📜

2. උද්දෙසවාරඅත්ථවිභාවනා

1. එවං සඞ්ගහවාරෙන සඞ්ඛෙපතො දස්සිතෙ හාරාදයො ඉදානි විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ කතමෙ සොළස හාරා’’තිආදිදෙසනා ආරද්ධා . අථ වා සොළසහාරාදිසමුදායා නෙත්ති නාම මයා මහාකච්චානෙන නිද්දිට්ඨාති වුත්තා, ‘‘කතමෙ තෙ සොළස හාරා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා වුත්තං ‘‘තත්ථ සොළස හාරා’’ත්යාදි. තත්ථ තත්ථාති තෙසු සොළසහාරාදීසු. දෙසනා හාරො, විචයො හාරො…පෙ… සාමාරොපනො හාරොති ඉමෙ සොළස හාරාති දට්ඨබ්බා.

තත්ථ සබ්බසාධාරණත්තා හාරපදස්ස වචනත්ථො පඨමං වත්තබ්බො. කෙනට්ඨෙන හාරාති? හරීයන්ති එතෙහීති හාරා. එතෙහි සංවණ්ණනාවිසෙසෙහි සංවණ්ණියෙසු සුත්තගෙය්යාදීසු අඤ්ඤාණසංසයවිපල්ලාසා හරීයන්ති, ඉති අඤ්ඤාණාදිහරණකාරණත්තා ‘‘එතෙහී’’ති පදෙන නිද්දිට්ඨා සංවණ්ණනාවිසෙසා හාරා නාම, හර-ධාතුයා ආචරියස්ස වචීභෙදසද්දො, තංසමුට්ඨාපකො චිත්තුප්පාදො ච මුඛ්යත්ථො, වෙනෙය්යානං සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තස්ස අත්ථජානනාදිඤාණසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදො කාරණූපචාරත්ථො, තස්ස උපනිස්සයපච්චයභූතානං සංවණ්ණනාවිසෙසානං උපනිස්සයපච්චයසත්ති ඵලූපචාරත්ථො, ඉති-සද්දෙන සා උපනිස්සයපච්චයසත්තියෙව පරාමසීයති. තංසත්තිසම්පන්නා සංවණ්ණනාවිසෙසා ණ-පච්චයත්ථා හොන්ති. එස නයො එවරූපෙසු ඨානෙසුපි. විත්ථාරො අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 1) වුත්තො එව.

අසාධාරණතො පන දෙසීයති එතායාති දෙසනා. එතාය සංවණ්ණනාය සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තත්ථො දෙසීයති සංවණ්ණීයති සංවණ්ණනානුසාරෙන ඤාපීයති, ඉති ඤාපනකාරණත්තා ‘‘එතායා’’ති පදෙන නිද්දිට්ඨා විසෙසසංවණ්ණනා දෙසනා නාම, න පාළිදෙසනා, පාළිදෙසනාය සංවණ්ණෙතබ්බසංවණ්ණනාභාවෙන සහචරණතො වා දෙසනා. කිඤ්චාපි අඤ්ඤෙ හාරා දෙසනාපාළිසඞ්ඛාතස්ස සුත්තස්ස අත්ථසංවණ්ණනාභාවතො දෙසනාය සහචාරිනො හොන්ති, අයං පන හාරො යෙභුය්යෙන යථාරුතවසෙනෙව විඤ්ඤායමානත්තා පාළිදෙසනාය සහ චරතීති වත්තබ්බතං අරහති, න තථා පරෙ. න හි අස්සාදාදීනවනිස්සරණාදිසන්දස්සනලක්ඛණරහිතා පාළිදෙසනා අත්ථි, අයඤ්ච හාරො අස්සාදාදිසන්දස්සනලක්ඛණොති.

විචියන්ති එතෙනාති විචයො. එතෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන සුත්තෙ පදපඤ්හාදයො විචියන්ති, ඉති විචාරණකාරණත්තා සො සංවණ්ණනාවිසෙසො විචයො නාම. කත්වත්ථාධිකරණත්ථාපි ලබ්භන්ති. සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙන පදපඤ්හාදිවිචයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො විචයො හාරො.

යුත්තායුත්ති විචාරීයති එතායාති යුත්ති. එතාය විසෙසසංවණ්ණනාය සබ්බෙසං හාරානං භූමිගොචරානං යුත්තායුත්ති විචාරීයති, ඉති විචාරණකාරණත්තා ‘‘එතායා’’ති පදෙන නිද්දිට්ඨා විසෙසසංවණ්ණනා යුත්ති නාම. ඉධ උත්තරපදලොපො දට්ඨබ්බො, යුත්තියා විචාරණා, විචාරණීයභාවෙන සහචරණතො වා යුත්ති. සබ්බහාරානං භූමිගොචරානං යුත්තායුත්තිවිචාරණලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො යුත්ති හාරො.

පදති පවත්තෙති ඵලං එතෙනාති පදං, කාරණං. ඨන්ති තිට්ඨන්ති එත්ථ ඵලානි තදායත්තවුත්තිතායාති ඨානං, කාරණං. පදඤ්ච තං ඨානඤ්චාති පදට්ඨානං, ආසන්නකාරණං. සුත්තෙ ආගතධම්මානං පදට්ඨානං විචාරීයති එතායාති පදට්ඨානා, විසෙසසංවණ්ණනා, විචාරණලොපොව, සුත්තෙ ආගතධම්මානං පදට්ඨානානං, තෙසඤ්ච පදට්ඨානානං විචාරණලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො පදට්ඨානො හාරො.

සුත්තෙ අවුත්තාපි සමානලක්ඛණා ධම්මා ලක්ඛීයන්ති එතෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙනාති ලක්ඛණො, සුත්තෙ වුත්තෙන ධම්මෙන සමානලක්ඛණානං ධම්මානං අවුත්තානම්පි නිද්ධාරණලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො ලක්ඛණො හාරො.

සුත්තෙ දස්සියමානා නිබ්බචනාදයො චත්තාරොපි වියූහීයන්ති විභාගෙන සම්පිණ්ඩීයන්ති එත්ථ, එතෙන වාති බ්යූහො, චතුන්නං නිබ්බචනාදීනං බ්යූහො චතුබ්යූහො. නිබ්බචනාධිප්පායබ්යඤ්ජනානඤ්චෙව දෙසනානිදානස්ස ච පුබ්බාපරෙන සද්ධිං සන්දස්සනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො චතුබ්යූහො හාරො.

දෙසනාය ගහිතධම්මෙන සභාගා, විසභාගා ච ධම්මා ආවට්ටීයන්ති එත්ථ, එතෙන වාති ආවට්ටො, දෙසනාය ගහිතධම්මානං සභාගවිසභාගධම්මවසෙන ආවට්ටනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො ආවට්ටො හාරො.

අසාධාරණාසාධාරණානං සංකිලෙසධම්මෙ, වොදානධම්මෙ ච සාධාරණාසාධාරණතො, පදට්ඨානතො, භූමිතො ච විභජනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො විභත්ති හාරො.

සුත්තෙ නිද්දිට්ඨා ධම්මා පටිපක්ඛවසෙන පරිවත්තීයන්ති ඉමිනා, එත්ථ වාති පරිවත්තො, සුත්තෙ නිද්දිට්ඨානං ධම්මානං පටිපක්ඛතො පරිවත්තනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො පරිවත්තනො හාරො.

සුත්තෙ වුත්තස්ස එකස්සෙව අත්ථස්ස වාචකං විවිධං වචනං එත්ථ සංවණ්ණනාවිසෙසෙති විවචනං, විවචනමෙව වෙවචනං, සුත්තෙ වුත්තෙ එකස්මිං අත්ථෙ අනෙකපරියායසද්දයොජනාලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො වෙවචනො හාරො.

සුත්තෙ වුත්තා අත්ථා පකාරෙහි ඤාපීයන්ති ඉමිනා, එත්ථ වාති පඤ්ඤත්ති, එකෙකස්ස ධම්මස්ස අනෙකාහි පඤ්ඤත්තීහි පඤ්ඤාපෙතබ්බාකාරලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො පඤ්ඤත්ති හාරො.

සුත්තාගතා ධම්මා පටිච්චසමුප්පාදාදීසු ඔතරීයන්ති අනුප්පවෙසීයන්ති එත්ථ, එතෙන වාති ඔතරණො, පටිච්චසමුප්පාදාදිමුඛෙහි සුත්තත්ථස්ස ඔතරණලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො ඔතරණො හාරො.

සුත්තෙ පදපදත්ථපඤ්හාරම්භා සොධීයන්ති සමාධීයන්ති එත්ථ, එතෙන වාති සොධනො, සුත්තෙ පදපදත්ථපඤ්හාරම්භානං සොධනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො සොධනො හාරො.

සාමඤ්ඤවිසෙසභූතා ධම්මා විනා විකප්පෙන අධිට්ඨීයන්ති අනුප්පවත්තීයන්ති එත්ථ, එතෙන වාති අධිට්ඨානො, සුත්තාගතානං ධම්මානං අවිකප්පනවසෙන සාමඤ්ඤවිසෙසනිද්ධාරණලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො අධිට්ඨානො හාරො.

යො හෙතු චෙව පච්චයො ච ඵලං පරිකරොති අභිසඞ්ඛරොති, ඉති සො හෙතු චෙව පච්චයො ච පරික්ඛාරො, යො සංවණ්ණනාවිසෙසො තං පරික්ඛාරං හෙතුඤ්චෙව පච්චයඤ්ච ආචික්ඛති, ඉති සො සංවණ්ණනාවිසෙසො පරික්ඛාරො නාම. සුත්තෙ ආගතධම්මානං පරික්ඛාරසඞ්ඛාතෙ හෙතුපච්චයෙ නිද්ධාරෙත්වා සංවණ්ණනාලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො පරික්ඛාරො හාරො.

සුත්තෙ ආගතධම්මා පදට්ඨානාදිමුඛෙන සමාරොපීයන්ති එත්ථ, එතෙන වාති සමාරොපනො, සුත්තෙ ආගතධම්මානං පදට්ඨානවෙවචනභාවපහානසමාරොපනවිචාරණලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො සමාරොපනො හාරො. භාවසාධනවසෙනාපි සබ්බත්ථ වචනත්ථො වත්තබ්බොති තස්සාපි වසෙන යොජෙතබ්බන්ති. සෙසං සංවණ්ණනානුසාරෙන ඤාතබ්බන්ති.

‘‘තත්ථ කතමෙ සොළස හාරා දෙසනා’’ත්යාදිනා හාරසරූපං වුත්තං, කිමත්ථං ‘‘තස්සානුගීති’’ත්යාදි වුත්තන්ති? අනුගීතිගාථාය සුඛග්ගහණත්ථං පුන ‘‘තස්සානුගීති දෙසනා විචයො යුත්ති’’ත්යාදි වුත්තං. තත්ථ තස්සාති හාරුද්දෙසස්ස. අනුගීතීති අනු පච්ඡා ගායනගාථා. පඤ්චදසොති පඤ්චදසමො. සොළසොති සොළසමො. අත්ථතො අසංකිණ්ණාති දෙසනාදිපදත්ථතො ලක්ඛණත්ථතො සඞ්කරතො රහිතා. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘සො ච නෙසං අසඞ්කරො ලක්ඛණනිද්දෙසෙ සුපාකටො හොතී’’ති. සෙසං සංවණ්ණනානුසාරෙන ඤාතබ්බන්ති. ‘‘කෙචි හාරා කෙහිචි හාරෙහි සංකිණ්ණා විය දිස්සන්ති, කස්මා අසංකිණ්ණාති ඤාතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බත්තා වුත්තං ‘‘එතෙසඤ්චෙවා’’තිආදි. තත්ථ එතෙසඤ්චෙව භවතීති එතෙසං සොළසන්නං හාරානං යථා යෙනාකාරෙන අසඞ්කරො හොති, තථා අසඞ්කරාකාරෙන භවති. අයති පවත්තති නයවිභත්තීති අයා, විත්ථාරෙන අයාති විත්ථාරතයා, ත-කාරො මිස්සකදොසාපගමත්ථාය ආගතො, නයවිභත්තිවිසෙසවචනං. නයෙන ඤායෙන විභත්ති නයවිභත්ති, න පඤ්චනයවිභත්තාහාරානං විත්ථාරෙන පවත්තා ඤායවිභත්ති තථා අසඞ්කරාකාරෙන භවති තස්මිං අසංකිණ්ණාති ඤාතබ්බාති අධිප්පායො.

2. සොළස හාරා සරූපතො වුත්තා, අම්හෙහි ච විඤ්ඤාතා, ‘‘කතමෙ පඤ්ච නයා’’ති වත්තබ්බභාවතො තථා පුච්ඡිත්වා සරූපතො උද්දිසිතුං ‘‘තත්ථ කතමෙ පඤ්ච නයා’’ත්යාදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන ‘‘එවං හාරෙ උද්දිසිත්වා ඉදානි නයෙ උද්දිසිතුං ‘තත්ථ කතමෙ’තිආදි වුත්ත’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 2) වුත්තං. ‘‘තත්ථ නයන්ති සංකිලෙසෙ, වොදානෙ ච විභාගතො ඤාපෙන්තීති නයා, නීයන්ති වා තානි එත්ථ, එතෙහි වාති නයා’’තිආදිනා (නෙත්ති. අට්ඨ. 2) අට්ඨකථායං විත්ථාරෙන වචනත්ථො වුත්තො. නී-ධාතුයා නන්දියාවට්ටාදිනයානුසාරෙන සංකිලෙසෙ, වොදානෙ ච ආලම්බිත්වා පවත්තො ඤාණසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදො මුඛ්යත්ථො, නන්දියාවට්ටාදිනයානං උපනිස්සයපච්චයසත්ති ඵලූපචාරතො ගහිතා, ඉති-සද්දො තං ඵලූපචාරතො ගහිතසත්තිං පරාමසි, තංසත්තිසහිතා නන්දියාවට්ටාදිනයා අ-පච්චයත්ථා.

තණ්හාඅවිජ්ජාහි සංකිලෙසපක්ඛස්ස සුත්තස්ස, සමථවිපස්සනාහි වොදානපක්ඛස්ස සුත්තස්ස චතුසච්චයොජනමුඛෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො නන්දියාවට්ටො නයො. තත්ථ චතුසච්චන්ති තණ්හා ච අවිජ්ජා ච භවමූලත්තා සමුදයසච්චං, අවසෙසා තෙභූමකා ධම්මා දුක්ඛසච්චං, සමථවිපස්සනා මග්ගසච්චං, තෙන පත්තබ්බා අසඞ්ඛතධාතු නිරොධසච්චන්ති.

තීහි අවයවෙහි ලොභාදීහි සංකිලෙසපක්ඛෙ, තීහි අවයවෙහි අලොභාදීහි ච වොදානපක්ඛෙ පුක්ඛලො සොභනොති තිපුක්ඛලො, අකුසලමූලෙහි සංකිලෙසපක්ඛස්ස, කුසලමූලෙහි වොදානපක්ඛස්ස සුත්තත්ථස්ස චතුසච්චයොජනමුඛෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො තිපුක්ඛලො.

සීහස්ස භගවතො වික්කීළිතං එත්ථ නයෙති සීහවික්කීළිතො, සුභසඤ්ඤාදීහි විපල්ලාසෙහි සකලසංකිලෙසපක්ඛස්ස, සද්ධින්ද්රියාදීහි වොදානපක්ඛස්ස සුත්තත්ථස්ස චතුසච්චයොජනමුඛෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො සීහවික්කීළිතනයො.

අත්ථනයත්තයදිසාභාවෙන කුසලාදිධම්මානං ආලොචනං දිසාලොචනං. තස්ස තස්ස අත්ථනයස්ස යොජනත්ථං කතෙසු සුත්තස්ස අත්ථවිස්සජ්ජනෙසු යෙ වොදානාදයො, සංකිලෙසිකා ච තස්ස තස්ස නයස්ස දිසාභූතා ධම්මා සුත්තතො නිද්ධාරෙත්වා කථිතා, තෙසං යථාවුත්තධම්මානං චිත්තෙනෙව ‘‘අයං පඨමා දිසා, අයං දුතියා දිසා’’තිආදිනා ආලොචනං දිසාලොචනං.

තථා ආලොචිතානං ධම්මානං අත්ථනයත්තයයොජනෙ සමානයනතො අඞ්කුසො වියාති අඞ්කුසො, තස්ස තස්ස නයස්ස දිසාභූතානං කුසලාදිධම්මානං සමානයනං අඞ්කුසො නයො.

ලඤ්ජෙතීති ලඤ්ජකො. යො නයො සුත්තත්ථං ලඤ්ජෙති පකාසෙති, ඉති ලඤ්ජනතො පකාසනතො සො නයො ලඤ්ජකො නාම, නයො ච සො ලඤ්ජකො චාති නයලඤ්ජකො. නයලඤ්ජකො පඨමො නන්දියාවට්ටො නාම, නයලඤ්ජකො දුතියො තිපුක්ඛලො නාම, නයලඤ්ජකො තතියො සීහවික්කීළිතො නාමාති යොජෙතබ්බො.

උග්ගතානං විසෙසෙන උග්ගතොති උත්තමො, තං උත්තමං. ගතාති ඤාතා, මතාති අත්ථො. ‘‘මතා’’ති වා පාඨො. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයානුසාරෙනපි සංවණ්ණනානුසාරෙනපි ජානිතබ්බන්ති.

යථාවුත්තනයවිසෙසසංවණ්ණනාය ටීකායං –

‘‘සමූහාදිං උපාදාය ලොකසඞ්කෙතසිද්ධා වොහාරමත්තතා සම්මුතිසභාවො, පථවීඵස්සාදීනං කක්ඛළඵුසනාදිලක්ඛණං පරමත්ථසභාවො. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – යස්මිං භින්නෙ, ඉතරාපොහෙ වා චිත්තෙන කතෙ න තථා බුද්ධි, ඉදං සම්මුතිසච්චං යථා ඝටෙ, සසම්භාරජලෙ ච, තබ්බිපරියායෙන පරමත්ථසච්ච’’න්ති –

වචනෙ ඝටකථලආපජලකද්දමාදිසඞ්ඛාතං සමූහාදිං උපාදාය ලොකස්ස පුබ්බෙ ඝටකථලආපජලකද්දමාදිසඞ්කෙතසිද්ධා ඝටකථලආපජලකද්දමාදිවොහාරමත්තතා සම්මුතිසභාවො සඞ්කෙතවසෙන අවිතථත්තා. පථවීආදීනං කක්ඛළාදිලක්ඛණං, ඵස්සාදීනං ඵුසනාදිලක්ඛණං පරමත්ථසභාවො. ‘‘යදි එවං ඝටාදිකෙ අභින්නෙ වා ආපාදිකෙ වා අනුරූපෙන ඌනභාවෙන අප්පවත්තමානෙ වා සති සම්මුතිභාවො හොතු, භින්නෙ වා ඌනෙ වා කථං සම්මුතිභාවො භවෙය්ය, පථවීඵස්සාදීනම්පි භිජ්ජමානත්තා, කක්ඛළඵුසනාදීනඤ්ච පථවීඵස්සාදීහි අනඤ්ඤත්තා කථං පරමත්ථසභාවො භවෙය්ය, කතමෙන සඞ්ඛෙපෙන අත්ථෙන සම්මුතිසභාවො, පරමත්ථසභාවො ච අම්හෙහි ජානිතබ්බො’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපො’’තිආදිමාහ. තත්ථ එත්ථාති එතෙසු සම්මුතිසභාවපරමත්ථසභාවෙසු අයං නයො වුච්චමානො සඞ්ඛෙපො අත්ථො දට්ඨබ්බො.

යස්මිං ඝටාදිකෙ භින්නෙ සති තතො ඝටාදිතො ඉතරො කථලාදිභාවො චිත්තෙන පුබ්බෙ කතෙන යථා යෙන කථලාදිවොහාරෙන භවති, යස්මිං ආපාදිකෙ සම්භාරජලාදිකෙ ඌනභාවෙන පවත්තමානෙ සති වා තතො ආපාදිතො ඉතරො කද්දමාදිභාවො චිත්තෙන පුබ්බෙ කතෙන යථා යෙන කද්දමාදිවොහාරෙන භවති, තථා තෙන වොහාරෙන බුද්ධි කථලාදිසභාවජානනං කද්දමාදිසභාවජානනං භවති, ඉදං අභින්නෙ ඝටාදිකං වා භින්නෙ කථලාදිකං වා අනූනෙ ආපාදිකං වා ඌනෙ කද්දමාදිකං වා සබ්බං සම්මුතිසච්චං හොත්වෙව. ‘‘කද්දමස්මිං භින්නෙ, කද්දමස්මිං ඌනෙ වා සති ඉතරො සම්මුතිසභාවො’’ති පුච්ඡිතබ්බභාවතො ‘‘ඝටෙ, සම්භාරජලෙ චා’’ති වුත්තං.

සම්මුතිසච්චසභාවො තුම්හෙහි වුත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො පරමත්ථසච්චසභාවො’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘තබ්බිපරියායෙන පරමත්ථසච්ච’’න්ති වුත්තං. පථවීආදීනං කක්ඛළාදිලක්ඛණතො ඉතරස්ස ඵුසනාදිලක්ඛණස්ස අසම්භවතො, ඵස්සාදීනඤ්ච ඵුසනාදිලක්ඛණතො ඉතරස්ස කක්ඛළාදිලක්ඛණස්ස අසම්භවතො පථවීඵස්සාදීනං ලක්ඛළඵුසනාදිලක්ඛණං පරමත්ථසච්චං හොත්වෙවාති ඉමස්මිං සඞ්ඛෙපත්ථෙ ගහිතෙ කොචි විරොධො නත්ථීති අධිප්පායොති.

3. පඤ්ච නයා සරූපතො ආචරියෙන උද්දිට්ඨා, අම්හෙහි ච විඤ්ඤාතා, ‘‘යානි පදානි අට්ඨාරස මූලපදානි උද්දිට්ඨානි, කතමානි තානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා තානි සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ කතමානි අට්ඨාරස මූලපදානි’’ත්යාදිමාහ. අට්ඨකථායං පන ‘‘එවං නයෙපි උද්දිසිත්වා ඉදානි මූලපදානි උද්දිසිතුං ‘තත්ථ කතමානී’තිආදි ආරද්ධ’’න්ති වුත්තං. තත්ථ කුසලානි නව පදානි, අකුසලානි නව පදානි අට්ඨාරස මූලපදානීති දට්ඨබ්බානීති යොජනා. මූලන්ති පතිට්ඨහන්ති එතෙහි නයා, පතිට්ඨානවිභාගා චාති මූලානි, පදන්ති පතිට්ඨහන්ති එත්ථ නයා, පට්ඨානවිභාගා, අධිගමා චාති පදානි, වුත්තප්පකාරට්ඨෙන මූලානි ච තානි පදානි චාති මූලපදානි. කුච්ඡිතෙ පාපධම්මෙ සලයන්තීති කුසලානි, කුසෙ රාගාදයො ලුනන්තීති කුසලානි, කුසා විය ලුනන්තීති කුසලානි, කුසෙන ඤාණෙන ලාතබ්බානි පවත්තෙතබ්බානීති කුසලානි. කුසලානං පටිපක්ඛානීති අකුසලානි අ-සද්දො චෙත්ථ පටිපක්ඛත්ථොති.

නව පදානි කුසලානි, නව පදානි අකුසලානීති ගණනපරිච්ඡෙදතො, ජාතිභෙදතො ච උද්දිට්ඨානි, ‘‘කතමානි තානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා නව පදානි අකුසලානි පච්චාසත්තින්යායෙන සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘කතමානි නව පදානි අකුසලානී’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන –

‘‘එවං ගණනපරිච්ඡෙදතො, ජාතිභෙදතො ච මූලපදානි දස්සෙත්වා ඉදානි සරූපතො දස්සෙන්තො සංකිලෙසපක්ඛංයෙව පඨමං උද්දිසති ‘තණ්හා’තිආදිනා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 3) –

වුත්තං. තත්ථ රූපාදිකෙ ඛන්ධෙ තසති පරිතසතීති තණ්හා. අවින්දියං කායදුච්චරිතාදිං වින්දතීති අවිජ්ජා, වින්දියං කායසුචරිතාදිං න වින්දතීති අවිජ්ජා, විජ්ජාය පටිපක්ඛාති වා අවිජ්ජා. ලුබ්භන්ති තෙනාති ලොභො, ලුබ්භතීති වා ලොභො, ලුබ්භනං වා ලොභො. දොසමොහෙසුපි එසෙව නයො. අසුභෙ රූපක්ඛන්ධාදිකෙ ‘‘සුභ’’න්ති පවත්තා සඤ්ඤා සුභසඤ්ඤා. දුක්ඛදුක්ඛාදිකෙ ‘‘සුඛ’’න්ති පවත්තා සඤ්ඤා සුඛසඤ්ඤා. අනිච්චෙ සඞ්ඛාරධම්මෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති පවත්තා සඤ්ඤා නිච්චසඤ්ඤා. අනත්තසභාවෙසු චක්ඛාදීසු ඛන්ධෙසු ‘‘අත්තා’’ති පවත්තා සඤ්ඤා අත්තසඤ්ඤා. යත්ථාති යෙසු පදෙසු සබ්බො අකුසලපක්ඛො සඞ්ගහං සමොසරණං ගච්ඡති, තානි පදානි අකුසලානීති යොජනා. සඞ්ගහං ගණනං. සමොසරණං සමාරොපනං.

පච්චනීකධම්මෙ උද්ධච්චාදිකෙ නීවරණෙ සමෙති වූපසමෙති තදඞ්ගවික්ඛම්භනවසෙනාති සමථො. සඞ්ඛාරෙ අනිච්චාදීහි විවිධෙහි ආකාරෙහි පස්සතීති විපස්සනා. ලොභස්ස පටිපක්ඛො අලොභො. දොසස්ස පටිපක්ඛො අදොසො. මොහස්ස පටිපක්ඛො අමොහො. එත්ථාපි අ-සද්දො පටිපක්ඛත්ථො, න අභාවත්ථාදිකොති අධිප්පායො. අසුභෙ රූපක්ඛන්ධාදිකෙ, චක්ඛාදිම්හි වා ‘‘අසුභ’’න්ති පවත්තා සඤ්ඤාපධානචිත්තුප්පාදා අසුභසඤ්ඤා, විසෙසතො කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං . දුක්ඛදුක්ඛතාදීසු ‘‘දුක්ඛ’’න්ති පවත්තා සඤ්ඤාපධානචිත්තුප්පාදා දුක්ඛසඤ්ඤා, විසෙසතො වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානං. අනිච්චෙ ඛන්ධාදිකෙ විපරිණාමධම්මෙ ‘‘අනිච්ච’’න්ති පවත්තා සඤ්ඤාපධානචිත්තුප්පාදා අනිච්චසඤ්ඤා, විසෙසතො චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානං. අනත්තසභාවෙ ඛන්ධෙ, චක්ඛාදිම්හි වා ‘‘අනත්තා’’ති පවත්තා සඤ්ඤාපධානචිත්තුප්පාදා අනත්තසඤ්ඤා, විසෙසතො ධම්මානුපස්සනාසතිපධානං. පඤ්ඤාසතිසීසෙන හි පවත්තා අයං දෙසනා. තෙන වුත්තං භගවතා ‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, සතිබලං දට්ඨබ්බං? චතූසු සතිපට්ඨානෙසු, එත්ථ සතිබලං දට්ඨබ්බ’’න්ති. යත්ථාති යෙසු පදෙසු සබ්බො කුසලපක්ඛො සඞ්ගහං සමොසරණං ගච්ඡති, තානි පදානි කුසලානීති යොජනා.

උද්දානන්ති උද්ධං දානං රක්ඛණං උද්දානං, සඞ්ගහවචනන්ති අත්ථො. උද්දානෙ අවුත්තෙ සති හෙට්ඨා වුත්තස්ස අත්ථස්ස විප්පකිණ්ණභාවො දින්නො විය භවෙය්ය, තස්මා විප්පකිණ්ණභාවස්ස නිවාරණත්ථං උද්දානන්ති අධිප්පායො. චතුරො ච විපල්ලාසාති සුභසුඛනිච්චඅත්තසඤ්ඤා. කිලෙසා භවන්ති එත්ථ නවපදෙසූති භූමී, කිලෙසානං භූමීති කිලෙසභූමී, කිලෙසපවත්තනට්ඨානානි නව පදානීති වුත්තං හොති.

චතුරොසතිපට්ඨානාති අසුභදුක්ඛඅනිච්චඅනත්තසඤ්ඤා. ඉන්ද්රියභූමීති සද්ධාදීනං විමුත්තිපරිපාචනින්ද්රියානං භූමී පවත්තනට්ඨානානි සමොසරණට්ඨානානි.

නවහි කුසලපදෙහි කුසලපක්ඛා යුජ්ජන්ති යොජීයන්ති, නවහි අකුසලපදෙහි අකුසලපක්ඛා යුජ්ජන්ති යොජීයන්ති. නවහි කුසලපදෙහි සහ කුසලපක්ඛා යුජ්ජන්ති යුජ්ජන්තා භවන්ති, නවහි අකුසලපදෙහි සහ අකුසලපක්ඛා යුජ්ජන්ති යුජ්ජන්තා භවන්තීති උද්දෙසවාරෙ වුත්තාවසෙසො සංවණ්ණනානුසාරෙන විජානිතබ්බො.

ඉති සත්තිබලානුරූපා රචිතා

උද්දෙසවාරස්ස අත්ථවිභාවනා නිට්ඨිතා.