අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකපාඨ-අට්ඨකථා

ඉදානි ¶ යානීධ භූතානීතිඑවමාදිනා මඞ්ගලසුත්තානන්තරං නික්ඛිත්තස්ස රතනසුත්තස්ස අත්ථවණ්ණනාක්කමො අනුප්පත්තො. තස්ස ඉධ නික්ඛෙපප්පයොජනං වත්වා තතො පරං සුපරිසුද්ධෙන තිත්ථෙන නදිතළාකාදීසු සලිලජ්ඣොගාහණමිව සුපරිසුද්ධෙන නිදානෙන ඉමස්ස සුත්තස්ස අත්ථජ්ඣොගාහණං දස්සෙතුං –

‘‘යෙන වුත්තං යදා යත්ථ, යස්මා චෙතං ඉමං නයං;

පකාසෙත්වාන එතස්ස, කරිස්සාමත්ථවණ්ණනං’’.

තත්ථ ¶ යස්මා මඞ්ගලසුත්තෙන අත්තරක්ඛා අකල්යාණකරණකල්යාණාකරණපච්චයානඤ්ච ආසවානං පටිඝාතො දස්සිතො, ඉමඤ්ච සුත්තං පරාරක්ඛං අමනුස්සාදිපච්චයානඤ්ච ආසවානං පටිඝාතං සාධෙති, තස්මා තදනන්තරං නික්ඛිත්තං සියාති.

ඉදං තාවස්ස ඉධ නික්ඛෙපප්පයොජනං.

ඉදානි ‘‘යෙන වුත්තං යදා යත්ථ, යස්මා චෙත’’න්ති එත්ථාහ ‘‘කෙන පනෙතං සුත්තං වුත්තං, කදා කත්ථ, කස්මා ච වුත්ත’’න්ති. වුච්චතෙ – ඉදඤ්හි භගවතා එව වුත්තං, න සාවකාදීහි. තඤ්ච යදා ¶ දුබ්භික්ඛාදීහි උපද්දවෙහි උපද්දුතාය වෙසාලියා ලිච්ඡවීහි රාජගහතො යාචිත්වා භගවා වෙසාලිං ආනීතො, තදා වෙසාලියං තෙසං උපද්දවානං පටිඝාතත්ථාය වුත්තන්ති. අයං තෙසං පඤ්හානං සඞ්ඛෙපවිස්සජ්ජනා. විත්ථාරතො පන වෙසාලිවත්ථුතො පභුති පොරාණෙහි වණ්ණීයති.

තත්රායං වණ්ණනා – බාරාණසිරඤ්ඤො කිර අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි ගබ්භො සණ්ඨාසි, සා තං ¶ ඤත්වා රඤ්ඤො නිවෙදෙසි, රාජා ගබ්භපරිහාරං අදාසි. සා සම්මා පරිහරියමානගබ්භා ගබ්භපරිපාකකාලෙ විජායනඝරං පාවිසි. පුඤ්ඤවතීනං පච්චූසසමයෙ ගබ්භවුට්ඨානං හොති. සා ච තාසං අඤ්ඤතරා, තෙන පච්චූසසමයෙ අලත්තකපටලබන්ධුජීවකපුප්ඵසදිසං මංසපෙසිං විජායි. තතො ‘‘අඤ්ඤා දෙවියො සුවණ්ණබිම්බසදිසෙ පුත්තෙ විජායන්ති, අග්ගමහෙසී මංසපෙසින්ති රඤ්ඤො පුරතො මම අවණ්ණො උප්පජ්ජෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා තෙන අවණ්ණභයෙන තං මංසපෙසිං එකස්මිං භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා අඤ්ඤතරෙන පටිකුජ්ජිත්වා රාජමුද්දිකාය ලඤ්ඡිත්වා ගඞ්ගාය සොතෙ පක්ඛිපාපෙසි. මනුස්සෙහි ඡඩ්ඩිතමත්තෙ දෙවතා ආරක්ඛං සංවිදහිංසු. සුවණ්ණපට්ටකඤ්චෙත්ථ ජාතිහිඞ්ගුලකෙන ‘‘බාරාණසිරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා පජා’’ති ලිඛිත්වා බන්ධිංසු. තතො තං භාජනං ඌමිභයාදීහි අනුපද්දුතං ගඞ්ගාසොතෙන පායාසි.

තෙන ච සමයෙන අඤ්ඤතරො තාපසො ගොපාලකුලං නිස්සාය ගඞ්ගාතීරෙ විහරති. සො පාතොව ගඞ්ගං ඔතරන්තො භාජනං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ¶ පංසුකූලසඤ්ඤාය අග්ගහෙසි. තතො තත්ථ තං අක්ඛරපට්ටකං රාජමුද්දිකාලඤ්ඡනඤ්ච දිස්වා මුඤ්චිත්වා තං මංසපෙසිං අද්දස ¶ , දිස්වානස්ස එතදහොසි ‘‘සියා ගබ්භො, තථා හිස්ස දුග්ගන්ධපූතිභාවො නත්ථී’’ති. තං අස්සමං නෙත්වා සුද්ධෙ ඔකාසෙ ඨපෙසි. අථ අඩ්ඪමාසච්චයෙන ද්වෙ මංසපෙසියො අහෙසුං. තාපසො දිස්වා සාධුතරං ඨපෙසි, තතො පුන අඩ්ඪමාසච්චයෙන එකමෙකිස්සා පෙසියා හත්ථපාදසීසානමත්ථාය පඤ්ච පඤ්ච පිළකා උට්ඨහිංසු. තාපසො දිස්වා පුන සාධුතරං ඨපෙසි. අථ අඩ්ඪමාසච්චයෙන එකා මංසපෙසි සුවණ්ණබිම්බසදිසො දාරකො, එකා දාරිකා අහොසි. තෙසු තාපසස්ස පුත්තසිනෙහො උප්පජ්ජි. අඞ්ගුට්ඨකතො චස්ස ඛීරං නිබ්බත්ති. තතො පභුති ච ඛීරභත්තං ලභති, සො භත්තං භුඤ්ජිත්වා ඛීරං දාරකානං මුඛෙ ආසිඤ්චති. තෙසං යං යං උදරං පවිට්ඨං, තං සබ්බං මණිභාජනගතං විය දිස්සති. එවං ලිච්ඡවී අහෙසුං. අපරෙ පනාහු ‘‘සිබ්බෙත්වා ඨපිතා විය නෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං ලීනා ඡවි අහොසී’’ති. එවං තෙ නිච්ඡවිතාය වා ලීනච්ඡවිතාය වා ලිච්ඡවීති පඤ්ඤායිංසු.

තාපසො දාරකෙ පොසෙන්තො උස්සූරෙ ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති, අතිදිවා පටික්කමති. තස්ස තං බ්යාපාරං ඤත්වා ගොපාලකා ආහංසු, ‘‘භන්තෙ, පබ්බජිතානං දාරකපොසනං පලිබොධො, අම්හාකං දාරකෙ දෙථ, මයං පොසෙස්සාම, තුම්හෙ අත්තනො කම්මං කරොථා’’ති. තාපසො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණි. ගොපාලකා දුතියදිවසෙ මග්ගං සමං කත්වා පුප්ඵෙහි ඔකිරිත්වා ධජපටාකං උස්සාපෙත්වා තූරියෙහි වජ්ජමානෙහි අස්සමං ආගතා. තාපසො ‘‘මහාපුඤ්ඤා දාරකා, අප්පමාදෙන වඩ්ඪෙථ, වඩ්ඪෙත්වා ච අඤ්ඤමඤ්ඤං ආවාහවිවාහං කරොථ, පඤ්චගොරසෙන රාජානං තොසෙත්වා භූමිභාගං ගහෙත්වා ¶ නගරං මාපෙථ, තත්ථ කුමාරං අභිසිඤ්චථා’’ති වත්වා දාරකෙ අදාසි. තෙ ‘‘සාධූ’’ති ¶ පටිස්සුණිත්වා දාරකෙ නෙත්වා පොසෙසුං.

දාරකා වුඩ්ඪිමන්වාය කීළන්තා විවාදට්ඨානෙසු අඤ්ඤෙ ගොපාලදාරකෙ හත්ථෙනපි පාදෙනපි පහරන්ති, තෙ රොදන්ති. ‘‘කිස්ස රොදථා’’ති ච මාතාපිතූහි වුත්තා ‘‘ඉමෙ නිම්මාතාපිතිකා තාපසපොසිතා අම්හෙ අතීව පහරන්තී’’ති වදන්ති. තතො තෙසං මාතාපිතරො ‘‘ඉමෙ දාරකා අඤ්ඤෙ දාරකෙ විහෙඨෙන්ති දුක්ඛාපෙන්ති, න ඉමෙ සඞ්ගහෙතබ්බා, වජ්ජිතබ්බා ඉමෙ’’ති ආහංසු. තතො පභුති කිර සො පදෙසො ‘‘වජ්ජී’’ති ¶ වුච්චති, තියොජනසතං පරිමාණෙන. අථ තං පදෙසං ගොපාලකා රාජානං තොසෙත්වා අග්ගහෙසුං. තත්ථෙව නගරං මාපෙත්වා සොළසවස්සුද්දෙසිකං කුමාරං අභිසිඤ්චිත්වා රාජානං අකංසු. තාය චස්ස දාරිකාය සද්ධිං වාරෙය්යං කත්වා කතිකං අකංසු ‘‘න බාහිරතො දාරිකා ආනෙතබ්බා, ඉතො දාරිකා න කස්සචි දාතබ්බා’’ති. තෙසං පඨමසංවාසෙන ද්වෙ දාරකා ජාතා ධීතා ච පුත්තො ච, එවං සොළසක්ඛත්තුං ද්වෙ ද්වෙ ජාතා. තතො තෙසං දාරකානං යථාක්කමං වඩ්ඪන්තානං ආරාමුය්යානනිවාසට්ඨානපරිවාරසම්පත්තිං ගහෙතුං අප්පහොන්තං තං නගරං තික්ඛත්තුං ගාවුතන්තරෙන ගාවුතන්තරෙන පාකාරෙන පරික්ඛිපිංසු, තස්ස පුනප්පුනං විසාලීකතත්තා වෙසාලීත්වෙව නාමං ජාතං. ඉදං වෙසාලිවත්ථු.

අයං පන වෙසාලී භගවතො උප්පන්නකාලෙ ඉද්ධා වෙපුල්ලප්පත්තා අහොසි. තත්ථ හි රාජූනංයෙව සත්ත සහස්සානි සත්ත සතානි සත්ත ච රාජානො අහෙසුං. තථා යුවරාජසෙනාපතිභණ්ඩාගාරිකප්පභුතීනං ¶ . යථාහ –

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන වෙසාලී ඉද්ධා චෙව හොති ඵීතා ච බහුජනා ආකිණ්ණමනුස්සා සුභික්ඛා ච, සත්ත ච පාසාදසහස්සානි සත්ත ච පාසාදසතානි සත්ත ච පාසාදා, සත්ත ච කූටාගාරසහස්සානි සත්ත ච කූටාගාරසතානි සත්ත ච කූටාගාරානි, සත්ත ච ආරාමසහස්සානි සත්ත ච ආරාමසතානි සත්ත ච ආරාමා, සත්ත ච පොක්ඛරණිසහස්සානි සත්ත ච පොක්ඛරණිසතානි සත්ත ච පොක්ඛරණියො’’ති (මහාව. 326).

සා අපරෙන සමයෙන දුබ්භික්ඛා අහොසි දුබ්බුට්ඨිකා දුස්සස්සා. පඨමං දුග්ගතමනුස්සා මරන්ති ¶ , තෙ බහිද්ධා ඡඩ්ඩෙන්ති. මතමනුස්සානං කුණපගන්ධෙන අමනුස්සා නගරං පවිසිංසු, තතො බහුතරා මරන්ති. තාය පටිකූලතාය සත්තානං අහිවාතරොගො උප්පජ්ජි. ඉති තීහි දුබ්භික්ඛඅමනුස්සරොගභයෙහි උපද්දුතා වෙසාලිනගරවාසිනො උපසඞ්කමිත්වා රාජානං ආහංසු, ‘‘මහාරාජ, ඉමස්මිං නගරෙ තිවිධං භයමුප්පන්නං, ඉතො පුබ්බෙ යාව සත්තමා රාජකුලපරිවට්ටා එවරූපං අනුප්පන්නපුබ්බං, තුම්හාකං මඤ්ඤෙ අධම්මිකත්තෙන ¶ තං එතරහි උප්පන්න’’න්ති. රාජා සබ්බෙ සන්ථාගාරෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ‘‘මය්හං අධම්මිකභාවං විචිනථා’’ති ආහ. තෙ සබ්බං පවෙණිං විචිනන්තා න කිඤ්චි අද්දසංසු.

තතො රඤ්ඤො දොසමදිස්වා ‘‘ඉදං භයං අම්හාකං කථං වූපසමෙය්යා’’ති චින්තෙසුං. තත්ථ එකච්චෙ ඡ සත්ථාරෙ අපදිසිංසු ‘‘එතෙහි ඔක්කන්තමත්තෙ වූපසමෙස්සතී’’ති. එකච්චෙ ආහංසු – ‘‘බුද්ධො කිර ලොකෙ උප්පන්නො, සො භගවා සබ්බසත්තහිතාය ධම්මං දෙසෙති මහිද්ධිකො මහානුභාවො, තෙන ඔක්කන්තමත්තෙ සබ්බභයානි වූපසමෙය්යු’’න්ති. තෙන තෙ අත්තමනා හුත්වා ‘‘කහං පන සො භගවා එතරහි විහරති, අම්හෙහි පෙසිතො ¶ න ආගච්ඡෙය්යා’’ති ආහංසු. අථාපරෙ ආහංසු – ‘‘බුද්ධා නාම අනුකම්පකා, කිස්ස නාගච්ඡෙය්යුං, සො පන භගවා එතරහි රාජගහෙ විහරති, රාජා බිම්බිසාරො තං උපට්ඨහති, සො ආගන්තුං න දදෙය්යා’’ති. ‘‘තෙන හි රාජානං සඤ්ඤාපෙත්වා ආනෙය්යාමා’’ති ද්වෙ ලිච්ඡවිරාජානො මහතා බලකායෙන පහූතං පණ්ණාකාරං දත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං පෙසිංසු ‘‘බිම්බිසාරං සඤ්ඤාපෙත්වා භගවන්තං ආනෙථා’’ති. තෙ ගන්ත්වා රඤ්ඤො පණ්ණාකාරං දත්වා තං පවත්තිං නිවෙදෙත්වා, ‘‘මහාරාජ, භගවන්තං අම්හාකං නගරං පෙසෙහී’’ති ආහංසු. රාජා න සම්පටිච්ඡි, ‘‘තුම්හෙයෙව ජානාථා’’ති ආහ. තෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එවමාහංසු – ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං නගරෙ තීණි භයානි උප්පන්නානි, සචෙ භගවා ආගච්ඡෙය්ය, සොත්ථි නො භවෙය්යා’’ති. භගවා ආවජ්ජෙත්වා ‘‘වෙසාලියං රතනසුත්තෙ වුත්තෙ සා රක්ඛා කොටිසතසහස්සං චක්කවාළානං ඵරිස්සති, සුත්තපරියොසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො භවිස්සතී’’ති අධිවාසෙසි. අථ රාජා බිම්බිසාරො භගවතො අධිවාසනං සුත්වා ‘‘භගවතා වෙසාලිගමනං අධිවාසිත’’න්ති නගරෙ ඝොසනං කාරාපෙත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘කිං, භන්තෙ, සම්පටිච්ඡථ වෙසාලිගමන’’න්ති? ආම, මහාරාජාති. තෙන හි, භන්තෙ, තාව ආගමෙථ, යාව මග්ගං පටියාදෙමීති.

අථ ඛො රාජා බිම්බිසාරො රාජගහස්ස ච ගඞ්ගාය ච අන්තරා පඤ්චයොජනභූමිං සමං කත්වා යොජනෙ යොජනෙ විහාරං මාපෙත්වා භගවතො ගමනකාලං පටිවෙදෙසි. භගවා පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි පරිවුතො ¶ පායාසි. රාජා පඤ්චයොජනං මග්ගං පඤ්චවණ්ණෙහි පුප්ඵෙහි ජාණුමත්තං ඔකිරාපෙත්වා ¶ ධජපටාකපුණ්ණඝටකදලිආදීනි උස්සාපෙත්වා ¶ භගවතො ද්වෙ සෙතච්ඡත්තානි එකමෙකස්ස ච භික්ඛුස්ස එකමෙකං උක්ඛිපාපෙත්වා සද්ධිං අත්තනො පරිවාරෙන පුප්ඵගන්ධාදීහි පූජං කරොන්තො එකෙකස්මිං විහාරෙ භගවන්තං වසාපෙත්වා මහාදානානි දත්වා පඤ්චහි දිවසෙහි ගඞ්ගාතීරං නෙසි. තත්ථ සබ්බාලඞ්කාරෙහි නාවං අලඞ්කරොන්තො වෙසාලිකානං සාසනං පෙසෙසි ‘‘ආගතො භගවා, මග්ගං පටියාදෙත්වා සබ්බෙ භගවතො පච්චුග්ගමනං කරොථා’’ති. තෙ ‘‘දිගුණං පූජං කරිස්සාමා’’ති වෙසාලියා ච ගඞ්ගාය ච අන්තරා තියොජනභූමිං සමං කත්වා භගවතො චත්තාරි එකමෙකස්ස ච භික්ඛුස්ස ද්වෙ ද්වෙ සෙතච්ඡත්තානි සජ්ජෙත්වා පූජං කුරුමානා ගඞ්ගාතීරං ආගන්ත්වා අට්ඨංසු.

අථ බිම්බිසාරො ද්වෙ නාවායො සඞ්ඝටෙත්වා මණ්ඩපං කත්වා පුප්ඵදාමාදීහි අලඞ්කරිත්වා තත්ථ සබ්බරතනමයං බුද්ධාසනං පඤ්ඤපෙසි, භගවා තත්ථ නිසීදි. පඤ්ච සතා භික්ඛූපි නාවං ආරුහිත්වා යථානුරූපං නිසීදිංසු. රාජා භගවන්තං අනුගච්ඡන්තො ගලප්පමාණං උදකං ඔගාහෙත්වා ‘‘යාව, භන්තෙ, භගවා ආගච්ඡති, තාවාහං ඉධෙව ගඞ්ගාතීරෙ වසිස්සාමී’’ති වත්වා නිවත්තො. උපරි දෙවතා යාව අකනිට්ඨභවනා පූජං අකංසු. හෙට්ඨාගඞ්ගානිවාසිනො කම්බලස්සතරාදයො නාගරාජානො පූජං අකංසු. එවං මහතියා පූජාය භගවා යොජනමත්තං අද්ධානං ගඞ්ගාය ගන්ත්වා වෙසාලිකානං සීමන්තරං පවිට්ඨො.

තතො ලිච්ඡවිරාජානො බිම්බිසාරෙන කතපූජාය දිගුණං කරොන්තා ගලප්පමාණෙ උදකෙ භගවන්තං පච්චුග්ගච්ඡිංසු. තෙනෙව ඛණෙන තෙන මුහුත්තෙන විජ්ජුප්පභාවිනද්ධන්ධකාරවිසටකූටො ගළගළායන්තො චතූසු දිසාසු මහාමෙඝො වුට්ඨාසි. අථ භගවතා පඨමපාදෙ ¶ ගඞ්ගාතීරෙ නික්ඛිත්තමත්තෙ පොක්ඛරවස්සං වස්සි. යෙ තෙමෙතුකාමා, තෙ එව තෙමෙන්ති, අතෙමෙතුකාමා න තෙමෙන්ති. සබ්බත්ථ ජාණුමත්තං ඌරුමත්තං කටිමත්තං ගලප්පමාණං උදකං වහති, සබ්බකුණපානි උදකෙන ගඞ්ගං පවෙසිතානි, පරිසුද්ධො භූමිභාගො අහොසි.

ලිච්ඡවිරාජානො භගවන්තං අන්තරා යොජනෙ යොජනෙ වාසාපෙත්වා මහාදානානි දත්වා තීහි දිවසෙහි දිගුණං පූජං කරොන්තා වෙසාලිං නයිංසු ¶ . වෙසාලිං සම්පත්තෙ භගවති සක්කො දෙවානමින්දො දෙවසඞ්ඝපුරක්ඛතො ආගච්ඡි. මහෙසක්ඛානං දෙවතානං සන්නිපාතෙන අමනුස්සා යෙභුය්යෙන පලායිංසු. භගවා නගරද්වාරෙ ඨත්වා ආනන්දත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘ඉමං, ආනන්ද, රතනසුත්තං උග්ගහෙත්වා බලිකම්මූපකරණානි ගහෙත්වා ලිච්ඡවිරාජකුමාරෙහි සද්ධිං වෙසාලියා තිපාකාරන්තරෙ විචරන්තො පරිත්තං කරොහී’’ති රතනසුත්තං අභාසි. ‘‘එවං කෙන පනෙතං සුත්තං වුත්තං ¶ , කදා, කත්ථ, කස්මා ච වුත්ත’’න්ති එතෙසං පඤ්හානං විස්සජ්ජනා විත්ථාරෙන වෙසාලිවත්ථුතො පභුති පොරාණෙහි වණ්ණීයති.

එවං භගවතො වෙසාලිං අනුප්පත්තදිවසෙයෙව වෙසාලිනගරද්වාරෙ තෙසං උපද්දවානං පටිඝාතත්ථාය වුත්තමිදං රතනසුත්තං උග්ගහෙත්වා ආයස්මා ආනන්දො පරිත්තත්ථාය භාසමානො භගවතො පත්තෙන උදකමාදාය සබ්බනගරං අබ්භුක්කිරන්තො අනුවිචරි. යං කිඤ්චීති වුත්තමත්තෙ එව ථෙරෙන යෙ පුබ්බෙ අපලාතා සඞ්කාරකූටභිත්තිප්පදෙසාදිනිස්සිතා අමනුස්සා, තෙ චතූහි ද්වාරෙහි පලායිංසු, ද්වාරානි අනොකාසානි අහෙසුං. තතො එකච්චෙ ද්වාරෙසු ඔකාසං අලභමානා පාකාරං භින්දිත්වා පලාතා. අමනුස්සෙසු ගතමත්තෙසු මනුස්සානං ගත්තෙසු රොගො වූපසන්තො. තෙ නික්ඛමිත්වා සබ්බපුප්ඵගන්ධාදීහි ථෙරං පූජෙසුං. මහාජනො නගරමජ්ඣෙ ¶ සන්ථාගාරං සබ්බගන්ධෙහි ලිම්පිත්වා විතානං කත්වා සබ්බාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරිත්වා තත්ථ බුද්ධාසනං පඤ්ඤපෙත්වා භගවන්තං ආනෙසි.

භගවා සන්ථාගාරං පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. භික්ඛුසඞ්ඝොපි ඛො රාජානො මනුස්සා ච පතිරූපෙ පතිරූපෙ ආසනෙ නිසීදිංසු. සක්කොපි දෙවානමින්දො ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවපරිසාය සද්ධිං උපනිසීදි අඤ්ඤෙ ච දෙවා, ආනන්දත්ථෙරොපි සබ්බං වෙසාලිං අනුවිචරන්තො රක්ඛං කත්වා වෙසාලිනගරවාසීහි සද්ධිං ආගන්ත්වා එකමන්තං නිසීදි. තත්ථ භගවා සබ්බෙසං තදෙව රතනසුත්තං අභාසීති.

එත්තාවතා ච යා ‘‘යෙන වුත්තං යදා යත්ථ, යස්මා චෙතං ඉමං නයං. පකාසෙත්වානා’’ති මාතිකා නික්ඛිත්තා, සා සබ්බප්පකාරෙන විත්ථාරිතා හොති.

1. ඉදානි ¶ ‘‘එතස්ස කරිස්සාමත්ථවණ්ණන’’න්ති වුත්තත්තා අත්ථවණ්ණනා ආරබ්භතෙ. අපරෙ පන වදන්ති ‘‘ආදිතො පඤ්චෙව ගාථා භගවතා වුත්තා, සෙසා පරිත්තකරණසමයෙ ආනන්දත්ථෙරෙනා’’ති. යථා වා තථා වා හොතු, කිං නො ඉමාය පරික්ඛාය, සබ්බථාපි එතස්ස රතනසුත්තස්ස කරිස්සාමත්ථවණ්ණනං.

යානීධ භූතානීති පඨමගාථා. තත්ථ යානීති යාදිසානි අප්පෙසක්ඛානි වා මහෙසක්ඛානි වා. ඉධාති ඉමස්මිං පදෙසෙ, තස්මිං ඛණෙ සන්නිපාතට්ඨානං සන්ධායාහ. භූතානීති කිඤ්චාපි ¶ භූතසද්දො ‘‘භූතස්මිං පාචිත්තිය’’න්ති එවමාදීසු (පාචි. 69) විජ්ජමානෙ. ‘‘භූතමිදන්ති, භික්ඛවෙ ¶ , සමනුපස්සථා’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.401) ඛන්ධපඤ්චකෙ. ‘‘චත්තාරො ඛො, භික්ඛු, මහාභූතා හෙතූ’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 3.86) චතුබ්බිධෙ පථවීධාත්වාදිරූපෙ. ‘‘යො ච කාලඝසො භූතො’’ති එවමාදීසු (ජා. 1.2.190) ඛීණාසවෙ. ‘‘සබ්බෙව නික්ඛිපිස්සන්ති, භූතා ලොකෙ සමුස්සය’’න්ති එවමාදීසු (දී. නි. 2.220) සබ්බසත්තෙ. ‘‘භූතගාමපාතබ්යතායා’’ති එවමාදීසු (පාචි. 90) රුක්ඛාදිකෙ. ‘‘භූතං භූතතො සඤ්ජානාතී’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.3) චාතුමහාරාජිකානං හෙට්ඨා සත්තනිකායං උපාදාය වත්තති. ඉධ පන අවිසෙසතො අමනුස්සෙසු දට්ඨබ්බො.

සමාගතානීති සන්නිපතිතානි. භුම්මානීති භූමියං නිබ්බත්තානි. වා-ඉති විකප්පනෙ. තෙන යානීධ භුම්මානි වා භූතානි සමාගතානීති ඉමමෙකං විකප්පං කත්වා පුන දුතියවිකප්පං කාතුං ‘‘යානි ව අන්තලික්ඛෙ’’ති ආහ. අන්තලික්ඛෙ වා යානි භූතානි නිබ්බත්තානි, තානි සබ්බානි ඉධ සමාගතානීති අත්ථො. එත්ථ ච යාමතො යාව අකනිට්ඨං, තාව නිබ්බත්තානි භූතානි ආකාසෙ පාතුභූතවිමානෙසු නිබ්බත්තත්තා ‘‘අන්තලික්ඛෙ භූතානී’’ති වෙදිතබ්බානි. තතො හෙට්ඨා සිනෙරුතො පභුති යාව භූමියං රුක්ඛලතාදීසු අධිවත්ථානි පථවියඤ්ච නිබ්බත්තානි භූතානි, තානි සබ්බානි භූමියං භූමිපටිබද්ධෙසු ච රුක්ඛලතාපබ්බතාදීසු නිබ්බත්තත්තා ‘‘භුම්මානි භූතානී’’ති වෙදිතබ්බානි.

එවං ¶ භගවා සබ්බානෙව අමනුස්සභූතානි ‘‘භුම්මානි වා යානි ව අන්තලික්ඛෙ’’ති ද්වීහි පදෙහි විකප්පෙත්වා පුන එකෙන පදෙන පරිග්ගහෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘සබ්බෙව භූතා සුමනා භවන්තූ’’ති ආහ. සබ්බෙති අනවසෙසා. එවාති අවධාරණෙ, එකම්පි අනපනෙත්වාති අධිප්පායො. භූතාති අමනුස්සා. සුමනා භවන්තූති සුඛිතමනා පීතිසොමනස්සජාතා භවන්තු. අථොපීති කිච්චන්තරසන්නියොජනත්ථං වාක්යොපාදානෙ නිපාතද්වයං. සක්කච්ච සුණන්තු භාසිතන්ති අට්ඨිං ¶ කත්වා මනසිකත්වා සබ්බං චෙතසා සමන්නාහරිත්වා දිබ්බසම්පත්තිලොකුත්තරසුඛාවහං මම දෙසනං සුණන්තු.

එවමෙත්ථ භගවා ‘‘යානීධ භූතානි සමාගතානී’’ති අනියමිතවචනෙන භූතානි පරිග්ගහෙත්වා පුන ‘‘භුම්මානි වා යානි ව අන්තලික්ඛෙ’’ති ද්විධා විකප්පෙත්වා තතො ‘‘සබ්බෙව භූතා’’ති පුන එකජ්ඣං කත්වා ‘‘සුමනා භවන්තූ’’ති ඉමිනා වචනෙන ආසයසම්පත්තියං නියොජෙන්තො ‘‘සක්කච්ච සුණන්තු භාසිත’’න්ති පයොගසම්පත්තියං, තථා යොනිසොමනසිකාරසම්පත්තියං ¶ පරතොඝොසසම්පත්තියඤ්ච, තථා අත්තසම්මාපණිධිසප්පුරිසූපනිස්සයසම්පත්තීසු සමාධිපඤ්ඤාහෙතුසම්පත්තීසු ච නියොජෙන්තො ගාථං සමාපෙසි.

2. තස්මා හි භූතාති දුතියගාථා. තත්ථ තස්මාති කාරණවචනං. භූතාති ආමන්තනවචනං. නිසාමෙථාති සුණාථ. සබ්බෙති අනවසෙසා. කිං වුත්තං හොති? යස්මා තුම්හෙ දිබ්බට්ඨානානි තත්ථ උපභොගපරිභොගසම්පදඤ්ච පහාය ධම්මස්සවනත්ථං ඉධ සමාගතා, න නටනච්චනාදිදස්සනත්ථං, තස්මා හි භූතා නිසාමෙථ සබ්බෙති. අථ වා ‘‘සුමනා භවන්තු, සක්කච්ච සුණන්තූ’’ති වචනෙන තෙසං සුමනභාවං සක්කච්චං සොතුකම්යතඤ්ච දිස්වා ආහ ‘‘යස්මා තුම්හෙ සුමනභාවෙන අත්තසම්මාපණිධියොනිසොමනසිකාරාසයසුද්ධීහි සක්කච්චං සොතුකම්යතාය සප්පුරිසූපනිස්සයපරතොඝොසපදට්ඨානතො පයොගසුද්ධීහි ච යුත්තා, තස්මා හි භූතා නිසාමෙථ සබ්බෙ’’ති. අථ වා යං ¶ පුරිමගාථාය අන්තෙ ‘‘භාසිත’’න්ති වුත්තං, තං කාරණභාවෙන අපදිසන්තො ආහ ‘‘යස්මා මම භාසිතං නාම අතිදුල්ලභං අට්ඨක්ඛණපරිවජ්ජිතස්ස ඛණස්ස දුල්ලභත්තා, අනෙකානිසංසඤ්ච පඤ්ඤාකරුණාගුණෙන පවත්තත්තා, තඤ්චාහං වත්තුකාමො ‘සුණන්තු භාසිත’න්ති අවොචං, තස්මා හි භූතා නිසාමෙථ සබ්බෙ’’ති. ඉදං ඉමිනා ගාථාපදෙන වුත්තං හොති.

එවමෙතං කාරණං නිරොපෙන්තො අත්තනො භාසිතනිසාමනෙ නියොජෙත්වා නිසාමෙතබ්බං වත්තුමාරද්ධො ¶ ‘‘මෙත්තං කරොථ මානුසියා පජායා’’ති. තස්සත්ථො – යායං තීහි උපද්දවෙහි උපද්දුතා මානුසී පජා, තස්සා මානුසියා පජාය මෙත්තං මිත්තභාවං හිතජ්ඣාසයතං පච්චුපට්ඨපෙථාති. කෙචි පන ‘‘මානුසිකං පජ’’න්ති පඨන්ති, තං භුම්මත්ථාසම්භවා න යුජ්ජති. යම්පි අඤ්ඤෙ අත්ථං වණ්ණයන්ති, සොපි න යුජ්ජති. අධිප්පායො පනෙත්ථ – නාහං බුද්ධොති ඉස්සරියබලෙන වදාමි, අපි තු යං තුම්හාකඤ්ච ඉමිස්සා ච මානුසියා පජාය හිතත්ථං වදාමි ‘‘මෙත්තං කරොථ මානුසියා පජායා’’ති. එත්ථ ච –

‘‘යෙ සත්තසණ්ඩං පථවිං විජෙත්වා,

සම්මාපාසං වාජපෙය්යං නිරග්ගළං.

‘‘මෙත්තස්ස ¶ චිත්තස්ස සුභාවිතස්ස,

‘‘සබ්බෙ ච පාණෙ මනසානුකම්පී, පහූතමරියො පකරොති පුඤ්ඤ’’න්ති. (ඉතිවු. 27; අ. නි. 8.1) –

එවමාදීනං සුත්තානං එකාදසානිසංසානඤ්ච වසෙන යෙ මෙත්තං කරොන්ති, එතෙසං මෙත්තා හිතාති වෙදිතබ්බා.

‘‘දෙවතානුකම්පිතො පොසො, සදා භද්රානි පස්සතී’’ති. (උදා. 76; මහාව. 286) –

එවමාදීනං ¶ සුත්තානං වසෙන යෙසු කයිරති, තෙසම්පි හිතාති වෙදිතබ්බා.

එවං උභයෙසම්පි හිතභාවං දස්සෙන්තො ‘‘මෙත්තං කරොථ මානුසියා’’ති වත්වා ඉදානි උපකාරම්පි දස්සෙන්තො ආහ ¶ ‘‘දිවා ච රත්තො ච හරන්ති යෙ බලිං, තස්මා හි නෙ රක්ඛථ අප්පමත්තා’’ති. තස්සත්ථො – යෙ මනුස්සා චිත්තකම්මකට්ඨකම්මාදීහිපි දෙවතා කත්වා චෙතියරුක්ඛාදීනි ච උපසඞ්කමිත්වා දෙවතා උද්දිස්ස දිවා බලිං කරොන්ති, කාලපක්ඛාදීසු ච රත්තිං බලිං කරොන්ති, සලාකභත්තාදීනි වා දත්වා ආරක්ඛදෙවතා උපාදාය යාව බ්රහ්මදෙවතානං පත්තිදානනිය්යාතනෙන දිවා බලිං කරොන්ති, ඡත්තාරොපනදීපමාලාය සබ්බරත්තිකධම්මස්සවනාදීනි කාරාපෙත්වා පත්තිදානනිය්යාතනෙන ච රත්තිං බලිං කරොන්ති, තෙ කථං න රක්ඛිතබ්බා? යතො එවං දිවා ච රත්තො ච තුම්හෙ උද්දිස්ස කරොන්ති යෙ බලිං, තස්මා හි නෙ රක්ඛථ; තස්මා බලිකම්මකරණාපි තෙ මනුස්සෙ රක්ඛථ ගොපයථ, අහිතං නෙසං අපනෙථ, හිතං උපනෙථ අප්පමත්තා හුත්වා තං කතඤ්ඤුභාවං හදයෙ කත්වා නිච්චමනුස්සරන්තාති.

3. එවං දෙවතාසු මනුස්සානං උපකාරකභාවං දස්සෙත්වා තෙසං උපද්දවවූපසමනත්ථං බුද්ධාදිගුණප්පකාසනෙන ¶ ච දෙවමනුස්සානං ධම්මස්සවනත්ථං ‘‘යංකිඤ්චි විත්ත’’න්තිආදිනා නයෙන සච්චවචනං පයුඤ්ජිතුමාරද්ධො. තත්ථ යංකිඤ්චීති අනියමිතවසෙන අනවසෙසං පරියාදියති යංකිඤ්චි තත්ථ තත්ථ වොහාරූපගං. විත්තන්ති ධනං. තඤ්හි විත්තිං ජනෙතීති විත්තං. ඉධ වාති මනුස්සලොකං නිද්දිසති. හුරං වාති තතො පරං අවසෙසලොකං, තෙන ච ඨපෙත්වා මනුස්සෙ සබ්බලොකග්ගහණෙ පත්තෙ ‘‘සග්ගෙසු වා’’ති පරතො වුත්තත්තා ඨපෙත්වා මනුස්සෙ ච සග්ගෙ ච අවසෙසානං නාගසුපණ්ණාදීනං ගහණං වෙදිතබ්බං.

එවං ඉමෙහි ද්වීහි පදෙහි යං මනුස්සානං වොහාරූපගං අලඞ්කාරපරිභොගූපගඤ්ච ජාතරූපරජතමුත්තාමණිවෙළුරියපවාළලොහිතඞ්කමසාරගල්ලාදිකං, යඤ්ච මුත්තාමණිවාලුකත්ථතාය භූමියා රතනමයවිමානෙසු අනෙකයොජනසතවිත්ථතෙසු ¶ භවනෙසු උප්පන්නානං නාගසුපණ්ණාදීනං විත්තං, තං නිද්දිට්ඨං හොති. සග්ගෙසු වාති කාමාවචරරූපාවචරදෙවලොකෙසු. තෙ ¶ හි සොභනෙන කම්මෙන අජීයන්තීති සග්ගා. සුට්ඨු අග්ගාතිපි සග්ගා. යන්ති යං සසාමිකං වා අසාමිකං වා. රතනන්ති රතිං නයති වහති ජනයති වඩ්ඪෙතීති රතනං. යංකිඤ්චි චිත්තීකතං මහග්ඝං අතුලං දුල්ලභදස්සනං අනොමසත්තපරිභොගඤ්ච, තස්සෙතං අධිවචනං. යථාහ –

‘‘චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;

අනොමසත්තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්චතී’’ති.

පණීතන්ති උත්තමං සෙට්ඨං අතප්පකං. එවං ඉමිනා ගාථාපදෙන යං සග්ගෙසු අනෙකයොජනසතප්පමාණසබ්බරතනමයවිමානසුධම්මවෙජයන්තප්පභුතීසු සසාමිකං, යඤ්ච බුද්ධුප්පාදවිරහෙන අපායමෙව පරිපූරෙන්තෙසු සත්තෙසු සුඤ්ඤවිමානප්පටිබද්ධං අසාමිකං, යං වා පනඤ්ඤම්පි පථවිමහාසමුද්දහිමවන්තාදිනිස්සිතමසාමිකං රතනං, තං නිද්දිට්ඨං හොති.

න නො සමං අත්ථි තථාගතෙනාති න-ඉති පටිසෙධෙ. නො-ඉති අවධාරණෙ. සමන්ති තුල්යං. අත්ථීති විජ්ජති. තථාගතෙනාති බුද්ධෙන. කිං වුත්තං හොති? යං එතං විත්තඤ්ච රතනඤ්ච පකාසිතං, එත්ථ එකම්පි බුද්ධරතනෙන සදිසං රතනං නෙවත්ථි. යම්පි හි තං චිත්තීකතට්ඨෙන රතනං, සෙය්යථිදං – රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස චක්කරතනං මණිරතනඤ්ච, යම්හි උප්පන්නෙ මහාජනො න අඤ්ඤත්ථ චිත්තීකාරං කරොති, න කොචි පුප්ඵගන්ධාදීනි ගහෙත්වා යක්ඛට්ඨානං වා භූතට්ඨානං වා ගච්ඡති, සබ්බොපි ජනො චක්කරතනමණිරතනමෙව චිත්තීකාරං කරොති පූජෙති, තං තං වරං පත්ථෙති, පත්ථිතපත්ථිතඤ්චස්ස එකච්චං සමිජ්ඣති, තම්පි රතනං බුද්ධරතනෙන සමං නත්ථි. යදි හි ¶ චිත්තීකතට්ඨෙන රතනං, තථාගතොව රතනං. තථාගතෙ ¶ හි උප්පන්නෙ යෙ කෙචි මහෙසක්ඛා දෙවමනුස්සා න තෙ අඤ්ඤත්ර චිත්තීකාරං කරොන්ති, න කඤ්චි අඤ්ඤං පූජෙන්ති. තථා හි බ්රහ්මා සහම්පති සිනෙරුමත්තෙන රතනදාමෙන තථාගතං පූජෙසි, යථාබලඤ්ච අඤ්ඤෙ දෙවා මනුස්සා ච බිම්බිසාරකොසලරාජඅනාථපිණ්ඩිකාදයො. පරිනිබ්බුතම්පි භගවන්තං උද්දිස්ස ඡන්නවුතිකොටිධනං විස්සජ්ජෙත්වා අසොකමහාරාජා සකලජම්බුදීපෙ චතුරාසීති විහාරසහස්සානි පතිට්ඨාපෙසි, කො පන වාදො අඤ්ඤෙසං චිත්තීකාරානං. අපිච කස්සඤ්ඤස්ස පරිනිබ්බුතස්සාපි ජාතිබොධිධම්මචක්කප්පවත්තනපරිනිබ්බානට්ඨානානි පටිමාචෙතියාදීනි වා උද්දිස්ස එවං චිත්තීකාරගරුකාරො පවත්තති යථා භගවතො. එවංචිත්තීකතට්ඨෙනාපි තථාගතසමං රතනං නත්ථි.

තථා ¶ යම්පි තං මහග්ඝට්ඨෙන රතනං. සෙය්යථිදං – කාසිකං වත්ථං. යථාහ – ‘‘ජිණ්ණම්පි, භික්ඛවෙ, කාසිකං වත්ථං වණ්ණවන්තඤ්චෙව හොති සුඛසම්ඵස්සඤ්ච මහග්ඝඤ්චා’’ති (අ. නි. 3.100), තම්පි බුද්ධරතනෙන සමං නත්ථි. යදි හි මහග්ඝට්ඨෙන රතනං, තථාගතොව රතනං. තථාගතො හි යෙසං පංසුකම්පි පටිග්ගණ්හාති, තෙසං තං මහප්ඵලං හොති මහානිසංසං සෙය්යථාපි අසොකරඤ්ඤො, ඉදමස්ස මහග්ඝතාය. එවං මහග්ඝතාවචනෙන චෙත්ථ දොසාභාවසාධකං ඉදං සුත්තපදං වෙදිතබ්බං –

‘‘යෙසං ඛො පන සො පටිග්ගණ්හාති චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං, තෙසං තං මහප්ඵලං හොති මහානිසංසං. ඉදමස්ස මහග්ඝතාය වදාමි. සෙය්යථාපි තං, භික්ඛවෙ, කාසිකං වත්ථං මහග්ඝං, තථූපමාහං, භික්ඛවෙ, ඉමං පුග්ගලං වදාමී’’ති (අ. නි. 3.100).

එවං මහග්ඝට්ඨෙනපි තථාගතසමං රතනං නත්ථි.

තථා යම්පි තං අතුලට්ඨෙන ¶ රතනං. සෙය්යථිදං – රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස චක්කරතනං උප්පජ්ජති ඉන්දනීලමණිමයනාභි සත්තරතනමයසහස්සාරං පවාළමයනෙමි රත්තසුවණ්ණමයසන්ධි, යස්ස දසන්නං දසන්නං අරානමුපරි එකං මුණ්ඩාරං හොති වාතං ගහෙත්වා සද්දකරණත්ථං, යෙන කතො සද්දො සුකුසලප්පතාළිතපඤ්චඞ්ගිකතූරියසද්දො විය හොති, යස්ස නාභියා උභොසු පස්සෙසු ද්වෙ සීහමුඛානි හොන්ති, අබ්භන්තරං සකටචක්කස්සෙව සුසිරං. තස්ස කත්තා වා කාරෙතා වා නත්ථි, කම්මපච්චයෙන උතුතො සමුට්ඨාති. යං රාජා දසවිධං චක්කවත්තිවත්තං පූරෙත්වා තදහුපොසථෙ පුණ්ණමදිවසෙ සීසංන්හාතො උපොසථිකො උපරිපාසාදවරගතො සීලානි සොධෙන්තො නිසින්නො පුණ්ණචන්දං ¶ විය සූරියං විය ච උට්ඨෙන්තං පස්සති, යස්ස ද්වාදසයොජනතො සද්දො සුය්යති, යොජනතො වණ්ණො දිස්සති, යං මහාජනෙන ‘‘දුතියො මඤ්ඤෙ චන්දො සූරියො වා උට්ඨිතො’’ති අතිවිය කොතූහලජාතෙන දිස්සමානං නගරස්ස උපරි ආගන්ත්වා රඤ්ඤො අන්තෙපුරස්ස පාචීනපස්සෙ නාතිඋච්චං නාතිනීචං හුත්වා මහාජනස්ස ගන්ධපුප්ඵාදීහි පූජෙතුං, යුත්තට්ඨානෙ අක්ඛාහතං විය තිට්ඨති.

තදෙව ¶ අනුබන්ධමානං හත්ථිරතනං උප්පජ්ජති, සබ්බසෙතො රත්තපාදො සත්තප්පතිට්ඨො ඉද්ධිමා වෙහාසඞ්ගමො උපොසථකුලා වා ඡද්දන්තකුලා වා ආගච්ඡති, උපොසථකුලා ච ආගච්ඡන්තො සබ්බජෙට්ඨො ආගච්ඡති, ඡද්දන්තකුලා සබ්බකනිට්ඨො සික්ඛිතසික්ඛො දමථූපෙතො, සො ද්වාදසයොජනං පරිසං ගහෙත්වා සකලජම්බුදීපං අනුසංයායිත්වා පුරෙපාතරාසමෙව සකං රාජධානිං ආගච්ඡති.

තම්පි අනුබන්ධමානං අස්සරතනං උප්පජ්ජති, සබ්බසෙතො රත්තපාදො කාළසීසො මුඤ්ජකෙසො වලාහකස්සරාජකුලා ආගච්ඡති. සෙසමෙත්ථ හත්ථිරතනසදිසමෙව.

තම්පි අනුබන්ධමානං මණිරතනං ¶ උප්පජ්ජති. සො හොති මණි වෙළුරියො සුභො ජාතිමා අට්ඨංසො සුපරිකම්මකතො ආයාමතො චක්කනාභිසදිසො, වෙපුල්ලපබ්බතා ආගච්ඡති. සො චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙපි අන්ධකාරෙ රඤ්ඤො ධජග්ගං ගතො යොජනං ඔභාසෙති, යස්සොභාසෙන මනුස්සා ‘‘දිවා’’ති මඤ්ඤමානා කම්මන්තෙ පයොජෙන්ති, අන්තමසො කුන්ථකිපිල්ලිකං උපාදාය පස්සන්ති.

තම්පි අනුබන්ධමානං ඉත්ථිරතනං උප්පජ්ජති, පකතිඅග්ගමහෙසී වා හොති, උත්තරකුරුතො වා ආගච්ඡති මද්දරාජකුලතො වා, අතිදීඝතාදිඡදොසවිවජ්ජිතා අතික්කන්තා මානුසවණ්ණං අප්පත්තා දිබ්බවණ්ණං, යස්සා රඤ්ඤො සීතකාලෙ උණ්හානි ගත්තානි හොන්ති, උණ්හකාලෙ සීතානි, සතධා ඵොටිත තූලපිචුනො විය සම්ඵස්සො හොති, කායතො චන්දනගන්ධො වායති, මුඛතො උප්පලගන්ධො, පුබ්බුට්ඨායිනිතාදිඅනෙකගුණසමන්නාගතා ච හොති.

තම්පි අනුබන්ධමානං ගහපතිරතනං උප්පජ්ජති රඤ්ඤො පකතිකම්මකාරො සෙට්ඨි, යස්ස චක්කරතනෙ උප්පන්නමත්තෙ දිබ්බං චක්ඛු පාතුභවති, යෙන සමන්තතො යොජනමත්තෙ නිධිං පස්සති අසාමිකම්පි සසාමිකම්පි, සො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා පවාරෙති ‘‘අප්පොස්සුක්කො ත්වං, දෙව, හොහි, අහං තෙ ධනෙන ධනකරණීයං කරිස්සාමී’’ති.

තම්පි ¶ ¶ අනුබන්ධමානං පරිණායකරතනං උප්පජ්ජති රඤ්ඤො පකතිජෙට්ඨපුත්තො. චක්කරතනෙ උප්පන්නමත්තෙ අතිරෙකපඤ්ඤාවෙය්යත්තියෙන සමන්නාගතො හොති, ද්වාදසයොජනාය පරිසාය චෙතසා චිත්තං පරිජානිත්වා නිග්ගහපග්ගහසමත්ථො හොති, සො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා පවාරෙති ‘‘අප්පොස්සුක්කො ත්වං, දෙව, හොහි, අහං තෙ රජ්ජං අනුසාසිස්සාමී’’ති. යං වා පනඤ්ඤම්පි එවරූපං අතුලට්ඨෙන රතනං, යස්ස න සක්කා තුලයිත්වා තීරයිත්වා අග්ඝො කාතුං ‘‘සතං වා සහස්සං වා අග්ඝති කොටිං වා’’ති. තත්ථ එකරතනම්පි බුද්ධරතනෙන සමං ¶ නත්ථි. යදි හි අතුලට්ඨෙන රතනං, තථාගතොව රතනං. තථාගතො හි න සක්කා සීලතො වා සමාධිතො වා පඤ්ඤාදීනං වා අඤ්ඤතරතො කෙනචි තුලයිත්වා තීරයිත්වා ‘‘එත්තකගුණො වා ඉමිනා සමො වා සප්පටිභාගො වා’’ති පරිච්ඡින්දිතුං. එවං අතුලට්ඨෙනපි තථාගතසමං රතනං නත්ථි.

තථා යම්පි තං දුල්ලභදස්සනට්ඨෙන රතනං, සෙය්යථිදං දුල්ලභපාතුභාවො රාජා චක්කවත්ති, චක්කාදීනි ච තස්ස රතනානි, තම්පි බුද්ධරතනෙන සමං නත්ථි. යදි හි දුල්ලභදස්සනට්ඨෙන රතනං, තථාගතොව රතනං, කුතො චක්කවත්තිආදීනං රතනත්තං. තානි හි එකස්මිංයෙව කප්පෙ අනෙකානි උප්පජ්ජන්ති. යස්මා පන අසඞ්ඛ්යෙය්යෙපි කප්පෙ තථාගතසුඤ්ඤො ලොකො හොති, තස්මා තථාගතොව කදාචි කරහචි උප්පජ්ජනතො දුල්ලභදස්සනො. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා පරිනිබ්බානසමයෙ –

‘‘දෙවතා, ආනන්ද, උජ්ඣායන්ති ‘දූරා ච වතම්හ ආගතා තථාගතං දස්සනාය, කදාචි කරහචි තථාගතා ලොකෙ උප්පජ්ජන්ති අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා, අජ්ජෙව රත්තියා පච්ඡිමෙ යාමෙ තථාගතස්ස පරිනිබ්බානං භවිස්සති, අයඤ්ච මහෙසක්ඛො භික්ඛු භගවතො පුරතො ඨිතො ඔවාරෙන්තො, න මයං ලභාම පච්ඡිමෙ කාලෙ තථාගතං දස්සනායා’’’ති (දී. නි. 2.200).

එවං දුල්ලභදස්සනට්ඨෙනාපි තථාගතසමං රතනං නත්ථි.

තථා යම්පි තං අනොමසත්තපරිභොගට්ඨෙන රතනං. සෙය්යථිදං – රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස චක්කරතනාදි තඤ්හි කොටිසතසහස්සධනානම්පි සත්තභූමිකපාසාදවරතලෙ ¶ වසන්තානම්පි චණ්ඩාලවෙනනෙසාදරථකාරපුක්කුසාදීනං නීචකුලිකානං ඔමකපුරිසානං සුපිනන්තෙපි ¶ පරිභොගත්ථාය න නිබ්බත්තති. උභතො සුජාතස්ස පන රඤ්ඤො ඛත්තියස්සෙව පරිපූරිතදසවිධචක්කවත්තිවත්තස්ස පරිභොගත්ථාය නිබ්බත්තනතො අනොමසත්තපරිභොගංයෙව හොති, තම්පි බුද්ධරතනසමං නත්ථි. යදි හි අනොමසත්තපරිභොගට්ඨෙන ¶ රතනං, තථාගතොව රතනං. තථාගතො හි ලොකෙ ඔමකසත්තසම්මතානං අනුපනිස්සයසම්පන්නානං විපරීතදස්සනානං පූරණකස්සපාදීනං ඡන්නං සත්ථාරානං අඤ්ඤෙසඤ්ච එවරූපානං සුපිනන්තෙපි අපරිභොගො. උපනිස්සයසම්පන්නානං පන චතුප්පදායපි ගාථාය පරියොසානෙ අරහත්තමධිගන්තුං සමත්ථානං නිබ්බෙධිකඤාණදස්සනානං බාහියදාරුචීරියප්පභුතීනං අඤ්ඤෙසඤ්ච මහාකුලප්පසුතානං මහාසාවකානං පරිභොගො, තෙ හි තං දස්සනානුත්තරියසවනානුත්තරියපාරිචරියානුත්තරියාදීනි සාධෙන්තා තථාගතං පරිභුඤ්ජන්ති. එවං අනොමසත්තපරිභොගට්ඨෙනාපි තථාගතසමං රතනං නත්ථි.

යම්පි තං අවිසෙසතො රතිජනනට්ඨෙන රතනං. සෙය්යථිදං – රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස චක්කරතනං. තඤ්හි දිස්වාව රාජා චක්කවත්ති අත්තමනො හොති, එවම්පි තං රඤ්ඤො රතිං ජනෙති. පුන චපරං රාජා චක්කවත්ති වාමෙන හත්ථෙන සුවණ්ණභිඞ්කාරං ගහෙත්වා දක්ඛිණෙන හත්ථෙන චක්කරතනං අබ්භුක්කිරති ‘‘පවත්තතු භවං චක්කරතනං, අභිවිජිනාතු භවං චක්කරතන’’න්ති. තතො චක්කරතනං පඤ්චඞ්ගිකං විය තූරියං මධුරස්සරං නිච්ඡරන්තං ආකාසෙන පුරත්ථිමං දිසං ගච්ඡති ¶ , අන්වදෙව රාජා, චක්කවත්ති චක්කානුභාවෙන ද්වාදසයොජනවිත්ථිණ්ණාය චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය නාතිඋච්චං නාතිනීචං උච්චරුක්ඛානං හෙට්ඨාභාගෙන, නීචරුක්ඛානං උපරිභාගෙන, රුක්ඛෙසු පුප්ඵඵලපල්ලවාදිපණ්ණාකාරං ගහෙත්වා ආගතානං හත්ථතො පණ්ණාකාරඤ්ච ගණ්හන්තො ‘‘එහි ඛො, මහාරාජා’’ති එවමාදිනා පරමනිපච්චකාරෙන ආගතෙ පටිරාජානො ‘‘පාණො න හන්තබ්බො’’තිආදිනා නයෙන අනුසාසන්තො ගච්ඡති. යත්ථ පන රාජා භුඤ්ජිතුකාමො වා දිවාසෙය්යං වා කප්පෙතුකාමො හොති, තත්ථ චක්කරතනං ආකාසා ඔරොහිත්වා උදකාදිසබ්බකිච්චක්ඛමෙ සමෙ භූමිභාගෙ අක්ඛාහතං විය තිට්ඨති. පුන රඤ්ඤො ගමනචිත්තෙ උප්පන්නෙ පුරිමනයෙනෙව සද්දං කරොන්තං ගච්ඡති, තං සුත්වා ද්වාදසයොජනිකාපි පරිසා ආකාසෙන ගච්ඡති ¶ . චක්කරතනං අනුපුබ්බෙන පුරත්ථිමං සමුද්දං අජ්ඣොගාහති, තස්මිං අජ්ඣොගාහන්තෙ උදකං යොජනප්පමාණං අපගන්ත්වා භිත්තීකතං විය තිට්ඨති. මහාජනො යථාකාමං සත්ත රතනානි ගණ්හාති. පුන රාජා සුවණ්ණභිඞ්කාරං ගහෙත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය මම රජ්ජ’’න්ති උදකෙන අබ්භුක්කිරිත්වා නිවත්තති. සෙනා පුරතො හොති, චක්කරතනං පච්ඡතො, රාජා මජ්ඣෙ. චක්කරතනෙන ඔසක්කිතොසක්කිතට්ඨානං උදකං පරිපූරති. එතෙනෙව උපායෙන දක්ඛිණපච්ඡිමුත්තරෙපි සමුද්දෙ ගච්ඡති.

එවං චතුද්දිසං අනුසංයායිත්වා චක්කරතනං තියොජනප්පමාණං ආකාසං ආරොහති. තත්ථ ඨිතො රාජා චක්කරතනානුභාවෙන විජිතවිජයො පඤ්චසතපරිත්තදීපපටිමණ්ඩිතං සත්තයොජනසහස්සපරිමණ්ඩලං ¶ පුබ්බවිදෙහං, තථා අට්ඨයොජනසහස්සපරිමණ්ඩලං උත්තරකුරුං, සත්තයොජනසහස්සපරිමණ්ඩලංයෙව ¶ අපරගොයානං, දසයොජනසහස්සපරිමණ්ඩලං ජම්බුදීපඤ්චාති එවං චතුමහාදීපද්විසහස්සපරිත්තදීපපටිමණ්ඩිතං එකං චක්කවාළං සුඵුල්ලපුණ්ඩරීකවනං විය ඔලොකෙති. එවං ඔලොකයතො චස්ස අනප්පකා රති උප්පජ්ජති. එවම්පි තං චක්කරතනං රඤ්ඤො රතිං ජනෙති, තම්පි බුද්ධරතනසමං නත්ථි. යදි හි රතිජනනට්ඨෙන රතනං, තථාගතොව රතනං, කිං කරිස්සති එතං චක්කරතනං? තථාගතො හි යස්සා දිබ්බාය රතියා චක්කරතනාදීහි සබ්බෙහිපි ජනිතා චක්කවත්තිරති සඞ්ඛම්පි කලම්පි කලභාගම්පි න උපෙති, තතොපි රතිතො උත්තරිතරඤ්ච පණීතතරඤ්ච අත්තනො ඔවාදප්පටිකරානං අසඞ්ඛ්යෙය්යානම්පි දෙවමනුස්සානං පඨමජ්ඣානරතිං දුතියතතියචතුත්ථපඤ්චමජ්ඣානරතිං, ආකාසානඤ්චායතනරතිං, විඤ්ඤාණඤ්චායතනආකිඤ්චඤ්ඤායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනරතිං, සොතාපත්තිමග්ගරතිං, සොතාපත්තිඵලරතිං, සකදාගාමිඅනාගාමිඅරහත්තමග්ගඵලරතිඤ්ච ජනෙති. එවං රතිජනනට්ඨෙනාපි තථාගතසමං රතනං නත්ථීති.

අපිච රතනං නාමෙතං දුවිධං හොති සවිඤ්ඤාණකමවිඤ්ඤාණකඤ්ච. තත්ථ අවිඤ්ඤාණකං චක්කරතනං මණිරතනඤ්ච, යං වා පනඤ්ඤම්පි අනින්ද්රියබද්ධසුවණ්ණරජතාදි, සවිඤ්ඤාණකං හත්ථිරතනාදිපරිණායකරතනපරියොසානං, යං වා පනඤ්ඤම්පි එවරූපං ඉන්ද්රියබද්ධං. එවං දුවිධෙ චෙත්ථ සවිඤ්ඤාණකරතනං අග්ගමක්ඛායති ¶ . කස්මා? යස්මා අවිඤ්ඤාණකං සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාදිරතනං සවිඤ්ඤාණකානං හත්ථිරතනාදීනං අලඞ්කාරත්ථාය උපනීයති.

සවිඤ්ඤාණකරතනම්පි දුවිධං තිරච්ඡානගතරතනං, මනුස්සරතනඤ්ච. තත්ථ මනුස්සරතනං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා? යස්මා තිරච්ඡානගතරතනං මනුස්සරතනස්ස ඔපවය්හං ¶ හොති. මනුස්සරතනම්පි දුවිධං ඉත්ථිරතනං, පුරිසරතනඤ්ච. තත්ථ පුරිසරතනං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා? යස්මා ඉත්ථිරතනං පුරිසරතනස්ස පරිචාරිකත්තං ආපජ්ජති. පුරිසරතනම්පි දුවිධං අගාරිකරතනං, අනගාරිකරතනඤ්ච. තත්ථ අනගාරිකරතනං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා? යස්මා අගාරිකරතනෙසු අග්ගො චක්කවත්තිපි සීලාදිගුණයුත්තං අනගාරිකරතනං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා උපට්ඨහිත්වා පයිරුපාසිත්වා දිබ්බමානුසිකා සම්පත්තියො පාපුණිත්වා අන්තෙ නිබ්බානසම්පත්තිං පාපුණාති.

එවං අනගාරිකරතනම්පි දුවිධං අරියපුථුජ්ජනවසෙන. අරියරතනම්පි දුවිධං සෙඛාසෙඛවසෙන. අසෙඛරතනම්පි දුවිධං සුක්ඛවිපස්සකසමථයානිකවසෙන. සමථයානිකරතනම්පි ¶ දුවිධං සාවකපාරමිප්පත්තමප්පත්තඤ්ච. තත්ථ සාවකපාරමිප්පත්තං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා? ගුණමහන්තතාය. සාවකපාරමිප්පත්තරතනතොපි පච්චෙකබුද්ධරතනං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා? ගුණමහන්තතාය. සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානසදිසාපි හි අනෙකසතා සාවකා එකස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස ගුණානං සතභාගම්පි න උපෙන්ති. පච්චෙකබුද්ධරතනතොපි සම්මාසම්බුද්ධරතනං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා? ගුණමහන්තතාය. සකලම්පි හි ජම්බුදීපං පූරෙත්වා පල්ලඞ්කෙන පල්ලඞ්කං ඝටෙන්තා නිසින්නා පච්චෙකබුද්ධා එකස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස ගුණානං නෙව සඞ්ඛං න කලං න කලභාගං උපෙන්ති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, සත්තා අපදා වා…පෙ… තථාගතො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’තිආදි (අ. නි. 4.34; 5.32; ඉතිවු. 90). එවං කෙනචි පරියායෙන තථාගතසමං රතනං නත්ථි. තෙනාහ භගවා – ‘‘න නො සමං අත්ථි ¶ තථාගතෙනා’’ති.

එවං භගවා බුද්ධරතනස්ස අඤ්ඤෙහි රතනෙහි අසමතං වත්වා ඉදානි තෙසං සත්තානං උප්පන්නඋපද්දවවූපසමත්ථං නෙව ජාතිං න ගොත්තං න කොලපුත්තියං න වණ්ණපොක්ඛරතාදිං නිස්සාය, අපිච ඛො අවීචිමුපාදාය භවග්ගපරියන්තෙ ¶ ලොකෙ සීලසමාධික්ඛන්ධාදීහි ගුණෙහි බුද්ධරතනස්ස අසදිසභාවං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි බුද්ධෙ රතනං පණීතං, එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතූ’’ති.

තස්සත්ථො – ඉදම්පි ඉධ වා හුරං වා සග්ගෙසු වා යංකිඤ්චි අත්ථි විත්තං වා රතනං වා, තෙන සද්ධිං තෙහි තෙහි ගුණෙහි අසමත්තා බුද්ධෙ රතනං පණීතං. යදි හි එතං සච්චං, අථ එතෙන සච්චෙන ඉමෙසං පාණීනං සුවත්ථි හොතු, සොභනානං අත්ථිතා හොතු අරොගතා නිරුපද්දවතාති. එත්ථ ච යථා ‘‘චක්ඛු ඛො, ආනන්ද, සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා’’ති එවමාදීසු (සං. නි. 4.85) අත්තභාවෙන වා අත්තනියභාවෙන වාති අත්ථො. ඉතරථා හි චක්ඛු අත්තා වා අත්තනියං වාති අප්පටිසිද්ධමෙව සියා. එවං රතනං පණීතන්ති රතනත්තං පණීතං, රතනභාවො පණීතොති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉතරථා හි බුද්ධො නෙව රතනන්ති සිජ්ඣෙය්ය. න හි යත්ථ රතනං අත්ථි, තං රතනන්ති න සිජ්ඣති. යත්ථ පන චිත්තීකතාදිඅත්ථසඞ්ඛාතං යෙන වා තෙන වා විධිනා සම්බන්ධගතං රතනං අත්ථි, යස්මා තං රතනත්තමුපාදාය රතනන්ති පඤ්ඤාපීයති, තස්මා තස්ස රතනස්ස අත්ථිතාය රතනන්ති සිජ්ඣති. අථ වා ඉදම්පි බුද්ධෙ රතනන්ති ඉමිනාපි පකාරෙන බුද්ධොව රතනන්ති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. වුත්තමත්තාය ච භගවතා ඉමාය ගාථාය රාජකුලස්ස සොත්ථි ජාතා, භයං වූපසන්තං. ඉමිස්සා ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

4. එවං ¶ ¶ බුද්ධගුණෙන සච්චං වත්වා ඉදානි නිබ්බානධම්මගුණෙන වත්තුමාරද්ධො ‘‘ඛයං විරාග’’න්ති. තත්ථ යස්මා නිබ්බානසච්ඡිකිරියාය රාගාදයො ඛීණා හොන්ති පරික්ඛීණා, යස්මා වා තං තෙසං අනුප්පාදනිරොධක්ඛයමත්තං, යස්මා ච තං රාගාදිවිප්පයුත්තං සම්පයොගතො ච ආරම්මණතො ච, යස්මා වා තම්හි සච්ඡිකතෙ රාගාදයො අච්චන්තං විරත්තා හොන්ති විගතා විද්ධස්තා, තස්මා ඛයන්ති ච විරාගන්ති ච වුච්චති. යස්මා පනස්ස න උප්පාදො පඤ්ඤායති, න වයො, න ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං තස්මා තං න ජායති න ජීයති න මීයතීති කත්වා අමතන්ති වුච්චති. උත්තමත්ථෙන පන අතප්පකට්ඨෙන ච පණීතන්ති. යදජ්ඣගාති යං අජ්ඣගා වින්දි පටිලභි, අත්තනො ඤාණබලෙන සච්ඡාකාසි. සක්යමුනීති ¶ සක්යකුලප්පසුතත්තා සක්යො, මොනෙය්යධම්මසමන්නාගතත්තා මුනි, සක්යො එව මුනි සක්යමුනි. සමාහිතොති අරියමග්ගසමාධිනා සමාහිතචිත්තො. න තෙන ධම්මෙන සමත්ථි කිඤ්චීති තෙන ඛයාදිනාමකෙන සක්යමුනිනා අධිගතෙන ධම්මෙන සමං කිඤ්චි ධම්මජාතං නත්ථි. තස්මා සුත්තන්තරෙපි වුත්තං – ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා, විරාගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’තිආදි (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90).

එවං භගවා නිබ්බානධම්මස්ස අඤ්ඤෙහි ධම්මෙහි අසමතං වත්වා ඉදානි තෙසං සත්තානං උප්පන්නඋපද්දවවූපසමත්ථං ඛයවිරාගාමතපණීතතාගුණෙහි නිබ්බානධම්මරතනස්ස අසදිසභාවං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි ධම්මෙ රතනං පණීතං, එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතූ’’ති. තස්සත්ථො පුරිමගාථාය වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

5. එවං නිබ්බානධම්මගුණෙන සච්චං වත්වා ඉදානි මග්ගධම්මගුණෙන වත්තුමාරද්ධො ‘‘යං බුද්ධසෙට්ඨො’’ති. තත්ථ ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානී’’තිආදිනා නයෙන බුද්ධො ¶ , උත්තමො පසංසනීයො චාති සෙට්ඨො, බුද්ධො ච සො සෙට්ඨො චාති බුද්ධසෙට්ඨො, අනුබුද්ධපච්චෙකබුද්ධසුතබුද්ධඛ්යෙසු වා බුද්ධෙසු සෙට්ඨොති බුද්ධසෙට්ඨො. සො බුද්ධසෙට්ඨො යං පරිවණ්ණයී ‘‘අට්ඨඞ්ගිකොව මග්ගානං, ඛෙමං නිබ්බානපත්තියා’’ති (ම. නි. 2.215) ච ‘‘අරියං වො, භික්ඛවෙ, සම්මාසමාධිං දෙසිස්සාමි සඋපනිසං සපරික්ඛාර’’න්ති (ම. නි. 3.136) ච එවමාදිනා නයෙන තත්ථ තත්ථ ¶ පසංසි පකාසයි. සුචින්ති කිලෙසමලසමුච්ඡෙදකරණතො අච්චන්තවොදානං. සමාධිමානන්තරිකඤ්ඤමාහූති යඤ්ච අත්තනො පවත්තිසමනන්තරං නියමෙනෙව ඵලපදානතො ‘‘ආනන්තරිකසමාධී’’ති ආහු. න හි මග්ගසමාධිම්හි උප්පන්නෙ තස්ස ඵලුප්පත්තිනිසෙධකො කොචි අන්තරායො අත්ථි. යථාහ –

‘‘අයඤ්ච පුග්ගලො සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නො අස්ස, කප්පස්ස ච උඩ්ඩය්හනවෙලා අස්ස, නෙව තාව කප්පො උඩ්ඩය්හෙය්ය, යාවායං පුග්ගලො න සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකරොති, අයං ¶ වුච්චති පුග්ගලො ඨිතකප්පී. සබ්බෙපි මග්ගසමඞ්ගිනො පුග්ගලා ඨිතකප්පිනො’’ති (පු. ප. 17).

සමාධිනා තෙන සමො න විජ්ජතීති තෙන බුද්ධසෙට්ඨපරිවණ්ණිතෙන සුචිනා ආනන්තරිකසමාධිනා සමො රූපාවචරසමාධි වා අරූපාවචරසමාධි වා කොචි න විජ්ජති. කස්මා? තෙසං භාවිතත්තා තත්ථ තත්ථ බ්රහ්මලොකෙ උපපන්නස්සාපි පුන නිරයාදීසුපි උපපත්තිසම්භවතො, ඉමස්ස ච අරහත්තසමාධිස්ස භාවිතත්තා අරියපුග්ගලස්ස සබ්බූපපත්තිසමුග්ඝාතසම්භවතො. තස්මා සුත්තන්තරෙපි වුත්තං – ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා ¶ සඞ්ඛතා…පෙ… අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’තිආදි (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90).

එවං භගවා ආනන්තරිකසමාධිස්ස අඤ්ඤෙහි සමාධීහි අසමතං වත්වා ඉදානි පුරිමනයෙනෙව මග්ගධම්මරතනස්ස අසදිසභාවං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි ධම්මෙ…පෙ… හොතූ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

6. එවං මග්ගධම්මගුණෙනාපි සච්චං වත්වා ඉදානි සඞ්ඝගුණෙනාපි වත්තුමාරද්ධො ‘‘යෙ පුග්ගලා’’ති. තත්ථ යෙති අනියමෙත්වා උද්දෙසො. පුග්ගලාති සත්තා. අට්ඨාති තෙසං ගණනපරිච්ඡෙදො. තෙ හි චත්තාරො ච පටිපන්නා චත්තාරො ච ඵලෙ ඨිතාති අට්ඨ හොන්ති. සතං පසත්ථාති සප්පුරිසෙහි බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකෙහි අඤ්ඤෙහි ච දෙවමනුස්සෙහි පසත්ථා. කස්මා? සහජාතසීලාදිගුණයොගා. තෙසඤ්හි චම්පකවකුලකුසුමාදීනං සහජාතවණ්ණගන්ධාදයො විය සහජාතා සීලසමාධිආදයො ගුණා, තෙන තෙ වණ්ණගන්ධාදිසම්පන්නානි විය පුප්ඵානි දෙවමනුස්සානං ¶ සතං පියා මනාපා පසංසනීයා ච හොන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘යෙ පුග්ගලා අට්ඨසතං පසත්ථා’’ති.

අථ වා යෙති අනියමෙත්වා උද්දෙසො. පුග්ගලාති සත්තා. අට්ඨසතන්ති තෙසං ගණනපරිච්ඡෙදො. තෙ හි එකබීජී කොලංකොලො සත්තක්ඛත්තුපරමොති තයො සොතාපන්නා. කාමරූපාරූපභවෙසු අධිගතඵලා ¶ තයො සකදාගාමිනො. තෙ සබ්බෙපි චතුන්නං පටිපදානං වසෙන චතුවීසති. අන්තරාපරිනිබ්බායී, උපහච්චපරිනිබ්බායී, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී, අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී, උද්ධංසොතො, අකනිට්ඨගාමීති අවිහෙසු පඤ්ච. තථා අතප්පසුදස්සසුදස්සීසු ¶ . අකනිට්ඨෙසු පන උද්ධංසොතවජ්ජා චත්තාරොති චතුවීසති අනාගාමිනො. සුක්ඛවිපස්සකො සමථයානිකොති ද්වෙ අරහන්තො. චත්තාරො මග්ගට්ඨාති චතුපඤ්ඤාස. තෙ සබ්බෙපි සද්ධාධුරපඤ්ඤාධුරානං වසෙන දිගුණා හුත්වා අට්ඨසතං හොන්ති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

චත්තාරි එතානි යුගානි හොන්තීති තෙ සබ්බෙපි අට්ඨ වා අට්ඨසතං වාති විත්ථාරවසෙන උද්දිට්ඨපුග්ගලා සඞ්ඛෙපවසෙන සොතාපත්තිමග්ගට්ඨො ඵලට්ඨොති එකං යුගං, එවං යාව අරහත්තමග්ගට්ඨො ඵලට්ඨොති එකං යුගන්ති චත්තාරි යුගානි හොන්ති. තෙ දක්ඛිණෙය්යාති එත්ථ තෙති පුබ්බෙ අනියමෙත්වා උද්දිට්ඨානං නියමෙත්වා නිද්දෙසො. යෙ පුග්ගලා විත්ථාරවසෙන අට්ඨ වා, අට්ඨසතං වා, සඞ්ඛෙපවසෙන චත්තාරි යුගානි හොන්තීති වුත්තා, සබ්බෙපි තෙ දක්ඛිණං අරහන්තීති දක්ඛිණෙය්යා. දක්ඛිණා නාම කම්මඤ්ච කම්මවිපාකඤ්ච සද්දහිත්වා ‘‘එස මෙ ඉදං වෙජ්ජකම්මං වා ජඞ්ඝපෙසනිකං වා කරිස්සතී’’ති එවමාදීනි අනපෙක්ඛිත්වා දිය්යමානො දෙය්යධම්මො, තං අරහන්ති නාම සීලාදිගුණයුත්තා පුග්ගලා, ඉමෙ ච තාදිසා, තෙන වුච්චන්ති ‘‘තෙ දක්ඛිණෙය්යා’’ති.

සුගතස්ස සාවකාති භගවා සොභනෙන ගමනෙන යුත්තත්තා, සොභනඤ්ච ඨානං ගතත්තා, සුට්ඨු ච ගතත්තා, සුට්ඨු එව ච ගදත්තා සුගතො, තස්ස සුගතස්ස. සබ්බෙපි තෙ වචනං සුණන්තීති සාවකා. කාමඤ්ච අඤ්ඤෙපි සුණන්ති, න පන සුත්වා කත්තබ්බකිච්චං කරොන්ති, ඉමෙ පන සුත්වා කත්තබ්බං ධම්මානුධම්මප්පටිපත්තිං කත්වා මග්ගඵලානි පත්තා, තස්මා ‘‘සාවකා’’ති වුච්චන්ති. එතෙසු දින්නානි මහප්ඵලානීති එතෙසු සුගතසාවකෙසු අප්පකානිපි දානානි දින්නානි පටිග්ගාහකතො දක්ඛිණාවිසුද්ධිභාවං උපගතත්තා මහප්ඵලානි හොන්ති. තස්මා සුත්තන්තරෙපි වුත්තං –

‘‘යාවතා ¶ , භික්ඛවෙ ¶ , සඞ්ඝා වා ගණා වා තථාගතසාවකසඞ්ඝො, තෙසං අග්ගමක්ඛායති, යදිදං චත්තාරි පුරිසයුගානි අට්ඨ පුරිසපුග්ගලා, එස භගවතො සාවකසඞ්ඝො…පෙ… අග්ගො විපාකො හොතී’’ති (අ. නි. 4.34; 5.32; ඉතිවු. 90).

එවං ¶ භගවා සබ්බෙසම්පි මග්ගට්ඨඵලට්ඨානං වසෙන සඞ්ඝරතනස්ස ගුණං වත්වා ඉදානි තමෙව ගුණං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි සඞ්ඝෙ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

7. එවං මග්ගට්ඨඵලට්ඨානං වසෙන සඞ්ඝගුණෙන සච්චං වත්වා ඉදානි තතො එකච්චානං ඵලසමාපත්තිසුඛමනුභවන්තානං ඛීණාසවපුග්ගලානංයෙව ගුණෙන වත්තුමාරද්ධො ‘‘යෙ සුප්පයුත්තා’’ති. තත්ථ යෙති අනියමිතුද්දෙසවචනං. සුප්පයුත්තාති සුට්ඨු පයුත්තා, අනෙකවිහිතං අනෙසනං පහාය සුද්ධාජීවිතං නිස්සාය විපස්සනාය අත්තානං පයුඤ්ජිතුමාරද්ධාති අත්ථො. අථ වා සුප්පයුත්තාති සුවිසුද්ධකායවචීපයොගසමන්නාගතා, තෙන තෙසං සීලක්ඛන්ධං දස්සෙති. මනසා දළ්හෙනාති දළ්හෙන මනසා, ථිරසමාධියුත්තෙන චෙතසාති අත්ථො. තෙන තෙසං සමාධික්ඛන්ධං දස්සෙති. නික්කාමිනොති කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛා හුත්වා පඤ්ඤාධුරෙන වීරියෙන සබ්බකිලෙසෙහි කතනික්කමනා. තෙන තෙසං වීරියසම්පන්නං පඤ්ඤක්ඛන්ධං දස්සෙති.

ගොතමසාසනම්හීති ගොත්තතො ගොතමස්ස තථාගතස්සෙව සාසනම්හි. තෙන ඉතො බහිද්ධා නානප්පකාරම්පි අමරතපං කරොන්තානං සුප්පයොගාදිගුණාභාවතො කිලෙසෙහි නික්කමනාභාවං දස්සෙති. තෙති පුබ්බෙ උද්දිට්ඨානං නිද්දෙසවචනං. පත්තිපත්තාති එත්ථ පත්තබ්බාති පත්ති, පත්තබ්බා නාම පත්තුං අරහා, යං පත්වා අච්චන්තයොගක්ඛෙමිනො ¶ හොන්ති, අරහත්තඵලස්සෙතං අධිවචනං, තං පත්තිං පත්තාති පත්තිපත්තා. අමතන්ති නිබ්බානං. විගය්හාති ආරම්මණවසෙන විගාහිත්වා. ලද්ධාති ලභිත්වා. මුධාති අබ්යයෙන කාකණිකමත්තම්පි බ්යයං අකත්වා. නිබ්බුතින්ති පටිප්පස්සද්ධකිලෙසදරථං ඵලසමාපත්තිං. භුඤ්ජමානාති අනුභවමානා. කිං වුත්තං හොති? යෙ ඉමස්මිං ගොතමසාසනම්හි සීලසම්පන්නත්තා සුප්පයුත්තා, සමාධිසම්පන්නත්තා මනසා දළ්හෙන, පඤ්ඤාසම්පන්නත්තා නික්කාමිනො ¶ , තෙ ඉමාය සම්මාපටිපදාය අමතං විගය්හ මුධා ලද්ධා ඵලසමාපත්තිසඤ්ඤිතං නිබ්බුතිං භුඤ්ජමානා පත්තිපත්තා නාම හොන්තීති.

එවං ¶ භගවා ඵලසමාපත්තිසුඛමනුභවන්තානං ඛීණාසවපුග්ගලානමෙව වසෙන සඞ්ඝරතනස්ස ගුණං වත්වා ඉදානි තමෙව ගුණං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි සඞ්ඝෙ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

8. එවං ඛීණාසවපුග්ගලානං ගුණෙන සඞ්ඝාධිට්ඨානං සච්චං වත්වා ඉදානි බහුජනපච්චක්ඛෙන සොතාපන්නස්සෙව ගුණෙන වත්තුමාරද්ධො ‘‘යථින්දඛීලො’’ති. තත්ථ යථාති උපමාවචනං. ඉන්දඛීලොති නගරද්වාරවිනිවාරණත්ථං උම්මාරබ්භන්තරෙ අට්ඨ වා දස වා හත්ථෙ පථවිං ඛණිත්වා ආකොටිතස්ස සාරදාරුමයථම්භස්සෙතං අධිවචනං. පථවින්ති භූමිං. සිතොති අන්තො පවිසිත්වා නිස්සිතො. සියාති භවෙය්ය. චතුබ්භි වාතෙහීති චතූහි දිසාහි ආගතෙහි වාතෙහි. අසම්පකම්පියොති කම්පෙතුං වා චාලෙතුං වා අසක්කුණෙය්යො. තථූපමන්ති තථාවිධං. සප්පුරිසන්ති උත්තමපුරිසං. වදාමීති භණාමි. යො අරියසච්චානි අවෙච්ච පස්සතීති යො චත්තාරි අරියසච්චානි පඤ්ඤාය අජ්ඣොගාහෙත්වා පස්සති. තත්ථ අරියසච්චානි කුමාරපඤ්හෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා හි ඉන්දඛීලො ¶ ගම්භීරනෙමතාය පථවිස්සිතො චතුබ්භි වාතෙහි අසම්පකම්පියො සියා, ඉමම්පි සප්පුරිසං තථූපමමෙව වදාමි, යො අරියසච්චානි අවෙච්ච පස්සති. කස්මා? යස්මා සොපි ඉන්දඛීලො විය චතූහි වාතෙහි සබ්බතිත්ථියවාදවාතෙහි අසම්පකම්පියො හොති, තම්හා දස්සනා කෙනචි කම්පෙතුං වා චාලෙතුං වා අසක්කුණෙය්යො. තස්මා සුත්තන්තරෙපි වුත්තං –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, අයොඛීලො වා ඉන්දඛීලො වා ගම්භීරනෙමො සුනිඛාතො අචලො අසම්පකම්පී, පුරත්ථිමාය චෙපි දිසාය ආගච්ඡෙය්ය භුසා වාතවුට්ඨි, නෙව නං සඞ්කම්පෙය්ය න සම්පකම්පෙය්ය න සම්පචාලෙය්ය. පච්ඡිමාය…පෙ… දක්ඛිණාය, උත්තරායපි චෙ…පෙ… න සම්පචාලෙය්ය. තං කිස්ස හෙතු? ගම්භීරත්තා, භික්ඛවෙ, නෙමස්ස ¶ , සුනිඛාතත්තා ඉන්දඛීලස්ස. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යෙ ච ඛො කෙචි සමණා වා ¶ බ්රාහ්මණා වා ‘ඉදං දුක්ඛන්ති…පෙ… පටිපදා’ති යථාභූතං පජානන්ති, තෙ න අඤ්ඤස්ස සමණස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා මුඛං ඔලොකෙන්ති ‘අයං නූන භවං ජානං ජානාති, පස්සං පස්සතී’ති. තං කිස්ස හෙතු? සුදිට්ඨත්තා, භික්ඛවෙ, චතුන්නං අරියසච්චාන’’න්ති (සං. නි. 5.1109).

එවං භගවා බහුජනපච්චක්ඛස්ස සොතාපන්නස්සෙව වසෙන සඞ්ඝරතනස්ස ගුණං වත්වා ඉදානි තමෙව ගුණං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි සඞ්ඝෙ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

9. එවං අවිසෙසතො සොතාපන්නස්ස ගුණෙන සඞ්ඝාධිට්ඨානං සච්චං වත්වා ඉදානි යෙ තෙ තයො සොතාපන්නා එකබීජී කොලංකොලො සත්තක්ඛත්තුපරමොති. යථාහ –

‘‘ඉධෙකච්චො පුග්ගලො තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා සොතාපන්නො හොති…පෙ… සො එකංයෙව භවං නිබ්බත්තිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති, අයං එකබීජී. තථා ද්වෙ වා තීණි වා කුලානි සන්ධාවිත්වා ¶ සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති, අයං කොලංකොලො. තථා සත්තක්ඛත්තුං දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති, අයං සත්තක්ඛත්තුපරමො’’ති (පු. ප. 31-33).

තෙසං සබ්බකනිට්ඨස්ස සත්තක්ඛත්තුපරමස්ස ගුණෙන වත්තුමාරද්ධො ‘‘යෙ අරියසච්චානී’’ති. තත්ථ යෙ අරියසච්චානීති එතං වුත්තනයමෙව. විභාවයන්තීති පඤ්ඤාඔභාසෙන සච්චප්පටිච්ඡාදකං කිලෙසන්ධකාරං විධමිත්වා අත්තනො පකාසානි පාකටානි කරොන්ති. ගම්භීරපඤ්ඤෙනාති අප්පමෙය්යපඤ්ඤතාය සදෙවකස්ස ලොකස්ස ඤාණෙන අලබ්භනෙය්යප්පතිට්ඨපඤ්ඤෙන, සබ්බඤ්ඤුනාති වුත්තං හොති. සුදෙසිතානීති සමාසබ්යාසසාකල්යවෙකල්යාදීහි තෙහි තෙහි නයෙහි සුට්ඨු දෙසිතානි. කිඤ්චාපි තෙ හොන්ති ¶ භුසං පමත්තාති තෙ විභාවිතඅරියසච්චා පුග්ගලා කිඤ්චාපි දෙවරජ්ජචක්කවත්තිරජ්ජාදිප්පමාදට්ඨානං ආගම්ම භුසං පමත්තා හොන්ති, තථාපි සොතාපත්තිමග්ගඤාණෙන අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධෙන ඨපෙත්වා සත්ත භවෙ අනමතග්ගෙ සංසාරෙ යෙ උප්පජ්ජෙය්යුං නාමඤ්ච රූපඤ්ච, තෙසං නිරුද්ධත්තා අත්ථඞ්ගතත්තා න අට්ඨමං භවං ආදියන්ති, සත්තමභවෙ එව පන විපස්සනං ආරභිත්වා අරහත්තං පාපුණන්ති.

එවං ¶ භගවා සත්තක්ඛත්තුපරමවසෙන සඞ්ඝරතනස්ස ගුණං වත්වා ඉදානි තමෙව ගුණං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි සඞ්ඝෙ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

10. එවං සත්තක්ඛත්තුපරමස්ස අට්ඨමං භවං අනාදියනගුණෙන සඞ්ඝාධිට්ඨානං සච්චං වත්වා ඉදානි තස්සෙව සත්ත භවෙ ආදියතොපි අඤ්ඤෙහි අප්පහීනභවාදානෙහි පුග්ගලෙහි විසිට්ඨෙන ගුණෙන වත්තුමාරද්ධො ‘‘සහාවස්සා’’ති ¶ . තත්ථ සහාවාති සද්ධිංයෙව. අස්සාති ‘‘න තෙ භවං අට්ඨමමාදියන්තී’’ති වුත්තෙසු අඤ්ඤතරස්ස. දස්සනසම්පදායාති සොතාපත්තිමග්ගසම්පත්තියා. සොතාපත්තිමග්ගො හි නිබ්බානං දිස්වා කත්තබ්බකිච්චසම්පදාය සබ්බපඨමං නිබ්බානදස්සනතො ‘‘දස්සන’’න්ති වුච්චති, තස්ස අත්තනි පාතුභාවො දස්සනසම්පදා, තාය දස්සනසම්පදාය සහ එව. තයස්සු ධම්මා ජහිතා භවන්තීති එත්ථ අස්සු-ඉති පදපූරණමත්තෙ නිපාතො ‘‘ඉදං සු මෙ, සාරිපුත්ත, මහාවිකටභොජනස්මිං හොතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.156) විය. යතො සහාවස්ස දස්සනසම්පදාය තයො ධම්මා ජහිතා භවන්ති පහීනා හොන්තීති අයමෙත්ථ අත්ථො.

ඉදානි ජහිතධම්මදස්සනත්ථමාහ ‘‘සක්කායදිට්ඨී විචිකිච්ඡිතඤ්ච, සීලබ්බතං වාපි යදත්ථි කිඤ්චී’’ති. තත්ථ සති කායෙ විජ්ජමානෙ උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකාඛ්යෙ කායෙ වීසතිවත්ථුකා දිට්ඨි සක්කායදිට්ඨි, සතී වා තත්ථ කායෙ දිට්ඨීතිපි සක්කායදිට්ඨි, යථාවුත්තප්පකාරෙ කායෙ විජ්ජමානා දිට්ඨීති අත්ථො. සතියෙව වා කායෙ දිට්ඨීතිපි සක්කායදිට්ඨි, යථාවුත්තප්පකාරෙ කායෙ විජ්ජමානෙ ¶ රූපාදිසඞ්ඛාතො අත්තාති එවං පවත්තා දිට්ඨීති අත්ථො. තස්සා ච පහීනත්තා සබ්බදිට්ඨිගතානි පහීනානෙව හොන්ති. සා හි නෙසං මූලං. සබ්බකිලෙසබ්යාධිවූපසමනතො පඤ්ඤා‘‘චිකිච්ඡිත’’න්ති වුච්චති, තං පඤ්ඤාචිකිච්ඡිතං ඉතො විගතං, තතො වා පඤ්ඤාචිකිච්ඡිතා ඉදං විගතන්ති විචිකිච්ඡිතං. ‘‘සත්ථරි කඞ්ඛතී’’තිආදිනා (ධ. ස. 1008; විභ. 915) නයෙන වුත්තාය අට්ඨවත්ථුකාය විමතියා එතං අධිවචනං. තස්සා පහීනත්තා සබ්බානිපි විචිකිච්ඡිතානි පහීනානි හොන්ති. තඤ්හි නෙසං මූලං. ‘‘ඉතො බහිද්ධා සමණබ්රාහ්මණානං ¶ සීලෙන සුද්ධි වතෙන සුද්ධී’’ති එවමාදීසු (ධ. ස. 1222; විභ. 938) ආගතං ගොසීලකුක්කුරසීලාදිකං සීලං ගොවතකුක්කුරවතාදිකඤ්ච වතං සීලබ්බතන්ති වුච්චති, තස්ස පහීනත්තා සබ්බම්පි නග්ගියමුණ්ඩිකාදිඅමරතපං පහීනං හොති. තඤ්හි තස්ස මූලං, තෙනෙව සබ්බාවසානෙ වුත්තං ‘‘යදත්ථි කිඤ්චී’’ති. දුක්ඛදස්සනසම්පදාය චෙත්ථ සක්කායදිට්ඨි ¶ සමුදයදස්සනසම්පදාය විචිකිච්ඡිතං, මග්ගදස්සනනිබ්බානදස්සනසම්පදාය සීලබ්බතං පහීයතීති විඤ්ඤාතබ්බං.

11. එවමස්ස කිලෙසවට්ටප්පහානං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්මිං කිලෙසවට්ටෙ සති යෙන විපාකවට්ටෙන භවිතබ්බං, තප්පහානා තස්සාපි පහානං දීපෙන්තො ආහ ‘‘චතූහපායෙහි ච විප්පමුත්තො’’ති. තත්ථ චත්තාරො අපායා නාම නිරයතිරච්ඡානපෙත්තිවිසයඅසුරකායා. තෙහි එස සත්ත භවෙ ආදියන්තොපි විප්පමුත්තොති අත්ථො.

එවමස්ස විපාකවට්ටප්පහානං දස්සෙත්වා ඉදානි යමස්ස විපාකවට්ටස්ස මූලභූතං කම්මවට්ටං, තස්සාපි පහානං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඡච්චාභිඨානානි අභබ්බ කාතු’’න්ති. තත්ථ අභිඨානානීති ඔළාරිකට්ඨානානි, තානි එස ඡ අභබ්බො කාතුං. තානි ච ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො මාතරං ජීවිතා වොරොපෙය්යා’’තිආදිනා (අ. නි. 1.271; ම. නි. 3.128; විභ. 809) නයෙන එකකනිපාතෙ වුත්තානි මාතුඝාතපිතුඝාතඅරහන්තඝාතලොහිතුප්පාදසඞ්ඝභෙදඅඤ්ඤසත්ථාරුද්දෙසකම්මානීති වෙදිතබ්බානි. තානි හි කිඤ්චාපි දිට්ඨිසම්පන්නො අරියසාවකො කුන්ථකිපිල්ලිකම්පි ජීවිතා න වොරොපෙති, අපිච ¶ ඛො පන පුථුජ්ජනභාවස්ස විගරහණත්ථං වුත්තානි. පුථුජ්ජනො හි අදිට්ඨිසම්පන්නත්තා එවංමහාසාවජ්ජානි අභිඨානානිපි කරොති, දස්සනසම්පන්නො පන අභබ්බො තානි කාතුන්ති. අභබ්බග්ගහණඤ්චෙත්ථ භවන්තරෙපි අකරණදස්සනත්ථං. භවන්තරෙපි හි එස අත්තනො අරියසාවකභාවං අජානන්තොපි ධම්මතාය එව එතානි වා ඡ පකතිපාණාතිපාතාදීනි ¶ වා පඤ්ච වෙරානි අඤ්ඤසත්ථාරුද්දෙසෙන සහ ඡ ඨානානි න කරොති, යානි සන්ධාය එකච්චෙ ‘‘ඡ ඡාභිඨානානී’’තිපි පඨන්ති. මතමච්ඡග්ගාහාදයො චෙත්ථ අරියසාවකගාමදාරකානං නිදස්සනං.

එවං භගවා සත්ත භවෙ ආදියතොපි අරියසාවකස්ස අඤ්ඤෙහි අප්පහීනභවාදානෙහි පුග්ගලෙහි විසිට්ඨගුණවසෙන සඞ්ඝරතනස්ස ගුණං වත්වා ඉදානි තමෙව ගුණං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි සඞ්ඝෙ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

12. එවං ¶ සත්ත භවෙ ආදියතොපි අඤ්ඤෙහි අප්පහීනභවාදානෙහි පුග්ගලෙහි විසිට්ඨගුණෙන සඞ්ඝාධිට්ඨානං සච්චං වත්වා ඉදානි න කෙවලං දස්සනසම්පන්නො ඡ අභිඨානානි අභබ්බො කාතුං, කින්තු අප්පමත්තකම්පි පාපකම්මං කත්වා තස්ස පටිච්ඡාදනායපි අභබ්බොති පමාදවිහාරිනොපි දස්සනසම්පන්නස්ස කතප්පටිච්ඡාදනාභාවගුණෙන වත්තුමාරද්ධො ‘‘කිඤ්චාපි සො කම්ම කරොති පාපක’’න්ති.

තස්සත්ථො – සො දස්සනසම්පන්නො කිඤ්චාපි සතිසම්මොසෙන පමාදවිහාරං ආගම්ම යං තං භගවතා ලොකවජ්ජං සඤ්චිච්චාතික්කමනං සන්ධාය වුත්තං ‘‘යං මයා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තං මම සාවකා ජීවිතහෙතුපි නාතික්කමන්තී’’ති (චූළව. 385; උදා. 45) තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං කුටිකාරසහසෙය්යාදිං පණ්ණත්තිවජ්ජවීතික්කමසඞ්ඛාතං බුද්ධප්පතිකුට්ඨං කායෙන පාපකම්මං කරොති, පදසොධම්මඋත්තරිඡප්පඤ්චවාචාධම්මදෙසනසම්ඵප්පලාපඵරුසවචනාදිං වා වාචාය ¶ , උද චෙතසා වා කත්ථචි ලොභදොසුප්පාදනං ජාතරූපාදිසාදියනං චීවරාදිපරිභොගෙසු අපච්චවෙක්ඛණාදිං වා පාපකම්මං කරොති. අභබ්බො සො තස්ස ¶ පටිච්ඡදාය න සො තං ‘‘ඉදං අකප්පියමකරණීය’’න්ති ජානිත්වා මුහුත්තම්පි පටිච්ඡාදෙති, තංඛණං එව පන සත්ථරි වා විඤ්ඤූසු වා සබ්රහ්මචාරීසු ආවි කත්වා යථාධම්මං පටිකරොති, ‘‘න පුන කරිස්සාමී’’ති එවං සංවරිතබ්බං වා සංවරති. කස්මා? යස්මා අභබ්බතා දිට්ඨපදස්ස වුත්තා, එවරූපම්පි පාපකම්මං කත්වා තස්ස පටිච්ඡාදාය දිට්ඨනිබ්බානපදස්ස දස්සනසම්පන්නස්ස පුග්ගලස්ස අභබ්බතා වුත්තාති අත්ථො.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දහරො කුමාරො මන්දො උත්තානසෙය්යකො හත්ථෙන වා පාදෙන වා අඞ්ගාරං අක්කමිත්වා ඛිප්පමෙව පටිසංහරති, එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, ධම්මතා එසා දිට්ඨිසම්පන්නස්ස පුග්ගලස්ස, කිඤ්චාපි තථාරූපිං ආපත්තිං ආපජ්ජති, යථාරූපාය ආපත්තියා වුට්ඨානං පඤ්ඤායති. අථ ඛො නං ඛිප්පමෙව සත්ථරි වා විඤ්ඤූසු වා සබ්රහ්මචාරීසු දෙසෙති විවරති උත්තානීකරොති, දෙසෙත්වා විවරිත්වා උත්තානීකත්වා ආයතිං සංවරං ආපජ්ජතී’’ති (ම. නි. 1.496).

එවං භගවා පමාදවිහාරිනොපි දස්සනසම්පන්නස්ස කතප්පටිච්ඡාදනාභාවගුණෙන සඞ්ඝරතනස්ස ගුණං වත්වා ඉදානි තමෙව ගුණං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි සඞ්ඝෙ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ ¶ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

13. එවං සඞ්ඝපරියාපන්නානං පුග්ගලානං තෙන තෙන ගුණප්පකාරෙන සඞ්ඝාධිට්ඨානං සච්චං වත්වා ඉදානි ය්වායං භගවතා රතනත්තයගුණං දීපෙන්තෙන ඉධ සඞ්ඛෙපෙන අඤ්ඤත්ර ච විත්ථාරෙන පරියත්තිධම්මො දෙසිතො, තම්පි නිස්සාය පුන බුද්ධාධිට්ඨානං සච්චං වත්තුමාරද්ධො ‘‘වනප්පගුම්බෙ යථා ඵුස්සිතග්ගෙ’’ති. තත්ථ ආසන්නසන්නිවෙසවවත්ථිතානං රුක්ඛානං සමූහො ¶ වනං, මූලසාරඵෙග්ගුතචසාඛාපලාසෙහි පවුද්ධො ගුම්බො පගුම්බො, වනස්ස, වනෙ වා පගුම්බො වනප්පගුම්බො. ස්වායං ‘‘වනප්පගුම්බෙ’’ති වුත්තො, එවම්පි හි වත්තුං ලබ්භති ‘‘අත්ථි සවිතක්කසවිචාරෙ ¶ , අත්ථි අවිතක්කවිචාරමත්තෙ, සුඛෙ දුක්ඛෙ ජීවෙ’’තිආදීසු (දී. නි. 1.174; ම. නි. 2.228) විය. යථාති උපමාවචනං. ඵුස්සිතානි අග්ගානි අස්සාති ඵුස්සිතග්ගො, සබ්බසාඛාපසාඛාසු සඤ්ජාතපුප්ඵොති අත්ථො. සො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ‘‘ඵුස්සිතග්ගෙ’’ති වුත්තො. ගිම්හානමාසෙ පඨමස්මිං ගිම්හෙති යෙ චත්තාරො ගිම්හානං මාසා, තෙසං චතුන්නං ගිම්හමාසානං එකස්මිං මාසෙ. කතරස්මිං මාසෙ ඉති චෙ? පඨමස්මිං ගිම්හෙ, චිත්රමාසෙති අත්ථො. සො හි ‘‘පඨමගිම්හො’’ති ච ‘‘බාලවසන්තො’’ති ච වුච්චති. තතො පරං පදත්ථතො පාකටමෙව.

අයං පනෙත්ථ පිණ්ඩත්ථො – යථා පඨමගිම්හනාමකෙ බාලවසන්තෙ නානාවිධරුක්ඛගහනෙ වනෙ සුපුප්ඵිතග්ගසාඛො තරුණරුක්ඛගච්ඡපරියායනාමො පගුම්බො අතිවිය සස්සිරිකො හොති, එවමෙව ඛන්ධායතනාදීහි සතිපට්ඨානසම්මප්පධානාදීහි සීලසමාධික්ඛන්ධාදීහි වා නානප්පකාරෙහි අත්ථප්පභෙදපුප්ඵෙහි අතිවිය සස්සිරිකත්තා තථූපමං නිබ්බානගාමිමග්ගදීපනතො නිබ්බානගාමිං පරියත්තිධම්මවරං නෙව ලාභහෙතු න සක්කාරාදිහෙතු, කෙවලන්තු මහාකරුණාය අබ්භුස්සාහිතහදයො සත්තානං පරමහිතාය අදෙසයීති. පරමං හිතායාති එත්ථ ච ගාථාබන්ධසුඛත්ථං අනුනාසිකො. අයං පනත්ථො – පරමහිතාය නිබ්බානාය අදෙසයීති.

එවං භගවා ඉමං සුපුප්ඵිතග්ගවනප්පගුම්බසදිසං පරියත්තිධම්මං වත්වා ඉදානි තමෙව නිස්සාය බුද්ධාධිට්ඨානං සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි බුද්ධෙ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. කෙවලං පන ඉදම්පි යථාවුත්තපකාරපරියත්තිධම්මසඞ්ඛාතං ¶ බුද්ධෙ රතනං පණීතන්ති එවං යොජෙතබ්බං ¶ . ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

14. එවං භගවා පරියත්තිධම්මෙන බුද්ධාධිට්ඨානං සච්චං වත්වා ඉදානි ලොකුත්තරධම්මෙන වත්තුමාරද්ධො ‘‘වරො වරඤ්ඤූ’’ති. තත්ථ වරොති පණීතාධිමුත්තිකෙහි ඉච්ඡිතො ‘‘අහො වත මයම්පි එවරූපා අස්සාමා’’ති, වරගුණයොගතො වා වරො උත්තමො සෙට්ඨොති අත්ථො. වරඤ්ඤූති ¶ නිබ්බානඤ්ඤූ. නිබ්බානඤ්හි සබ්බධම්මානං උත්තමට්ඨෙන වරං, තඤ්චෙස බොධිමූලෙ සයං පටිවිජ්ඣිත්වා අඤ්ඤාසි. වරදොති පඤ්චවග්ගියභද්දවග්ගියජටිලාදීනං අඤ්ඤෙසඤ්ච දෙවමනුස්සානං නිබ්බෙධභාගියවාසනාභාගියවරධම්මදායීති අත්ථො. වරාහරොති වරස්ස මග්ගස්ස ආහටත්තා වරාහරොති වුච්චති. සො හි භගවා දීපඞ්කරතො පභුති සමතිංස පාරමියො පූරෙන්තො පුබ්බකෙහි සම්මාසම්බුද්ධෙහි අනුයාතං පුරාණමග්ගවරමාහරි, තෙන ‘‘වරාහරො’’ති වුච්චති.

අපිච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පටිලාභෙන වරො, නිබ්බානසච්ඡිකිරියාය වරඤ්ඤූ, සත්තානං විමුත්තිසුඛදානෙන වරදො, උත්තමපටිපදාහරණෙන වරාහරො. එතෙහි ලොකුත්තරගුණෙහි අධිකස්ස කස්සචි ගුණස්ස අභාවතො අනුත්තරො.

අපරො නයො – වරො උපසමාධිට්ඨානපරිපූරණෙන, වරඤ්ඤූ පඤ්ඤාධිට්ඨානපරිපූරණෙන, වරදො චාගාධිට්ඨානපරිපූරණෙන, වරාහරො සච්චාධිට්ඨානපරිපූරණෙන, වරං මග්ගසච්චමාහරීති. තථා වරො පුඤ්ඤුස්සයෙන, වරඤ්ඤූ පඤ්ඤුස්සයෙන, වරදො බුද්ධභාවත්ථිකානං තදුපායසම්පදානෙන, වරාහරො පච්චෙකබුද්ධභාවත්ථිකානං තදුපායාහරණෙන, අනුත්තරො තත්ථ තත්ථ අසදිසතාය, අත්තනා වා අනාචරියකො හුත්වා පරෙසං ආචරියභාවෙන, ධම්මවරං අදෙසයි සාවකභාවත්ථිකානං තදත්ථාය ස්වාක්ඛාතතාදිගුණයුත්තස්ස ධම්මවරස්ස දෙසනතො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

එවං භගවා නවවිධෙන ලොකුත්තරධම්මෙන අත්තනො ගුණං වත්වා ඉදානි තමෙව ¶ ගුණං නිස්සාය බුද්ධාධිට්ඨානං සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි බුද්ධෙ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. කෙවලං පන යං වරං ලොකුත්තරධම්මං එස අඤ්ඤාසි, යඤ්ච අදාසි, යඤ්ච ආහරි, යඤ්ච දෙසෙසි, ඉදම්පි බුද්ධෙ රතනං පණීතන්ති එවං යොජෙතබ්බං. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

15. එවං ¶ භගවා පරියත්තිධම්මඤ්ච නවලොකුත්තරධම්මඤ්ච නිස්සාය ද්වීහි ගාථාහි බුද්ධාධිට්ඨානං සච්චං වත්වා ඉදානි යෙ තං පරියත්තිධම්මං අස්සොසුං, සුතානුසාරෙන ¶ ච පටිපජ්ජිත්වා නවප්පකාරම්පි ලොකුත්තරධම්මං අධිගමිංසු, තෙසං අනුපාදිසෙසනිබ්බානපත්තිගුණං නිස්සාය පුන සඞ්ඝාධිට්ඨානං සච්චං වත්තුමාරද්ධො ‘‘ඛීණං පුරාණ’’න්ති. තත්ථ ඛීණන්ති සමුච්ඡින්නං. පුරාණන්ති පුරාතනං. නවන්ති සම්පති වත්තමානං. නත්ථි සම්භවන්ති අවිජ්ජමානපාතුභාවං. විරත්තචිත්තාති වීතරාගචිත්තා. ආයතිකෙ භවස්මින්ති අනාගතමද්ධානං පුනබ්භවෙ. තෙති යෙසං ඛීණං පුරාණං නවං නත්ථි සම්භවං, යෙ ච ආයතිකෙ භවස්මිං විරත්තචිත්තා, තෙ ඛීණාසවා භික්ඛූ. ඛීණබීජාති උච්ඡින්නබීජා. අවිරූළ්හිඡන්දාති විරූළ්හිඡන්දවිරහිතා. නිබ්බන්තීති විජ්ඣායන්ති. ධීරාති ධිතිසම්පන්නා. යථායං පදීපොති අයං පදීපො විය.

කිං වුත්තං හොති? යං තං සත්තානං උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධම්පි පුරාණං අතීතකාලිකං කම්මං තණ්හාසිනෙහස්ස අප්පහීනත්තා පටිසන්ධිආහරණසමත්ථතාය අඛීණංයෙව හොති, තං පුරාණං කම්මං යෙසං අරහත්තමග්ගෙන තණ්හාසිනෙහස්ස සොසිතත්තා අග්ගිනා දඩ්ඪබීජමිව ආයතිං විපාකදානාසමත්ථතාය ඛීණං. යඤ්ච නෙසං බුද්ධපූජාදිවසෙන ඉදානි පවත්තමානං කම්මං නවන්ති වුච්චති, තඤ්ච තණ්හාපහානෙනෙව ඡින්නමූලපාදපපුප්ඵමිව ආයතිං ඵලදානාසමත්ථතාය යෙසං නත්ථි සම්භවං, යෙ ච තණ්හාපහානෙනෙව ආයතිකෙ භවස්මිං විරත්තචිත්තා, තෙ ඛීණාසවා භික්ඛූ ‘‘කම්මං ¶ ඛෙත්තං විඤ්ඤාණං බීජ’’න්ති (අ. නි. 3.77) එත්ථ වුත්තස්ස පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස කම්මක්ඛයෙනෙව ඛීණත්තා ඛීණබීජා. යොපි පුබ්බෙ පුනබ්භවසඞ්ඛාතාය විරූළ්හියා ඡන්දො අහොසි. තස්සපි සමුදයප්පහානෙනෙව පහීනත්තා පුබ්බෙ විය චුතිකාලෙ අසම්භවෙන අවිරූළ්හිඡන්දා ධිතිසම්පන්නත්තා ධීරා චරිමවිඤ්ඤාණනිරොධෙන යථායං පදීපො නිබ්බුතො, එවං නිබ්බන්ති, පුන ‘‘රූපිනො වා අරූපිනො වා’’ති එවමාදිං පඤ්ඤත්තිපථං අච්චෙන්තීති. තස්මිං කිර සමයෙ නගරදෙවතානං පූජනත්ථාය ජාලිතෙසු පදීපෙසු එකො පදීපො විජ්ඣායි, තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථායං පදීපො’’ති.

එවං භගවා යෙ තං පුරිමාහි ද්වීහි ගාථාහි වුත්තං පරියත්තිධම්මං අස්සොසුං, සුතානුසාරෙන ච පටිපජ්ජිත්වා නවප්පකාරම්පි ලොකුත්තරධම්මං අධිගමිංසු, තෙසං අනුපාදිසෙසනිබ්බානපත්තිගුණං වත්වා ඉදානි තමෙව ගුණං නිස්සාය සඞ්ඝාධිට්ඨානං සච්චවචනං පයුඤ්ජන්තො දෙසනං සමාපෙසි ‘‘ඉදම්පි සඞ්ඝෙ’’ති. තස්සත්ථො ¶ පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. කෙවලං පන ඉදම්පි යථාවුත්තෙන පකාරෙන ¶ ඛීණාසවභික්ඛූනං නිබ්බානසඞ්ඛාතං සඞ්ඝෙ රතනං පණීතන්ති එවං යොජෙතබ්බං. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

දෙසනාපරියොසානෙ රාජකුලස්ස සොත්ථි අහොසි, සබ්බූපද්දවා වූපසමිංසු, චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි.

16. අථ සක්කො දෙවානමින්දො ‘‘භගවතා රතනත්තයගුණං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජමානෙන නාගරස්ස සොත්ථි කතා, මයාපි නාගරස්ස සොත්ථිත්ථං රතනත්තයගුණං නිස්සාය කිඤ්චි වත්තබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා අවසානෙ ගාථාත්තයං අභාසි ‘‘යානීධ භූතානී’’ති තත්ථ යස්මා බුද්ධො යථා ලොකහිතත්ථාය උස්සුක්කං ආපන්නෙහි ආගන්තබ්බං ¶ , තථා ආගතතො යථා ච තෙහි ගන්තබ්බං, තථා ගතතො යථා ච තෙහි ආජානිතබ්බං, තථා ආජානනතො, යථා ච ජානිතබ්බං, තථා ජානනතො, යඤ්ච තථෙව හොති, තස්ස ගදනතො ච ‘‘තථාගතො’’ති වුච්චති. යස්මා ච සො දෙවමනුස්සෙහි පුප්ඵගන්ධාදිනා බහි නිබ්බත්තෙන උපකාරකෙන, ධම්මානුධම්මපටිපත්තාදිනා ච අත්තනි නිබ්බත්තෙන අතිවිය පූජිතො, තස්මා සක්කො දෙවානමින්දො සබ්බං දෙවපරිසං අත්තනා සද්ධිං සම්පිණ්ඩෙත්වා ආහ ‘‘තථාගතං දෙවමනුස්සපූජිතං, බුද්ධං නමස්සාම සුවත්ථි හොතූ’’ති.

17. යස්මා පන ධම්මෙ මග්ගධම්මො යථා යුගනද්ධසමථවිපස්සනාබලෙන ගන්තබ්බං කිලෙසපක්ඛං සමුච්ඡින්දන්තෙන, තථා ගතොති තථාගතො. නිබ්බානධම්මොපි යථා ගතො පඤ්ඤාය පටිවිද්ධො සබ්බදුක්ඛප්පටිවිඝාතාය සම්පජ්ජති, බුද්ධාදීහි තථා අවගතො, තස්මා ‘‘තථාගතො’’ත්වෙව වුච්චති. යස්මා ච සඞ්ඝොපි යථා අත්තහිතාය පටිපන්නෙහි ගන්තබ්බං තෙන තෙන මග්ගෙන, තථා ගතොති ‘‘තථාගතො’’ත්වෙව වුච්චති. තස්මා අවසෙසගාථාද්වයෙපි තථාගතං ධම්මං නමස්සාම සුවත්ථි හොතු, තථාගතං සඞ්ඝං නමස්සාම සුවත්ථි හොතූති වුත්තං. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

එවං ¶ සක්කො දෙවානමින්දො ඉමං ගාථාත්තයං භාසිත්වා භගවන්තං පදක්ඛිණං කත්වා දෙවපුරමෙව ගතො සද්ධිං දෙවපරිසාය. භගවා පන තදෙව රතනසුත්තං දුතියදිවසෙපි දෙසෙසි, පුන චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි, එවං යාව සත්තමදිවසං දෙසෙසි, දිවසෙ දිවසෙ තථෙව ධම්මාභිසමයො අහොසි. භගවා අඩ්ඪමාසමෙව වෙසාලියං විහරිත්වා රාජූනං ‘‘ගච්ඡාමා’’ති පටිවෙදෙසි. තතො රාජානො දිගුණෙන සක්කාරෙන ¶ පුන තීහි දිවසෙහි භගවන්තං ¶ ගඞ්ගාතීරං නයිංසු. ගඞ්ගාය නිබ්බත්තා නාගරාජානො චින්තෙසුං ‘‘මනුස්සා තථාගතස්ස සක්කාරං කරොන්ති, මයං කිං න කරිස්සාමා’’ති සුවණ්ණරජතමණිමයා නාවායො මාපෙත්වා සුවණ්ණරජතමණිමයෙ එව පල්ලඞ්කෙ පඤ්ඤපෙත්වා පඤ්චවණ්ණපදුමසඤ්ඡන්නං උදකං කරිත්වා ‘‘අම්හාකං අනුග්ගහං කරොථා’’ති භගවන්තං යාචිංසු. භගවා අධිවාසෙත්වා රතනනාවමාරූළ්හො, පඤ්ච ච භික්ඛුසතානි පඤ්චසතං නාවායො අභිරූළ්හා. නාගරාජානො භගවන්තං සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන නාගභවනං පවෙසෙසුං. තත්ර සුදං භගවා සබ්බරත්තිං නාගපරිසාය ධම්මං දෙසෙසි. දුතියදිවසෙ දිබ්බෙහි ඛාදනීයභොජනීයෙහි මහාදානං අකංසු, භගවා අනුමොදිත්වා නාගභවනා නික්ඛමි.

භූමට්ඨා දෙවා ‘‘මනුස්සා ච නාගා ච තථාගතස්ස සක්කාරං කරොන්ති, මයං කිං න කරිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා වනප්පගුම්බරුක්ඛපබ්බතාදීසු ඡත්තාතිඡත්තානි උක්ඛිපිංසු. එතෙනෙව උපායෙන යාව අකනිට්ඨබ්රහ්මභවනං, තාව මහාසක්කාරවිසෙසො නිබ්බත්ති. බිම්බිසාරොපි ලිච්ඡවීහි ආගතකාලෙ කතසක්කාරතො දිගුණමකාසි. පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව පඤ්චහි දිවසෙහි භගවන්තං රාජගහං ආනෙසි.

රාජගහමනුප්පත්තෙ භගවති පච්ඡාභත්තං මණ්ඩලමාළෙ සන්නිපතිතානං භික්ඛූනං අයමන්තරකථා උදපාදි ‘‘අහො බුද්ධස්ස භගවතො ආනුභාවො, යං උද්දිස්ස ගඞ්ගාය ඔරතො ච පාරතො ච අට්ඨයොජනො භූමිභාගො නින්නඤ්ච ථලඤ්ච සමං කත්වා වාලුකාය ඔකිරිත්වා පුප්ඵෙහි සඤ්ඡන්නො, යොජනප්පමාණං ගඞ්ගාය උදකං නානාවණ්ණෙහි පදුමෙහි සඤ්ඡන්නං, යාව අකනිට්ඨභවනං, තාව ඡත්තාතිඡත්තානි උස්සිතානී’’ති. භගවා තං පවත්තිං ඤත්වා ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා තඞ්ඛණානුරූපෙන පාටිහාරියෙන ගන්ත්වා මණ්ඩලමාළෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ ¶ නිසීදි. නිසජ්ජ ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති. භික්ඛූ සබ්බං ¶ ආරොචෙසුං භගවා එතදවොච – ‘‘න, භික්ඛවෙ, අයං පූජාවිසෙසො මය්හං බුද්ධානුභාවෙන නිබ්බත්තො, න නාගදෙවබ්රහ්මානුභාවෙන, අපිච ඛො පුබ්බෙ අප්පමත්තකපරිච්චාගානුභාවෙන නිබ්බත්තො’’ති. භික්ඛූ ආහංසු ‘‘න මයං, භන්තෙ, තං අප්පමත්තකං පරිච්චාගං ජානාම, සාධු නො භගවා තථා කථෙතු, යථා මයං තං ජානෙය්යාමා’’ති.

භගවා ආහ – භූතපුබ්බං, භික්ඛවෙ, තක්කසිලායං සඞ්ඛො නාම බ්රාහ්මණො අහොසි. තස්ස පුත්තො සුසීමො නාම මාණවො සොළසවස්සුද්දෙසිකො වයෙන. සො එකදිවසං පිතරං උපසඞ්කමිත්වා අභිවාදෙත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ තං පිතා ආහ ‘‘කිං, තාත, සුසීමා’’ති? සො ආහ ‘‘ඉච්ඡාමහං, තාත, බාරාණසිං ගන්ත්වා සිප්පං උග්ගහෙතු’’න්ති. ‘‘තෙන හි ¶ , තාත, සුසීම, අසුකො නාම බ්රාහ්මණො මම සහායකො, තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා උග්ගණ්හාහී’’ති කහාපණසහස්සං අදාසි. සො තං ගහෙත්වා මාතාපිතරො අභිවාදෙත්වා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං ගන්ත්වා උපචාරයුත්තෙන විධිනා ආචරියං උපසඞ්කමිත්වා අභිවාදෙත්වා අත්තානං නිවෙදෙසි. ආචරියො ‘‘මම සහායකස්ස පුත්තො’’ති මාණවං සම්පටිච්ඡිත්වා සබ්බං පාහුනෙය්යවත්තමකාසි. සො අද්ධානකිලමථං විනොදෙත්වා තං කහාපණසහස්සං ආචරියස්ස පාදමූලෙ ඨපෙත්වා සිප්පං උග්ගහෙතුං ඔකාසං යාචි. ආචරියො ඔකාසං කත්වා උග්ගණ්හාපෙසි.

සො ලහුඤ්ච ගණ්හන්තො, බහුඤ්ච ගණ්හන්තො, ගහිතගහිතඤ්ච සුවණ්ණභාජනෙ පක්ඛිත්තතෙලමිව අවිනස්සමානං ධාරෙන්තො, ද්වාදසවස්සිකං සිප්පං කතිපයමාසෙනෙව පරියොසාපෙසි. සො සජ්ඣායං කරොන්තො ආදිමජ්ඣංයෙව පස්සති, නො පරියොසානං. අථ ආචරියං උපසඞ්කමිත්වා ආහ ‘‘ඉමස්ස සිප්පස්ස ¶ ආදිමජ්ඣමෙව පස්සාමි, නො පරියොසාන’’න්ති. ආචරියො ආහ ‘‘අහම්පි, තාත, එවමෙවා’’ති. අථ කො, ආචරිය, ඉමස්ස සිප්පස්ස පරියොසානං ජානාතීති? ඉසිපතනෙ, තාත, ඉසයො අත්ථි, තෙ ජානෙය්යුන්ති. තෙ උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡාමි, ආචරියාති? පුච්ඡ, තාත, යථාසුඛන්ති. සො ඉසිපතනං ගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධෙ උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි ‘‘අපි, භන්තෙ, පරියොසානං ජානාථා’’ති? ආම, ආවුසො, ජානාමාති. තං මම්පි සික්ඛාපෙථාති. තෙන හාවුසො, පබ්බජාහි, න සක්කා අපබ්බජිතෙන සික්ඛාපෙතුන්ති. සාධු, භන්තෙ, පබ්බාජෙථ වා මං, යං වා ඉච්ඡථ, තං කත්වා පරියොසානං ¶ ජානාපෙථාති. තෙ තං පබ්බාජෙත්වා කම්මට්ඨානෙ නියොජෙතුං අසමත්ථා ‘‘එවං තෙ නිවාසෙතබ්බං, එවං පාරුපිතබ්බ’’න්තිආදිනා නයෙන ආභිසමාචාරිකං සික්ඛාපෙසුං. සො තත්ථ සික්ඛන්තො උපනිස්සයසම්පන්නත්තා න චිරෙනෙව පච්චෙකබොධිං අභිසම්බුජ්ඣි. සකලබාරාණසියං ‘‘සුසීමපච්චෙකබුද්ධො’’ති පාකටො අහොසි ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො සම්පන්නපරිවාරො. සො අප්පායුකසංවත්තනිකස්ස කම්මස්ස කතත්තා න චිරෙනෙව පරිනිබ්බායි. තස්ස පච්චෙකබුද්ධා ච මහාජනකායො ච සරීරකිච්චං කත්වා ධාතුයො ගහෙත්වා නගරද්වාරෙ ථූපං පතිට්ඨාපෙසුං.

අථ ඛො සඞ්ඛො බ්රාහ්මණො ‘‘පුත්තො මෙ චිරගතො, න චස්ස පවත්තිං ජානාමී’’ති පුත්තං දට්ඨුකාමො තක්කසිලාය නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං ගන්ත්වා මහාජනකායං සන්නිපතිතං දිස්වා ‘‘අද්ධා බහූසු එකොපි මෙ පුත්තස්ස පවත්තිං ජානිස්සතී’’ති චින්තෙන්තො උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි ‘‘සුසීමො නාම මාණවො ඉධ ආගතො අත්ථි, අපි නු තස්ස පවත්තිං ජානාථා’’ති? තෙ ‘‘ආම, බ්රාහ්මණ, ජානාම, ඉමස්මිං නගරෙ බ්රාහ්මණස්ස සන්තිකෙ තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ හුත්වා පච්චෙකබුද්ධානං සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා පච්චෙකබුද්ධො හුත්වා අනුපාදිසෙසාය ¶ නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි, අයමස්ස ථූපො පතිට්ඨාපිතො’’ති ආහංසු. සො භූමිං හත්ථෙන පහරිත්වා රොදිත්වා ච පරිදෙවිත්වා ච ¶ තං චෙතියඞ්ගණං ගන්ත්වා තිණානි උද්ධරිත්වා උත්තරසාටකෙන වාලුකං ආනෙත්වා පච්චෙකබුද්ධචෙතියඞ්ගණෙ ඔකිරිත්වා කමණ්ඩලුතො උදකෙන සමන්තතො භූමිං පරිප්ඵොසිත්වා වනපුප්ඵෙහි පූජං කත්වා උත්තරසාටකෙන පටාකං ආරොපෙත්වා ථූපස්ස උපරි අත්තනො ඡත්තං බන්ධිත්වා පක්කාමීති.

එවං අතීතං දෙසෙත්වා ජාතකං පච්චුප්පන්නෙන අනුසන්ධෙන්තො භික්ඛූනං ධම්මකථං කථෙසි. ‘‘සියා ඛො පන වො, භික්ඛවෙ, එවමස්ස ‘අඤ්ඤො නූන තෙන සමයෙන සඞ්ඛො බ්රාහ්මණො අහොසී’ති, න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං, අහං තෙන සමයෙන සඞ්ඛො බ්රාහ්මණො අහොසිං, මයා සුසීමස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස චෙතියඞ්ගණෙ තිණානි උද්ධටානි, තස්ස මෙ කම්මස්ස නිස්සන්දෙන අට්ඨයොජනමග්ගං විගතඛාණුකණ්ටකං කත්වා සමං සුද්ධමකංසු. මයා තත්ථ වාලුකා ඔකිණ්ණා, තස්ස මෙ නිස්සන්දෙන අට්ඨයොජනමග්ගෙ වාලුකං ඔකිරිංසු. මයා තත්ථ වනකුසුමෙහි පූජා කතා, තස්ස මෙ නිස්සන්දෙන නවයොජනෙ මග්ගෙ ථලෙ ච උදකෙ ච නානාපුප්ඵෙහි ¶ පුප්ඵසන්ථරමකංසු. මයා තත්ථ කමණ්ඩලුදකෙන භූමි පරිප්ඵොසිතා, තස්ස මෙ නිස්සන්දෙන වෙසාලියං පොක්ඛරවස්සං වස්සි. මයා තස්මිං චෙතියෙ පටාකා ආරොපිතා, ඡත්තඤ්ච බද්ධං, තස්ස මෙ නිස්සන්දෙන යාව අකනිට්ඨභවනා පටාකා ච ආරොපිතා, ඡත්තාතිඡත්තානි ච උස්සිතානි. ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, අයං මය්හං පූජාවිසෙසො නෙව බුද්ධානුභාවෙන නිබ්බත්තො ¶ , න නාගදෙවබ්රහ්මානුභාවෙන, අපිච ඛො අප්පමත්තකපරිච්චාගානුභාවෙන නිබ්බත්තො’’ති. ධම්මකථාපරියොසානෙ ඉමං ගාථමභාසි –

‘‘මත්තාසුඛපරිච්චාගා, පස්සෙ චෙ විපුලං සුඛං;

චජෙ මත්තාසුඛං ධීරො, සම්පස්සං විපුලං සුඛ’’න්ති. (ධ. ප. 290);

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දකපාඨ-අට්ඨකථාය