📜
3. නිද්දෙසවාරඅත්ථවිභාවනා
සොළසහාරනිද්දෙසවිභාවනා
4. හාරාදීසු ¶ සමුදායස්ස නෙත්තිප්පකරණස්ස උද්දෙසො උද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො නිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා උද්දිට්ඨෙ හාරාදයො නිද්දිසිතුං ‘‘තත්ථ සඞ්ඛෙපතො නෙත්තී’’තිආදි ආරද්ධං. අට්ඨකථායං පන ‘‘එවං උද්දිට්ඨෙ හාරාදයො නිද්දිසිතුං ‘තත්ථ සඞ්ඛෙපතො’තිආදි ආරද්ධ’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 4) වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං ‘‘තත්ථ කතමෙ සොළස හාරා? දෙසනා විචයො’’තිආදිඋද්දෙසපාඨෙ. සඞ්ඛෙපතොති සමාසතො. නෙත්තීති නෙත්තිප්පකරණං. කිත්තිතාති කථිතා, ඉදානි නිද්දෙසතො කථෙස්සාමීති වුත්තං හොති.
‘‘අස්සාදාදීනවතා, නිස්සරණම්පි ච ඵලං උපායො ච.
ආණත්තී ච භගවතො, යොගීනං දෙසනාහාරො’’ති. –
ගාථායං යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන සුත්තෙ ආගතා අස්සාදොපි ආදීනවතා ආදීනවොපි නිස්සරණම්පි ඵලම්පි උපායොපි යොගීනං අත්ථාය භගවතො ආණත්තිපි ඉමෙ ධම්මා දස්සිතා සංවණ්ණිතා සංවණ්ණනාවසෙන ඤාපිතා, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො දෙසනාහාරො නාමාති අත්ථයොජනා.
වචනත්ථාදයො ¶ අට්ඨකථායං විත්ථාරතො වුත්තාව, තස්මා කිඤ්චිමත්තමෙව කථෙස්සාමි. අස්සාදීයතෙති අස්සාදො, කො සො? සුඛං, සොමනස්සං, ඉට්ඨාරම්මණභූතා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා ච. අස්සාදෙති එතායාති වා අස්සාදො, කො සො? තණ්හා, විපල්ලාසා ච. විපල්ලාසවසෙන හි එකච්චෙ සත්තා අනිට්ඨම්පි ආරම්මණං ඉට්ඨාකාරෙන අස්සාදෙන්ති.
ආභුසං කම්මෙන දීනං දුක්ඛාදි හුත්වා වාති පවත්තතීති ආදීනවො, දුක්ඛාදි. අථ වා අතිවිය ආදීනං කපණං හුත්වා වාති පවත්තතීති ආදීනවො, කපණමනුස්සො, තථාභාවා ච තෙභූමකා ධම්මා අනිච්චතාදියොගතො.
නිස්සරති එතෙනාති නිස්සරණං, අරියමග්ගො. නිස්සරතීති වා නිස්සරණං, නිබ්බානං. පි-සද්දො ¶ සම්පිණ්ඩනත්ථො. නිස්සරණභෙදො අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 4 හාරසඞ්ඛෙප) බහුධා වුත්තොව.
ඵලති පවත්තතීති ඵලං, දෙසනාය ඵලං. යදිපි දෙසනා ඵලනිප්ඵාදිකා න හොති, තථාපි භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා පුඤ්ඤසම්භාරා සම්භවන්ති, පුඤ්ඤසම්භාරහෙතුතො ඵලං පවත්තං, තස්මා දෙසනාය ඵලං නාමාති. කතමං තං? දෙවමනුස්සෙසු ආයුවණ්ණසුඛබලයසපරිවාරඅධිපතෙය්යඋපධිසම්පත්තිචක්කවත්තිසිරිදෙවරජ්ජ- සිරිචතුසම්පත්තිචක්කසීලසමාධිසම්පදා විජ්ජාභිඤ්ඤා පටිසම්භිදා සාවකබොධිපච්චෙකබොධිසම්මාසම්බොධියො.
පච්චයසාමග්ගිං උපගන්ත්වා අයති පවත්තති ඵලං එතෙනාති උපායො, කො සො? අරියමග්ගස්ස පුබ්බභාගපටිපදා. පුරිමා පටිපදා හි පච්ඡිමාය පටිපදාය අධිගමූපායො, පරම්පරාය මග්ගනිබ්බානාධිගමස්ස ච උපායො. කෙචි ‘‘මග්ගොපි උපායො’’ති වදන්ති, තෙසං මතෙන නිබ්බානමෙව නිස්සරණන්ති වුත්තං සියා. ‘‘තෙ පහාය තරෙ ඔඝන්ති ඉදං නිස්සරණ’’න්ති (නෙත්ති. 5) පන අරියමග්ගස්ස නිස්සරණභාවං වක්ඛති, තස්මා කෙසඤ්චි වාදො න ගහෙතබ්බො.
ආණත්තීති ආණාරහස්ස භගවතො වෙනෙය්යානං හිතසිද්ධියා ‘‘එවං සම්මාපටිපත්තිං පටිපජ්ජාහි, මිච්ඡාපටිපත්තිං මා පටිපජ්ජාහී’’ති විධානං ආණාඨපනං ආණත්ති නාම.
යුජ්ජන්ති ¶ පයුජ්ජන්ති චතුසච්චකම්මට්ඨානභාවනාසූති යොගිනො, වෙනෙය්යා, තෙසං යොගීනං අත්ථායාති වචනසෙසං නීහරිත්වා යොජනා කාතබ්බා. සුත්තෙ ආගතානං සබ්බෙසං අස්සාදාදීනං එකදෙසාගතානම්පි නීහරිත්වා සබ්බෙසං විභජනසංවණ්ණනාවිසෙසො දෙසනාහාරොති නිද්දෙසතො ගහෙතබ්බො, සො ච විභජනාකාරො දෙසනාහාරවිභඞ්ගෙ (නෙත්ති. 5) ආගමිස්සතීති ඉධ න දස්සිතොති.
දෙසනාහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො විචයහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘යං පුච්ඡිතඤ්ච විස්සජ්ජිතඤ්ච, සුත්තස්ස යා ච අනුගීති.
සුත්තස්ස යො පවිචයො, හාරො විචයොති නිද්දිට්ඨො’’ති. –
ගාථා ¶ වුත්තා. තත්ථ සුත්තස්ස යං පුච්ඡිතඤ්ච යා පුච්ඡා විචයමානා ච සුත්තස්ස යං විස්සජ්ජිතඤ්ච යා විස්සජ්ජනා විචයමානා ච සුත්තස්ස යො පදාදිවිචයො, අස්සාදාදිවිචයො ච අත්ථි, තෙ වුත්තප්පකාරා විචයමානා පුච්ඡාදයො යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන විචියන්ති, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො විචයො හාරොති නිද්දිට්ඨොති අත්ථයොජනා කාතබ්බා.
පුච්ඡීයතෙ පුච්ඡිතං. විස්සජ්ජීයතෙ විස්සජ්ජිතන්ති භාවසාධනත්ථො දට්ඨබ්බො, න කම්මසාධනත්ථො. තෙන වුත්තං ටීකායං ‘‘භාවත්ථෙ තොති ආහ – ‘විස්සජ්ජිතන්ති විස්සජ්ජනා’’’ති.
‘‘සුත්තස්සා’’ති නියමිතත්තා සංවණ්ණනාවසෙන අට්ඨකථායං ආගතං න ගහෙතබ්බන්ති දට්ඨබ්බං. සො විචයො හාරො අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 4 හාරසඞ්ඛෙප) වුත්තොව. කථං? –
‘‘අයං පුච්ඡා අදිට්ඨජොතනා දිට්ඨසංසන්දනා විමතිච්ඡෙදනා අනුමතිපුච්ඡා කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා සත්තාධිට්ඨානා ධම්මාධිට්ඨානා එකාධිට්ඨානා අනෙකාධිට්ඨානා සම්මුතිවිසයා පරමත්ථවිසයා අතීතවිසයා අනාගතවිසයා පච්චුප්පන්නවිසයා’’තිආදිනා පුච්ඡාවිචයො වෙදිතබ්බො. ‘‘ඉදං විස්සජ්ජනං එකංසබ්යාකරණං විභජ්ජබ්යාකරණං පටිපුච්ඡාබ්යාකරණං ඨපනං සාවසෙසං නිරවසෙසං සඋත්තරං ¶ නිරුත්තරං ලොකියං ලොකුත්තර’’න්තිආදිනා විස්සජ්ජනවිචයො.
‘‘අයං පුච්ඡා ඉමිනා සමෙති, එතෙන න සමෙතී’’ති පුච්ඡිතත්ථං ආනෙත්වා, විචයො පුබ්බෙනාපරං සංසන්දිත්වා ච විචයො පුබ්බාපරවිචයො. ‘‘අයං අනුගීති වුත්තත්ථසඞ්ගහා අවුත්තත්ථසඞ්ගහා තදුභයත්ථසඞ්ගහා කුසලත්ථසඞ්ගහා අකුසලත්ථසඞ්ගහා’’තිආදිනා අනුගීතිවිචයො. අස්සාදාදීසු සුඛවෙදනාය ‘‘ඉට්ඨාරම්මණානුභවනලක්ඛණා’’තිආදිනා, තණ්හාය ‘‘ආරම්මණග්ගහණලක්ඛණා’’තිආදිනා, විපල්ලාසානං ‘‘විපරීතග්ගහණලක්ඛණා’’තිආදිනා, අවසිට්ඨානං තෙභූමකධම්මානං ‘‘යථාසකලක්ඛණා’’තිආදිනා සබ්බෙසඤ්ච ද්වාවීසතියා තිකෙසු, ද්වාචත්තාලීසාධිකෙ ච දුකසතෙ ලබ්භමානපදවසෙන තංතංඅස්සාදත්ථවිසෙසනිද්ධාරණං අස්සාදවිචයො.
දුක්ඛවෙදනාය ‘‘අනිට්ඨානුභවනලක්ඛණා’’තිආදිනා, දුක්ඛසච්චානං ‘‘පටිසන්ධිලක්ඛණා’’තිආදිනා, අනිච්චතාදීනං ආදිඅන්තවන්තතාය අනිච්චන්තිකතාය ච ¶ ‘‘අනිච්චා’’තිආදිනා සබ්බෙසඤ්ච ලොකියධම්මානං සංකිලෙසභාගියහානභාගියතාදිවසෙන ආදීනවවුත්තියා ඔකාරනිද්ධාරණෙන ආදීනවවිචයො. නිස්සරණපදෙ අරියමග්ගස්ස ආගමනතො කායානුපස්සනාදිපුබ්බභාගපටිපදාවිභාගවිසෙසනිද්ධාරණවසෙන, නිබ්බානස්ස යථාවුත්තපරියායවිභාගවිසෙසනිද්ධාරණවසෙනාති එවං නිස්සරණවිචයො. ඵලාදීනං තංතංසුත්තදෙසනාය සාධෙතබ්බඵලස්ස තදුපායස්ස තත්ථ තත්ථ සුත්තවිධිවචනස්ස ච විභාගනිද්ධාරණවසෙන විචයො වෙදිතබ්බො. එවං පදපුච්ඡාවිස්සජ්ජනපුච්ඡාපුබ්බාපරානුගීතීනං, අස්සාදාදීනඤ්ච විසෙසනිද්ධාරණවසෙනෙව විචයලක්ඛණො ‘‘විචයො හාරො’’ති වෙදිතබ්බොති –
එවං වුත්තොව.
විස්සජ්ජනවිසෙසො පන ටීකායං වුත්තො. කථං? –
‘‘චක්ඛු අනිච්ච’’න්ති පුට්ඨෙ ‘‘ආම, චක්ඛු අනිච්චමෙවා’’ති එකන්තතො විස්සජ්ජනං එකංසබ්යාකරණං, ‘‘අඤ්ඤින්ද්රියං භාවෙතබ්බං, සච්ඡිකාතබ්බඤ්චා’’ති ¶ පුට්ඨෙ ‘‘මග්ගපරියාපන්නං භාවෙතබ්බං, ඵලපරියාපන්නං සච්ඡිකාතබ්බ’’න්ති විභජිත්වා විස්සජ්ජනං විභජ්ජබ්යාකරණං, ‘‘අඤ්ඤින්ද්රියං කුසල’’න්ති පුට්ඨෙ ‘‘කිං අනවජ්ජට්ඨො කුසලත්ථො, උදාහු සුඛවිපාකට්ඨො’’ති පටිපුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං පටිපුච්ඡාබ්යාකරණං, ‘‘සස්සතො අත්තා, අසස්සතො වා’’ති වුත්තෙ ‘‘අබ්යාකතමෙත’’න්තිආදිනා අවිස්සජ්ජනං ඨපනං, ‘‘කිං පනෙතෙ ‘කුසලා’ති වා ‘ධම්මා’ති වා එකත්ථා, උදාහු නානත්ථා’’ති ඉදං පුච්ඡනං සාවසෙසං. විස්සජ්ජනස්ස පන සාවසෙසතො වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන දෙසනායං වෙදිතබ්බා. අපාටිහීරකං සඋත්තරං සප්පාටිහීරකං නිරුත්තරං, සෙසං විචයහාරනිද්දෙසෙ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති –
වුත්තොව. සංවණ්ණනාසු වුත්තො අත්ථො අනාකුලො පාකටො යතිපොතෙහි විඤ්ඤාතො, සො සබ්බත්ථ අම්හෙහි න විභත්තොති දට්ඨබ්බො.
විචයහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො යුත්තිහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘සබ්බෙසං ¶ හාරානං, යා භූමී යො ච ගොචරො තෙසං.
යුත්තායුත්තපරික්ඛා, හාරො යුත්තීති නිද්දිට්ඨො’’ති. –
ගාථා වුත්තා. තත්ථ සබ්බෙසං සොළසන්නං හාරානං යා භූමි පවත්තනට්ඨානභූතං බ්යඤ්ජනං, යො ගොචරො සුත්තත්ථො ච අත්ථි, තෙසං භූමිසඞ්ඛාතබ්යඤ්ජනගොචරසඞ්ඛාතසුත්තත්ථානං යා යුත්තායුත්තපරික්ඛා යුත්තායුත්තීනං විචාරණා සංවණ්ණනා කතා, සො යුත්තිඅයුත්තිපරික්ඛාවිචාරණසඞ්ඛාතො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘යුත්ති හාරො’’ති නිද්දිට්ඨොති අත්ථයොජනා.
තෙසං හාරානං භූමිභූතස්ස සුත්තෙ ආගතස්ස බ්යඤ්ජනස්ස යුත්තිභාවො දුවිධො සභාවනිරුත්තිභාවො, අධිප්පෙතත්ථවාචකභාවො ච. ගොචරභූතස්ස පන සුත්තෙ ආගතස්ස යුත්තිභාවො සුත්තවිනයධම්මතාහි අවිලොමනං. අයුත්තිභාවො වුත්තවිපරියායෙන ගහෙතබ්බො.
යුත්තිහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො පදට්ඨානහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘ධම්මං ¶ දෙසෙති ජිනො, තස්ස ච ධම්මස්ස යං පදට්ඨානං.
ඉති යාව සබ්බධම්මා, එසො හාරො පදට්ඨානො’’ති. –
ගාථා වුත්තා. තත්ථ ධම්මන්ති යං කිඤ්චි කුසලාදිධම්මං සුත්තෙ ජිනො දෙසෙති, තස්ස සුත්තෙ ජිනෙන දෙසිතස්ස කුසලාදිධම්මස්ස යඤ්ච පදට්ඨානං නිද්ධාරෙතබ්බං, තං තං පදට්ඨානඤ්චාති එවං වුත්තනයෙන යාව යත්තකා සබ්බෙ ධම්මා සුත්තෙ ජිනෙන දෙසිතා, තත්තකානං සබ්බෙසං ධම්මානං යඤ්ච පදට්ඨානං නිද්ධාරෙතබ්බං, තස්ස ච පදට්ඨානස්ස යඤ්ච පදට්ඨානං නිද්ධාරෙතබ්බං, තං තං පදට්ඨානඤ්ච, ඉති එවං වුත්තනයෙන යාව යත්තකා සබ්බෙ පදට්ඨානධම්මා නිද්ධාරෙතබ්බාව, තත්තකානි සබ්බානි ධම්මපදට්ඨානානි යථානුරූපං නිද්ධාරෙත්වා යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන කථිතානි, එසො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘පදට්ඨානො හාරො’’ති නිද්දිට්ඨොති අත්ථයොජනා.
සුත්තෙ දෙසිතකුසලධම්මස්ස යොනිසොමනසිකාරසද්ධම්මස්සවනසප්පුරිසූපනිස්සයාදි පදට්ඨානං, සුත්තෙ දෙසිතඅකුසලධම්මස්ස අයොනිසොමනසිකාරඅසද්ධම්මස්සවනඅසප්පුරිසූපනිස්සයාදි පදට්ඨානං, අබ්යාකතස්ස ධම්මස්ස යථාරහං කුසලාකුසලාබ්යාකතා පදට්ඨානන්තිආදිනා නිද්ධාරෙතබ්බන්ති.
පදට්ඨානහාරනිද්දෙසො ¶ නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො ලක්ඛණහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘වුත්තම්හි එකධම්මෙ, යෙ ධම්මා එකලක්ඛණා කෙචි.
වුත්තා භවන්ති සබ්බෙ, සො හාරො ලක්ඛණො නාමා’’ති. –
ගාථා වුත්තා. තත්ථ එකධම්මෙ සුත්තෙ භගවතා වුත්තම්හි, අට්ඨකථායං නිද්ධාරිතෙ වා සති තෙන ධම්මෙන යෙ කෙචි ධම්මා එකලක්ඛණා භවන්ති, සබ්බෙ තෙ ධම්මා සුත්තෙ සරූපතො අවුත්තාපි සමානලක්ඛණතාය සංවණ්ණෙතබ්බභාවෙන ආනෙත්වා යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන වුත්තා භවන්ති, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘ලක්ඛණො නාම හාරො’’ති නිද්දිට්ඨොති අත්ථයොජනා.
එකං සමානං ලක්ඛණං එතෙසන්ති එකලක්ඛණා, සමානලක්ඛණා, සහචාරිතාය වා සමානකිච්චතාය වා සමානහෙතුතාය වා සමානඵලතාය වා සමානාරම්මණතාය වා අවුත්තාපි නිද්ධාරිතාති. කථං ¶ ? – ‘‘නානත්තකායානානත්තසඤ්ඤිනො (දී. නි. 3.341, 357, 359; අ. නි. 9.24), නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා’’තිආදීසු සහචාරිතාය සඤ්ඤාය සහගතා ධම්මා නිද්ධාරිතා. ‘‘දදං මිත්තානි ගන්ථතී’’තිආදීසු (සං. නි. 1.246; සු. නි. 189) සමානකිච්චතා, පියවචනඅත්ථචරියා සමානත්ථතාපි නිද්ධාරිතා, ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1; මහාව. 1; විභ. 225; උදා. 1; නෙත්ති. 24) සමානහෙතුතාය සඤ්ඤාදයොපි නිද්ධාරිතා, ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1; මහාව. 1; විභ. 225; උදා. 1; නෙත්ති. 24) සමානඵලතාය තණ්හුපාදානාදයොපි නිද්ධාරිතා, ‘‘රූපං අස්සාදෙති අභිනන්දති, තං ආරබ්භ රාගො උප්පජ්ජතී’’තිආදීසු (පට්ඨා. 1.1.424) සමානාරම්මණතාය තංසම්පයුත්තා වෙදනාදයොපි නිද්ධාරිතා, නිද්ධාරෙත්වා වත්තබ්බාති අත්ථොති. විත්ථාරො විභඞ්ගවාරෙ (නෙත්ති. 23) ආගමිස්සති.
ලක්ඛණො හාරො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො චතුබ්යූහො හාරො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘නෙරුත්තමධිප්පායො ¶ , බ්යඤ්ජනමථ දෙසනානිදානඤ්ච;
පුබ්බාපරානුසන්ධී, එසො හාරො චතුබ්යූහො’’ති. –
ගාථා වුත්තා. තත්ථ නෙරුත්තං සුත්තපදනිබ්බචනඤ්ච බුද්ධානං තස්ස තස්ස සුත්තස්ස දෙසකානං, සාවකානං වා අධිප්පායො ච අත්ථබ්යඤ්ජනෙන බ්යඤ්ජනමුඛෙන දෙසනානිදානඤ්ච පුබ්බාපරෙන අනුසන්ධි ච එතෙ නිරුත්තාදයො යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන විභාවීයන්ති, එසො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘චතුබ්යූහො හාරො’’ති නිද්දිට්ඨො. දෙසනාපවත්තිනිමිත්තං දෙසකස්ස අජ්ඣාසයාදි දෙසනානිදානං නාම. චතුබ්යූහහාරස්ස බහුවිසයත්තා විභඞ්ගෙ (නෙත්ති. 25 ආදයො) ලක්ඛණසම්පත්තිං කත්වා කථයිස්සාම.
චතුබ්යූහහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො ආවට්ටහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘එකම්හි පදට්ඨානෙ, පරියෙසති සෙසකං පදට්ඨානං;
ආවට්ටති පටිපක්ඛෙ, ආවට්ටො නාම සො හාරො’’ති. –
ගාථා වුත්තා. තත්ථ පරක්කමධාතුආදීනං පදට්ඨානෙ එකම්හි ආරම්භධාතුආදිකෙ දෙසනාරුළ්හෙ සති විසභාගතාය වා සෙසකං පදට්ඨානං පරියෙසති ¶ , දෙසනාය සරූපතො අග්ගහණෙන වා සෙසකං පදට්ඨානං පරියෙසති, යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන පරියෙසිත්වා යොජෙන්තො දෙසනං පමාදාදීනං පදට්ඨානභූතෙ කොසජ්ජාදිකෙ පටිපක්ඛෙ ආවට්ටති ආවට්ටාපෙති, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘ආවට්ටො හාරො නාමා’’ති නිද්දිට්ඨොති අත්ථයොජනා.
‘‘පටිපක්ඛෙ’’ති ඉදං නිදස්සනමත්තං, සෙසෙපි සභාගෙ ආවට්ටනතො. න හි ආරම්භධාතුආදිකෙ දෙසනාරුළ්හෙ සති තප්පටිපක්ඛෙ කොසජ්ජාදිකෙයෙව දෙසනං ආවට්ටෙති, අථ ඛො අවසෙසවීරියාරම්භාදිකෙපි දෙසනං ආවට්ටෙතීති.
ආවට්ටහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො විභත්තිහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘ධම්මඤ්ච ¶ පදට්ඨානං, භූමිඤ්ච විභජතෙ අයං හාරො.
සාධාරණෙ අසාධාරණෙ ච නෙය්යො විභත්තී’’ති. –
ගාථා වුත්තා. තත්ථ කුසලාදිවසෙන අනෙකවිධං සභාවධම්මඤ්ච දානසීලාදිපදට්ඨානඤ්ච ‘‘දස්සනභූමි භාවනාභූමී’’ති එවමාදිකං භූමිඤ්ච සාධාරණෙ ච අසාධාරණෙ ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන විභජතෙ, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘විභත්ති හාරො’’ති නෙය්යොති අත්ථයොජනා.
‘‘ඉමස්මිං සුත්තෙ වුත්තා කුසලා වාසනාභාගියා, ඉමස්මිං සුත්තෙ වුත්තා කුසලා නිබ්බෙධභාගියා’’ත්යාදිනා, ‘‘ඉමස්මිං සුත්තෙ වුත්තා අකුසලා කිලෙසභාගියා’’ත්යාදිනා ධම්මඤ්ච, ‘‘ඉදං සීලං ඉමස්ස මහග්ගතවිසෙසස්ස පදට්ඨානං, ඉදං සීලං ඉදං ඣානං ඉමස්ස ලොකුත්තරස්ස පදට්ඨාන’’න්ත්යාදිනා පදට්ඨානඤ්ච, ‘‘දස්සනපහාතබ්බස්ස පුථුජ්ජනො භූමි, භාවනාපහාතබ්බස්ස සොතාපන්නාදයො භූමි’’ත්යාදිනා භූමිඤ්ච, ‘‘කාමරාගබ්යාපාදා පුථුජ්ජනසොතාපන්නානං සාධාරණා’’ත්යාදිනා සාධාරණෙ ච, ‘‘කාමරාගබ්යාපාදා අනාගාමිඅරහන්තානං අසාධාරණා’’ත්යාදිනා අසාධාරණෙ ච යෙන විභජති, සො විභත්ති හාරො නාමාතිආදිනා (නෙත්ති. 33-34) විත්ථාරෙත්වා විභජනාකාරො ගහෙතබ්බො.
විභත්තිහාරනිද්දෙසො ¶ නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො පරිවත්තනහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘කුසලාකුසලෙ ධම්මෙ, නිද්දිට්ඨෙ භාවිතෙ පහීනෙ ච.
පරිවත්තති පටිපක්ඛෙ, හාරො පරිවත්තනො නාමා’’ති. –
ගාථා වුත්තා. තත්ථ සුත්තෙ භාවිතෙ භාවිතබ්බෙ කුසලෙ අනවජ්ජධම්මෙ නිද්දිට්ඨෙ කථිතෙ, සංවණ්ණිතෙ වා පහීනෙ පහාතබ්බෙ අකුසලෙ සාවජ්ජධම්මෙ නිද්දිට්ඨෙ කථිතෙ, සංවණ්ණිතෙ වා තෙසං ධම්මානං පටිපක්ඛෙ විපරීතධම්මෙ යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන පරිවත්තති පරිවත්තෙති, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘පරිවත්තනො හාරො නාමා’’ති වෙදිතබ්බොති අත්ථයොජනා.
‘‘සම්මාදිට්ඨිස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස මිච්ඡාදිට්ඨි නිජ්ජිණ්ණා භවතී’’තිආදිනා ච ‘‘යස්ස වා පාණාතිපාතා පටිවිරතස්ස පාණාතිපාතො පහීනො’’තිආදිනා ච ‘‘භුඤ්ජිතබ්බා කාමා ¶ …පෙ… කාමෙහි වෙරමණී තෙසං අධම්මො’’තිආදිනා ච පටිපක්ඛෙ පරිවත්තනභාවං විභඞ්ගවාරෙ (නෙත්ති. 35 ආදයො) වක්ඛතීති න විත්ථාරිතා.
පරිවත්තනහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො වෙවචනහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘වෙවචනානි බහූනි තු, සුත්තෙ වුත්තානි එකධම්මස්ස.
යො ජානාති සුත්තවිදූ, වෙවචනො නාම සො හාරො’’ති. –
ගාථා වුත්තා. තත්ථ එකධම්මස්ස පදත්ථස්ස සුත්තෙ වුත්තානි තු වුත්තානි එව, බහූනි තු බහූනි එව වෙවචනානි යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන යො සුත්තවිදූ ජානාති, ජානිත්වා එකස්මිංයෙව පදත්ථෙ යොජෙති, තස්ස සුත්තවිදුනො සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘වෙවචනො නාම හාරො’’ති නිද්දිට්ඨොති අත්ථයොජනා.
එත්ථ ච යො සො-සද්දා අසමානත්ථා ච හොන්තීති ‘‘යො සුත්තවිදූ’’ති වත්වා ‘‘සො සංවණ්ණනාවිසෙසො’’ති වුත්තන්ති. ‘‘භගවා’’ති පදස්ස ¶ එකස්මිංයෙව අත්ථෙ භගවති ‘‘අරහං සම්මාසම්බුද්ධො විජ්ජාචරණසම්පන්නො සුගතො ලොකවිදූ අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථි සත්ථා දෙවමනුස්සානං බුද්ධො භගවා, ඵලනිප්ඵත්තිගතො වෙසාරජ්ජප්පත්තො අධිගතපටිසම්භිදො චතුයොගවිප්පහීනො අගතිගමනවීතිවත්තො උද්ධටසල්ලො නිරුළ්හවණො මද්දිතකණ්ටකො නිබ්බාපිතපරියුට්ඨානො බන්ධනාතීතො ගන්ථවිනිවෙඨනො අජ්ඣාසයවීතිවත්තො භින්නන්ධකාරො චක්ඛුමා ලොකධම්මසමතික්කන්තො අනුරොධවිරොධවිප්පයුත්තො ඉට්ඨානිට්ඨෙසු ධම්මෙසු අසඞ්ඛෙපගතො බන්ධනාතිවත්තො ඨපිතසඞ්ගාමො අභික්කන්තතරො උක්කාධරො ආලොකකරො පජ්ජොතකරො තමොනුදො රණඤ්ජහො අපරිමාණවණ්ණො අප්පමෙය්යවණ්ණො අසඞ්ඛෙය්යවණ්ණො ආභඞ්කරො පභඞ්කරො ධම්මොභාසපජ්ජොතකරො’’ති (නෙත්ති. 38) එවමාදීනි බහූනි වෙවචනානි යොජිතානි. විත්ථාරො විභඞ්ගවාරෙ (නෙත්ති. 37 ආදයො) ආගමිස්සති.
වෙවචනහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො පඤ්ඤත්තිහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘එකං ¶ භගවා ධම්මං, පඤ්ඤත්තීහි විවිධාහි දෙසෙති.
සො ආකාරො ඤෙය්යො, පඤ්ඤත්තී නාම සො හාරො’’ති. –
ගාථා වුත්තා. තත්ථ භගවා එකං ඛන්ධාදිධම්මං විවිධාහි නික්ඛෙපප්පභවපඤ්ඤත්තාදීහි පඤ්ඤත්තීහි යෙන පඤ්ඤාපෙතබ්බාකාරෙන දෙසෙති, සො පඤ්ඤාපෙතබ්බාකාරො යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන විභාවිතො, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘පඤ්ඤත්ති හාරො නාමා’’ති ඤෙය්යොති අත්ථයොජනා.
තත්ථ විවිධාහි පඤ්ඤත්තීහි නික්ඛෙපපඤ්ඤත්තිපභවපඤ්ඤත්තිපරිඤ්ඤාපඤ්ඤත්තිපහානපඤ්ඤත්ති- භාවනාපඤ්ඤත්තිසච්ඡිකිරියාපඤ්ඤත්තිනිරොධපඤ්ඤත්තිනිබ්බිදාපඤ්ඤත්තීති එවමාදිපඤ්ඤත්තීහි එකපදත්ථස්සෙව පඤ්ඤාපෙතබ්බාකාරවිභාවනාලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො පඤ්ඤත්ති හාරො නාමාති.
තත්ථ ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති අයං පඤ්ඤත්ති පඤ්චන්නං ඛන්ධානං, ඡන්නං ධාතූනං, අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං, ද්වාදසන්නං ආයතනානං, දසන්නං ඉන්ද්රියානං නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති.
‘‘කබළීකාරෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ අත්ථි රාගො, අත්ථි නන්දී, අත්ථි තණ්හා, පතිට්ඨිතං තත්ථ විඤ්ඤාණං විරුළ්හං. යත්ථ පතිට්ඨිතං විඤ්ඤාණං විරුළ්හං, අත්ථි තත්ථ ¶ නාමරූපස්ස අවක්කන්ති. යත්ථ අත්ථි නාමරූපස්ස අවක්කන්ති, අත්ථි තත්ථ සඞ්ඛාරානං වුද්ධී’’ති (සං. නි. 2.64; කථා. 296) එවමාදි පභවපඤ්ඤත්ති දුක්ඛස්ස ච සමුදයස්ස චාති.
‘‘කබළීකාරෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ නත්ථි රාගො, නත්ථි නන්දී, නත්ථි තණ්හා’’ති (සං. නි. 2.64; කථා. 296) එවමාදි පරිඤ්ඤාපඤ්ඤත්ති දුක්ඛස්ස, ‘‘පහානපඤ්ඤත්ති සමුදයස්ස, භාවනාපඤ්ඤත්ති මග්ගස්ස, සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤත්ති නිරොධස්සා’’ති ච ‘‘නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති සුතමයියා පඤ්ඤාය, සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤත්ති අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියස්ස, පවත්තනාපඤ්ඤත්ති ධම්මචක්කස්සා’’ති එවමාදිවිත්ථාරො විභඞ්ගෙ (නෙත්ති. 39 ආදයො) ආගමිස්සතීති.
පණ්ණත්තිහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො ඔතරණහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘යො ¶ ච පටිච්චුප්පාදො, ඉන්ද්රියඛන්ධා ච ධාතුආයතනා.
එතෙහි ඔතරති යො, ඔතරණො නාම සො හාරො’’ති. –
ගාථා වුත්තා. තත්ථ යො පටිච්චසමුප්පාදො ච යෙ ඉන්ද්රියඛන්ධා ච යානි ධාතුආයතනානි ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන නිද්ධාරිතානි, එතෙහි පටිච්චසමුප්පාදාදින්ද්රියඛන්ධධාතායතනෙහි, සුත්තෙ ආගතපදත්ථමුඛෙන නිද්ධාරියමානෙහි ච යො සංවණ්ණනාවිසෙසො ඔතරති ඔගාහති පටිච්චසමුප්පාදාදිකෙ තත්ථ වාචකවසෙන, තත්ථ ඤාපකවසෙන වා අනුපවිසති, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ඔතරණො හාරො නාමාති අත්ථයොජනා.
තත්ථ ඉන්ද්රියඛන්ධාති ඉන්ද්රියානි ච ඛන්ධා චාති ඉන්ද්රියඛන්ධා. ධාතුආයතනාති ධාතුයො ච ආයතනානි ච ධාතුආයතනා. කථං ඔතරණො? ‘‘උද්ධං අධො සබ්බධි විප්පමුත්තො’’තිආදි (නෙත්ති. 42) පාඨො.
උද්ධන්ති රූපධාතු ච අරූපධාතු ච. අධොති කාමධාතු. සබ්බධි විප්පමුත්තොති තෙධාතුකෙ අයං අසෙක්ඛාවිමුත්ති. තානියෙව අසෙක්ඛානි පඤ්චින්ද්රියානි, අයං ඉන්ද්රියෙහි ඔතරණා.
තානියෙව ¶ අසෙක්ඛානි පඤ්චින්ද්රියානි විජ්ජා, විජ්ජුප්පාදා අවිජ්ජානිරොධො…පෙ… දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති, අයං පටිච්චසමුප්පාදෙහි ඔතරණා.
තානියෙව අසෙක්ඛානි පඤ්චින්ද්රියානි තීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතානි සීලක්ඛන්ධෙන සමාධික්ඛන්ධෙන පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන, අයං ඛන්ධෙහි ඔතරණා.
තානියෙව අසෙක්ඛානි පඤ්චින්ද්රියානි සඞ්ඛාරපරියාපන්නානි යෙ සඞ්ඛාරා අනාසවා, නො ච භවඞ්ගා, තෙ සඞ්ඛාරා ධම්මධාතුසඞ්ගහිතා, අයං ධාතූහි ඔතරණා.
සා ධම්මධාතු ධම්මායතනපරියාපන්නා, යං ආයතනං අනාසවං, නො ච භවඞ්ගං, අයං ආයතනෙහි ඔතරණාති එවමාදීහි විභඞ්ගෙ (නෙත්ති. 42 ආදයො) ආගමිස්සතීති.
ඔතරණහාරනිද්දෙසො ¶ නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො සොධනහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘විස්සජ්ජිතම්හි පඤ්හෙ, ගාථායං පුච්ඡිතා යමාරබ්භ.
සුද්ධාසුද්ධපරික්ඛා, හාරො සො සොධනො නාමා’’ති. –
ගාථා වුත්තා. තත්ථ තිස්සං ගාථායං ආරුළ්හෙ පඤ්හෙ ඤාතුමිච්ඡිතෙ අත්ථෙ භගවතා විස්සජ්ජනගාථායං විස්සජ්ජිතම්හි යං සුත්තත්ථං ආරබ්භ අධිකිච්ච සා ගාථා පුච්ඡිතා පුච්ඡනත්ථාය ඨපිතා, තස්ස සුත්තත්ථස්ස යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන සුද්ධාසුද්ධපරික්ඛා විචාරණා භවෙ, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො සොධනො හාරො නාමාති අත්ථයොජනා.
කථං? ‘‘අවිජ්ජාය නිවුතො ලොකො’’ති පදං සොධිතං, ආරම්භො න සොධිතො. ‘‘විවිච්ඡා පමාදා නප්පකාසතී’’ති පදං සොධිතං, ආරම්භො න සොධිතො. ‘‘ජප්පාභිලෙපනං බ්රූමී’’ති පදං සොධිතං, ආරම්භො න සොධිතො. ‘‘දුක්ඛමස්ස මහබ්භය’’න්ති පදඤ්ච සොධිතං, ආරම්භො ච සොධිතොති. එවං පදාදීනං සොධිතාසොධිතභාවවිචාරො හාරො සොධනො නාම. විත්ථාරතො පන විභඞ්ගෙ (නෙත්ති. 45 ආදයො) ආගමිස්සතීති.
සොධනහාරනිද්දෙසො ¶ නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො අධිට්ඨානහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘එකත්තතාය ධම්මා, යෙපි ච වෙමත්තතාය නිද්දිට්ඨා.
තෙ න විකප්පයිතබ්බා, එසො හාරො අධිට්ඨානො’’ති. –
ගාථා වුත්තා. තත්ථ යෙ දුක්ඛසච්චාදයො ධම්මා එකත්තතාය සාමඤ්ඤෙනපි ච වෙමත්තතාය විසෙසෙනපි නිද්දිට්ඨා, යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන නිද්දිට්ඨා දුක්ඛසච්චාදයො ධම්මා න විකප්පයිතබ්බා සාමඤ්ඤවිසෙසකප්පනාය වොහාරභාවෙන අනවට්ඨානතො, කාලදිසාවිසෙසාදීනං විය අපෙක්ඛාසිද්ධිතො ච, එසො සංවණ්ණනාවිසෙසො අධිට්ඨානො හාරොති අත්ථයොජනා.
තත්ථ ¶ එකත්තතායාති එකස්ස සමානස්ස භාවො එකත්තං, එකත්තමෙව එකත්තතා, තාය. එකසද්දො චෙත්ථ සමානත්ථවාචකො, න සඞ්ඛ්යාවාචකොති. වෙමත්තතායාති විසිට්ඨා මත්තා විමත්තා, විමත්තා එව වෙමත්තං, වෙමත්තස්ස භාවො වෙමත්තතා, තාය. යථා හි ‘‘අජ්ජ ස්වෙ’’ති වුච්චමානා කාලවිසෙසා අනවට්ඨිතා භවන්ති, ‘‘පුරිමා දිසා, පච්ඡිමා දිසා’’ති වුච්චමානා දිසාවිසෙසා, එවං සාමඤ්ඤවිසෙසා ච අත්ථස්ස සභාවාති. තථා හි ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති වුච්චමානං ජාතිආදිං අපෙක්ඛාය සාමඤ්ඤං සමානම්පි සච්චාපෙක්ඛාය විසෙසො හොති. එස නයො සමුදයසච්චාදීසුපීති. ‘‘දුක්ඛ’’න්ති එකත්තතා. ‘‘ජාති දුක්ඛා, ජරා දුක්ඛා, මරණං දුක්ඛ’’න්ති එවමාදි වෙමත්තතා. ‘‘දුක්ඛසමුදයො’’ති එකත්තතා, ‘‘තණ්හා පොනොභවිකා නන්දීරාගසහගතා’’ති එවමාදි වෙමත්තතාති එවමාදි විත්ථාරො විභඞ්ගෙ (නෙත්ති. 46 ආදයො) ආගමිස්සතීති.
අධිට්ඨානහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො පරික්ඛාරහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘යෙ ධම්මා යං ධම්මං, ජනයන්තිප්පච්චයා පරම්පරතො.
හෙතුමවකඩ්ඪයිත්වා, එසො හාරො පරික්ඛාරො’’ති. –
ගාථා වුත්තා. තත්ථ අවිජ්ජාදිකා යෙ පච්චයධම්මා සඞ්ඛාරාදිකං යං ඵලධම්මං පච්චයා සහජාතපච්චයෙන පරම්පරතො පරම්පරපච්චයභාවෙන ජනයන්ති, තස්ස සඞ්ඛාරාදිඵලස්ස පච්චයං පරික්ඛාරභූතං පුරිමුප්පන්නං අවිජ්ජාදිකං අසාධාරණං ¶ ජනකං හෙතුං, අයොනිසොමනසිකාරාදිකං සාධාරණං පච්චයහෙතුඤ්ච අවකඩ්ඪයිත්වා සුත්තතො නිද්ධාරෙත්වා යො සංවණ්ණනාවිසෙසො පරික්ඛාරසංවණ්ණනාභාවෙන පවත්තො, එසො සංවණ්ණනාවිසෙසො පරික්ඛාරො හාරො නාමාති අත්ථයොජනා. අවිජ්ජාදයො හි අවිජ්ජාදීනං අසාධාරණහෙතූ භවන්ති, අයොනිසොමනසිකාරාදයො සාධාරණපච්චයා. තෙනාහ – ‘‘අසාධාරණලක්ඛණො හෙතු, සාධාරණලක්ඛණො පච්චයො’’ති, ‘‘අවිජ්ජා අවිජ්ජාය හෙතු, අයොනිසොමනසිකාරො පච්චයො’’තිආදිකං (නෙත්ති. 49) විභඞ්ගවචනඤ්ච.
පරික්ඛාරහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො සමාරොපනහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘යෙ ¶ ධම්මා යංමූලා, යෙ චෙකත්ථා පකාසිතා මුනිනා.
තෙ සමාරොපයිතබ්බා, එස සමාරොපනො හාරො’’ති. –
ගාථා වුත්තා. තත්ථ යෙ සීලාදයො ධම්මා යංමූලා යෙසං සමාධිආදීනං මූලා, තෙ සීලාදයො ධම්මා තෙසං සමාධිආදීනං පදට්ඨානභාවෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන සමාරොපයිතබ්බා, යෙ ච රාගවිරාගචෙතොවිමුත්තිසෙක්ඛඵලකාමධාතුසමතික්කමනාදිසද්දා අනාගාමිඵලත්ථතාය එකත්ථා සමානත්ථාති බුද්ධමුනිනා පකාසිතා, තෙ රාග…පෙ… තික්කමනාදිසද්දා අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනභාවෙන සමාරොපයිතබ්බා, එසො සංවණ්ණනාවිසෙසො සමාරොපනො හාරො නාමාති අත්ථයොජනා.
එත්ථ ච සීලාදික්ඛන්ධත්තයස්ස පරියායන්තරවිභාවනාපාරිපූරී කථිතා, භාවනාපාරිපූරී ච පහාතබ්බස්ස පහානෙන හොතීති භාවනාසමාරොපනපහානසමාරොපනාපි දස්සිතාති චතුබ්බිධො සමාරොපනො පදට්ඨානසමාරොපනො, වෙවචනසමාරොපනො, භාවනාසමාරොපනො, පහානසමාරොපනොති.
තත්ථ කායිකසුචරිතං, වාචසිකසුචරිතඤ්ච සීලක්ඛන්ධො, මනොසුචරිතෙ අනභිජ්ඣා, අබ්යාපාදො ච සමාධික්ඛන්ධො, සම්මාදිට්ඨි පඤ්ඤාක්ඛන්ධො. සීලක්ඛන්ධො සමාධික්ඛන්ධස්ස පදට්ඨානං, සමාධික්ඛන්ධො පඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස පදට්ඨානං. සීලක්ඛන්ධො, සමාධික්ඛන්ධො ච සමථස්ස පදට්ඨානං, පඤ්ඤාක්ඛන්ධො ¶ විපස්සනාය පදට්ඨානං. සමථො රාගවිරාගචෙතොවිමුත්තියා පදට්ඨානං, විපස්සනා අවිජ්ජාවිරාගපඤ්ඤාවිමුත්තියා පදට්ඨානන්ති එවමාදි පදට්ඨානසමාරොපනො. රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති සෙක්ඛඵලං, අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්ති අසෙක්ඛඵලං, ඉදං වෙවචනං. රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති අනාගාමිඵලං, අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්ති අග්ගඵලං අරහත්තං, ඉදං වෙවචනං. රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති කාමධාතුසමතික්කමනං, අවිජ්ජාවිරාගා චෙතොවිමුත්ති තෙධාතුසමතික්කමනං, ඉදං වෙවචනං. පඤ්ඤින්ද්රියං, පඤ්ඤාබලං, අධිපඤ්ඤාසික්ඛා, පඤ්ඤාක්ඛන්ධොති එවමාදි වෙවචනන්ති එවමාදි වෙවචනසමාරොපනො. කායෙ කායානුපස්සිනො විහරතො චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති, චතූසු සතිපට්ඨානෙසු භාවියමානෙසු චත්තාරො සම්මප්පධානා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති, චතූසු සම්මප්පධානෙසු භාවියමානෙසු චත්තාරො ඉද්ධිපාදා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්තීති එවමාදි භාවනාසමාරොපනො. කායෙ කායානුපස්සී විහරන්තො අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්ති විපල්ලාසං පජහති, කබළීකාරො චස්ස ආහාරො පරිඤ්ඤං ගච්ඡති, කාමුපාදානෙන ච අනුපාදානො භවති, කාමයොගෙන ච විසංයුත්තො භවති, අභිජ්ඣාකායගන්ථෙන ච විප්පයුජ්ජති, කාමාසවෙන ච අනාසවො භවති, කාමොඝඤ්ච උත්තිණ්ණො භවති, රාගසල්ලෙන ච විසල්ලො භවති, රූපූපිකා චස්ස විඤ්ඤාණට්ඨිති පරිඤ්ඤං ගච්ඡති ¶ , රූපධාතුයං චස්ස රාගො පහීනො භවති, න ච ඡන්දාගතිං ගච්ඡති, වෙදනාසූති එවමාදි පහානසමාරොපනොති එවමාදි සමාරොපනො හාරො නියුත්තොති.
ඉති සත්තිබලානුරූපා රචිතා.
සොළසහාරනිද්දෙසවිභාවනා නිට්ඨිතා.
නයනිද්දෙසවිභාවනා
17. හාරනිද්දෙසා නිද්දිට්ඨා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘කතමෙ නයනිද්දෙසා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තණ්හඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. අථ වා එවං උද්දෙසක්කමෙනෙව හාරෙ නිද්දිසිත්වා ඉදානි නයෙ නිද්දිසිතුං ‘‘තණ්හඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යො සංවණ්ණනාවිසෙසො සුත්තෙ ආගතං තණ්හඤ්ච අවිජ්ජඤ්ච අත්ථතො නිද්ධාරණවසෙන ගහිතං තණ්හඤ්ච අවිජ්ජඤ්ච සංකිලෙසපක්ඛං නෙති, සුත්තෙ ආගතෙන ¶ සමථෙන, සුත්තෙ ආගතාය විපස්සනාය අත්ථතො නිද්ධාරණවසෙන වා ගහිතෙන සමථෙන, ගහිතාය විපස්සනාය වොදානපක්ඛං නෙති, නයන්තො ච සච්චෙහි යොජෙත්වා නෙති, අයං සංවණ්ණනාවිසෙසො සො නන්දියාවට්ටො නයො නාමාති අත්ථයොජනා.
එත්ථ ච අත්ථනයස්ස භූමි, සංවණ්ණනා ච ගාථායං ‘‘නයො’’ති වුත්තා, තස්මා ‘‘සංවණ්ණනාවිසෙසො’’ති වුත්තං. න හි අත්ථනයො සංවණ්ණනා, චතුසච්චපටිවෙධස්ස අනුරූපො පුබ්බභාගෙ අනුගාහණනයො අත්ථනයොව. තස්ස පන අත්ථනයස්ස යා සංවණ්ණනා උග්ඝටිතඤ්ඤුආදීනං වසෙන තණ්හාදිමුඛෙන නයභූමිරචනා පවත්තා, තස්ස සංවණ්ණනාව නයවොහාරො කතොති විත්ථාරතො හාරසම්පාතෙ (නෙත්ති. 78-79) ආගමිස්සති.
නන්දියාවට්ටනයනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො තිපුක්ඛලනයනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘යො අකුසලෙ සමූලෙහි, නෙති කුසලෙ ච කුසලමූලෙහි.
භූතං තථං අවිතථං, තිපුක්ඛලං තං නයං ආහූ’’ති. –
ගාථා වුත්තා. තත්ථ යො සංවණ්ණනාවිසෙසො අකුසලෙ සමූලෙහි අත්තනො අකුසලස්ස තීහි ලොභාදීහි ¶ මූලෙහි සංකිලෙසපක්ඛං නෙති, කුසලෙ ච කුසලමූලෙහි තීහි අලොභාදීහි වොදානපක්ඛං නෙති, නයන්තො ච භූතං කුසලාකුසලං නෙති, න අභූතං මායාමරීචිආදයො විය, තථං කුසලාකුසලං නෙති, න ඝටාදයො විය සම්මුතිසච්චමත්තං, අවිතථං කුසලාකුසලං නෙති, න විතථං. කුසලාකුසලානං සභාවතො විජ්ජමානත්තා භූතා පරමත්ථසච්චත්තා තථා, අකුසලස්ස ඉට්ඨවිපාකතාභාවතො, කුසලස්ස ච අනිට්ඨවිපාකතාභාවතො විපාකෙ සති අවිසංවාදකත්තා අවිතථා භවන්ති, කුසලාකුසලා හි එතෙසං තිණ්ණං ‘‘භූතං, තථං, අවිතථ’’න්ති පදානං කුසලාකුසලවිසෙසනතා දට්ඨබ්බා.
අථ වා අකුසලමූලෙහි අකුසලානි, කුසලමූලෙහි ච කුසලානි නයන්තො අයං නයො භූතං තථං අවිතථං නෙති චත්තාරි සච්චානි නිද්ධාරෙත්වා ¶ යොජෙති. දුක්ඛාදීනි හි බාධකාදිභාවතො අඤ්ඤථාභාවාභාවෙන භූතානි, සච්චසභාවත්තා තථානි, අවිසංවාදනතො අවිතථානි. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානී’’ති සං. නි. 5.1090; පටි. ම. 2.8). අකුසලාදිසුත්තත්ථස්ස චතුසච්චයොජනමුඛෙන නයනලක්ඛණං තං සංවණ්ණනාවිසෙසං තිපුක්ඛලං නයන්ති ආහූති අත්ථයොජනා.
තත්ථ තීහි හෙතූහි පුක්ඛලො සොභනොති තිපුක්ඛලො අකුසලාදිකො අත්ථනයො සංවණ්ණනාවිසෙසොති ඨානූපචාරතො තිපුක්ඛලනයො නාමාති. විත්ථාරො පන හාරසම්පාතෙ (නෙත්ති. 87-88) ආගමිස්සති.
තිපුක්ඛලනයනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො සීහවික්කීළිතනයනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘යො නෙති විපල්ලාසෙහි, කිලෙසෙ ඉන්ද්රියෙහි සද්ධම්මෙ.
එතං නයං නයවිදූ, සීහවික්කීළිතං ආහූ’’ති. –
ගාථා වුත්තා. තත්ථ යො සංවණ්ණනාවිසෙසො සුත්තෙ වුත්තෙහි විපල්ලාසෙහි කිලෙසෙ සංකිලෙසපක්ඛං නෙති, සුත්තෙ වුත්තෙහි ඉන්ද්රියෙහි සද්ධම්මෙ වොදානපක්ඛං නෙති, එතං සංවණ්ණනාවිසෙසං නයවිදූ සද්ධම්මනයකොවිදා, අත්ථනයකුසලා එව වා සීහවික්කීළිතං නයන්ති ආහූති අත්ථයොජනා.
තත්ථ විපල්ලාසෙහීති අසුභෙ සුභං, දුක්ඛෙ සුඛං, අනිච්චෙ නිච්චං, අනත්තනි අත්තාති චතූහි ¶ විපල්ලාසෙහි. ඉන්ද්රියෙහීති සද්ධාදීහි ඉන්ද්රියෙහි. සද්ධම්මෙති පටිපත්තිපටිවෙධසද්ධම්මෙ. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙව. විත්ථාරො පන හාරසම්පාතෙ (නෙත්ති. 86-87) ආගමිස්සතීති.
සීහවික්කීළිතනයනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො දිසාලොචනනයනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘වෙය්යාකරණෙසු ¶ හි යෙ, කුසලාකුසලා තහිං තහිං වුත්තා.
මනසා වොලොකයතෙ, තං ඛු දිසාලොචනං ආහූ’’ති. –
ගාථා වුත්තා. ‘‘සීහලොචනං ආහූ’’ති පාඨො ලිඛිතො, සො පන න ථෙරස්ස පාඨොති දට්ඨබ්බො භින්නලක්ඛණත්තා. තත්ථ තහිං තහිං වෙය්යාකරණෙසු යෙ කුසලාකුසලා නයස්ස දිසාභූතා ධම්මා වුත්තා, තෙ කුසලාකුසලෙ නයස්ස දිසාභූතධම්මෙ අබහි අබ්භන්තරං චිත්තෙ එව යං ඔලොකනං කරොති, තං ඔලොකනං ඛු ඔලොකනං එව දිසාලොචනන්ති ආහූති අත්ථයොජනා.
තත්ථ වෙය්යාකරණෙසූති තස්ස තස්ස අත්ථනයස්ස යොජනත්ථං කතෙසු සුත්තස්ස අත්ථවිස්සජ්ජනෙසු. කුසලාති වොදානියා. අකුසලාති සංකිලෙසිකා. වුත්තාති සුත්තතො නිද්ධාරෙත්වා කථිතා. ඔලොකයතෙති තෙ කුසලාදිධම්මෙ චිත්තෙනෙව ‘‘අයං පඨමා දිසා, අයං දුතියා දිසා’’තිආදිනා තස්ස තස්ස නයස්ස දිසාභාවෙන උපපරික්ඛති, විචාරෙතීති අත්ථො. ඛූති අවධාරණත්ථෙ නිපාතො, තෙන දිසාලොචනනයො කොචි අත්ථවිසෙසො න හොතීති දස්සෙතීති.
21. දිසාලොචනනයනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො. අම්හෙහි ච ඤාතො. ‘‘කතමො අඞ්කුසනයනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඔලොකෙත්වා’’තිආදිගාථා වුත්තා. තත්ථ තංතංනයදිසාභූතෙ සබ්බෙ කුසලාකුසලෙ දිසාලොචනෙන ඔලොකෙත්වා උක්ඛිපිය සුත්තතො උද්ධරිත්වා යං සමානෙති යං සමානයනං කරොති, අයං සමානයනසඞ්ඛාතො නයො අඞ්කුසො නයො නාමාති අත්ථයොජනා.
එත්ථ ච අඞ්කුසො නාම හත්ථීනං ඉච්ඡිතට්ඨානං ආනයනකාරණභූතො වජිරාදිමයො තික්ඛග්ගො උජුවඞ්කභූතො දබ්බසම්භාරවිසෙසො, අයම්පි නයො අඞ්කුසො වියාති අත්ථෙන අඞ්කුසො. එතෙන හි නයෙන ඉච්ඡිතං සුත්තත්ථං නයතීති. මුඛ්යතො පන අඞ්කෙ විජ්ඣනට්ඨානෙ උද්ධටො අසති අන්තො පවිසතීති අඞ්කුසො. අඞ්කසද්දූපපදඋපුබ්බඅසධාතු අපච්චයොති. අයම්පි නයො කොචිපි අත්ථවිසෙසො න හොතීති.
සොළස ¶ ¶ හාරනිද්දෙසා චෙව පඤ්ච නයනිද්දෙසා ච ආචරියෙන නිද්දිට්ඨා. අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙ කිං සොළස හාරා පඨමං යොජෙතබ්බා, උදාහු නයා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘සොළස හාරා පඨමං, දිසාලොචනතො දිසා විලොකෙත්වා.
සඞ්ඛිපිය අඞ්කුසෙන හි, නයෙහි තිහි නිද්දිසෙ සුත්ත’’න්ති. –
ගාථමාහ. අට්ඨකථායං පන ‘‘එවං හාරෙ, නයෙ ච නිද්දිසිත්වා ඉදානි නෙසං යොජනක්කමං දස්සෙන්තො ‘සොළස හාරා පඨම’න්තිආදිමාහා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 22) වුත්තං. තත්ථ සොළස හාරා බ්යඤ්ජනපරියෙට්ඨිභාවතො සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙ සංවණ්ණනාභාවෙන පඨමං යොජෙතබ්බා, යොජෙන්තෙන නිද්දිට්ඨා හාරානුක්කමෙනෙව යොජෙතබ්බා, න උප්පටිපාටියා. හාරසංවණ්ණනානුක්කමෙන සංවණ්ණෙතබ්බං පඨමං සංවණ්ණෙත්වා පච්ඡා දිසාලොචනෙන ඔලොකෙත්වා අඞ්කුසනයෙන නෙත්වා තීහි අත්ථනයෙහි නිද්දිසෙති අධිප්පායො.
ඉති සත්තිබලානුරූපා රචිතා
නයනිද්දෙසවිභාවනා නිට්ඨිතා.
ද්වාදසපදවිභාවනා
නෙත්තිවිසයං සාසනවරසඞ්ඛාතං සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තං යෙසං බ්යඤ්ජනපදානං, අත්ථපදානඤ්ච වසෙන ‘‘ද්වාදස පදානි සුත්ත’’න්ති සඞ්ගහවාරෙ වුත්තං, ‘‘කතමානි තානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා සරූපතො නිද්දිසිතුං –
‘‘අක්ඛරං පදං බ්යඤ්ජනං, නිරුත්ති තථෙව නිද්දෙසො.
ආකාරඡට්ඨවචනං, එත්තාව බ්යඤ්ජනං සබ්බං.
සඞ්කාසනා පකාසනා, විවරණා විභජනුත්තානීකම්මපඤ්ඤත්ති.
එතෙහි ඡහි පදෙහි, අත්ථො කම්මඤ්ච නිද්දිට්ඨ’’න්ති. –
ගාථාද්වයං ¶ ¶ වුත්තං. අට්ඨකථායං පන ‘‘ඉදානි යෙසං බ්යඤ්ජනපදානං, අත්ථපදානඤ්ච වසෙන ‘ද්වාදස පදානි ‘සුත්ත’න්ති වුත්තං, තානි පදානි නිද්දිසිතුං ‘අක්ඛරපද’න්තිආදිමාහා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 23) වුත්තං.
තත්ථ කෙනට්ඨෙන අක්ඛරන්ති? අක්ඛරට්ඨෙන අසඤ්චරණට්ඨෙන. අකාරාදිවණ්ණො හි අකාරාදිතො ඉකාරාදිපරියායං නක්ඛරති, න සඤ්චරති, න සඞ්කමති. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘අපරියොසිතෙ පදෙ වණ්ණො අක්ඛරං පරියායවසෙන අක්ඛරණතො අසඤ්චරණතො’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 23). අපරියොසිතෙ පදෙති ච විභත්යන්තභාවං අප්පත්තෙ ද්විතිචතුක්ඛරවන්තෙසු පදෙසු එකද්විතික්ඛරමත්තෙයෙව අක්ඛරං නාම, පරියොසිතෙ පදංයෙව, න අක්ඛරන්ති අධිප්පායො. පදං පන පවෙසනතො අත්ථවසෙන පරියායං සඤ්චරන්තං විය හොති, න එවං අකාරාදිවණ්ණො අවෙවචනත්තා. ‘‘මා එවං මඤ්ඤසී’’තිආදීසු වා එකක්ඛරපදා මා-කාරාදි අක්ඛරං නාම, විභත්යන්තං පදං පන පදමෙව හොති.
පජ්ජති අත්ථො එතෙනාති පදං. තං නාමාඛ්යාතොපසග්ගනිපාතප්පභෙදෙන චතුබ්බිධං. තත්ථ දබ්බපධානං ‘‘ඵස්සො වෙදනා චිත්ත’’න්ති එවමාදිකං නාමපදං. තත්ථ හි දබ්බමාවිභූතරූපං, කිරියා අනාවිභූතරූපා. කිරියාපධානං ‘‘ඵුසති වෙදයති විජානාතී’’ති එවමාදිකං ආඛ්යාතපදං නාම. තත්ථ හි ඵුසනාදිකිරියා ආවිභූතරූපා, දබ්බමනාවිභූතරූපං. කිරියාවිසෙසබොධහෙතුභූතං ප-උප-ඉතිඑවමාදිකං උපසග්ගපදං නාම. ‘‘චිරප්පවාසිං (ධ. ප. 219) උපවුත්ථ’’න්ති (අ. නි. 3.71; සු. නි. 405) එවමාදීසු හි ප-උපාදිසද්දා වසනාදිකිරියාය වියොගාදිවිසිට්ඨතං දීපෙන්ති. වචනත්ථො පන නාමපදආඛ්යාතපදද්වයං උපගන්ත්වා තස්ස පදද්වයස්ස අත්ථං සජ්ජන්තීති උපසග්ගාති දට්ඨබ්බො. කිරියාය චෙව දබ්බස්ස ච සරූපවිසෙසපකාසනහෙතුභූතං ‘‘එවං, ඉතී’’ති එවමාදිකං නිපාතපදං අස්සපි සංවණ්ණනායපි ඉච්ඡිතත්තා, අක්ඛරෙන පන කථං ගහිතොති චෙ? අක්ඛරෙහි සුය්යමානෙහි සුණන්තානං විසෙසවිධානස්ස කතත්තා පදපරියොසානෙ පදත්ථසම්පටිපත්ති හොති. තස්මා අක්ඛරෙනපි අත්ථාකාරො ගහිතොවාති වෙදිතබ්බො. තෙන වුත්තං – ‘‘අක්ඛරෙහි සඞ්කාසෙති, පදෙහි පකාසෙති, අක්ඛරෙහි ච පදෙහි ච උග්ඝටෙතී’’ති (නෙත්ති. 9) ච.
විවරණා ¶ විත්ථාරණා. විභජනා ච උත්තානීකම්මඤ්ච පඤ්ඤත්ති ච විභජනුත්තානීකම්මපඤ්ඤත්තීති සමාහාරෙ අයං ද්වන්දසමාසො. තත්ථ විභාගකරණං විභජනං නාම. බ්යඤ්ජනාකාරෙහි යො අත්ථාකාරො නිද්දිසියමානො, සො අත්ථාකාරො විවරණවිභජනාති ද්වීහි අත්ථපදෙහි ¶ නිද්දිසිතො. පාකටකරණං උත්තානීකම්මං නාම. පකාරෙහි ඤාපනං පඤ්ඤත්ති. නිරුත්තිනිද්දෙසසඞ්ඛාතෙහි බ්යඤ්ජනපදෙහි පකාසියමානො යො අත්ථාකාරො අත්ථි, සො අත්ථාකාරො උත්තානීකම්මපඤ්ඤත්තීහි පටිනිද්දිසිතො. එතෙහි සඞ්කාසනාදීහි ඡහි අත්ථපදෙහි අත්ථො සුත්තත්ථො ගහිතො, කම්මඤ්ච උග්ඝටනාදිකම්මඤ්ච නිද්දිට්ඨන්ති අත්ථො. යෙන සුත්තත්ථෙන උග්ඝටිතඤ්ඤුනො චිත්තසන්තානස්ස සම්බොධනකිරියාසඞ්ඛාතස්ස උග්ඝටනකම්මස්ස නිබ්බත්ති භවෙ, සො සුත්තත්ථො සඞ්කාසනාපකාසනාකාරො හොති. යෙන සුත්තත්ථෙන විපඤ්චිතඤ්ඤුනො චිත්තසන්තානස්ස බොධනකිරියාසඞ්ඛාතස්ස විපඤ්චනකම්මස්ස නිබ්බත්ති, සො සුත්තත්ථො විවරණාවිභජනාකාරො හොති. යෙන සුත්තත්ථෙන නෙය්යස්ස චිත්තසන්තානස්ස පබොධනකිරියාසඞ්ඛාතස්ස නයකම්මස්ස නිබ්බත්ති, සො සුත්තත්ථො උත්තානීකම්මපඤ්ඤත්තාකාරො හොතීති දට්ඨබ්බො. තෙනාහ අට්ඨකථාචරියො ‘‘සුත්තත්ථෙන හි දෙසනාය පවත්තියමානෙන උග්ඝටිතඤ්ඤුආදිවෙනෙය්යානං චිත්තසන්තානස්ස පබොධනකිරියානිබ්බත්ති, සො ච සුත්තත්ථො සඞ්කාසනාදිආකාරො’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 24).
‘‘යථාවුත්තෙහි තීහි අත්ථනයෙහි චෙව ඡහි අත්ථපදෙහි ච අයුත්තොපි අත්ථො කිං කොචි අත්ථි, උදාහු සබ්බො අත්ථො යුත්තො එවා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –
‘‘තීණි ච නයා අනූනා, අත්ථස්ස ච ඡප්පදානි ගණිතානි.
නවහි පදෙහි භගවතො, වචනස්සත්ථො සමායුත්තො’’ති. –
ගාථමාහ. තත්ථ තීණීති ලිඞ්ගවිපල්ලාසනිද්දෙසො, තයොති පන පකතිලිඞ්ගනිද්දෙසො වත්තබ්බො. ගණිතා අනූනා තයො අත්ථස්ස නයා ච ගණිතානි අනූනානි ඡ අත්ථස්ස පදානි ච නිද්දිට්ඨානි, නිද්දිට්ඨෙහි ච අත්ථපදෙහි භගවතො වචනස්ස සබ්බො අත්ථො සමායුත්තොව අයුත්තො කොචි අත්ථො නත්ථීති යොජනා කාතබ්බා. අත්ථස්සාති සුත්තත්ථස්ස. නයාති නෙත්තිඅත්ථනයා. පදානීති නෙත්තිඅත්ථපදානි.
26. යෙ ¶ හාරාදයො නිද්දිට්ඨා, තෙ හාරාදයො සම්පිණ්ඩෙත්වා නෙත්තිප්පකරණස්ස පදත්ථෙ සුඛග්ගහණත්ථං ගණනවසෙන පරිච්ඡින්දිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘අත්ථස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අත්ථස්ස සමූහස්ස අවයවභූතානි නවභෙදානි අත්ථපදානි සුත්තබ්යඤ්ජනස්ස අත්ථස්ස පරියෙට්ඨිසඞ්ඛාතාය සංවණ්ණනාය ගණනතො චතුවීසති බ්යඤ්ජනපදානි හොන්ති, අත්ථපදබ්යඤ්ජනපදභූතං උභයං සඞ්ඛෙපයතො සම්පිණ්ඩයතො තෙත්තිංසා තෙත්තිංසවිධා එත්තිකා තෙත්තිංසවිධාව නෙත්තීති යොජනා.
තත්ථ ¶ නවප්පදානීති තයො අත්ථනයා, ඡ අත්ථපදානි ච. චතුබ්බීසාති සොළස හාරා, ඡ බ්යඤ්ජනපදානි, ද්වෙ දිසාලොචනනයඅඞ්කුසනයා චාති එවං තෙත්තිංසවිධා ච නෙත්ති නාම, ඉතො විනිමුත්තො අඤ්ඤො කොචි නෙත්තිපදත්ථො නත්ථීති අත්ථො දට්ඨබ්බො.
‘‘එවං තෙත්තිංසපදත්ථාය නෙත්තියා හාරනයානං කතමො දෙසනාහාරවිචයහාරො’’තිආදි දෙසනාක්කමෙනෙව සිද්ධො, එවං සිද්ධෙ සතිපි ‘‘සොළස හාරා පඨම’’න්ති ආරම්භො ‘‘සබ්බෙපිමෙ හාරා චෙව නයා ච ඉමිනා දස්සිතක්කමෙනෙව සංවණ්ණෙතබ්බෙසු සුත්තෙසු සංවණ්ණනාවසෙන යොජෙතබ්බා, න උප්පටිපාටියා’’ති ඉමමත්ථං දීපෙති. දීපනවචනසවනානුසාරෙන ඤාපෙති, තස්මා එවං කමො දස්සිතො, අස්සාදාදීනවනිස්සරණානි ධම්මදෙසනාය නිස්සයානි, ඵලඤ්ච ධම්මදෙසනාය ඵලං, උපායො ච ධම්මදෙසනාය උපායො, ආණත්ති ච ධම්මදෙසනාය සරීරං. දෙසනාහාරස්ස තාසං අස්සාදාදීනවනිස්සරණඵලුපායාණත්තීනං විභාවනසභාවත්තා.
නිද්ධාරණෙන විනාපි පකතියා සබ්බසංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙසු අනරූපාති සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා, සංවණ්ණනාවිසෙසානං විචයහාරාදීනං නිස්සයභාවතො ච පඨමං දෙසනාහාරො දස්සිතො.
පදපුච්ඡාවිස්සජ්ජනාපුච්ඡාපදානුගීතීහි සද්ධිං දෙසනාහාරපදත්ථානං අස්සාදාදීනං පවිචයභාවතො දෙසනාහාරානන්තරං විචයො හාරො.
විචයහාරෙන පවිචිතානං අත්ථානං යුත්තායුත්තිවිචාරණභාවතො විචයහාරානන්තරං යුත්ති හාරො.
පදට්ඨානහාරස්ස යුත්තායුත්තානංයෙව අත්ථානං උපපත්තිඅනුරූපං කාරණපරම්පරාය නිද්ධාරණත්තා යුත්තිහාරානන්තරං පදට්ඨානහාරො.
යුත්තායුත්තානං ¶ කාරණපරම්පරාය පරිග්ගහිතසභාවානංයෙව ච ධම්මානං අවුත්තානම්පි සමානලක්ඛණතාය ගහණලක්ඛණත්තාය පදට්ඨානහාරානන්තරං ලක්ඛණහාරො.
ලක්ඛණහාරෙන අත්ථතො සුත්තන්තරතො නිද්ධාරිතානම්පි ධම්මානං නිබ්බචනාදීනි වත්තබ්බානි, න සුත්තෙ සරූපතො ආගතධම්මානංයෙවාති දස්සනත්ථං ලක්ඛණහාරානන්තරං චතුබ්යූහො හාරො. එවඤ්හි නිරවසෙසතො අත්ථාවබොධො හොති.
චතුබ්යූහෙන ¶ හාරෙන වුත්තෙහි නිබ්බචනාධිප්පායනිදානෙහි සද්ධිං සුත්තෙ පදත්ථානං සුත්තන්තරසංසන්දනසඞ්ඛාතෙ පුබ්බාපරවිචාරෙ දස්සිතෙ තෙසං සුත්තපදත්ථානං සභාගවිසභාගධම්මන්තරාවට්ටනං සුඛෙන සක්කා දස්සෙතුන්ති චතුබ්යූහහාරානන්තරං ආවට්ටො හාරො. සුත්තන්තරසංසන්දනස්ස හි සභාගවිසභාගධම්මන්තරාවට්ටනයස්ස උපායභාවතො ‘‘ආරම්භථ නික්කමථා’’තිආදිගාථාය (සං. නි. 1.185; නෙත්ති. 29; පෙටකො. 38) ආරම්භනනික්කමනබුද්ධසාසනයොගධුනනෙහි වීරියසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියානි නිද්ධාරෙත්වා තෙසු ආරම්භනනික්කමනබුද්ධසාසනයොගධුනනෙසු අනනුයොගස්ස මූලං පමාදොති සුත්තන්තරෙ දස්සිතො පමාදො ආවට්ටිතොති.
ආවට්ටෙන හාරෙන සභාගවිසභාගධම්මාවට්ටනෙන පයොජිතෙ සාධාරණාසාධාරණවසෙන සංකිලෙසවොදානධම්මානං පදට්ඨානතො චෙව භූමිතො ච විභාගො සක්කා සුඛෙන යොජෙතුන්ති ආවට්ටහාරානන්තරං විභත්ති හාරො.
විභත්තිහාරෙන සංකිලෙසවොදානධම්මානං විභාගෙ කතෙ සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙ ආගතා ධම්මා අකසිරෙන පටිපක්ඛතො පරිවත්තෙතුං සක්කාති විභත්තිහාරානන්තරං පරිවත්තනහාරො. විභත්තිහාරෙන හි ‘‘සම්මාදිට්ඨිස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස මිච්ඡාදිට්ඨි නිජ්ජිණ්ණා හොතී’’ති (නෙත්ති. 35) පටිවිභත්තසභාවෙ එව ධම්මෙ පරිවත්තනහාරවිභඞ්ගෙ උදාහරීයිස්සති.
පරිවත්තනහාරෙන පටිපක්ඛතො පරිවත්තිතාපි ධම්මා පරියායවචනෙහි බොධෙතබ්බා, න සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙ ආගතධම්මායෙවාති දස්සනත්ථං පරිවත්තනහාරානන්තරං වෙවචනහාරො.
වෙවචනහාරෙන ¶ පරියායතො පකාසිතානං ධම්මානං පභෙදතො පඤ්ඤත්තිවසෙන විභජනං සුඛෙන සක්කා ඤාතුන්ති වෙවචනහාරානන්තරං පඤ්ඤත්ති හාරො.
පඤ්ඤත්තිහාරෙන පභවපරිඤ්ඤාදිපඤ්ඤත්තිවිභාගමුඛෙන පටිච්චසමුප්පාදසච්චාදිධම්මවිභාගෙ කතෙ සුත්තෙ ආගතධම්මානං පටිච්චසමුප්පාදාදිමුඛෙන අවතරණං සක්කා දස්සෙතුන්ති පඤ්ඤත්තිහාරානන්තරං ඔතරණො හාරො.
ඔතරණෙන හාරෙන ධාතායතනාදීසු ඔතාරිතානං සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙ පදත්ථානං පුච්ඡාරම්භසොධනං සක්කා සුඛෙන සම්පාදෙතුන්ති ඔතරණහාරානන්තරං සොධනො හාරො.
සොධනෙන ¶ හාරෙන සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙ පදපදත්ථෙසු විසොධිතෙසු තත්ථ තත්ථ එකත්තතාය වා වෙමත්තතාය වා ලබ්භමානසාමඤ්ඤවිසෙසභාවො සුකරො හොතීති දස්සෙතුං සොධනහාරානන්තරං අධිට්ඨානො හාරො.
සාමඤ්ඤවිසෙසභූතෙසු සාධාරණාසාධාරණෙසු ධම්මෙසු අධිට්ඨානෙන හාරෙන පවෙදිතෙසු පරික්ඛාරසඞ්ඛාතස්ස සාධාරණාසාධාරණරූපස්ස පච්චයහෙතුරාසිස්ස පභෙදො සුවිඤ්ඤෙය්යොති අධිට්ඨානහාරානන්තරං පරික්ඛාරො හාරො.
අසාධාරණෙ, සාධාරණෙ ච කාරණෙ පරික්ඛාරෙන හාරෙන දස්සිතෙ තස්ස අත්තනො ඵලෙසු කාරණාකාරො, තෙසං හෙතුඵලානං පභෙදතො දෙසනාකාරො, භාවෙතබ්බපහාතබ්බධම්මානං භාවනාපහානානි ච නිද්ධාරෙත්වා වුච්චමානානි සම්මා සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තස්ස අත්ථං තථත්තාවබොධාය සංවත්තන්තීති පරික්ඛාරහාරානන්තරං සමාරොපනො හාරො දස්සිතො හොති. ඉදං හාරානං දස්සනානුක්කමකාරණං දට්ඨබ්බං.
උද්දෙසො උග්ඝටිතඤ්ඤුනො උපකාරාය සංවත්තති යථා, එවං නන්දියාවට්ටනයො උග්ඝටිතඤ්ඤුනො උපකාරාය සංවත්තති, තස්මා පඨමං නන්දියාවට්ටනයො දස්සිතො. නිද්දෙසො විපඤ්චිතඤ්ඤුනො උපකාරාය සංවත්තති යථා, එවං තිපුක්ඛලනයො විපඤ්චිතඤ්ඤුනො උපකාරාය සංවත්තති, තස්මා නන්දියාවට්ටනයානන්තරං තිපුක්ඛලනයො. පටිනිද්දෙසො නෙය්යස්ස උපකාරාය සංවත්තති යථා, එවං සීහවික්කීළිතනයො නෙය්යස්ස උපකාරාය සංවත්තති ¶ . තස්මා තිපුක්ඛලානන්තරං සීහවික්කීළිතනයො දස්සිතොති තිණ්ණං අත්ථනයානං දස්සනානුක්කමො වෙදිතබ්බො. අත්ථනයානං දිසාභූතාය භූමියා ආලොකෙත්වා තෙසං තස්සා දිසාය භූමියා සමානයනං හොති. න හි සක්කා අනොලොකෙත්වා සමානෙතුන්ති දිසාලොචනනයං දස්සෙත්වා අඞ්කුසනයො දස්සිතො. පොත්ථකාරුළ්හාවඡෙකා සබ්බාසු දිසාසු හත්ථිගමනට්ඨානං ඔලොකෙත්වා අඞ්කුසෙන ඉච්ඡිතට්ඨානං සමානයන්ති. කෙචි අච්ඡෙකා අනොලොකෙත්වා විනයන්ති. තෙසං නයනමත්තමෙව, න සමානයනං. එවමෙව පණ්ඩිතා සුත්තත්ථං වණ්ණෙන්තා මනසාව ඔලොකෙත්වාව නයා නෙතබ්බාති දට්ඨබ්බා.
සමුට්ඨානසංවණ්ණනා අධිප්පායසංවණ්ණනා පදත්ථසංවණ්ණනා විධිඅනුවාදසංවණ්ණනා නිගමනසංවණ්ණනාති වා, පයොජනසංවණ්ණනා පිණ්ඩත්ථසංවණ්ණනා අනුසන්ධිසංවණ්ණනා චොදනාසංවණ්ණනා පරිහාරසංවණ්ණනාති වා, උපොග්ඝාටසංවණ්ණනා පදවිග්ගහසංවණ්ණනා පදත්ථචාලනසංවණ්ණනා ¶ පච්චුපට්ඨානසංවණ්ණනාති වා, තථා එකනාළිකාකථා චතුරස්සකථා නිසින්නවත්තිකාකථාති වා ආගතා.
තත්ථ සමුට්ඨානං නිදානමෙව. විධිඅනුවාදො විසෙසවචනමෙව. උපොග්ඝාටො නිදානමෙව. චාලනා චොදනායෙව. පච්චුපට්ඨානං පරිහාරොව.
පාළිං වත්වා එකෙකපදස්ස අත්ථකථනසඞ්ඛාතා සංවණ්ණනා එකනාළිකාකථා නාම.
පටිපක්ඛං දස්සෙත්වා පටිපක්ඛස්ස උපමං දස්සෙත්වා සපක්ඛං දස්සෙත්වා සපක්ඛස්ස උපමං දස්සෙත්වා කථනසඞ්ඛාතා සංවණ්ණනා චතුරස්සකථා නාම.
විසභාගධම්මවසෙනෙව පරියොසානං ගන්ත්වා පුන සභාගධම්මවසෙනෙව පරියොසානගමනසඞ්ඛාතා සංවණ්ණනා නිසින්නවත්තිකාකථා නාම.
තා සබ්බා සංවණ්ණනායොපි දෙසනාහාරාදීසු නෙත්තිසංවණ්ණනාසු අන්තොගධායෙව. තෙනාහ ‘‘යත්තකා හි සුත්තස්ස සංවණ්ණනාවිසෙසා, සබ්බෙ තෙ නෙත්තිඋපදෙසායත්තා’’ති. එවං එත්තාවතා එතපරමතා දට්ඨබ්බා ¶ . හෙතුඵලභූමිඋපනිසාසභාගවිසභාගලක්ඛණනයාදයො පන අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 4 ද්වාදසපද) විත්ථාරතො වුත්තාති න විත්ථාරයිස්සාමීති.
ඉති සත්තිබලානුරූපා රචිතා
නිද්දෙසවාරඅත්ථවිභාවනා නිට්ඨිතා.