📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

ඛුද්දකනිකායෙ

නෙත්තිවිභාවිනී

ගන්ථාරම්භකථා

යජිතබ්බං යජිත්වාන, නමිතබ්බං නමාමහං;

යජනාද්යානුභාවෙන, අන්තරායෙ ජහං සදා.

යෙන යා රචිතා නෙත්ති, යෙන සා අනුමොදිතා;

යෙහි සංවණ්ණනා කතා, තෙසානුභාවනිස්සිතො.

කිඤ්චි කිඤ්චි සරිත්වාන, ලීනාලීනානුසන්ධ්යාදිං;

කරිස්සං ජිනසුත්තානං, හිතං නෙත්තිවිභාවනං.

අප්පමෙය්යගුණො මහාධම්මරාජව්හයො භවෙ;

අච්ඡරියො අබ්භුතො යො, බොධිසම්භාරපූරණො.

නානාරට්ඨිස්සරිස්සරො, සෙට්ඨො සාසනපග්ගහො;

පාසංසරාජපාසංසො, නරාචින්තෙය්යචින්තකො.

චින්තිතකාරකො රාජා, සිරට්ඨිමාලපාලකො;

අජෙය්යජෙය්යකො මහාචෙත්යාදිකාරකො සදා.

අස්සාමච්චෙන බ්යත්තෙන, ජිනචක්කහිතත්ථිනා;

අනන්තසුතිනාමෙන, සක්කච්චං අභියාචිතො.

කාමං සංවණ්ණනා කතා, ථෙරාසභෙහි ගම්භීරා;

ගම්භීරත්තා තු ජානිතුං, ජිනපුත්තෙහි දුක්කරා.

තස්මා යාචිතානුරූපෙන, කරිස්සං සාදරං සුණ;

සිස්සසික්ඛනයානුගං, යොත්තං නෙත්තිවිභාවනන්ති.

1. සඞ්ගහවාරඅත්ථවිභාවනා

තත්ථ යස්ස සික්ඛත්තයසඞ්ගහස්ස නවඞ්ගස්ස සත්ථුසාසනවරස්ස අත්ථසංවණ්ණනං යං නෙත්තිප්පකරණං කාතුකාමො, තස්ස නෙත්තිප්පකරණස්ස නිස්සයං විසයභූතං සංවණ්ණෙතබ්බසහිතං, සංවණ්ණෙතබ්බං එව වා සලොකපාලෙන තිලොකෙන සදා පූජෙතබ්බස්ස චෙව නමස්සිතබ්බස්ස ච නරුත්තමස්ස සත්ථුනො සාසනවරං විදූහෙව ඤාතබ්බං. එතං සාසනවරං තාව දස්සෙන්තො තංජනකෙන, තංවිජානකවිදූහි ච නියමෙතුං, රතනත්තයගුණපරිදීපනඤ්ච කාතුං –

‘‘යං ලොකො පූජයතෙ, සලොකපාලො සදා නමස්සති ච;

තස්සෙත සාසනවරං, විදූහි ඤෙය්යං නරවරස්සා’’ති. – පඨමගාථමාහ;

ඉමාය හි පඨමගාථාය ‘‘එතං සාසනවරං ඤෙය්ය’’න්ති එත්තකමෙව එකන්තතො කරණවිසෙසභාවෙන අධිප්පෙතං. එතෙනෙව විසෙසකරණෙන එකන්තාධිප්පෙතනෙත්තිවිසයසාසනවරස්ස දස්සිතත්තා. එකන්තාධිප්පෙතසාසනවරමෙව නෙත්තිසංවණ්ණනාය සංවණ්ණෙතබ්බත්තා විසයං තෙනෙව වක්ඛති අට්ඨකථාචරියො –

‘‘එතං ඉදානි අම්හෙහි විභජිතබ්බහාරනයපට්ඨානවිචාරණවිසයභූතං සාසනං ආදිකල්යාණතාදිගුණසම්පත්තියා වරං අග්ගං උත්තමං නිපුණඤාණගොචරතාය පණ්ඩිතවෙදනීයමෙවා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා) ච,

‘‘එතං තිවිධම්පි ‘සාසනවර’න්ති පදෙන සඞ්ගණ්හිත්වා තත්ථ යං පඨමං, තං ඉතරෙසං අධිගමූපායොති සබ්බසාසනමූලභූතං, අත්තනො පකරණස්ස ච විසයභූතං පරියත්තිසාසනමෙවා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා) ච,

‘‘ඉදානි යං වුත්තං ‘සාසනවරං විදූහි ඤෙය්ය’න්ති, තත්ථ නෙත්තිසංවණ්ණනාය විසයභූතං පරියත්තිධම්මමෙව පකාරන්තරෙන නියමෙත්වා දස්සෙතු’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා) ච.

තත්ථ පරියත්තිසාසනස්සාපි මූලං හොතීති වුත්තං ‘‘සබ්බසාසනමූලභූත’’න්ති. එතෙන කම්මසාධනෙනපි අධිප්පෙතත්ථෙ සිද්ධෙ නානාවිධසාධකවචනං නානාවාදානං අනොකාසකරණත්ථාය කතං. ස්වාක්ඛාතතාදිධම්මගුණා පන සාසනස්ස විසෙසදෙසකනරවරසද්දෙන වා පරිදීපකත්ථභාවෙන වා දීපිතා අවිනාභාවතො. සාසනවරස්ස පන ජනකසම්බන්ධිපෙක්ඛත්තා ‘‘නරවරස්සා’’ති වුත්තං. තෙන ච අග්ගපුග්ගලො සාසනවරජනකො වාචකත්ථසම්බන්ධිභාවෙන වුත්තො. අනඤ්ඤසාධාරණමහාකරුණාසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිගුණවිසෙසා පන ජනකසම්බන්ධිභූතස්ස නරස්ස විසෙසකෙනවරසද්දෙන වා පරිදීපකත්ථභාවෙන වා දීපිතො.

කිං නු සො සාසනවරජනකො නරවරො පරමත්ථොව, උදාහු පූජනීයො චෙව නමස්සනීයො චාති වුත්තං ‘‘යං ලොකො…පෙ… නමස්සති චා’’ති, තෙන සාසනවරජනකො නරවරො පරමත්ථොව න හොති, අථ ඛො සලොකපාලෙන ලොකෙන සදා සබ්බකාලෙසු පූජනීයො චෙව නමස්සනීයො චාති විසෙසිතො ථොමිතොති.

එත්ථ ච පූජනනමස්සනචෙතනාවාචකෙන වා පූජනනමස්සනසද්දෙන ඵලූපචාරත්ථො පුඤ්ඤමහත්තසඞ්ඛාතො පූජනීයභාවො චෙව ආසවක්ඛයඤාණපදට්ඨානසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිගුණසඞ්ඛාතො නමස්සනීයභාවො ච දීපකත්ථභාවෙන පරිග්ගහෙත්වා දීපිතො. තෙනාහ අට්ඨකථාචරියො ‘‘භගවතො සදෙවකස්ස ලොකස්ස පූජනීයවන්දනීයභාවො, අග්ගපුග්ගලභාවො ච වුච්චමානො ගුණවිසිට්ඨතං දීපෙතී’’තිආදි (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා).

තාදිසස්ස නරවරස්ස තාදිසං සාසනවරං කිං යෙන කෙනචි විඤ්ඤෙය්යන්ති වුත්තං ‘‘විදූහී’’ති. තෙන තිපිටකධරා අරියභූතා පණ්ඩිතා වාචකත්ථභාවෙන ගහිතා, සුප්පටිපන්නතාදිසඞ්ඝගුණා පන වන්දධාතුවචනෙන වා දීපකත්ථභාවෙන වා දීපිතාති. එවං පරිග්ගහෙත්වා දීපිතෙ රතනත්තයගුණෙ සන්ධාය ‘‘එවං පඨමගාථාය සාතිසයං රතනත්තයගුණපරිදීපනං කත්වා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා) වක්ඛති, න ගාථාය නිරවසෙසත්ථෙ. තත්ථ එවන්ති එවං සාසනවරදස්සනභූතාය පඨමගාථායාති අත්ථොව දට්ඨබ්බො. අපරෙ පනාචරියා ‘‘ඉමාය පඨමගාථාය එකන්තතො අධිප්පෙතානාධිප්පෙතවචනානි චෙව වාචකත්ථදීපකත්ථවිසෙසානි ච සුට්ඨු අවිචාරෙත්වා ‘එවං පඨමගාථාය සාතිසයං රතනත්තයගුණපරිදීපනං කත්වා’ති වචනච්ඡායං නිස්සාය සාතිසයං රතනත්තයගුණපරිදීපනං කාතුං ‘යං ලොකොත්යාදිමාහා’ති ච සාතිසයරතනත්තයගුණෙ දස්සෙන්තො ‘යං ලොකොත්යාදිමාහා’ති’’ ච වදන්ති. තෙසං වාදො අම්හාකං නක්ඛමති. කාරණං පන මයා හෙට්ඨා වුත්තානුසාරෙන ඤාතබ්බන්ති අයං පදානුක්කමානුරූපානුසන්ධ්යත්ථො.

අථ වා එකං සමයං ජම්බුවනසණ්ඩෙ නිසීදිත්වා සිස්සානං හිතං චින්තෙන්තො, අත්තනො අභිනීහාරසම්පත්තිං පස්සන්තො, සම්මාසම්බුද්ධෙන පසංසිතො, මහාකච්චායනො සත්ථාරා අනුමොදිතං සාසනායත්තං නවඞ්ගස්සත්ථවණ්ණනං සොළසහාරාදිඅනෙකත්ථවිධං නෙත්තිප්පකරණං ආරභන්තො, ‘‘යං ලොකො’’ත්යාදිමාහ. යදි එවං යථාවුත්තප්පකාරං නෙත්තිප්පකරණභූතං සොළසහාරාත්යාදිකං ආරභිතබ්බං, තං අනාරභිත්වා කස්මා නෙත්තිප්පකරණතො බහිභූතං ‘‘යං ලොකො’’ත්යාදිකං ආරභිතබ්බං, සෙය්යථාපි අම්බං පුට්ඨො ලබුජං බ්යාකරෙය්ය, ලබුජං පුට්ඨො අම්බං බ්යාකරෙය්ය, එවමෙව නෙත්තිප්පකරණමාරභන්තො අඤ්ඤං ආරභතීති? තථාපි යස්ස යථාවුත්තස්ස සාසනවරස්ස අත්ථසංවණ්ණනං යං නෙත්තිප්පකරණං කාතුකාමො යස්ස නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයභූතං සංවණ්ණෙතබ්බසහිතං, සංවණ්ණෙතබ්බං එව වා තං සාසනවරං තාව දස්සෙන්තො තංජනකෙන, තංවිජානකවිදූහි ච නියමෙතුං, රතනත්තයගුණපරිදීපනඤ්ච කාතුං ‘‘යං ලොකො’’ත්යාදිමාහ. අයං ලීනන්තරචොදනාසහිතො අනුසන්ධ්යත්ථො.

‘‘යං ලොකො පූජයතෙ, සලොකපාලො සදා නමස්සති ච;

තස්සෙත සාසනවරං, විදූහි ඤෙය්යං නරවරස්සා’’ති. –

නිග්ගහිතලොපං කත්වා රචිතා ගාථා අරියාසාමඤ්ඤලක්ඛණෙන සම්පන්නා. කථං? පුබ්බඩ්ඪෙ තිංස මත්තා, අපරඩ්ඪෙ සත්තවීස මත්තා. සම්පිණ්ඩිතා සත්තපඤ්ඤාස මත්තාව භවන්ති. අක්ඛරානං පන ඉමිස්සං ගාථායං සත්තතිංස. තෙසු ගරුක්ඛරා වීසති, ලහුක්ඛරා සත්තරස භවන්ති. ‘‘තස්සෙතං සාසනවර’’න්ති පන සානුනාසිකං විරුජ්ඣති.

තත්ථ නිද්දෙසත්ථො අට්ඨකථානුසාරෙන විජානිතබ්බො. සලොකපාලො සබ්බො සත්තලොකො සක්කච්චං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅනෙකගුණානුස්සරණෙන වා පූජෙතබ්බපූජනෙන වා පටිපත්තිපූජනෙන වා සදා සබ්බකාලෙසු සක්කච්චං යං නරවරං පූජයතෙ චෙව නමස්සති ච, තස්ස පූජෙතබ්බස්ස චෙව නමස්සිතබ්බස්ස ච සත්ථුනො නරවරස්ස තිලොකග්ගස්ස මයා සංවණ්ණෙතබ්බසහිතං, සංවණ්ණෙතබ්බං එව වා විදූහෙව ඤෙය්යං ඤාතබ්බං. නිපුණඤාණගොචරං එතං මයා බුද්ධියං ඨපිතං සාසනවරං මයා ආරභිතබ්බස්ස නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයන්ති පඨමං ජානිතබ්බං දස්සෙත්වා තස්ස අත්ථසංවණ්ණනාභූතං නෙත්තිප්පකරණං අහං ආරභිස්සාමි, තං තුම්හෙ සාධවො සුණාථ මනසි කරොථාති සමුදායයොජනා, අවයවයොජනාපි කාතබ්බා.

කථං? ‘‘සලොකපාලො ලොකො’’ති විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවෙන යොජනා. ලොකපාලො වජ්ජෙත්වා අවසෙසො ලොකො ච න හොති, අථ ඛො ලොකපාලසහිතො ලොකොති විසෙසෙති. ‘‘ලොකො පූජයතෙ චෙව නමස්සති චා’’ති කත්තුකාරකආඛ්යාතකිරියාභාවෙන යොජනා ‘‘යො කරොති, ස කත්තා’’ති වුත්තත්තා. යො ලොකො කාරකො, සො කත්තා හොතු. යො ලොකො පූජයතෙ චෙව නමස්සති ච, කථං සො කත්තාති? ‘‘යො කරොති, ස කත්තා’’ති සුත්තස්ස ‘‘යො කරොති කිරියං නිප්ඵාදෙති, සො කිරියානිප්ඵාදකො කත්තා’’ති අත්ථසම්භවතො සයනභුඤ්ජනාදිසබ්බකිරියානිප්ඵාදකො කත්තායෙව හොති. අයඤ්ච ලොකො පූජනනමස්සනකිරියානිප්ඵාදකොයෙවාති. කථං අයං ලොකො කිරියානිප්ඵාදකොති? ‘‘ලොකො’’ති සත්තපඤ්ඤත්තියා පරමත්ථතො අවිජ්ජමානායපි පඤ්ඤාපෙතබ්බො සන්තානෙ පවත්තමානො හදයවත්ථුනිස්සිතො චිත්තුප්පාදො ගහෙතබ්බො, සො යථාරහං හෙතාධිපතිසහජාතාදිපච්චයෙන පච්චයො නිප්ඵාදකො භවෙ. එවං ලොකස්ස කත්තුකාරකභාවො විජානිතබ්බොති පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙන යොජනා. එස නයො තීසු පිටකෙසුපි එවරූපෙසු ඨානෙසු.

‘‘යංනරවරං පූජයතෙ චෙව නමස්සති චා’’ති කම්මකාරකආඛ්යාතකිරියාභාවෙන යොජනා ‘‘යං කරොති, තං කම්ම’’න්ති වුත්තත්තා. යං කාතබ්බං, තං කම්මං හොතු. යං පූජයති චෙව නමස්සති ච, කථං තං කම්මන්ති? ‘‘යං කරොති, තං කම්ම’’න්ති සුත්තස්ස ‘‘යං කරොති කිරියාය සම්බජ්ඣති, කිරියාය සම්බජ්ඣිතබ්බං කම්ම’’න්ති අත්ථසම්භවතො කරණවාචකවචනීයාදිසබ්බකිරියාය සම්බජ්ඣිතබ්බං කම්මං හොත්වෙව. අයඤ්ච නරවරො පූජනනමස්සනකිරියාය වාචකවචනීයභාවෙන සම්බජ්ඣිතබ්බොයෙවාති. කථං අයං නරවරො වචනීයොති? පූජනනමස්සනචෙතනාය ආරම්මණකරණවසෙන නරවරො වචනීයො, චෙතනා වාචකා, එවං වාචකවචිතබ්බභාවො හොත්වෙව. ‘‘යං නරවර’’න්ති පඤ්ඤත්තියා පරමත්ථතො අවිජ්ජමානායපි පඤ්ඤාපෙතබ්බො සන්තානවසෙන පවත්තමානො ලොකියලොකුත්තරගුණසහිතො ඛන්ධපඤ්චකො වුත්තො, සො ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො, චෙතනා පච්චයුප්පන්නාති පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙන යොජනා. එස නයො තීසු පිටකෙසු එවරූපෙසු ඨානෙසු.

‘‘තස්ස නරවරස්සා’’ති විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවෙන යොජනා. නරවරො නාම නිමන්තිතබ්බාදිකො න හොති, අථ ඛො පූජෙතබ්බො නමස්සිතබ්බො එවාති විසෙසෙති. තස්ස පූජෙතබ්බස්ස චෙව නමස්සිතබ්බස්ස ච නරවරස්ස සාසනවරන්ති ජඤ්ඤජනකභාවෙන යොජනා. සාසනවරං නාම පච්චෙකබුද්ධසාවකබුද්ධරාජරාජාදීනං සාසනවරං න හොති, පූජෙතබ්බස්ස චෙව නමස්සිතබ්බස්ස ච නරවරස්ස තිලොකස්සෙව සාසනවරන්ති නියමෙති.

‘‘විදූහි ඤෙය්ය’’න්ති කත්තුකාරකකිතකිරියාභාවෙන යොජනා. කත්තුභාවො හෙට්ඨා වුත්තොව. ‘‘විදූහී’’ති සත්තපඤ්ඤත්තියා පරමත්ථතො අවිජ්ජමානායපි පඤ්ඤාපෙතබ්බො සන්තානෙ පවත්තමානො සාසනවරෙ සම්මොහධංසකඤාණසහිතො හදයවත්ථුනිස්සිතො චිත්තුප්පාදො වුත්තො, සො යථාරහං හෙතාධිපතිසහජාතාදිපච්චයෙන පච්චයො නිප්ඵාදකො භවෙ. ඤා-ඉතිධාතුයා අත්ථභූතං ඤාණං පච්චයුප්පන්නං නිප්ඵාදෙය්යං භවෙ, එවං පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙන යොජනා.

‘‘ඤෙය්යං සාසනවර’’න්ති විසෙසනවිසෙස්යභාවෙන යොජනා. සාසනවරං නාම න යෙන කෙනචි ඤෙය්යං, අථ ඛො විදූහෙව සණ්හසුඛුමඤාණෙන ඤෙය්යං සාසනවරන්ති විසෙසෙති.

‘‘එතං සාසනවර’’න්ති විසෙසනවිසෙස්යභාවෙන යොජනා. සාසනවරං නාම මයා බුද්ධියං අට්ඨපිතං අප්පවත්තෙතබ්බං හොති, මයා ඉදානි නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයභාවෙන බුද්ධියං විපරිවත්තමානං ඨපෙතබ්බං පවත්තෙතබ්බං සාසනවරන්ති විසෙසෙති. එතං සාසනවරං නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයන්ති යොජනා කාතබ්බා. තෙනාහ ‘‘එතං ඉදානි අම්හෙහි විභජිතබ්බහාරනයපට්ඨානවිචාරණවිසයභූතං සාසන’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා). ඉච්චෙවං නෙත්තියා පඨමගාථාය සඞ්ඛෙපෙන යොජනත්ථො සමත්තො.

තත්ථ යන්ති අනියමනරවරස්ස සත්ථුනො වාචකං පයොගවන්තසබ්බනාමං. අනියමො ච පූජනනමස්සනකිරියාය අනියමිතත්තා වුත්තො, න නරවරතො අඤ්ඤසත්තස්ස සම්භවතොති. එස නයො සෙසානියතෙසුපි තීසු පිටකෙසු. ලොකියන්ති එත්ථ පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානි, තබ්බිපාකො චාති ලොකො.එත්ථ සත්තනිකායෙ පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානි ලොකියන්ති පවත්තන්ති, තබ්බිපාකො ච ලොකියති පවත්තති, ඉති සත්තනිකායස්ස පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානං, තබ්බිපාකස්ස ච පවත්තනස්ස ආධාරභාවතො ‘‘එත්ථා’’තිපදෙන නිද්දිට්ඨො සත්තනිකායො ලොකොනාම. පූජයතෙති විග්ගහවිරහිතං ආඛ්යාතපදං, සක්කච්චං පූජනං කරොති.

ලොකං පාලෙන්තීති ලොකපාලා, පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානඤ්චෙව තබ්බිපාකස්ස ච පවත්තනාධාරත්තා ලොකා ච. කෙ තෙ? චත්තාරො මහාරාජානො, ඉන්දයමවරුණකුවෙරා වා, ඛත්තියචතුමහාරාජසක්කසුයාමසන්තුසිතසුනිම්මිතපරනිම්මිතවසවත්තිමහාබ්රහ්මාදයො වා. පාලනඤ්චෙත්ථ ඉස්සරියාධිපච්චෙන තංතංසත්තලොකස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤවිහෙසනනිවාරණාදිආණාපවත්තාපනයසපරිවාරට්ඨානන්තරාදිනිය්යාදනා, සහ ලොකපාලෙහි යො වත්තතීති සලොකපාලො. අථ වා යෙ හිරොත්තප්පා ලොකං පාලෙන්ති, ඉති පාලනතො තෙ හිරොත්තප්පා ලොකපාලා. තෙනාහ භගවා ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, සුක්කා ධම්මා ලොකං පාලෙන්තී’’ති (අ. නි. 2.9; ඉතිවු. 42). ලොකපාලෙහි හිරොත්තප්පෙහි සමන්නාගතො ලොකො සලොකපාලො නාම. හිරොත්තප්පසම්පන්නො හි සප්පුරිසො ලොකො සක්කච්චං සදා සබ්බකාලෙසු පූජයති චෙව නමස්සති ච පාපහිරිජිගුච්ඡනතො, ධම්මච්ඡන්දවන්තතාය ච.

අඤ්ඤෙ පන පූජෙන්තා නමස්සන්තාපි කදාචියෙව පූජෙන්ති නමස්සන්ති, න සබ්බදාති. සදාති පූජනනමස්සනකාලවාචකවිග්ගහවිරහිතං විකප්පනාමං, සබ්බනාමං වා. නමස්සතීති විග්ගහවිරහිතං ආඛ්යාතපදං, සක්කච්චං නමස්සනං කරොති. තස්සෙතාති එත්ථ තස්සාති නියමවාචකං පයොගවන්තසබ්බනාමං විග්ගහවිරහිතමෙව. නියමො ච පූජනනමස්සනකිරියාය විසෙසිතො. තස්මා තස්ස පූජනනමස්සනකිරියාය නියමිතබ්බස්ස පූජෙතබ්බස්ස නමස්සිතබ්බස්ස නරවරස්සාති අත්ථො යුත්තොව. සෙසනියමෙසු අඤ්ඤෙසුපි එසෙව නයො. එතන්ති ආචරියෙන විභජිතබ්බහාරනයපට්ඨානවිචාරණවිසයභූතස්ස සාසනවරපරාමසනං පයොගවන්තසබ්බනාමං විග්ගහවිරහිතං.

සාසති එතෙනාති සාසනං, එතෙන නවවිධසුත්තන්තෙන, නවවිධසුත්තන්තසහිතෙන වා වරෙන සබ්බෙන සමත්ථෙ වෙනෙය්යෙ දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි තිවිධයානමුඛෙන යථාරහං සත්තෙ සාසති අනුසාසති විනෙති. ඉති සාසනානුසාසනකිරියානුසාරෙන වෙනෙය්යසත්තානං ජානනපටිපජ්ජනාධිගමස්ස කාරණකරණත්තා ‘‘එතෙනා’’ති පදෙන නිද්දිට්ඨං නවවිධසුත්තන්තං, නවවිධසුත්තන්තසහිතං වා වරං සබ්බං සාසනං නාම. නවවිධසුත්තන්තදෙසනාය හි වෙනෙය්යානං ජානනං පුරිමජානනෙන පච්ඡිමජානනං, ජානනෙන පටිපජ්ජනෙන පච්ඡිමපටිපජ්ජනෙන අධිගමො, පුරිමාධිගමෙන පච්ඡිමාධිගමො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘සද්ධා සීලං සුතං චාගො පඤ්ඤා සද්ධාය සීලස්ස සුතස්ස චාගස්ස පඤ්ඤායා’’ති (පට්ඨා. 1.1.423) ච ‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස පරිකම්මං පඨමස්ස ඣානස්ස’’ත්යාදි (පට්ඨා. 1.1.423) ච. සාසධාතුයා දෙසනාසද්දො ච තංජනකො දෙසනාඤාණසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදො ච මුඛ්යත්ථො, තංඋපනිස්සයපච්චයා වෙනෙය්යානං අත්ථජානනපටිපජ්ජනඅධිගමනාදි කාරණූපචාරත්ථො, ‘‘එතෙනා’’ති පදෙන වුත්තාය සාසනභූතාය නාමපඤ්ඤත්තියා කරණසත්තිසඞ්ඛාතා උපනිස්සයපච්චයසත්ති ඵලූපචාරත්ථො. ඉති-සද්දොපි තමෙව නාමපඤ්ඤත්තියා උපනිස්සයපච්චයසත්තිං හෙතුභාවෙන පරාමසති, තස්සා සත්තියා ආධාරභූතා නාමපඤ්ඤත්ති යු-පච්චයත්ථො. එසෙව නයො තීසු පිටකෙසු එවරූපෙසු ඨානෙසු.

එකන්තනිය්යානට්ඨෙන, අනඤ්ඤසාධාරණගුණතාය ච උත්තමට්ඨෙන වරං උත්තමං, පරියත්තිසාසනම්හි ඵලනිය්යාදනතො, මග්ගනිය්යානහෙතුභාවතො ච නිය්යානට්ඨෙන, සාවකාදීහි අජනියත්තා අසාධාරණට්ඨෙන ච උත්තමට්ඨෙන වරං, වරිතබ්බන්ති වා වරං. යථාවුත්තස්ස සාසනස්ස පණ්ඩිතෙහි අභිපත්ථිතසමිද්ධිහෙතුතාය වරිතබ්බත්තා පත්ථෙතබ්බත්තා සාසනවරං නාම, යථාවුත්තට්ඨෙන වා සාසනඤ්ච තං වරඤ්චාති සාසනවරං. ච-සද්දෙන සත්තිභෙදං, තං-සද්දෙන අත්ථාභෙදං දෙස්සෙති.

විදන්තීති විදූ. යෙ පණ්ඩිතා යථාසභාවතො කම්මකම්මඵලානි, කුසලාදිභෙදෙ ච ධම්මෙ විදන්ති, ඉති විදනතො තෙ පණ්ඩිතා විදූ නාම, තෙහි. ඤාතබ්බන්ති ඤෙය්යං. ඤා-ධාතුයා නිප්පරියායතො ආරම්මණිකං ඤාණං වුත්තං, ඨානූපචාරතො සාසනවරස්ස ආරම්මණපච්චයභාවො දස්සිතො, ඉති-සද්දෙන ආරම්මණපච්චයභාවො පරාමසිතො. තස්ස ඉති-සද්දෙන පරාමසිතබ්බස්ස ආරම්මණපච්චයභාවස්ස ආධාරං සාසනවරං ණ්ය-පච්චයත්ථොති දට්ඨබ්බං. ඤාණං අරහතීති වා ඤෙය්යං, විදූනං ඤාණං ජානනං ආරම්මණභාවෙන අරහතීති අත්ථො. ඉමස්මිං නයෙ තද්ධිතපදං දට්ඨබ්බං.

නරති නෙතීති නරො. යො පුරිසො අත්තානං ඉත්ථීනං උච්චට්ඨානං නරති නෙති, ඉති නරනතො නයනතො සො පුරිසො නරො නාම. සො හි පුත්තභූතොපි මාතුයා පිතුට්ඨානෙ තිට්ඨති, කනිට්ඨභාතුභූතොපි ජෙට්ඨභගිනීනං පිතුට්ඨානෙ තිට්ඨති. අථ වා නරිතබ්බො නෙතබ්බොති නරො. සො හි ජාතකාලතො පට්ඨාය යාව අත්තනො සභාවෙන අත්තානං ධාරෙතුං සමත්ථො න හොති, තාව පරෙහි නෙතබ්බො, න තථා අඤ්ඤො තිරච්ඡානාදිකොති. එත්ථ පන සත්ථුවිසයතාය නරති වෙනෙය්යසත්තෙති නරොති අත්ථො අධිප්පෙතො. සත්ථා හි සත්තෙ අපායාදිතො සුගතිං වා මග්ගඵලනිබ්බානං වා නෙතීති. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅනෙකගුණසමන්නාගතත්තා වරො උත්තමො, වරිතබ්බො පත්ථෙතබ්බොති වා වරො, තිලොකග්ගො. පකතියා උච්චට්ඨානට්ඨො නරො ගුණුත්තමෙන සමන්නාගතො වරො, නරො ච සො වරො චාති නරවරො. ච-ත-සද්දානං අත්ථභෙදො වුත්තොව, විසෙසනපරපදසමාසොයං. යෙන වුත්තං ‘‘අග්ගපුග්ගලස්සාති අත්ථො’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා). අඤ්ඤෙ පන ‘‘නරානං, නරෙසු වා වරොති නරවරො’’ති වදන්ති, තං වචනං ‘‘අග්ගපුග්ගලස්සාති අත්ථො’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා) අට්ඨකථාවචනෙන විරුජ්ඣති මඤ්ඤෙ. තස්ස නරවරස්සාති. ඉච්චෙවං නෙත්තිප්පකරණස්ස ආදිගාථාය සමාසෙන ච වචනත්ථො සමත්තො.

සරූපත්ථො යොජනත්ථවචනත්ථානුසාරෙන විජානිතබ්බො. තථාපි විසුං සුට්ඨු ජානනත්ථාය පුන වත්තබ්බො. ‘‘ය’’න්ති පදස්ස අනඤ්ඤසාධාරණසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅනෙකගුණසම්පන්නො සලොකපාලෙන ලොකෙන පූජෙතබ්බො චෙව නමස්සිතබ්බො ච සාසනවරදෙසකො තිලොකග්ගො සරූපත්ථො. ‘‘ලොකො’’ති පදස්ස යථාවුත්තලොකපාලසහිතො සද්ධාචාගාදිසම්පන්නො සබ්බසත්තලොකො සරූපත්ථො. ලොකසද්දො එකවචනයුත්තොපි ජාතිසද්දත්තා නිරවසෙසතො සත්තෙ සඞ්ගණ්හාති යථා ‘‘මහාජනො’’ති. කාමඤ්චෙත්ථ ලොකසද්දො ‘‘ලොකවිදූ’’ත්යාදීසු සඞ්ඛාරභාජනෙසුපි පවත්තො, පූජනනමස්සනකිරියාසාධනත්තා පන සත්තලොකෙව වාචකභාවෙන පවත්තොති. තෙනාහ ‘‘පූජනකිරියායොග්යභූතතාවසෙනා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා).

පූජයතෙති එත්ථ පූජනකිරියාය මුඛ්යතො පූජනසඞ්ඛාතො පූජෙන්තානං චිත්තුප්පාදො සරූපත්ථො, ඵලූපචාරෙන තංචිත්තුප්පාදස්ස ආරම්මණපකතූපනිස්සයභූතා වුත්තප්පකාරා සබ්බෙ බුද්ධගුණා සරූපත්ථා. තෙ-විභත්තිපච්චයස්ස පූජනකිරියාසාධකො වුත්තප්පකාරො ලොකො ච සරූපත්ථො, එවං සති අත්ථභෙදාභාවතො ද්වීසු වාචකෙසු එකොව වාචකො වත්තබ්බො, කස්මා එකස්මිං අත්ථෙ ද්වෙ වාචකා වුත්තාති? නායං දොසො ද්වින්නං වාචකානං සාමඤ්ඤවිසෙසවාචකත්තා. ලොකසද්දො හි පූජනකිරියාසාධකො, අඤ්ඤකිරියාසාධකො ච වදතීති සාමඤ්ඤවාචකො ච හොති. පූජයතෙ-සද්දො ලොකපූජනඉත්ථිපූජනපුරිසපූජනතිරච්ඡානපූජනාදිකිරියාසාධකඤ්ච වදතීති සාමඤ්ඤවාචකො . තස්මා පූජයතෙ-සද්දො ලොකසද්දස්ස සරූපත්ථො, පූජනකිරියාසාධකො ච න අඤ්ඤකිරියාසාධකොති නියමෙති. ලොකසද්දො ච පූජයතෙසද්දස්ස සරූපත්ථො පූජනකිරියාසාධකො. ලොකො පන පූජනකිරියාසාධකො ඉත්ථිපුරිසතිරච්ඡානාදිකොති නියමෙති. තීසු පිටකෙසු අඤ්ඤෙසුපි එවරූපෙසු ඨානෙසු එසෙව නයො.

‘‘සලොකපාලො’’ති පදස්ස යථාවුත්තසෙට්ඨලොකපාලසහගතො, පූජනනමස්සනකිරියාසාධකො ච සත්තනිකායො සරූපත්ථො. ‘‘සදා’’ති පදස්ස රත්තිදිවසකාලො අතීතභගවතො ධරමානකාලො තතො පරකාලො අභිනීහාරතො යාව සාසනන්තරධානා කාලො තතො පරකාලො සරූපත්ථො. සො පන අනාගතබුද්ධුප්පජ්ජනකාලො අතීතසම්මාසම්බුද්ධෙ ඉදානි පූජයන්ති නමස්සන්ති විය පූජයිස්සති චෙව නමස්සිස්සති ච. නමස්සතීති එත්ථ නමස්සනකිරියාය මුඛ්යතො නමස්සනසඞ්ඛාතො චිත්තුප්පාදො සරූපත්ථො, ඵලූපචාරෙන තංචිත්තුප්පාදස්ස ආරම්මණපකතූපනිස්සයභූතා වුත්තප්පකාරා සබ්බෙ බුද්ධගුණා සරූපත්ථො. ති-විභත්තිපච්චයස්ස නමස්සනකිරියාසාධකො යථාවුත්තසත්තනිකායො ලොකො ච සරූපත්ථො, අත්ථභෙදාභාවෙපි ද්වින්නං වාචකානං පවත්තභාවො හෙට්ඨා වුත්තොව. ‘‘චා’’ති පදස්ස ඉධෙකච්චො පූජෙන්තොපි න නමස්සති, නමස්සන්තොපි න පූජෙති ච, අයං පන සත්තනිකායො ලොකො පූජයති චෙව නමස්සති චාති සමුච්චයත්ථො සරූපත්ථො.

තස්සාති එත්ථ තං-සද්දස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅනෙකගුණසමන්නාගතො පූජෙතබ්බො නමස්සිතබ්බො තිලොකග්ගො සත්ථා සරූපත්ථො, ඡට්ඨීවිභත්තියා ජනකස්ස නරවරස්ස ජඤ්ඤෙන සාසනවරෙන සම්බන්ධො පධානසරූපත්ථො, ජඤ්ඤසාසනවරස්ස ජනකෙන නරවරෙන සම්බන්ධො අපධානසරූපත්ථො. තීසු පිටකෙසු එවරූපෙසු අඤ්ඤෙසුපි එසෙව නයො.

‘‘එත’’න්ති පදස්ස ආචරියෙන විභජිතබ්බහාරනයපට්ඨානවිචාරණවිසයභූතං සාසනං සරූපත්ථො. ‘‘සාසනවර’’න්ති පදස්සාපි තමෙව සරූපත්ථො, එතං සාසනවරං පරියත්තිපටිපත්තිපටිවෙධභෙදෙන තිවිධම්පි පරියත්තිසාසනමෙව සබ්බසාසනමූලභූතත්තා, නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයභූතත්තා ච විසෙසතො අධිප්පෙතං තස්ස මූලභූතභාවතො විනයසංවණ්ණනාදීසු බහූපකාරෙන දස්සිතොති අම්හෙහි න වත්තබ්බො. වදන්තොපි අඤ්ඤං රචිතබ්බං රචිතුං අසමත්ථොව හුත්වා වදතීති ගහිතබ්බො වදෙය්ය.

තං පන පරියත්තිසාසනං විමුත්තිරසවසෙන එකවිධං, ධම්මවිනයවසෙන දුවිධං, විනයපිටකසුත්තන්තපිටකඅභිධම්මපිටකවසෙන තිවිධං , ආණාදෙසනාවොහාරදෙසනාපරමත්ථදෙසනාවසෙන තිවිධං, යථාපරාධසාසනායථානුලොමසාසනායථාධම්මසාසනාභෙදෙනපි තිවිධං, සංවරාසංවරකථාදිට්ඨිවිනිවෙඨනකථානාමරූපපරිච්ඡෙදකථාභෙදෙනපි තිවිධං. එත්ථ ච දෙසනා දෙසකාධීනා, සාසනං සාසිතබ්බායත්තං, කථා කථෙතබ්බත්ථාපෙක්ඛාති විසෙසො. දීඝනිකායො, මජ්ඣිමනිකායො, සංයුත්තනිකායො, අඞ්ගුත්තරනිකායො, ඛුද්දකනිකායොති නිකායභෙදෙන පන පඤ්චවිධං; සුත්තගෙය්යවෙය්යාකරණගාථාඋදානඉතිවුත්තකජාතකඅබ්භුතධම්මවෙදල්ලභෙදෙන පන නවවිධං; ධම්මක්ඛන්ධභෙදෙන පන චතුරාසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සවිධං; ‘‘සංකිලෙසභාගියවාසනාභාගියනිබ්බෙධභාගියඅසෙක්ඛභාගියාති අමිස්සානි චත්තාරි; සංකිලෙසභාගියවාසනාභාගියසංකිලෙසභාගියනිබ්බෙධ භාගියසංකිලෙසභාගියඅසෙක්ඛභාගියවාසනාභාගියනිබ්බෙධභාගියාති මිස්සකදුකානි චත්තාරි; සංකිලෙසභාගියවාසනාභාගියඅසෙක්ඛභාගියසංකිලෙසභාගියවාසනා භාගියනිබ්බෙධභාගියාති මිස්සකතිකානි ද්වෙ; තණ්හාසංකිලෙසදිට්ඨිසංකිලෙසදුච්චරිතසංකිලෙසතණ්හාවොදානභාගියදිට්ඨිව- උදානභාගියදුච්චරිතවොදානභාගියාතිඡා’’ති (නෙත්ති. 89) සොළසන්නං සුත්තානං භෙදෙන සොළසවිධං; ‘‘ලොකියලොකුත්තරලොකියලොකුත්තරසත්තාධිට්ඨානධම්මාධිට්ඨානසත්තධම්මාධිට්ඨානඤාණඤෙය්ය- ඤාණඤෙය්යදස්සනභාවනාදස්සනභාවනාසකවචනපරවචනසකවචනපරවචන විස්සජ්ජනීයඅවිස්සජ්ජනීයවිස්සජ්ජනීයඅවිස්සජ්ජනීයකම්මවිපාකකම්මවිපාකකුසල අකුසලකුසලාකුසලඅනුඤ්ඤාතපටික්ඛිත්තඅනුඤ්ඤාතපටික්ඛිත්තථවස්ස භෙදෙන අට්ඨවීසතිවිධ’’න්ති (නෙත්ති. 112) එවමාදිබහුවිධං පරියත්තිසාසනං නෙත්තිප්පකරණස්ස විසෙසතො විසයං. තස්ස විසයභාවෙ සති පටිපත්තිපටිවෙධසඞ්ඛාතං සාසනද්වයම්පි තම්මූලකත්තා විසයං හොති පරියායතොති දට්ඨබ්බං.

‘‘විදූහී’’ති පදස්ස යථාවුත්තසාසනවරස්ස සපරසන්තානපවත්තනපවත්තාපනාදිවසෙන විජානනසමත්ථො සණ්හසුඛුමඤාණාදිගුණසම්පන්නො කල්යාණපුථුජ්ජනසොතාපන්නාදිකො පුග්ගලො සරූපත්ථො. ‘‘ඤෙය්ය’’න්ති පදස්ස තාදිසෙහි විදූහි සණ්හසුඛුමඤාණාදිනා විජානිතබ්බං සාසනවරං සරූපත්ථො. ‘‘නරවරස්සා’’ති පදස්ස එකවිධාදිභෙදස්ස සාසනවරස්ස ජනකො අනෙකගුණසම්පන්නො තිලොකග්ගො සරූපත්ථො. ඉච්චෙවං නෙත්තියා ආදිගාථාය සරූපත්ථො සඞ්ඛෙපෙන විජානිතබ්බො.

එවං තස්සා අනුසන්ධ්යාදීනං ජානිතබ්බභාවෙ සතිපි අජානන්තො විය පුච්ඡිත්වා දොසං ආරොපෙත්වා පරිහාරවසෙනාපි ගම්භීරාධිප්පායස්ස අනාකුලස්ස විසෙසජානනං භවිස්සති. තස්මා පුච්ඡිත්වා දොසං රොපෙත්වා පරිහාරවසෙන ගම්භීරාධිප්පායං සම්පිණ්ඩෙත්වා කථයිස්සං. අම්හාකාචරිය කිමත්ථං ‘‘යං ලොකො’’ත්යාදිමාහ? නෙත්තිප්පකරණං කාතුං. එවං සති නෙත්තිප්පකරණභූතං ‘‘සොළසහාරා නෙත්ති’’ත්යාදිකං එව වත්තබ්බං, කස්මා තං අවත්වා තතො නෙත්තිප්පකරණතො අඤ්ඤං ‘‘යං ලොකො පූජයතෙ’’ත්යාදිමාහ. සෙය්යථාපි සමුද්දං ගච්ඡන්තො හිමවන්තං ගච්ඡති, හිමවන්තං ගච්ඡන්තො සමුද්දං ගච්ඡති, එවමෙව නෙත්තිප්පකරණං කරොන්තො සාසනවරදස්සනං කරොතීති? සච්චං, තථාපි යස්ස සංවණ්ණනං නෙත්තිප්පකරණං කාතුකාමො තං සාසනවරං පඨමං දස්සෙතුං ‘‘යං ලොකො’’ත්යාදිමාහ. එවං සති ‘‘එතං සාසනවර’’න්ති එත්තකමෙව වත්තබ්බං, කස්මා ‘‘යං ලොකො’’ත්යාදි වුත්තන්ති? තං සාසනවරං ජනකෙන නරවරෙන නියමෙත්වා ථොමෙතුං වුත්තං. තථාපි ‘‘තස්ස නරවරස්සා’’ති එත්තකමෙව වත්තබ්බං, කස්මා ‘‘යං ලොකො’’ත්යාදි වුත්තන්ති? තං ජනකං නරවරං ලොකපාලෙන ලොකසෙට්ඨෙන සද්ධිං සබ්බෙන ලොකෙන පූජනීයනමස්සනීයභාවෙන ථොමෙතුං ‘‘යං ලොකො’’ත්යාදි වුත්තං. පූජෙන්තාපි වන්දිත්වා පූජෙන්ති, තස්මා ‘‘පූජයතෙ’’ති එත්තකමෙව වත්තබ්බන්ති? තථාපි කෙචි කෙසඤ්චි පූජාසක්කාරාදීනි කරොන්තාපි තෙසං අපාකටගුණතාය නමක්කාරං න කරොන්ති. එවං භගවතො යථාභූතඅබ්භුග්ගතසද්දතාය පන භගවන්තං පූජෙත්වාපි වන්දතියෙවාති දස්සෙතුං ‘‘නමස්සති චා’’ති වුත්තං. පූජෙන්තො, නමස්සන්තො ච න කදාචියෙව, අථ ඛො සබ්බකාලන්ති දස්සෙතුං ‘‘සදා’’ති වුත්තං. තාදිසස්ස නරවරස්ස තාදිසං සාසනවරං සණ්හසුඛුමඤාණසම්පන්නෙහි විදූහෙව සුඛුමඤාණෙනෙව ඤෙය්යන්ති සාසනවරං ථොමෙතුං ‘‘විදූහි ඤෙය්ය’’න්ති වුත්තං.

එත්ථ ච ‘‘පූජයතෙ, නමස්සතී’’ති එතෙහි පූජනනමස්සනකිරියාය හෙතුභූතා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදයො අනෙකෙ ලොකියලොකුත්තරගුණා පකාසිතා හොන්ති තෙ ගුණෙ ආගම්ම සබ්බලොකස්ස පූජනනමස්සනචෙතනාය පවත්තනතො. තෙසු හි කිඤ්චි සරූපතො, කිඤ්චි අනුමානතො සාරිපුත්තත්ථෙරාදයො අනුස්සරන්ති, පූජෙන්ති, නමස්සන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘අනුස්සරෙථ සම්බුද්ධ’’න්ති (සං. නි. 1.249). එකදෙසගුණාපි පූජාරහා නමස්සනාරහා, කස්මා සබ්බෙපි ගුණා පකාසිතාති? සබ්බගුණදස්සනෙන බොධිසම්භාරසම්භරණමහාකරුණායොගසඞ්ඛාතහෙතුඤාණපහාන- ආනුභාවරූපකායසම්පත්තිසඞ්ඛාතඵලහිතජ්ඣාසයින්ද්රිය- පාකකාලාගමනදෙසනාඤාණසඞ්ඛාතසත්තු- පකාරසම්පදාවසෙන ථොමනා දස්සිතා. තෙන අත්තහිතපටිපත්ති, පරහිතපටිපත්ති ච නිරුපක්කිලෙසූපගමනාපගමනඤ්ච ලොකසමඤ්ඤානුපපවත්ති, තදනතිධාවනඤ්ච චරණසම්පත්ති, විජ්ජාසම්පත්ති ච අත්තාධිපතිතා, ධම්මාධිපතිතා ච ලොකනාථඅත්තනාථතා ච පුබ්බකාරිකතඤ්ඤුතා ච අපරන්තපතා, අනත්තන්තපතා ච බුද්ධකරණධම්මබුද්ධභාවසිද්ධි ච පරතාරණඅත්තතාරණඤ්ච සත්තානුග්ගහචිත්තතා, ධම්මවිරත්තචිත්තතා ච පකාසිතා භවන්ති. තෙන සබ්බප්පකාරෙන අනුත්තරදක්ඛිණෙය්යතාඋත්තමපූජනීයනමස්සනීයභාවපූජනනමස්සනකිරියාය ච ඛෙත්තඞ්ගතභාවං පකාසෙති. තෙන පූජනකනමස්සනකානං යථිච්ඡිතබ්බපයොජනසම්පත්ති පකාසිතාති සබ්බගුණා පකාසිතාති.

ආදිකල්යාණතාදිගුණසම්පත්තියා වරං අග්ගං උත්තමං, නිපුණඤාණගොචරතාය පණ්ඩිතවෙදනීයඤ්ච, තස්මා ‘‘වරං ඤෙය්ය’’න්ති වචනෙහි ස්වාක්ඛාතතාදයො සබ්බෙ ධම්මගුණා පකාසිතා. අරියසච්චපටිවෙධෙන සමුග්ඝාතකිලෙසසම්මොහායෙව පරමත්ථතො පණ්ඩිතා බාල්යාදිසමතික්කමනතො, තස්මා භාවිතලොකුත්තරමග්ගා, සච්ඡිකතසාමඤ්ඤඵලා ච පුග්ගලා විසෙසතො ‘‘විදූ’’ති වුච්චන්ති. තෙ හි යථාවුත්තසාසනවරං අවිපරීතතො ඤාතුං, නෙතුඤ්ච සපරසන්තානෙ සක්කුණන්ති. තස්මා යෙ සුප්පටිපන්නතාදයො අනෙකෙහි සුත්තපදෙහි සංවණ්ණිතා, තෙ අරියසඞ්ඝගුණාපි නිරවසෙසතො ‘‘විදූහී’’ති පදෙන පකාසිතාති. එවං නෙත්තියා පඨමගාථාය ‘‘එතං සාසනවර’’න්ති පදෙන සාසනත්තයං සඞ්ගණ්හිත්වා තත්ථ ඉතරෙසං ද්වින්නං අධිගමූපායභාවතො සබ්බසාසනමූලභූතස්ස, අත්තනො නෙත්තිප්පකරණස්ස ච විසයභූතස්ස පරියත්තිසාසනවරස්ස දස්සනමුඛෙන සබ්බෙ රතනත්තයගුණාපි ථොමනාවසෙන නයතොව පකාසිතා හොන්ති. නයතො හි දස්සිතා සබ්බෙ ගුණා නිරවසෙසා ගහිතා භවන්ති, න සරූපතො. තෙනාහ භගවන්තං ඨපෙත්වා පඤ්ඤවන්තානං අග්ගභූතො ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරොපි බුද්ධගුණපරිච්ඡෙදනමනුයුත්තො ‘‘අපිච මෙ ධම්මන්වයො විදිතො’’ති (දී. නි. 2.146) භගවතාපි –

‘‘එවං අචින්තියා බුද්ධා, බුද්ධධම්මා අචින්තියා;

අචින්තියෙ පසන්නානං, විපාකො හොති අචින්තියො’’ති. (අප. ථෙර 1.1.82; නෙත්ති. 95) –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ බුද්ධධම්මාති බුද්ධගුණා. අම්හාකං පන යාවජීවං රතනත්තයගුණපරිදීපනෙ අතිඋස්සාහන්තානම්පි සරූපතො නීහරිත්වා දස්සෙතුං අසමත්ථභාවො පගෙව පණ්ඩිතෙහි වෙදිතබ්බොති.

ඉච්චෙවං –

‘‘යං ලොකො පූජයතෙ, සලොකපාලො සදා නමස්සති ච;

තස්සෙත සාසනවරං, විදූහි ඤෙය්යං නරවරස්සා’’ති. –

නිග්ගහිතලොපවසෙන වුත්තාය ගාථාය සඞ්ඛෙපෙන කථිතො අනුසන්ධ්යාදිකො සමත්තොති.

‘‘යං ලොකො පූජයතෙ, ස ලොකපාලො සදා නමස්සති ච;

තං තස්ස සාසනවරං, විදූහි ඤෙය්යං නරවරස්සා’’ති. –

ගාථං අපරෙ පඨන්ති. තස්සාපි අනුසන්ධ්යත්ථො වුත්තනයොව. යොජනත්ථො පන විසෙසො. තත්ථ හි සලොකපාලො ලොකො යස්ස සත්ථුනො නරවරස්ස යං සාසනවරං සංවණ්ණෙතබ්බසහිතං, සංවණ්ණෙතබ්බං එව වා පූජයතෙ චෙව නමස්සති ච, තස්ස ලොකපාලස්ස සත්ථුනො තං පූජෙතබ්බං, නමස්සිතබ්බඤ්ච විදූහෙව විඤ්ඤාතබ්බං, එතං සාසනවරං නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයන්ති ගහෙතබ්බන්ති යොජනා. යොජනාකාරොපි හෙට්ඨා වුත්තනයොව.

විග්ගහත්ථොපි විසෙසො. ඉමස්මිඤ්හි නයෙ ලොකං පාලෙන්තීති ලොකපාලා, යථාවුත්තචතුමහාරාජාදයො. තෙහි ලොකපාලෙහි සහිතං සබ්බලොකං පාලෙති ලොකග්ගනායකත්තාති ලොකපාලොති භගවාපි ලොකපාලසද්දෙන වුත්තො. සො හි ‘‘තස්සා’’ති එත්ථ තං-සද්දෙන පරාමසීයති, තස්මා තස්ස ලොකපාලස්ස සත්ථුනො නරවරස්සාති අත්ථො ගහිතො. යදි එවං ලොකපාලො ගුණීභූතො අපධානො පධානභූතං ලොකං විසෙසෙත්වා විනිවත්තො, කථං තං-සද්දෙන පරාමසීයතීති? ලොකවිසෙසකො සමානොපි සාසනවරාපෙක්ඛතාය ජනකසාමිභාවෙන සම්බන්ධිවිසෙසභූතත්තා පධානභූතො විය පරාමසීයතීති. භගවා සාසනවරස්ස සාමිභාවෙන ගහිතො. කථං සාසනවරස්ස සාමී භගවා සාසනවරං පූජයතීති? න චායං විරොධො. බුද්ධා හි භගවන්තො ධම්මගරුනො, තෙ සබ්බකාලං ධම්මමපචයමානාව විහරන්තීති. බුද්ධානඤ්හි ධම්මගරුධම්මාපචයමානභාවො ‘‘යංනූනාහං…පෙ… තමෙව ධම්මං සක්කත්වා ගරුං කත්වා මානෙත්වා පූජෙත්වා උපනිස්සාය විහරෙය්ය’’න්ති (අ. නි. 4.21) වුත්තො, තස්මා ලොකපාලො භගවා සාසනවරං පූජයතීති දට්ඨබ්බො. එවං සති ලොකපාලො භගවා සාසනවරං පූජයතීති අත්ථො යුත්තො හොතු, කථං ලොකපාලො භගවා සාසනවරං නමස්සතීති යුත්තොති? යුත්තොව ‘‘නමස්සතී’’ති පදස්ස ගරුකරණෙන තන්නින්නපොණපබ්භාරොති අත්ථස්සාපි ලබ්භනතො. භගවා හි ධම්මගරුතාය සබ්බකාලං ධම්මනින්නපොණපබ්භාරභාවෙන විහරතීති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යෙන සුදං නිච්චකප්පං විහරාමී’’තිආදි. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයෙන වා සංවණ්ණනාසු වුත්තනයෙන වා ඤාතබ්බන්ති අම්හෙහි න විත්ථාරීයති.

එවං පඨමගාථාය ‘‘සාසනවර’’න්ති පදෙන තිවිධම්පි සාසනං සඞ්ගණ්හිත්වා තත්ථ පරියත්තිසාසනමෙව අත්තනො නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයං නියමෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘ද්වාදස පදානි’’ත්යාදිමාහ. අථ වා පඨමගාථාය රතනත්තයථොමනෙන සහ නෙත්තිප්පකරණතාවිසයං සාසනවරං ආචරියෙන දස්සිතං, ‘‘තස්ස සාසනවරං කිං සබ්බංයෙව නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයං, උදාහු පරියත්තිසාසනමෙවා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා පරියත්තිසාසනභූතං සුත්තමෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘ද්වාදස පදානි සුත්ත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘සාසනවර’’න්ති සාමඤ්ඤෙන වුත්තම්පි පරියත්තිසුත්තමෙව සාසනවරන්ති ගහෙතබ්බන්ති අත්ථො. ‘‘තං පන කතිවිධ’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘ද්වාදස පදානී’’ති වුත්තං, සඞ්ඛෙපතො පභෙදෙන ද්වාදසවිධන්ති අත්ථො. පභෙදතො ද්වාදසවිධම්පි බ්යඤ්ජනපදඅත්ථපදතො පන දුවිධමෙවාති දස්සෙතුං ‘‘තං සබ්බං බ්යඤ්ජනඤ්ච අත්ථො චා’’ති වුත්තං. ‘‘තස්මිං ද්වයෙ එකමෙව සරූපතො නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයන්ති විඤ්ඤෙය්යං, උදාහු උභය’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා උභයන්ති දස්සෙතුං ‘‘තං විඤ්ඤෙය්යං උභය’’න්ති වුත්තං. වචනවචනීයභාවෙන සම්බන්ධෙ යස්මිං බ්යඤ්ජනෙ, අත්ථෙ ච ‘‘සුත්ත’’න්ති වොහාරො පවත්තො, තං උභයං සරූපතො නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයන්ති විඤ්ඤෙය්යන්ති අත්ථො. ‘‘කින්ති විඤ්ඤෙය්ය’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘කො අත්ථො, බ්යඤ්ජනං කතම’’න්ති වුත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – ඡබ්යඤ්ජනපදඡඅත්ථපදභෙදෙන ද්වාදසවිධං බ්යඤ්ජනපදඅත්ථපදවසෙන දුවිධං සබ්බපරියත්තිසඞ්ඛාතං සුත්තං මම නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයං සාසනවරන්ති ඤාතබ්බං. සරූපතො පුච්ඡිත්වා අත්ථපදං, බ්යඤ්ජනපදඤ්ච සරූපතො ඤාතබ්බන්ති.

එවං පඨමගාථාය ‘‘සාසනවර’’න්ති වුත්තස්ස සුත්තස්ස පරියත්තිභාවඤ්චෙව අත්ථපදබ්යඤ්ජනපදභාවෙන වෙදිතබ්බත්තඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි තස්ස සුත්තස්ස පවිචයූපායං නෙත්තිප්පකරණං පදත්ථවිභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘සොළසහාරා’’ත්යාදිමාහ. අථ වා දුතියගාථාය නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයං සාසනවරං නියමෙත්වා දස්සිතං, ‘‘නෙත්ති නාම කතමා, කතිවිධා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා නෙත්තිනාම එත්තිකාති සඞ්ඛෙපතො දස්සෙතුං ‘‘සොළසහාරා’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ තස්ස සාසනස්ස සුත්තස්ස අත්ථපරියෙට්ඨි නෙත්තිසංවණ්ණනා මයා මහාකච්චායනෙන නිද්දිට්ඨා නෙත්ති නාම සොළසහාරසමුදායා පඤ්චනයසමුදායා අට්ඨාරසමූලපදසමුදායාති විජානිතබ්බාති.

තෙ හාරාදයො කෙනට්ඨෙන නෙත්ති නාම? වෙනෙය්යසත්තෙ අරියධම්මං නෙතීති නෙත්තීති එවමාදි අත්ථො සංවණ්ණනාසු (නෙත්ති. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා) වුත්තොව. ඉමාය තතියගාථායපි ‘‘මහාකච්චානෙන නිද්දිට්ඨා’’ති පාඨො සුන්දරො. ‘‘මහාකච්චායනෙන නිද්දිට්ඨා’’ති වා පාඨො, න සුන්දරො. ලක්ඛණඤ්හි මයා හෙට්ඨා වුත්තන්ති. ‘‘සොළසහාරාදිසමුදායා නෙත්තී’’ති වුත්තා, තෙ හාරා සුත්තස්ස බ්යඤ්ජනවිචයො වා හොන්ති, අත්ථවිචයො වා, නයා ච බ්යඤ්ජනවිචයො වා හොන්ති, අත්ථවිචයො වාති විචාරණායං සති ‘‘ඉමෙ ඉමස්ස විචයො’’ති නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘හාරා බ්යඤ්ජනවිචයො’’තිආදිමාහ. තත්ථ හාරා සුත්තස්ස බ්යඤ්ජනවිචයො හොන්ති, න අත්ථවිචයො සොළසහාරානං මූලපදනිද්ධාරණං වජ්ජෙත්වා බ්යඤ්ජනමුඛෙනෙව සංවණ්ණනාභාවතො. තයො පන නයා සුත්තස්ස අත්ථවිචයො හොන්ති, තිණ්ණං නයානං මූලපදසඞ්ඛාතඅවිජ්ජාදිසභාවධම්මනිද්ධාරණමුඛෙනෙව සුත්තස්ස අත්ථසංවණ්ණනාභාවතොති.

‘‘තං උභයං සුත්තෙ සංවණ්ණනාභාවෙන කෙනචි කත්ථචියෙව යොජෙතබ්බං, උදාහු සබ්බථා සබ්බත්ථ යොජිත’’න්ති පුච්ඡිතබ්බභාවතො තං උභයං සබ්බත්ථ සුත්තෙසු සබ්බථා යොජිතන්ති දස්සෙතුං ‘‘උභයං පරිග්ගහීත’’න්ති වුත්තං. හාරා චෙව නයා ච උභයං සුත්තස්ස අත්ථනිද්ධාරණවසෙන පරිතො සමන්තතො ගහිතං සබ්බථා සුත්තෙසු යොජිතන්ති.

‘‘හාරාදිසමුදායභූතං නෙත්තිසඞ්ඛාතං සුත්තං කථං සංවණ්ණෙතබ්බං සුත්තං සංවණ්ණෙතී’’ති වත්තබ්බභාවතො වුත්තං ‘‘වුච්චති සුත්තං යථාසුත්ත’’න්ති. නෙත්තිසඞ්ඛාතං සංවණ්ණනාසුත්තං සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තානුරූපං යථා යෙන යෙන දෙසනාහාරෙන වා අඤ්ඤෙන වා සංවණ්ණෙතබ්බං, තෙන තෙන වුච්චති සංවණ්ණෙතීති අත්ථො. අථ වා ‘‘නෙත්තිසඞ්ඛාතං සුත්තං කිත්තකං සංවණ්ණෙතබ්බං සුත්තං සංවණ්ණෙතී’’ති වත්තබ්බභාවතො වුත්තං ‘‘වුච්චති සුත්තං යථාසුත්ත’’න්ති. තත්ථ යථාසුත්තං යං යං සුත්තං භගවතා වුත්තං, තං තං සබ්බං සුත්තං නෙත්තිසඞ්ඛාතං සුත්තං වුච්චති වදති අස්සාදාදීනවදස්සනවසෙන සංවණ්ණෙතීති. තෙන වුත්තං ‘‘නෙත්තිනයෙන හි සංවණ්ණෙතුං අසක්කුණෙය්යං නාම සුත්තං නත්ථී’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා).

‘‘යං යං භගවතා දෙසිතං සුත්තං නෙත්තිසංවණ්ණනාය සංවණ්ණිතං, සා සංවණ්ණෙතබ්බා දෙසනා ච විඤ්ඤෙය්යා, උදාහු දෙසිතබ්බඤ්චා’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘යා චෙව දෙසනා’’ත්යාදිමාහ. යා චෙව දෙසනා පාළි සංවණ්ණිතා, සා ච, තාය දෙසනාය දෙසිතං යං ධම්මජාතං, තඤ්ච උභයං විමුත්තායතනදෙසනාසීසෙන පරිචයං කරොන්තෙහි එකන්තෙන විඤ්ඤෙය්යං උභයස්සෙව අනුපාදිසෙසපරිනිබ්බානපරියොසානානං සම්පත්තීනං හෙතුභාවතො. ‘‘තස්ස උභයස්ස විජානනෙ සාධෙතබ්බෙ සාධෙතබ්බස්ස විජානනස්ස හෙතුභූතා කතමා අනුපුබ්බී’’ති පුච්ඡිතබ්බභාවතො වුත්තං ‘‘තත්රා’’ත්යාදි. තත්ථ තත්ර විජානනෙ සාධෙතබ්බෙ සුත්තාදිනවඞ්ගස්ස සාසනස්ස අත්ථපරියෙසනා අත්ථවිචාරණා හාරනයානං අයං අනුපුබ්බී විජානනස්ස සාධෙතබ්බස්ස හෙතුභූතා අනුපුබ්බී නාමාති අත්ථො. අථ වා තස්ස උභයස්ස විජානනෙ සාධෙතබ්බෙ සුත්තාදිනවඞ්ගස්ස සාසනස්ස අත්ථපරියෙසනාය අත්ථවිචාරණාය අයං අනුපුබ්බී විජානනස්ස සාධෙතබ්බස්ස හෙතුභූතා අනුපුබ්බී නාමාති. අථ වා වක්ඛමානාය හාරනයානුපුබ්බියා නවවිධසුත්තන්තපරියෙසනා විජානනස්ස හෙතුභූතාති වෙදිතබ්බා. තෙනාකාරෙනෙව අට්ඨකථායං තිධා වුත්තාති.

සඞ්ගහවාරස්ස අත්ථවිභාවනා නිට්ඨිතා.