📜

4. කුමාරපඤ්හවණ්ණනා

අට්ඨුප්පත්ති

ඉදානි එකං නාම කින්ති එවමාදීනං කුමාරපඤ්හානං අත්ථවණ්ණනාක්කමො අනුප්පත්තො. තෙසං අට්ඨුප්පත්තිං ඉධ නික්ඛෙපප්පයොජනඤ්ච වත්වා වණ්ණනං කරිස්සාම –

අට්ඨුප්පත්ති තාව නෙසං සොපාකො නාම භගවතො මහාසාවකො අහොසි. තෙනායස්මතා ජාතියා සත්තවස්සෙනෙව අඤ්ඤා ආරාධිතා, තස්ස භගවා පඤ්හබ්යාකරණෙන උපසම්පදං අනුඤ්ඤාතුකාමො අත්තනා අධිප්පෙතත්ථානං පඤ්හානං බ්යාකරණසමත්ථතං පස්සන්තො ‘‘එකං නාම කි’’න්ති එවමාදිනා පඤ්හෙ පුච්ඡි. සො බ්යාකාසි. තෙන ච බ්යාකරණෙන භගවතො චිත්තං ආරාධෙසි. සාව තස්සායස්මතො උපසම්පදා අහොසි.

අයං තෙසං අට්ඨුප්පත්ති.

නික්ඛෙපප්පයොජනං

යස්මා පන සරණගමනෙහි බුද්ධධම්මසඞ්ඝානුස්සතිවසෙන චිත්තභාවනා, සික්ඛාපදෙහි සීලභාවනා, ද්වත්තිංසාකාරෙන ච කායභාවනා පකාසිතා, තස්මා ඉදානි නානප්පකාරතො පඤ්ඤාභාවනාමුඛදස්සනත්ථං ඉමෙ පඤ්හබ්යාකරණා ඉධ නික්ඛිත්තා. යස්මා වා සීලපදට්ඨානො සමාධි, සමාධිපදට්ඨානා ච පඤ්ඤා; යථාහ – ‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය නරො සපඤ්ඤො, චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච භාවය’’න්ති (සං. නි. 1.23, 192), තස්මා සික්ඛාපදෙහි සීලං ද්වත්තිංසාකාරෙන තංගොචරං සමාධිඤ්ච දස්සෙත්වා සමාහිතචිත්තස්ස නානාධම්මපරික්ඛාරාය පඤ්ඤාය පභෙදදස්සනත්ථං ඉධ නික්ඛිත්තාතිපි විඤ්ඤාතබ්බා.

ඉදං තෙසං ඉධ නික්ඛෙපප්පයොජනං.

පඤ්හවණ්ණනා

එකං නාම කින්තිපඤ්හවණ්ණනා

ඉදානි තෙසං අත්ථවණ්ණනා හොති – එකං නාම කින්ති භගවා යස්මිං එකධම්මස්මිං භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො අනුපුබ්බෙන දුක්ඛස්සන්තකරො හොති, යස්මිං චායමායස්මා නිබ්බින්දමානො අනුපුබ්බෙන දුක්ඛස්සන්තමකාසි, තං ධම්මං සන්ධාය පඤ්හං පුච්ඡති. ‘‘සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා’’ති ථෙරො පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය විස්සජ්ජෙති. ‘‘කතමා ච, භික්ඛවෙ, සම්මාසති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරතී’’ති (සං. නි. 5.8) එවමාදීනි චෙත්ථ සුත්තානි එවං විස්සජ්ජනයුත්තිසම්භවෙ සාධකානි. එත්ථ යෙනාහාරෙන සබ්බෙ සත්තා ‘‘ආහාරට්ඨිතිකා’’ති වුච්චන්ති, සො ආහාරො තං වා නෙසං ආහාරට්ඨිතිකත්තං ‘‘එකං නාම කි’’න්ති පුට්ඨෙන ථෙරෙන නිද්දිට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං. තඤ්හි භගවතා ඉධ එකන්ති අධිප්පෙතං, න තු සාසනෙ ලොකෙ වා අඤ්ඤං එකං නාම නත්ථීති ඤාපෙතුං වුත්තං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘එකධම්මෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො සම්මා විරජ්ජමානො සම්මා විමුච්චමානො සම්මා පරියන්තදස්සාවී සම්මත්තං අභිසමෙච්ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. කතමස්මිං එකධම්මෙ? සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා. ඉමස්මිං ඛො, භික්ඛවෙ, එකධම්මෙ භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. ‘එකො පඤ්හො එකො උද්දෙසො එකං වෙය්යාකරණ’න්ති ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්ත’’න්ති (අ. නි. 10.27).

ආහාරට්ඨිතිකාති චෙත්ථ යථා ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, සුභනිමිත්තං. තත්ථ අයොනිසො මනසිකාරබහුලීකාරො, අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්ස උප්පාදායා’’ති එවමාදීසු (සං. නි. 5.232) පච්චයො ආහාරොති වුච්චති, එවං පච්චයං ආහාරසද්දෙන ගහෙත්වා පච්චයට්ඨිතිකා ‘‘ආහාරට්ඨිතිකා’’ති වුත්තා. චත්තාරො පන ආහාරෙ සන්ධාය – ‘‘ආහාරට්ඨිතිකා’’ති වුච්චමානෙ ‘‘අසඤ්ඤසත්තා දෙවා අහෙතුකා අනාහාරා අඵස්සකා අවෙදනකා’’ති වචනතො (විභ. 1017) ‘‘සබ්බෙ’’ති වචනමයුත්තං භවෙය්ය.

තත්ථ සියා – එවම්පි වුච්චමානෙ ‘‘කතමෙ ධම්මා සපච්චයා? පඤ්චක්ඛන්ධා – රූපක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති (ධ. ස. 1089) වචනතො ඛන්ධානංයෙව පච්චයට්ඨිතිකත්තං යුත්තං, සත්තානන්තු අයුත්තමෙවෙතං වචනං භවෙය්යාති. න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං. කස්මා ? සත්තෙසු ඛන්ධොපචාරසිද්ධිතො. සත්තෙසු හි ඛන්ධොපචාරො සිද්ධො. කස්මා? ඛන්ධෙ උපාදාය පඤ්ඤාපෙතබ්බතො. කථං? ගෙහෙ ගාමොපචාරො විය. සෙය්යථාපි හි ගෙහානි උපාදාය පඤ්ඤාපෙතබ්බත්තා ගාමස්ස එකස්මිම්පි ද්වීසු තීසුපි වා ගෙහෙසු දඩ්ඪෙසු ‘‘ගාමො දඩ්ඪො’’ති එවං ගෙහෙ ගාමොපචාරො සිද්ධො, එවමෙව ඛන්ධෙසු පච්චයට්ඨෙන ආහාරට්ඨිතිකෙසු ‘‘සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා’’ති අයං උපචාරො සිද්ධොති වෙදිතබ්බො. පරමත්ථතො ච ඛන්ධෙසු ජායමානෙසු ජීයමානෙසු මීයමානෙසු ච ‘‘ඛණෙ ඛණෙ ත්වං භික්ඛු ජායසෙ ච ජීයසෙ ච මීයසෙ චා’’ති වදතා භගවතා තෙසු සත්තෙසු ඛන්ධොපචාරො සිද්ධොති දස්සිතො එවාති වෙදිතබ්බො. යතො යෙන පච්චයාඛ්යෙන ආහාරෙන සබ්බෙ සත්තා තිට්ඨන්ති, සො ආහාරො තං වා නෙසං ආහාරට්ඨිතිකත්තං එකන්ති වෙදිතබ්බං. ආහාරො හි ආහාරට්ඨිතිකත්තං වා අනිච්චතාකාරණතො නිබ්බිදාට්ඨානං හොති. අථ තෙසු සබ්බසත්තසඤ්ඤිතෙසු සඞ්ඛාරෙසු අනිච්චතාදස්සනෙන නිබ්බින්දමානො අනුපුබ්බෙන දුක්ඛස්සන්තකරො හොති, පරමත්ථවිසුද්ධිං පාපුණාති. යථාහ –

‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චාති, යදා පඤ්ඤාය පස්සති;

අථ නිබ්බින්දති දුක්ඛෙ, එස මග්ගො විසුද්ධියා’’ති. (ධ. ප. 277);

එත්ථ ච ‘‘එකං නාම කි’’න්ති ච ‘‘කිහා’’ති ච දුවිධො පාඨො, තත්ථ සීහළානං කිහාති පාඨො. තෙ හි ‘‘කි’’න්ති වත්තබ්බෙ ‘‘කිහා’’ති වදන්ති. කෙචි භණන්ති ‘‘හ-ඉති නිපාතො, ථෙරියානම්පි අයමෙව පාඨො’’ති උභයථාපි පන එකොව අත්ථො. යථා රුච්චති, තථා පඨිතබ්බං. යථා පන ‘‘සුඛෙන ඵුට්ඨො අථ වා දුඛෙන (ධ. ප. 83), දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙතී’’ති එවමාදීසු කත්ථචි දුඛන්ති ච කත්ථචි දුක්ඛන්ති ච වුච්චති, එවං කත්ථචි එකන්ති, කත්ථචි එක්කන්ති වුච්චති. ඉධ පන එකං නාමාති අයමෙව පාඨො.

ද්වෙ නාම කින්තිපඤ්හවණ්ණනා

එවං ඉමිනා පඤ්හබ්යාකරණෙන ආරද්ධචිත්තො සත්ථා පුරිමනයෙනෙව උත්තරිං පඤ්හං පුච්ඡති ද්වෙ නාම කින්ති? ථෙරො ද්වෙති පච්චනුභාසිත්වා ‘‘නාමඤ්ච රූපඤ්චා’’ති ධම්මාධිට්ඨානාය දෙසනාය විස්සජ්ජෙති. තත්ථ ආරම්මණාභිමුඛං නමනතො, චිත්තස්ස ච නතිහෙතුතො සබ්බම්පි අරූපං ‘‘නාම’’න්ති වුච්චති. ඉධ පන නිබ්බිදාහෙතුත්තා සාසවධම්මමෙව අධිප්පෙතං රුප්පනට්ඨෙන චත්තාරො ච මහාභූතා, සබ්බඤ්ච තදුපාදාය පවත්තමානං රූපං ‘‘රූප’’න්ති වුච්චති, තං සබ්බම්පි ඉධාධිප්පෙතං. අධිප්පායවසෙනෙව චෙත්ථ ‘‘ද්වෙ නාම නාමඤ්ච රූපඤ්චා’’ති වුත්තං, න අඤ්ඤෙසං ද්වින්නමභාවතො. යථාහ –

‘‘ද්වීසු , භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. කතමෙසු ද්වීසු? නාමෙ ච රූපෙ ච. ඉමෙසු ඛො, භික්ඛවෙ, ද්වීසු ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. ‘ද්වෙ පඤ්හා, ද්වෙ උද්දෙසා, ද්වෙ වෙය්යාකරණානී’ති ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්ත’’න්ති (අ. නි. 10.27).

එත්ථ ච නාමරූපමත්තදස්සනෙන අත්තදිට්ඨිං පහාය අනත්තානුපස්සනාමුඛෙනෙව නිබ්බින්දමානො අනුපුබ්බෙන දුක්ඛස්සන්තකරො හොති, පරමත්ථවිසුද්ධිං පාපුණාතීති වෙදිතබ්බො. යථාහ –

‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තාති, යදා පඤ්ඤාය පස්සති;

අථ නිබ්බින්දති දුක්ඛෙ, එස මග්ගො විසුද්ධියා’’ති. (ධ. ප. 279);

තීණි නාම කින්තිපඤ්හවණ්ණනා

ඉදානි ඉමිනාපි පඤ්හබ්යාකරණෙන ආරද්ධචිත්තො සත්ථා පුරිමනයෙනෙව උත්තරිං පඤ්හං පුච්ඡති තීණි නාම කින්ති? ථෙරො තීණීති පච්චනුභාසිත්වා පුන බ්යාකරිතබ්බස්ස අත්ථස්ස ලිඞ්ගානුරූපං සඞ්ඛ්යං දස්සෙන්තො ‘‘තිස්සො වෙදනා’’ති විස්සජ්ජෙති. අථ වා ‘‘යා භගවතා ‘තිස්සො වෙදනා’ති වුත්තා, ඉමාසමත්ථමහං තීණීති පච්චෙමී’’ති දස්සෙන්තො ආහාති එවම්පෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. අනෙකමුඛා හි දෙසනා පටිසම්භිදාපභෙදෙන දෙසනාවිලාසප්පත්තානං. කෙචි පනාහු ‘‘තීණීති අධිකපදමිද’’න්ති. පුරිමනයෙනෙව චෙත්ථ ‘‘තිස්සො වෙදනා’’ති වුත්තං, න අඤ්ඤෙසං තිණ්ණමභාවතො. යථාහ –

‘‘තීසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. කතමෙසු තීසු? තීසු වෙදනාසු. ඉමෙසු ඛො, භික්ඛවෙ, තීසු ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. ‘තයො පඤ්හා, තයො උද්දෙසා, තීණි වෙය්යාකරණානී’ති ඉති යං තං වුත්තං , ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්ත’’න්ති (අ. නි. 10.27).

එත්ථ ච ‘‘යංකිඤ්චි වෙදයිතං, සබ්බං තං දුක්ඛස්මින්ති වදාමී’’ති (සං. නි. 4.259) වුත්තසුත්තානුසාරෙන වා. –

‘‘යො සුඛං දුක්ඛතො අද්ද, දුක්ඛමද්දක්ඛි සල්ලතො;

අදුක්ඛමසුඛං සන්තං, අද්දක්ඛි නං අනිච්චතො’’ති. (ඉතිවු. 53) –

එවං දුක්ඛදුක්ඛතාවිපරිණාමදුක්ඛතාසඞ්ඛාරදුක්ඛතානුසාරෙන වා තිස්සන්නං වෙදනානං දුක්ඛභාවදස්සනෙන සුඛසඤ්ඤං පහාය දුක්ඛානුපස්සනාමුඛෙන නිබ්බින්දමානො අනුපුබ්බෙන දුක්ඛස්සන්තකරො හොති, පරමත්ථවිසුද්ධිං පාපුණාතීති වෙදිතබ්බො. යථාහ –

‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛාති, යදා පඤ්ඤාය පස්සති;

අථ නිබ්බින්දති දුක්ඛෙ, එස මග්ගො විසුද්ධියා’’ති. (ධ. ප. 278);

චත්තාරි නාම කින්තිපඤ්හවණ්ණනා

එවං ඉමිනාපි පඤ්හබ්යාකරණෙන ආරද්ධචිත්තො සත්ථා පුරිමනයෙනෙව උත්තරිං පඤ්හං පුච්ඡති චත්තාරි නාම කින්ති? තත්ථ ඉමස්ස පඤ්හස්ස බ්යාකරණපක්ඛෙ කත්ථචි පුරිමනයෙනෙව චත්තාරො ආහාරා අධිප්පෙතා. යථාහ –

‘‘චතූසු , භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. කතමෙසු චතූසු? චතූසු ආහාරෙසු. ඉමෙසු ඛො, භික්ඛවෙ, චතූසු ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. ‘චත්තාරො පඤ්හා චත්තාරො උද්දෙසා චත්තාරි වෙය්යාකරණානී’ති ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්ත’’න්ති (අ. නි. 10.27).

කත්ථචි යෙසු සුභාවිතචිත්තො අනුපුබ්බෙන දුක්ඛස්සන්තකරො හොති, තානි චත්තාරි සතිපට්ඨානානි. යථාහ කජඞ්ගලා භික්ඛුනී –

‘‘චතූසු, ආවුසො, ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා සුභාවිතචිත්තො සම්මා පරියන්තදස්සාවී සම්මත්තං අභිසමෙච්ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. කතමෙසු චතූසු? චතූසු සතිපට්ඨානෙසු. ඉමෙසු ඛො, ආවුසො, චතූසු ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා සුභාවිතචිත්තො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. ‘චත්තාරො පඤ්හා චත්තාරො උද්දෙසා චත්තාරි වෙය්යාකරණානී’ති ඉති යං තං වුත්තං භගවතා, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්ත’’න්ති (අ. නි. 10.28).

ඉධ පන යෙසං චතුන්නං අනුබොධප්පටිවෙධතො භවතණ්හාඡෙදො හොති, යස්මා තානි චත්තාරි අරියසච්චානි අධිප්පෙතානි. යස්මා වා ඉමිනා පරියායෙන බ්යාකතං සුබ්යාකතමෙව හොති, තස්මා ථෙරො චත්තාරීති පච්චනුභාසිත්වා ‘‘අරියසච්චානී’’ති විස්සජ්ජෙති. තත්ථ චත්තාරීති ගණනපරිච්ඡෙදො. අරියසච්චානීති අරියානි සච්චානි, අවිතථානි අවිසංවාදකානීති අත්ථො. යථාහ –

‘‘ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරි අරියසච්චානි තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්තී’’ති (සං. නි. 5.1097).

යස්මා වා සදෙවකෙන ලොකෙන අරණීයතො අභිගමනීයතොති වුත්තං හොති, වායමිතබ්බට්ඨානසඤ්ඤිතෙ අයෙ වා ඉරියනතො, අනයෙ වා න ඉරියනතො, සත්තතිංසබොධිපක්ඛියඅරියධම්මසමායොගතො වා අරියසම්මතා බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකා එතානි පටිවිජ්ඣන්ති, තස්මාපි ‘‘අරියසච්චානී’’ති වුච්චන්ති. යථාහ –

‘‘චත්තාරිමානි , භික්ඛවෙ, අරියසච්චානි…පෙ… ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරි අරියසච්චානි, අරියා ඉමානි පටිවිජ්ඣන්ති, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්තී’’ති.

අපිච අරියස්ස භගවතො සච්චානීතිපි අරියසච්චානි. යථාහ –

‘‘සදෙවකෙ, භික්ඛවෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය තථාගතො අරියො, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්තී’’ති (සං. නි. 5.1098).

අථ වා එතෙසං අභිසම්බුද්ධත්තා අරියභාවසිද්ධිතොපි අරියසච්චානි. යථාහ –

‘‘ඉමෙසං ඛො, භික්ඛවෙ, චතුන්නං අරියසච්චානං යථාභූතං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධොති වුච්චතී’’ති (සං. නි. 5.1093).

අයමෙතෙසං පදත්ථො. එතෙසං පන අරියසච්චානං අනුබොධප්පටිවෙධතො භවතණ්හාඡෙදො හොති. යථාහ –

‘‘තයිදං , භික්ඛවෙ, දුක්ඛං අරියසච්චං අනුබුද්ධං පටිවිද්ධං…පෙ… දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදා අරියසච්චං අනුබුද්ධං පටිවිද්ධං, උච්ඡින්නා භවතණ්හා, ඛීණා භවනෙත්ති, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති (සං. නි. 5.1091).

පඤ්ච නාම කින්තිපඤ්හවණ්ණනා

ඉමිනාපි පඤ්හබ්යාකරණෙන ආරද්ධචිත්තො සත්ථා පුරිමනයෙනෙව උත්තරිං පඤ්හං පුච්ඡති පඤ්ච නාම කින්ති? ථෙරො පඤ්චාති පච්චනුභාසිත්වා ‘‘උපාදානක්ඛන්ධා’’ති විස්සජ්ජෙති. තත්ථ පඤ්චාති ගණනපරිච්ඡෙදො. උපාදානජනිතා උපාදානජනකා වා ඛන්ධා උපාදානක්ඛන්ධා. යංකිඤ්චි රූපං, වෙදනා, සඤ්ඤා, සඞ්ඛාරා, විඤ්ඤාණඤ්ච සාසවා උපාදානියා, එතෙසමෙතං අධිවචනං. පුබ්බනයෙනෙව චෙත්ථ ‘‘පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා’’ති වුත්තං, න අඤ්ඤෙසං පඤ්චන්නමභාවතො. යථාහ –

‘‘පඤ්චසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. කතමෙසු පඤ්චසු? පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු. ඉමෙසු ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චසු ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. ‘පඤ්ච පඤ්හා, පඤ්ච උද්දෙසා , පඤ්ච වෙය්යාකරණානී’ති ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්ත’’න්ති (අ. නි. 10.27).

එත්ථ ච පඤ්චක්ඛන්ධෙ උදයබ්බයවසෙන සම්මසන්තො විපස්සනාමතං ලද්ධා අනුපුබ්බෙන නිබ්බානාමතං සච්ඡිකරොති. යථාහ –

‘‘යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානත’’න්ති. (ධ. ප. 374);

ඡ නාම කින්තිපඤ්හවණ්ණනා

එවං ඉමිනාපි පඤ්හබ්යාකරණෙන ආරද්ධචිත්තො සත්ථා පුරිමනයෙනෙව උත්තරිං පඤ්හං පුච්ඡති ‘‘ඡ නාම කි’’න්ති? ථෙරො ඡඉති පච්චනුභාසිත්වා ‘අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානී’ති විස්සජ්ජෙති. තත්ථ ඡඉති ගණනපරිච්ඡෙදො, අජ්ඣත්තෙ නියුත්තානි, අත්තානං වා අධිකත්වා පවත්තානි අජ්ඣත්තිකානි. ආයතනතො, ආයස්ස වා තනනතො, ආයතස්ස වා සංසාරදුක්ඛස්ස නයනතො ආයතනානි, චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායමනානමෙතං අධිවචනං. පුබ්බනයෙන චෙත්ථ ‘‘ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානී’’ති වුත්තං, න අඤ්ඤෙසං ඡන්නමභාවතො. යථාහ –

‘‘ඡසු , භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. කතමෙසු ඡසු? ඡසු අජ්ඣත්තිකෙසු ආයතනෙසු. ඉමෙසු ඛො, භික්ඛවෙ, ඡසු ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. ‘ඡ පඤ්හා ඡ උද්දෙසා ඡ වෙය්යාකරණානී’ති ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්ත’’න්ති (අ. නි. 10.27).

එත්ථ ච ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි, ‘‘සුඤ්ඤො ගාමොති ඛො, භික්ඛවෙ, ඡන්නෙතං අජ්ඣත්තිකානං ආයතනානං අධිවචන’’න්ති (සං. නි. 4.238) වචනතො සුඤ්ඤතො පුබ්බුළකමරීචිකාදීනි විය අචිරට්ඨිතිකතො තුච්ඡතො වඤ්චනතො ච සමනුපස්සං නිබ්බින්දමානො අනුපුබ්බෙන දුක්ඛස්සන්තං කත්වා මච්චුරාජස්ස අදස්සනං උපෙති. යථාහ –

‘‘යථා පුබ්බුළකං පස්සෙ, යථා පස්සෙ මරීචිකං;

එවං ලොකං අවෙක්ඛන්තං, මච්චුරාජා න පස්සතී’’ති. (ධ. ප. 170);

සත්ත නාම කින්තිපඤ්හවණ්ණනා

ඉමිනාපි පඤ්හබ්යාකරණෙන ආරද්ධචිත්තො සත්ථා උත්තරිං පඤ්හං පුච්ඡති සත්ත නාම කින්ති? ථෙරො කිඤ්චාපි මහාපඤ්හබ්යාකරණෙ සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො වුත්තා, අපිච ඛො පන යෙසු ධම්මෙසු සුභාවිතචිත්තො භික්ඛු දුක්ඛස්සන්තකරො හොති, තෙ දස්සෙන්තො ‘‘සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා’’ති විස්සජ්ජෙති. අයම්පි චත්ථො භගවතා අනුමතො එව. යථාහ –

‘‘පණ්ඩිතා ගහපතයො කජඞ්ගලිකා භික්ඛුනී, මහාපඤ්ඤා ගහපතයො කජඞ්ගලිකා භික්ඛුනී, මඤ්චෙපි තුම්හෙ ගහපතයො උපසඞ්කමිත්වා එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාථ, අහම්පි චෙතං එවමෙව බ්යාකරෙය්යං, යථා තං කජඞ්ගලිකාය භික්ඛුනියා බ්යාකත’’න්ති (අ. නි. 10.28).

තාය ච එවං බ්යාකතං –

‘‘සත්තසු, ආවුසො, ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා සුභාවිතචිත්තො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. කතමෙසු සත්තසු? සත්තසු බොජ්ඣඞ්ගෙසු. ඉමෙසු ඛො, ආවුසො, සත්තසු ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා සුභාවිතචිත්තො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. ‘සත්ත පඤ්හා සත්ත උද්දෙසා සත්ත වෙය්යාකරණානී’ති ඉති යං තං වුත්තං භගවතා, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්ත’’න්ති (අ. නි. 10.28).

එවමයමත්ථො භගවතා අනුමතො එවාති වෙදිතබ්බො.

තත්ථ සත්තාති ඌනාධිකනිවාරණගණනපරිච්ඡෙදො. බොජ්ඣඞ්ගාති සතිආදීනං ධම්මානමෙතං අධිවචනං. තත්රායං පදත්ථො – එතාය ලොකියලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානාය ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛත්තකිලමථානුයොගඋච්ඡෙදසස්සතාභිනිවෙසාදි- අනෙකුපද්දවප්පටිපක්ඛභූතාය සතිධම්මවිචයවීරියපීතිප්පස්සද්ධිසමාධුපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාය ධම්මසාමග්ගියා අරියසාවකො බුජ්ඣතීති කත්වා බොධි, කිලෙසසන්තානනිද්දාය උට්ඨහති, චත්තාරි වා අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣති, නිබ්බානමෙව වා සච්ඡිකරොතීති වුත්තං හොති. යථාහ – ‘‘සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවෙත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො’’ති. යථාවුත්තප්පකාරාය වා එතාය ධම්මසාමග්ගියා බුජ්ඣතීති කත්වා අරියසාවකොපි බොධි. ඉති තස්සා ධම්මසාමග්ගිසඞ්ඛාතාය බොධියා අඞ්ගභූතත්තා බොජ්ඣඞ්ගා ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගානි විය, තස්ස වා බොධීති ලද්ධවොහාරස්ස අරියසාවකස්ස අඞ්ගභූතත්තාපි බොජ්ඣඞ්ගා සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො විය.

අපිච ‘‘බොජ්ඣඞ්ගාති කෙනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා? බොධාය සංවත්තන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, අනුබුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, පටිබුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, සම්බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා’’ති (පටි. ම. 2.17) ඉමිනාපි පටිසම්භිදායං වුත්තෙන විධිනා බොජ්ඣඞ්ගානං බොජ්ඣඞ්ගට්ඨො වෙදිතබ්බො. එවමිමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවෙන්තො බහුලීකරොන්තො න චිරස්සෙව එකන්තනිබ්බිදාදිගුණපටිලාභී හොති, තෙන දිට්ඨෙව ධම්මෙ දුක්ඛස්සන්තකරො හොතීති වුච්චති . වුත්තඤ්චෙතං භගවතා –

‘‘සත්තිමෙ, භික්ඛවෙ, බොජ්ඣඞ්ගා භාවිතා බහුලීකතා එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තන්තී’’ති (සං. නි. 5.201).

අට්ඨ නාම කින්තිපඤ්හවණ්ණනා

එවං ඉමිනාපි පඤ්හබ්යාකරණෙන ආරද්ධචිත්තො සත්ථා උත්තරිං පඤ්හං පුච්ඡති අට්ඨ නාම කින්ති? ථෙරො කිඤ්චාපි මහාපඤ්හබ්යාකරණෙ අට්ඨ ලොකධම්මා වුත්තා, අපිච ඛො පන යෙසු ධම්මෙසු සුභාවිතචිත්තො භික්ඛු දුක්ඛස්සන්තකරො හොති, තෙ දස්සෙන්තො ‘‘අරියානි අට්ඨ මග්ගඞ්ගානී’’ති අවත්වා යස්මා අට්ඨඞ්ගවිනිමුත්තො මග්ගො නාම නත්ථි, අට්ඨඞ්ගමත්තමෙව තු මග්ගො, තස්මා තමත්ථං සාධෙන්තො දෙසනාවිලාසෙන අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොති විස්සජ්ජෙති. භගවතාපි චායමත්ථො දෙසනානයො ච අනුමතො එව. යථාහ –

‘‘පණ්ඩිතා ගහපතයො කජඞ්ගලිකා භික්ඛුනී…පෙ… අහම්පි එවමෙව බ්යාකරෙය්යං, යථා තං කජඞ්ගලිකාය භික්ඛුනියා බ්යාකත’’න්ති (අ. නි. 10.28).

තාය ච එවං බ්යාකතං –

‘‘අට්ඨසු, ආවුසො, ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා සුභාවිතචිත්තො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. ‘අට්ඨ පඤ්හා, අට්ඨ උද්දෙසා, අට්ඨ වෙය්යාකරණානී’ති ඉති යං තං වුත්තං භගවතා, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්ත’’න්ති (අ. නි. 10.28).

එවමයං අත්ථො ච දෙසනානයො ච භගවතා අනුමතො එවාති වෙදිතබ්බො.

තත්ථ අරියොති නිබ්බානත්ථිකෙහි අභිගන්තබ්බො, අපිච ආරකා කිලෙසෙහි වත්තනතො, අරියභාවකරණතො, අරියඵලපටිලාභතො චාපි අරියොති වෙදිතබ්බො. අට්ඨ අඞ්ගානි අස්සාති අට්ඨඞ්ගිකො. ස්වායං චතුරඞ්ගිකා විය සෙනා, පඤ්චඞ්ගිකං විය ච තූරියං අඞ්ගවිනිබ්භොගෙන අනුපලබ්භසභාවතො අඞ්ගමත්තමෙවාති වෙදිතබ්බො. මග්ගති ඉමිනා නිබ්බානං, සයං වා මග්ගති, කිලෙසෙ මාරෙන්තො වා ගච්ඡතීති මග්ගො.

එවමට්ඨප්පභෙදඤ්චිමං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙන්තො භික්ඛු අවිජ්ජං භින්දති, විජ්ජං උප්පාදෙති, නිබ්බානං සච්ඡිකරොති, තෙන දිට්ඨෙව ධම්මෙ දුක්ඛස්සන්තකරො හොතීති වුච්චති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, සාලිසූකං වා යවසූකං වා සම්මා පණිහිතං හත්ථෙන වා පාදෙන වා අක්කන්තං හත්ථං වා පාදං වා භෙච්ඡති, ලොහිතං වා උප්පාදෙස්සතීති ඨානමෙතං විජ්ජති. තං කිස්ස හෙතු? සම්මා පණිහිතත්තා, භික්ඛවෙ, සූකස්ස, එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ , සො වත භික්ඛු සම්මා පණිහිතාය දිට්ඨියා සම්මා පණිහිතාය මග්ගභාවනාය අවිජ්ජං භෙච්ඡති, විජ්ජං උප්පාදෙස්සති, නිබ්බානං සච්ඡිකරිස්සතීති ඨානමෙතං විජ්ජතී’’ති (අ. නි. 1.42).

නව නාම කින්තිපඤ්හවණ්ණනා

ඉමිනාපි පඤ්හබ්යාකරණෙන ආරද්ධචිත්තො සත්ථා උත්තරිං පඤ්හං පුච්ඡති නව නාම කින්ති? ථෙරො නවඉති පච්චනුභාසිත්වා ‘‘සත්තාවාසා’’ති විස්සජ්ජෙති. තත්ථ නවාති ගණනපරිච්ඡෙදො. සත්තාති ජීවිතින්ද්රියප්පටිබද්ධෙ ඛන්ධෙ උපාදාය පඤ්ඤත්තා පාණිනො පණ්ණත්ති වා. ආවාසාති ආවසන්ති එතෙසූති ආවාසා, සත්තානං ආවාසා සත්තාවාසා. එස දෙසනාමග්ගො, අත්ථතො පන නවවිධානං සත්තානමෙතං අධිවචනං. යථාහ –

‘‘සන්තාවුසො, සත්තා නානත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො, සෙය්යථාපි මනුස්සා එකච්චෙ ච දෙවා එකච්චෙ ච විනිපාතිකා, අයං පඨමො සත්තාවාසො. සන්තාවුසො, සත්තා නානත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනො, සෙය්යථාපි, දෙවා බ්රහ්මකායිකා, පඨමාභිනිබ්බත්තා, අයං දුතියො සත්තාවාසො. සන්තාවුසො, සත්තා එකත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො, සෙය්යථාපි, දෙවා ආභස්සරා, අයං තතියො සත්තාවාසො. සන්තාවුසො, සත්තා එකත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනො, සෙය්යථාපි, දෙවා සුභකිණ්හා, අයං චතුත්ථො සත්තාවාසො. සන්තාවුසො, සත්තා අසඤ්ඤිනො අප්පටිසංවෙදිනො, සෙය්යථාපි, දෙවා අසඤ්ඤසත්තා, අයං පඤ්චමො සත්තාවාසො. සන්තාවුසො, සත්තා සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං…පෙ… ආකාසානඤ්චායතනූපගා , අයං ඡට්ඨො සත්තාවාසො. සන්තාවුසො, සත්තා…පෙ… විඤ්ඤාණඤ්චායතනූපගා, අයං සත්තමො සත්තාවාසො. සන්තාවුසො, සත්තා…පෙ… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනූපගා, අයං අට්ඨමො සත්තාවාසො. සන්තාවුසො, සත්තා…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනූපගා, අයං නවමො සත්තාවාසො’’ති (දී. නි. 3.341).

පුරිමනයෙනෙව චෙත්ථ ‘‘නව සත්තාවාසා’’ති වුත්තං, න අඤ්ඤෙසං නවන්නමභාවතො. යථාහ –

‘‘නවසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. කතමෙසු නවසු? නවසු සත්තාවාසෙසු. ඉමෙසු ඛො, භික්ඛවෙ, නවසු ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. ‘නව පඤ්හා , නව උද්දෙසා, නව වෙය්යාකරණානී’ති ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්ත’’න්ති (අ. නි. 10.27).

එත්ථ ච ‘‘නව ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා. කතමෙ නව? නව සත්තාවාසා’’ති (දී. නි. 3.359) වචනතො නවසු සත්තාවාසෙසු ඤාතපරිඤ්ඤාය ධුවසුභසුඛත්තභාවදස්සනං පහාය සුද්ධසඞ්ඛාරපුඤ්ජමත්තදස්සනෙන නිබ්බින්දමානො තීරණපරිඤ්ඤාය අනිච්චානුපස්සනෙන විරජ්ජමානො දුක්ඛානුපස්සනෙන විමුච්චමානො අනත්තානුපස්සනෙන සම්මා පරියන්තදස්සාවී පහානපරිඤ්ඤාය සම්මත්තමභිසමෙච්ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. තෙනෙතං වුත්තං –

‘‘නවසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො…පෙ… දිට්ඨෙව ධම්මෙ දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. කතමෙසු නවසු? නවසු සත්තාවාසෙසූ’’ති (අ. නි. 10.27).

දස නාම කින්තිපඤ්හවණ්ණනා

එවං ඉමිනාපි පඤ්හබ්යාකරණෙන ආරද්ධචිත්තො සත්ථා උත්තරිං පඤ්හං පුච්ඡති දස නාම කින්ති? තත්ථ කිඤ්චාපි ඉමස්ස පඤ්හස්ස ඉතො අඤ්ඤත්ර වෙය්යාකරණෙසු දස අකුසලකම්මපථා වුත්තා. යථාහ –

‘‘දසසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. කතමෙසු දසසු? දසසු අකුසලකම්මපථෙසු. ඉමෙසු ඛො, භික්ඛවෙ, දසසු ධම්මෙසු භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො…පෙ. … දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. ‘දස පඤ්හා දස උද්දෙසා දස වෙය්යාකරණානී’ති ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්ත’’න්ති (අ. නි. 10.27).

ඉධ පන යස්මා අයමායස්මා අත්තානං අනුපනෙත්වා අඤ්ඤං බ්යාකාතුකාමො, යස්මා වා ඉමිනා පරියායෙන බ්යාකතං සුබ්යාකතමෙව හොති, තස්මා යෙහි දසහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතො අරහාති පවුච්චති, තෙසං අධිගමං දීපෙන්තො දසහඞ්ගෙහි සමන්නාගතො අරහාති පවුච්චතීති පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය විස්සජ්ජෙති. යතො එත්ථ යෙහි දසහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතො අරහාති පවුච්චති, තානි දසඞ්ගානි ‘‘දස නාම කි’’න්ති පුට්ඨෙන ථෙරෙන නිද්දිට්ඨානීති වෙදිතබ්බානි. තානි ච දස –

‘‘අසෙඛො අසෙඛොති, භන්තෙ, වුච්චති, කිත්තාවතා නු ඛො, භන්තෙ, භික්ඛු අසෙඛො හොතීති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අසෙඛාය සම්මාදිට්ඨියා සමන්නාගතො හොති, අසෙඛෙන සම්මාසඞ්කප්පෙන සමන්නාගතො හොති, අසෙඛාය සම්මාවාචාය සමන්නාගතො හොති, අසෙඛෙන සම්මාකම්මන්තෙන සමන්නාගතො හොති, අසෙඛෙන සම්මාආජීවෙන සමන්නාගතො හොති, අසෙඛෙන සම්මාවායාමෙන සමන්නාගතො හොති, අසෙඛාය සම්මාසතියා සමන්නාගතො හොති, අසෙඛෙන සම්මාසමාධිනා සමන්නාගතො හොති, අසෙඛෙන සම්මාඤාණෙන සමන්නාගතො හොති, අසෙඛාය සම්මාවිමුත්තියා සමන්නාගතො හොති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අසෙඛො හොතී’’ති (අ. නි. 10.111). –

එවමාදීසු සුත්තෙසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දකපාඨ-අට්ඨකථාය

කුමාරපඤ්හවණ්ණනා නිට්ඨිතා.