං සෙවන්තංයෙව භගවා ජානාති – ‘අයං පුග්ගලො කාමගරුකො කාමාසයො කාමාධිමුත්තො’ති. කාමං සෙවන්තංයෙව ජානාති – ‘අයං පුග්ගලො නෙක්ඛම්මගරුකො නෙක්ඛම්මාසයො නෙක්ඛම්මාධිමුත්තො’ති. නෙක්ඛම්මං සෙවන්තංයෙව ජානාති. බ්යාපාදං, අබ්යාපාදං, ථිනමිද්ධං, ආලොකසඤ්ඤං සෙවන්තංයෙව ජානාති – ‘අයං පුග්ගලො ථිනමිද්ධගරුකො ථිනමිද්ධාසයො ථිනමිද්ධාධිමුත්තො’’’ති (පටි. ම. 1.113).

පඨමාදීනං චතුන්නං ඣානානන්ති රූපාවචරානං පඨමාදීනං පච්චනීකජ්ඣාපනට්ඨෙන ආරම්මණූපනිජ්ඣාපනට්ඨෙන ච ඣානානං. චතුක්කනයෙන හෙතං වුත්තං. අට්ඨන්නං විමොක්ඛානන්ති එත්ථ පටිපාටියා සත්ත අප්පිතප්පිතක්ඛණෙ පච්චනීකධම්මෙහි විමුච්චනතො ආරම්මණෙ ච අධිමුච්චනතො විමොක්ඛා නාම. අට්ඨමො පන සබ්බසො සඤ්ඤාවෙදයිතෙහි විමුත්තත්තා අපගමවිමොක්ඛො නාම. චතුක්කනයපඤ්චකනයෙසු පඨමජ්ඣානසමාධි සවිතක්කසවිචාරො නාම. පඤ්චකනයෙ දුතියජ්ඣානසමාධි අවිතක්කවිචාරමත්තො. නයද්වයෙපි උපරි තීසු ඣානෙසු සමාධි අවිතක්කඅවිචාරො. සමාපත්තීසු පටිපාටියා අට්ඨන්නං සමාධීතිපි නාමං, සමාපත්තීතිපි චිත්තෙකග්ගතාසබ්භාවතො, නිරොධසමාපත්තියා තදභාවතො න සමාධීති නාමං. හානභාගියධම්මන්ති අප්පගුණෙහි පඨමජ්ඣානාදීහි වුට්ඨිතස්ස සඤ්ඤාමනසිකාරානං කාමාදිඅනුපක්ඛන්දනං ¶ . විසෙසභාගියධම්මන්ති පගුණෙහි පඨමජ්ඣානාදීහි වුට්ඨිතස්ස සඤ්ඤාමනසිකාරානං ¶ දුතියජ්ඣානාදිපක්ඛන්දනං. ඉති සඤ්ඤාමනසිකාරානං කාමාදිදුතියජ්ඣානාදිපක්ඛන්දනානි හානභාගියවිසෙසභාගියා ධම්මාති දස්සිතානි. තෙහි පන ඣානානං තංසභාවතා ච ධම්මසද්දෙන වුත්තා. තස්මාති වුත්තමෙවත්ථං හෙතුභාවෙන පච්චාමසති. වොදානන්ති පගුණතාසඞ්ඛාතං වොදානං. තඤ්හි පඨමජ්ඣානාදීහි වුට්ඨහිත්වා දුතියජ්ඣානාදිඅධිගමස්ස පච්චයත්තා ‘‘වුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. කෙචි පන ‘‘නිරොධතො ඵලසමාපත්තියා වුට්ඨානන්ති පාළි නත්ථී’’ති වදන්ති. තෙ ‘‘නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං ඵලසමාපත්තියා අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති ඉමාය පාළියා (පට්ඨා. 1.1.417) පටිසෙධෙතබ්බා. යො සමාපත්තිලාභී සමානො එව ‘‘න ලාභීම්හී’’ති, කම්මට්ඨානං සමානං එව ‘‘න කම්මට්ඨාන’’න්ති සඤ්ඤී හොති, සො සම්පත්තිංයෙව සමානං ‘‘විපත්තී’’ති පච්චෙතීති වෙදිතබ්බො.

න තථා දට්ඨබ්බන්ති යථා පරවාදිනා වුත්තං, තථා න දට්ඨබ්බං. සකසකකිච්චමෙව ජානාතීති ඨානාට්ඨානජානනාදිසකසකමෙව කිච්චං කාතුං ජානාති, යථාසකමෙව විසයං පටිවිජ්ඣතීති අත්ථො. තම්පීති තෙහි දසබලඤාණෙහි ජානිතබ්බම්පි. කම්මවිපාකන්තරමෙවාති කම්මන්තරස්ස විපාකන්තරමෙව ජානාති. චෙතනාචෙතනාසම්පයුත්තධම්මෙ නිරයාදිනිබ්බානගාමිනිප්පටිපදාභූතෙ කම්මන්ති ගහෙත්වා ආහ ‘‘කම්මපරිච්ඡෙදමෙවා’’ති. ධාතුනානත්තඤ්ච ධාතුනානත්තකාරණඤ්ච ධාතුනානත්තකාරණන්ති එකදෙසසරූපෙකසෙසො දට්ඨබ්බො. තඤ්හි ඤාණං තදුභයම්පි ජානාති. ‘‘ඉමාය නාම ධාතුයා උස්සන්නත්තා’’තිආදිනා (විභ. අට්ඨ. 812) තථා චෙව සංවණ්ණිතං. සච්චපරිච්ඡෙදමෙවාති පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන සච්චානං පරිච්ඡින්නමෙව. අප්පෙතුං න සක්කොති අට්ඨමනවමබලානි විය තංසදිසං, ඉද්ධිවිධඤාණමිව විකුබ්බිතුං. එතෙනස්ස බලසදිසතඤ්ච නිවාරෙති. ඣානාදිඤාණං විය වා අප්පෙතුං විකුබ්බිතුඤ්ච. යදිපි හි ඣානාදිපච්චවෙක්ඛණඤාණං සත්තමබලන්ති තස්ස සවිතක්කසවිචාරතා වුත්තා, තථාපි ඣානාදීහි විනා පච්චවෙක්ඛණා නත්ථීති ඣානාදිසහගතං ඤාණං තදන්තොගධං කත්වා එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අථ වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ඣානාදිකිච්චං විය න සබ්බං බලකිච්චං කාතුං සක්කොතීති දස්සෙතුං ‘‘ඣානං හුත්වා අප්පෙතුං, ඉද්ධි හුත්වා විකුබ්බිතුඤ්ච න සක්කොතී’’ති වුත්තං, න පන කස්සචි බලස්ස ඣානඉද්ධිභාවතොති දට්ඨබ්බං.

එවං ¶ කිච්චවිසෙසවසෙනපි දසබලඤාණසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණවිසෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි විතක්කත්තිකභූමන්තරවසෙනපි තං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. පටිපාටියාතිආදිතො පට්ඨාය පටිපාටියා.

අනුපදවණ්ණනං ¶ ඤත්වා වෙදිතබ්බානීති සම්බන්ධො. කිලෙසාවරණං නියතමිච්ඡාදිට්ඨි. කිලෙසාවරණස්ස අභාවො ආසවක්ඛයඤාණාධිගමස්ස ඨානං, තබ්භාවො අට්ඨානං. අනධිගමස්ස පන තදුභයම්පි යථාක්කමං අට්ඨානං ඨානඤ්චාති තත්ථ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘ලොකිය…පෙ… දස්සනතො චා’’ති ආහ. තත්ථ ලොකියසම්මාදිට්ඨියා ඨිති ආසවක්ඛයාධිගමස්ස ඨානං කිලෙසාවරණාභාවස්ස කාරණත්තා. සා හි තස්මිං සති න හොති, අසති ච හොති. එතෙන තස්සා අට්ඨිතියා තස්ස අට්ඨානතා වුත්තා එව. නෙසං වෙනෙය්යසත්තානං. ධාතුවෙමත්තදස්සනතොති කාමධාතුආදීනං පවත්තිභෙදදස්සනතො, යදග්ගෙන ධාතුවෙමත්තං ජානාති, තදග්ගෙන චරියාදිවිසෙසම්පි ජානාති. ධාතුවෙමත්තදස්සනතොති වා ධම්මධාතුවෙමත්තදස්සනතො. සබ්බාපි හි චරියා ධම්මධාතුපරියාපන්නා එවාති. පයොගං අනාදියිත්වාපි සන්තතිමහාමත්තාදීනං විය. දිබ්බචක්ඛානුභාවතො පත්තබ්බෙනාති එත්ථ දිබ්බචක්ඛුනා පරස්ස හදයවත්ථුසන්නිස්සයලොහිතවණ්ණදස්සනමුඛෙන තදා පවත්තමානචිත්තජානනත්ථං පරිකම්මකරණං නාම සාවකානං, තඤ්ච ඛො ආදිකම්මිකානං, යතො දිබ්බචක්ඛුආනුභාවතො චෙතොපරියඤාණස්ස පත්තබ්බතා සියා. බුද්ධානං පන යදිපි ආසවක්ඛයඤාණාධිගමතො පගෙව දිබ්බචක්ඛුඤාණාධිගමො, තථාපි තථාපරිකම්මකරණං නත්ථි විජ්ජාත්තයසිද්ධියා සිජ්ඣනතො. සෙසාභිඤ්ඤාත්තයෙ චෙතොපරියඤාණං දිබ්බචක්ඛුඤාණාධිගමෙන පත්තන්ති ච වත්තබ්බතං ලභතීති තථා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

සීහනාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2-4. අධිවුත්තිපදසුත්තාදිවණ්ණනා

22-24. දුතියෙ අධිවචනපදානන්ති පඤ්ඤත්තිපදානං. දාසාදීසු සිරිවඩ්ඪකාදිසද්දා විය වචනමත්තමෙව අධිකාරං කත්වා පවත්තියා අධිවචනං පඤ්ඤත්ති. අථ වා අධිසද්දො උපරිභාගෙ. වුච්චතීති වචනං, උපරි වචනං අධිවචනං, උපාදාභූතරූපාදීනං ¶ උපරි පඤ්ඤපියමානා උපාදාපඤ්ඤත්තීති අත්ථො, තස්මා පඤ්ඤත්තිදීපකපදානීති අත්ථො දට්ඨබ්බො. තස්ස පදානි පදට්ඨානානි අධිවචනපදානි. තෙනාහ ‘‘තෙසං යෙ’’තිආදි. තෙසන්ති අධිවචනානං. යෙති ඛන්ධාදයො. අධිවුත්තිතාය අධිවුත්තියොති දිට්ඨියො වුච්චන්ති. අධිකඤ්හි සභාවධම්මෙසු සස්සතාදිං, පකතිආදිං, ද්රබ්යාදිං, ජීවාදිං, කායාදිඤ්ච, අභූතං අත්ථං අජ්ඣාරොපෙත්වා දිට්ඨියො පවත්තන්තීති. තෙනාහ ‘‘අථ වා’’තිආදි. තතියචතුත්ථානි සුවිඤ්ඤෙය්යානි.

අධිවුත්තිපදසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. කසිණසුත්තවණ්ණනා

25. පඤ්චමෙ ¶ සකලට්ඨෙනාති නිස්සෙසට්ඨෙන. අනවසෙසඵරණවසෙන චෙත්ථ සකලට්ඨො වෙදිතබ්බො, අසුභනිමිත්තාදීසු විය එකදෙසෙ අට්ඨත්වා අනවසෙසතො ගහෙතබ්බට්ඨෙනාති අත්ථො. තදාරම්මණානං ධම්මානන්ති තං කසිණං ආරබ්භ පවත්තනකධම්මානං. ඛෙත්තට්ඨෙනාති උප්පත්තිට්ඨානට්ඨෙන. අධිට්ඨානට්ඨෙනාති පවත්තිට්ඨානභාවෙන. යථා ඛෙත්තං සස්සානං උප්පත්තිට්ඨානං වඩ්ඪනට්ඨානඤ්ච, එවමෙව තං ත ඣානං සම්පයුත්තධම්මානන්ති. යොගිනො වා සුඛවිසෙසානං කාරණභාවෙන. පරිච්ඡින්දිත්වාති ඉදං ‘‘උද්ධං අධො තිරිය’’න්ති එත්ථාපි යොජෙතබ්බං. පරිච්ඡින්දිත්වා එව හි සබ්බත්ථ කසිණං වඩ්ඪෙතබ්බං. තෙන තෙන වා කාරණෙනාති තෙන තෙන උපරිආදීසු කසිණවඩ්ඪනකාරණෙන. යථා කින්ති ආහ ‘‘ආලොකමිව රූපදස්සනකාමො’’ති. යථා දිබ්බචක්ඛුනා උද්ධං චෙ රූපං දට්ඨුකාමො, උද්ධං ආලොකං පසාරෙති. අධො චෙ, අධො. සමන්තතො චෙ රූපං දට්ඨුකාමො, සමන්තතො ආලොකං පසාරෙති, එවං සබ්බකසිණන්ති අත්ථො. එකස්සාති පථවීකසිණාදීසු එකෙකස්ස. අඤ්ඤභාවානුපගමනත්ථන්ති අඤ්ඤකසිණභාවානුපගමනදීපනත්ථං, අඤ්ඤස්ස වා කසිණභාවානුපගමනදීපනත්ථං. න හි අඤ්ඤෙන පසාරිතකසිණං තතො අඤ්ඤෙන පසාරිතකසිණභාවං උපගච්ඡති, එවම්පි නෙසං අඤ්ඤකසිණසම්භෙදාභාවො වෙදිතබ්බො. න අඤ්ඤං පථවීආදි. න හි උදකෙන ඨිතට්ඨානෙ සසම්භාරපථවී අත්ථි. අඤ්ඤකසිණසම්භෙදොති ආපොකසිණාදිනා සඞ්කරො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු සෙසකසිණෙසු.

එකදෙසෙ ¶ අට්ඨත්වා අනවසෙසඵරණං පමාණස්ස අග්ගහණතො අප්පමාණං. තෙනෙව හි නෙසං කසිණසමඤ්ඤා. තථා චාහ ‘‘තඤ්හී’’තිආදි. තත්ථ චෙතසා ඵරන්තොති භාවනාචිත්තෙන ආරම්මණං කරොන්තො. භාවනාචිත්තඤ්හි කසිණං පරිත්තං වා විපුලං වා සකලමෙව මනසි කරොති, න එකදෙසං. කසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ පවත්තවිඤ්ඤාණං ඵරණඅප්පමාණවසෙන විඤ්ඤාණකසිණන්ති වුත්තං. තථා හි තං විඤ්ඤාණන්ති වුච්චති. කසිණවසෙනාති උග්ඝාටිතකසිණවසෙන කසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ උද්ධංඅධොතිරියතා වෙදිතබ්බා. යත්තකඤ්හි ඨානං කසිණං පසාරිතං, තත්තකං ආකාසභාවනාවසෙන ආකාසං හොතීති. එවං යත්තකං ඨානං ආකාසං හුත්වා උපට්ඨිතං, තත්තකං සකලමෙව ඵරිත්වා විඤ්ඤාණස්ස පවත්තනතො ආගමනවසෙන විඤ්ඤාණකසිණෙපි උද්ධංඅධොතිරියතා වුත්තාති ආහ ‘‘කසිණුග්ඝාටිමාකාසවසෙන තත්ථ පවත්තවිඤ්ඤාණෙ උද්ධංඅධොතිරියතා වෙදිතබ්බා’’ති.

කසිණසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. කාළීසුත්තවණ්ණනා

26. ඡට්ඨෙ ¶ අත්ථස්ස පත්තින්ති එකන්තතො හිතානුප්පත්තිං. හදයස්ස සන්තින්ති පරමචිත්තූපසමං. කිලෙසසෙනන්ති කාමගුණසඞ්ඛාතං පඨමං කිලෙසසෙනං. සා හි කිලෙසසෙනා අච්ඡරාසඞ්ඝාතසභාවාපි පටිපත්ථයමානා පියායිතබ්බඉච්ඡිතබ්බරූපසභාවතො පියරූපසාතරූපා නාම අත්තනො කිච්චවසෙන. අහං එකොව ඣායන්තොති අහං ගණසඞ්ගණිකාය කිලෙසසඞ්ගණිකාය ච අභාවතො එකො අසහායො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන ඣායන්තො. අනුබුජ්ඣින්ති අනුක්කමෙන මග්ගපටිපාටියා බුජ්ඣිං පටිවිජ්ඣිං. ඉදං වුත්තං හොති – පියරූපං සාතරූපං සෙනං ජිනිත්වා අහං එකොව ඣායන්තො ‘‘අත්ථස්ස පත්තිං හදයස්ස සන්ති’’න්ති සඞ්ඛං ගතං අරහත්තසුඛං පටිවිජ්ඣිං, තස්මා ජනෙන මිත්තසන්ථවං න කරොමි, තෙනෙව ච මෙ කාරණෙන කෙනචි සද්ධිං සක්ඛී න සම්පජ්ජතීති. අත්ථාභිනිබ්බත්තෙසුන්ති ඉතිසද්දලොපෙනායං නිද්දෙසොති ආහ ‘‘අත්ථොති ගහෙත්වා’’ති.

කාළීසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. පඨමමහාපඤ්හසුත්තවණ්ණනා

27. සත්තමෙ ¶ වුච්චෙථාති වුච්චෙය්ය. දුතියපදෙපීති ‘‘අනුසාසනියා වා අනුසාසනි’’න්ති එවං දුතියවාක්යෙපි. තෙ කිර භික්ඛූ. න චෙව සම්පායිස්සන්තීති න චෙව සම්මදෙව පකාරෙහි ගහෙස්සන්ති ඤාපෙස්සන්ති. තෙනාහ ‘‘සම්පාදෙත්වා කථෙතුං න සක්ඛිස්සන්තී’’ති. යස්මා අවිසයෙ පඤ්හං පුච්ඡිතා හොන්ති, තස්මා විඝාතං ආපජ්ජිස්සන්තීති යොජනා. අඤ්ඤථා ආරාධනං නාම නත්ථීති ඉමිනා සපච්චයනාමරූපානං යාථාවතො අවබොධො එව ඉතො බාහිරකානං නත්ථි, කුතො පවෙදනාති දස්සෙති. ආරාධනන්ති යාථාවපවෙදනෙන චිත්තස්ස පරිතොසනං.

එකො පඤ්හොති එකො පඤ්හමග්ගො, එකං පඤ්හගවෙසනන්ති අත්ථො. එකො උද්දෙසොති එකං උද්දිසනං අත්ථස්ස සංඛිත්තවචනං. වෙය්යාකරණන්ති නිද්දිසනං අත්ථස්ස විවරිත්වා කථනං. හෙතුනාති ‘‘අන්තවන්තතො අනච්චන්තිකතො තාවකාලිකතො නිච්චප්පටික්ඛෙපතො’’ති එවමාදිනා නයෙන යථා ඉමෙ සඞ්ඛාරා එතරහි, එවං අතීතෙ අනාගතෙ ච අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මාති අතීතානාගතෙසු නයෙන.

සබ්බෙ සත්තාති අනවසෙසා සත්තා. තෙ පන භවභෙදතො සඞ්ඛෙපෙනෙව භින්දිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘කාමභවාදීසූ’’තිආදිමාහ ¶ . බ්යධිකරණානම්පි බාහිරත්ථසමාසො හොති යථා ‘‘උරසිලොමො’’ති ආහ ‘‘ආහාරතො ඨිති එතෙසන්ති ආහාරට්ඨිතිකා’’ති. තිට්ඨති එතෙනාති වා ඨිති, ආහාරො ඨිති එතෙසන්ති ආහාරට්ඨිතිකාති එවං වා එත්ථ සමාසවිග්ගහො දට්ඨබ්බො. ආහාරට්ඨිතිකාති පච්චයට්ඨිතිකා, පච්චයායත්තවුත්තිකාති අත්ථො. පච්චයත්ථො හෙත්ථ ආහාරසද්දො ‘‘අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්ස උප්පාදායා’’තිආදීසු (සං. නි. 4.232) විය. එවඤ්හි ‘‘සබ්බෙ සත්තා’’ති ඉමිනා අසඤ්ඤසත්තා පරිග්ගහිතා හොන්ති. සා පනායං ආහාරට්ඨිතිකතා නිප්පරියායතො සඞ්ඛාරධම්මො. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා ‘‘ආහාරට්ඨිතිකාති ආගතට්ඨානෙ සඞ්ඛාරලොකො වෙදිතබ්බො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.1 වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා; විසුද්ධි. 1.136). යදි එවං ‘‘සබ්බෙ සත්තා’’ති ඉදං කථන්ති? පුග්ගලාධිට්ඨානදෙසනාති නායං දොසො. තෙනෙවාහ – ‘‘එකධම්මෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො සම්මා විරජ්ජමානො සම්මා විමුච්චමානො සම්මා ¶ පරියන්තදස්සාවී සම්මදත්ථං අභිසමෙච්ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. කතමස්මිං එකධම්මෙ? සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා’’ති. ය්වායං පුග්ගලාධිට්ඨානාය කථාය සබ්බෙසං සඞ්ඛාරානං පච්චයායත්තවුත්තිතාය ආහාරපරියායෙන සාමඤ්ඤතො පච්චයධම්මො වුත්තො, අයං ආහාරො නාම එකො ධම්මො.

චොදකො වුත්තම්පි අත්ථං යාථාවතො අප්පටිවිජ්ඣමානො නෙය්යත්ථං සුත්තපදං නීතත්ථතො දහන්තො ‘‘සබ්බෙ සත්තා’’ති වචනමත්තෙ ඨත්වා ‘‘නනු චා’’තිආදිනා චොදෙති. ආචරියො අවිපරීතං තත්ථ යථාධිප්පෙතමත්ථං පවෙදෙන්තො ‘‘න විරුජ්ඣතී’’ති වත්වා ‘‘තෙසඤ්හි ඣානං ආහාරො හොතී’’ති ආහ. ඣානන්ති එකවොකාරභවාවහං සඤ්ඤාය විරජ්ජනවසෙන පවත්තරූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානං. පාළියං පන ‘‘අනාහාරා’’ති වචනං අසඤ්ඤභවෙ චතුන්නං ආහාරානං අභාවං සන්ධාය වුත්තං, න පච්චයාහාරස්ස අභාවතො. එවං සන්තෙපීති ඉදං සාසනෙ යෙසු ධම්මෙසු විසෙසතො ආහාරසද්දො නිරුළ්හො, ‘‘ආහාරට්ඨිතිකා’’ති එත්ථ යදි තෙයෙව ගය්හන්ති, අබ්යාපිතදොසමාපන්නො. අථ සබ්බොපි පච්චයධම්මො ආහාරොති අධිප්පෙතො, ඉමාය ආහාරපාළියා විරොධො ආපන්නොති දස්සෙතුං ආරද්ධං. ‘‘න විරුජ්ඣතී’’ති යෙනාධිප්පායෙන වුත්තං, තං විවරන්තො ‘‘එතස්මිඤ්හි සුත්තෙ’’තිආදිමාහ. කබළීකාරාහාරාදීනං ඔජට්ඨමකරූපාහරණාදි නිප්පරියායෙන ආහාරභාවො. යථා හි කබළීකාරාහාරො ඔජට්ඨමකරූපාහරණෙන රූපකායං උපත්ථම්භෙන්ති, එවං ඵස්සාදයො වෙදනාදිආහරණෙන නාමකායං උපත්ථම්භෙති, තස්මා සතිපි ජනකභාවෙ උපත්ථම්භකභාවො ඔජාදීසු සාතිසයො ලබ්භමානො මුඛ්යො ආහාරට්ඨොති තෙ එව නිප්පරියායෙන ආහාරලක්ඛණා ධම්මා වුත්තා.

ඉධාති ඉමස්මිං සුත්තෙ පරියායෙන පච්චයො ආහාරොති වුත්තො, සබ්බො පච්චයධම්මො අත්තනො ඵලං ¶ ආහරතීති ඉමං පරියායං ලභතීති. තෙනාහ ‘‘සබ්බධම්මානඤ්හී’’තිආදි. තත්ථ සබ්බධම්මානන්ති සබ්බෙසං සඞ්ඛතධම්මානං. ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං සුත්තෙන සමත්ථෙතුං ‘‘තෙනෙවාහා’’තිආදි වුත්තං. අයන්ති පච්චයාහාරො. නිප්පරියායාහාරොපි ගහිතොව හොතීති යාවතා සොපි පච්චයභාවෙනෙව ජනකො උපත්ථම්භකො ච හුත්වා තං තං ඵලං ආහරතීති වත්තබ්බතං ලභතීති.

තත්ථාති ¶ පරියායාහාරො, නිප්පරියායාහාරොති ද්වීසු ආහාරෙසු අසඤ්ඤභවෙ යදිපි නිප්පරියායාහාරො න ලබ්භති, පරියායාහාරො පන ලබ්භතෙව. ඉදානි තමෙවත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘අනුප්පන්නෙ හි බුද්ධෙ’’තිආදි වුත්තං. උප්පන්නෙ බුද්ධෙ තිත්ථකරමතනිස්සිතානං ඣානභාවනාය අසිජ්ඣනතො ‘‘අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ’’ති වුත්තං. සාසනිකා තාදිසං ඣානං න නිබ්බත්තෙන්තීති ‘‘තිත්ථායතනෙ පබ්බජිතා’’ති වුත්තං. තිත්ථියා හි උපපත්තිවිසෙසෙ විමුත්තිසඤ්ඤිනො සඤ්ඤාවිරාගාවිරාගෙසු ආදීනවානිසංසදස්සිනොව හුත්වා අසඤ්ඤසමාපත්තිං නිබ්බත්තෙත්වා අක්ඛණභූමියං උප්පජ්ජන්ති, න සාසනිකා. වායොකසිණෙ පරික්කම්මං කත්වාති වායොකසිණෙ පඨමාදීනි තීණි ඣානානි නිබ්බත්තෙත්වා තතියජ්ඣානෙ චිණ්ණවසී හුත්වා තතො වුට්ඨාය චතුත්ථජ්ඣානාධිගමාය පරිකම්මං කත්වා. තෙනෙවාහ ‘‘චතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා’’ති.

කස්මා (දී. නි. ටී. 1.68-73; දී. නි. අභි. ටී. 1.68-73) පනෙත්ථ වායොකසිණෙයෙව පරිකම්මං වුත්තන්ති? වුච්චතෙ, යථෙව හි රූපපටිභාගභූතෙසු කසිණවිසෙසෙසු රූපවිභාවනෙන රූපවිරාගභාවනාසඞ්ඛාතො අරූපසමාපත්තිවිසෙසො සච්ඡිකරීයති, එවං අපරිබ්යත්තවිග්ගහතාය අරූපපටිභාගභූතෙ කසිණවිසෙසෙ අරූපවිභාවනෙන අරූපවිරාගභාවනා සඞ්ඛාතො රූපසමාපත්තිවිසෙසො අධිගමීයතීති. එත්ථ ච ‘‘සඤ්ඤා රොගො, සඤ්ඤා ගණ්ඩො’’තිආදිනා (ම. නි. 3.24), ‘‘ධි චිත්තං, ධි වතෙතං චිත්ත’’න්තිආදිනා ච නයෙන අරූපප්පවත්තියා ආදීනවදස්සනෙන තදභාවෙ ච සන්තපණීතභාවසන්නිට්ඨානෙන රූපසමාපත්තියා අභිසඞ්ඛරණං අරූපවිරාගභාවනා. රූපවිරාගභාවනා පන සද්ධිං උපචාරෙන අරූපසමාපත්තියො, තත්ථාපි විසෙසෙන පඨමාරුප්පජ්ඣානං. යදි එවං ‘‘පරිච්ඡින්නාකාසකසිණෙපී’’ති වත්තබ්බං, තස්සාපි අරූපපටිභාගතා ලබ්භතීති? ඉච්ඡිතමෙවෙතං, කෙසඤ්චි අවචනං පනෙත්ථ පුබ්බාචරියෙහි අග්ගහිතභාවෙන. යථා හි රූපවිරාගභාවනා විරජ්ජනීයධම්මාභාවමත්තෙන පරිනිප්ඵන්නා, විරජ්ජනීයධම්මපරිභාසභූතෙ ච විසයවිසෙසෙ පාතුභවති, එවං අරූපවිරාගභාවනාපීති වුච්චමානෙ න කොචි විරොධො. තිත්ථියෙහෙව පන තස්සා සමාපත්තියා පටිපජ්ජිතබ්බතාය තෙසඤ්ච විසයපථෙ සූපනිබන්ධනස්සෙව තස්ස ඣානස්ස පටිපත්තිතො දිට්ඨිවන්තෙහි පුබ්බාචරියෙහි චතුත්ථෙයෙව භූතකසිණෙ අරූපවිරාගභාවනාපරිකම්මං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. කිඤ්ච ¶ වණ්ණකසිණෙසු විය පුරිමභූතකසිණත්තයෙපි ¶ වණ්ණප්පටිච්ඡායාව පණ්ණත්ති ආරම්මණං ඣානස්ස ලොකවොහාරානුරොධෙනෙව පවත්තිතො. එවඤ්ච කත්වා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.57) පථවීකසිණස්ස ආදාසචන්දමණ්ඩලූපමවචනඤ්ච සමත්ථිතං හොති, චතුත්ථං පන භූතකසිණං භූතප්පටිච්ඡායමෙව ඣානස්ස ගොචරභාවං ගච්ඡතීති තස්සෙවං අරූපපටිභාගතා යුත්තාති වායොකසිණෙයෙව පරිකම්මං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ධීති ජිගුච්ඡනත්ථෙ නිපාතො, තස්මා ධි චිත්තන්ති චිත්තං ජිගුච්ඡාමි. ධි වතෙතං චිත්තන්ති එතං මම චිත්තං ජිගුච්ඡිතං වත හොතු. වතාති සම්භාවනෙ. තෙන ජිගුච්ඡනං සම්භාවෙන්තො වදති. නාමාති ච සම්භාවනෙ එව. තෙන චිත්තස්ස අභාවං සම්භාවෙති. චිත්තස්ස භාවාභාවෙසු ආදීනවානිසංසෙ දස්සෙතුං ‘‘චිත්තඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. ඛන්තිං රුචිං උප්පාදෙත්වාති චිත්තස්ස අභාවො එව සාධු සුට්ඨූති ඉමං දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තිං තත්ථ ච අභිරුචිං උප්පාදෙත්වා. තථා භාවිතස්ස ඣානස්ස ඨිතිභාගියභාවප්පත්තියා අපරිහීනජ්ඣානා. තිත්ථායතනෙ පබ්බජිතස්සෙව තථා ඣානභාවනා හොතීති ආහ ‘‘මනුස්සලොකෙ’’ති. පණිහිතො අහොසීති මරණස්ස ආසන්නකාලෙ ඨපිතො අහොසි. යදි ඨානාදිනා ආකාරෙන නිබ්බත්තෙය්ය කම්මබලෙන, යාව භෙදා තෙනෙවාකාරෙන තිට්ඨෙය්යාති ආහ ‘‘තෙන ඉරියාපථෙනා’’තිආදි. එවරූපානම්පීති එවං අචෙතනානම්පි. පි-සද්දෙන පගෙව සචෙතනානන්ති දස්සෙති. කථං පන අචෙතනානං නෙසං පච්චයාහාරස්ස උපකප්පනන්ති චොදනං සන්ධාය තත්ථ නිදස්සනං දස්සෙන්තො ‘‘යථා’’තිආදිමාහ. තෙන න කෙවලමාගමොයෙව, අයමෙත්ථ යුත්තීති දස්සෙති. තාව තිට්ඨන්තීති උක්කංසතො පඤ්ච මහාකප්පසතානි තිට්ඨන්ති.

යෙ උට්ඨානවීරියෙන දිවසං වීතිනාමෙත්වා තස්ස නිස්සන්දඵලමත්තං කිඤ්චිදෙව ලභිත්වා ජීවිකං කප්පෙන්ති, තෙ උට්ඨානඵලූපජීවිනො. යෙ පන අත්තනො පුඤ්ඤඵලමෙව උපජීවන්ති, තෙ පුඤ්ඤඵලූපජීවිනො. නෙරයිකානං පන නෙව උට්ඨානවීරියවසෙන ජීවිකකප්පනං, පුඤ්ඤඵලස්ස පන ලෙසොපි නත්ථීති වුත්තං ‘‘යෙ පන නෙරයිකා…පෙ… ජීවීති වුත්තා’’ති. පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස ආහරණෙන මනොසඤ්චෙතනා ආහාරොති වුත්තා, න යස්ස කස්සචි ඵලස්සාති ¶ අධිප්පායෙන ‘‘කිං පඤ්ච ආහාරා අත්ථී’’ති චොදෙති. ආචරියො නිප්පරියායාහාරෙ අධිප්පෙතෙ ‘‘සියා තව චොදනා අවසරා, සා පන එත්ථ අනවසරා’’ති ච දස්සෙන්තො ‘‘පඤ්ච, න පඤ්චාති ඉදං න වත්තබ්බ’’න්ති වත්වා පරියායාහාරස්සෙව පනෙත්ථ අධිප්පෙතභාවං දස්සෙන්තො ‘‘නනු පච්චයො ආහාරො’ති වුත්තමෙත’’න්ති ආහ. තස්මාති යස්ස කස්සචි පච්චයස්ස ආහාරොති ඉච්ඡිතත්තා. ඉදානි වුත්තමෙවත්ථං පාළියා සමත්ථෙන්තො ‘‘යං සන්ධායා’’තිආදිමාහ.

මුඛ්යාහාරවසෙනපි ¶ නෙරයිකානං ආහාරට්ඨිතිකතං දස්සෙතුං ‘‘කබළීකාරාහාරං…පෙ… සාධෙතී’’ති වුත්තං. යදි එවං නෙරයිකා සුඛප්පටිසංවෙදිනොපි හොන්තීති? නොති දස්සෙතුං ‘‘ඛෙළො හී’’තිආදි වුත්තං. තයොති තයො අරූපාහාරා කබළීකාරාහාරස්ස අභාවතො. අවසෙසානන්ති අසඤ්ඤසත්තෙහි අවසෙසානං කාමභවාදීසු නිබ්බත්තසත්තානං. පච්චයාහාරො හි සබ්බෙසං සාධාරණොති.

පඨමමහාපඤ්හසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8-9. දුතියමහාපඤ්හසුත්තාදිවණ්ණනා

28-29. අට්ඨමෙ එවංනාමකෙති කජඞ්ගලාති එවං ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ලද්ධනාමකෙ මජ්ඣිමප්පදෙසස්ස මරියාදභූතෙ නගරෙ. ‘‘නිගමෙ’’තිපි වදන්ති, ‘‘නිචුලවනෙ’’තිපි වදන්ති. නිචුලං නාම එකා රුක්ඛජාති, ‘‘නීපරුක්ඛො’’තිපි වදන්ති. තෙන සඤ්ඡන්නො මහාවනසණ්ඩො, තත්ථ විහරතීති අත්ථො. හෙතුනා නයෙනාති ච හෙට්ඨා වුත්තමෙව. නනු ච ‘‘එසො චෙව තස්ස අත්ථො’’ති කස්මා වුත්තං. භගවතා හි චත්තාරොතිආදිපඤ්හබ්යාකරණා චත්තාරො ආහාරා, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා, ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි, සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො, අට්ඨ ලොකධම්මා දස්සිතා. භික්ඛුනියා පන චත්තාරො සතිපට්ඨානා, පඤ්චින්ද්රියානි, ඡ නිස්සාරණීයා ධාතුයො, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොති දස්සිතධම්මා අඤ්ඤොයෙවත්ථො භික්ඛුනියා දස්සිතොති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදි. නවමෙ නත්ථි වත්තබ්බං.

දුතියමහාපඤ්හසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. දුතියකොසලසුත්තවණ්ණනා

30. දසමෙ ¶ උග්ගන්ත්වා යුජ්ඣති එතායාති උය්යොධිකා, සත්ථප්පහාරෙහි යුජ්ඣිතස්සෙතං අධිවචනං. උග්ගන්ත්වා යුජ්ඣනං වා උය්යොධිකො, සත්ථප්පහාරො. තෙනාහ ‘‘යුද්ධතො නිවත්තො’’ති. උපස්සුතිවසෙන යුජ්ඣිතබ්බාකාරං ඤත්වාති ජෙතවනෙ කිර දත්තත්ථෙරො ධනුග්ගහතිස්සත්ථෙරොති ද්වෙ මහල්ලකත්ථෙරා විහාරපච්චන්තෙ පණ්ණසාලාය වසන්ති. තෙසු ධනුග්ගහතිස්සත්ථෙරො පච්ඡිමයාමෙ පබුජ්ඣිත්වා උට්ඨාය නිසින්නො දත්තත්ථෙරං ආමන්තෙත්වා ‘‘අයං තෙ මහොදරො කොසලො භුත්තභත්තමෙව පූතිං කරොති, යුද්ධවිචාරණං පන කිඤ්චි න ජානාති, පරාජිතොත්වෙව වදාපෙතී’’ති වත්වා තෙන ¶ ‘‘කිං පන කාතුං වට්ටතී’’ති වුත්තෙ – ‘‘භන්තෙ, යුද්ධො නාම පදුමබ්යූහො චක්කබ්යූහො සකටබ්යූහොති තයො බ්යූහා හොන්ති, අජාතසත්තුං ගණ්හිතුකාමෙන අසුකස්මිං නාම පබ්බතකුච්ඡිස්මිං ද්වීසු පබ්බතභිත්තීසු මනුස්සෙ ඨපෙත්වා පුරතො දුබ්බලං දස්සෙත්වා පබ්බතන්තරං පවිට්ඨභාවං ජානිත්වා පවිට්ඨමග්ගං රුන්ධිත්වා පුරතො ච පච්ඡතො ච උභොසු පබ්බතභිත්තීසු වග්ගිත්වා නදිත්වා ජාලපක්ඛිත්තමච්ඡං විය කත්වා සක්කා ගහෙතු’’න්ති. තස්මිං ඛණෙ ‘‘භික්ඛූනං කථාසල්ලාපං සුණාථා’’ති රඤ්ඤො පෙසිතචරපුරිසා තං සුත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. තං සුත්වා රාජා සඞ්ගාමභෙරිං පහරාපෙත්වා ගන්ත්වා සකටබ්යූහං කත්වා අජාතසත්තුං ජීවග්ගාහං ගණ්හි. තෙන වුත්තං ‘‘උපස්සුතිවසෙ…පෙ... අජාතසත්තුං ගණ්හී’’ති.

දොණපාකන්ති දොණතණ්ඩුලානං පක්කභත්තං. දොණන්ති චතුනාළිකානමෙතමධිවචනං. මනුජස්සාති සත්තස්ස. තනුකස්සාති තනුකා අප්පිකා අස්ස පුග්ගලස්ස, භුත්තපච්චයා විසභාගවෙදනා න හොන්ති. සණිකන්ති මන්දං මුදුකං, අපරිස්සයමෙවාති අත්ථො. ජීරතීති පරිභුත්තාහාරො පච්චති. ආයු පාලයන්ති නිරොගො අවෙදනො ජීවිතං රක්ඛන්තො. අථ වා සණිකං ජීරතීති සො භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ පුග්ගලො පරිමිතාහාරතාය සණිකං චිරෙන ජීරති ජරං පාපුණාති ජීවිතං පාලයන්තො.

ඉමං ඔවාදං අදාසීති එකස්මිං කිර (ධ. ප. අට්ඨ. 2.203 පසෙනදිකොසලවත්ථු) සමයෙ රාජා තණ්ඩුලදොණස්ස ඔදනං තදුපියෙන සූපබ්යඤ්ජනෙන භුඤ්ජති. සො එකදිවසං භුත්තපාතරාසො ¶ භත්තසම්මදං අවිනොදෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා කිලන්තරූපො ඉතො චිතො ච සම්පරිවත්තති, නිද්දාය අභිභුය්යමානොපි ලහුකං නිපජ්ජිතුං අසක්කොන්තො එකමන්තං නිසීදි. අථ නං සත්ථා ආහ ‘‘කිං, මහාරාජ, අවිස්සමිත්වාව ආගතොසී’’ති. ආම, භන්තෙ, භුත්තකාලතො පට්ඨාය මෙ මහාදුක්ඛං හොතීති. අථ නං සත්ථා, ‘‘මහාරාජ, අතිබහුභොජීනං එතං දුක්ඛං හොතී’’ති වත්වා –

‘‘මිද්ධී යදා හොති මහග්ඝසො ච,

නිද්දායිතා සම්පරිවත්තසායී;

මහාවරාහොව නිවාපපුට්ඨො,

පුනප්පුනං ගබ්භමුපෙති මන්දො’’ති. (ධ. ප. 325; නෙත්ති. 26, 90) –

ඉමාය ¶ ගාථාය ඔවදිත්වා, ‘‘මහාරාජ, භොජනං නාම මත්තාය භුඤ්ජිතුං වට්ටති, මත්තභොජිනො හි සුඛං හොතී’’ති උත්තරිපි පුන ඔවදන්තො ‘‘මනුජස්ස සදා සතීමතො’’ති (සං. නි. 1.124) ඉමං ගාථමාහ.

රාජා පන ගාථං උග්ගණ්හිතුං නාසක්ඛි, සමීපෙ ඨිතං පන භාගිනෙය්යං සුදස්සනං නාම මාණවං ‘‘ඉමං ගාථං උග්ගණ්හ තාතා’’ති ආහ. සො තං ගාථං උග්ගණ්හිත්වා ‘‘කිං කරොමි, භන්තෙ’’ති සත්ථාරං පුච්ඡි. අථ නං සත්ථා ආහ, ‘‘මාණව, ඉමං ගාථං නටො විය පත්තපත්තට්ඨානෙ මා අවච, රඤ්ඤො පාතරාසං භුඤ්ජනට්ඨානෙ ඨත්වා පඨමපිණ්ඩාදීසුපි අවත්වා අවසානෙ පිණ්ඩෙ ගහිතෙ වදෙය්යාසි, රාජා සුත්වා භත්තපිණ්ඩං ඡඩ්ඩෙස්සති. අථ රඤ්ඤො හත්ථෙසු ධොතෙසු පාතිං අපනෙත්වා සිත්ථානි ගණෙත්වා තදුපියං බ්යඤ්ජනං ඤත්වා පුනදිවසෙ තාවතකෙ තණ්ඩුලෙ හාරෙය්යාසි. පාතරාසෙ ච වත්වා සායමාසෙ මා වදෙය්යාසී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා තං දිවසං රඤ්ඤො පාතරාසං භුත්වා ගතත්තා සායමාසෙ භගවතො අනුසිට්ඨිනියාමෙන ගාථං අභාසි. රාජා දසබලස්ස වචනං සරිත්වා භත්තපිණ්ඩං පාතියංයෙව ඡඩ්ඩෙසි. රඤ්ඤො හත්ථෙසු ධොතෙසු පාතිං අපනෙත්වා සිත්ථානි ගණෙත්වා පුනදිවසෙ තත්තකෙ තණ්ඩුලෙ හරිංසු, සොපි මාණවො දිවසෙ දිවසෙ තථාගතස්ස සන්තිකං ගච්ඡති. දසබලස්ස විස්සාසිකො අහොසි. අථ නං එකදිවසං පුච්ඡි ‘‘රාජා කිත්තකං භුඤ්ජතී’’ති? සො ‘‘නාළිකොදන’’න්ති ආහ. වට්ටිස්සති එත්තාවතා ¶ පුරිසභාගො එස, ඉතො පට්ඨාය ගාථං මා වදීති. රාජා තථෙව සණ්ඨාසි. තෙන වුත්තං ‘‘නාළිකොදනපරමතාය සණ්ඨාසී’’ති. රත්තඤ්ඤුතාය වඩ්ඪිතං සීලං අස්ස අත්ථීති වඩ්ඪිතසීලො. අපොථුජ්ජනිකෙහි සීලෙහීති චතුපාරිසුද්ධිසීලෙහි සීලං අරියං සුද්ධං. තෙන වුත්තං ‘‘අරියසීලො’’ති. තදෙකං අනවජ්ජට්ඨෙන කුසලං. තෙන වුත්තං ‘‘කුසලසීලො’’ති.

දුතියකොසලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මහාවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.