📜

නයසමුට්ඨානවිභාවනා

79. යෙන යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසභූතෙන දෙසනාහාරසම්පාතාදිනා හාරසම්පාතෙන එකසුත්තප්පදෙසත්ථා නිද්ධාරෙත්වා විභත්තා, සො ¶ සංවණ්ණනාවිසෙසභූතො දෙසනාහාරසම්පාතාදිහාරසම්පාතො පරිපුණ්ණො, ‘‘කතමං නයසමුට්ඨාන’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමං නයසමුට්ඨාන’’න්තිආදි ආරද්ධං. අට්ඨකථායං පන –‘‘එවං නානාසුත්තවසෙන, එකසුත්තවසෙන ච ¶ හාරවිචාරං දස්සෙත්වා ඉදානි නයවිචාරං දස්සෙතුං ‘තත්ථ කතමං නයසමුට්ඨාන’න්තිආදි ආරද්ධ’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 79) වුත්තං. ‘‘තත්ථ කතමො නන්දියාවට්ටනයො’’තිආදිං අනාරභිත්වා ‘‘තත්ථ කතමං නයසමුට්ඨාන’’න්තිආදිආරම්භනෙ කාරණං අට්ඨකථායං වුත්තමෙව. තත්ථ තත්ථාති තෙසු හාරාදීසු යො අත්ථනයො සංවණ්ණනානයෙන නිද්දිට්ඨො, තස්සෙව අත්ථනයස්ස සමුට්ඨානං භූමිං පුච්ඡති ‘‘කතමං නයසමුට්ඨාන’’න්ති.

කිඤ්චාපි සංවණ්ණනානයා නිද්දිට්ඨා, තථාපි අත්ථනයසංවණ්ණනානයානං විසෙසස්ස පාකටං කාතුං පුන කථයිස්සාම. තණ්හාඅවිජ්ජාහි සංකිලෙසපක්ඛස්ස සුත්තත්ථස්ස චතුසච්චයොජනමුඛෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො චෙව සමථවිපස්සනාහි වොදානපක්ඛස්ස සුත්තත්ථස්ස චතුසච්චයොජනමුඛෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච නන්දියාවට්ටො නයො නාම. තීහි අකුසලමූලෙහි ලොභාදීහි සංකිලෙසපක්ඛස්ස සුත්තත්ථස්ස චතුසච්චයොජනමුඛෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො චෙව තීහි කුසලමූලෙහි අලොභාදීහි වොදානපක්ඛස්ස සුත්තත්ථස්ස චතුසච්චයොජනමුඛෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච තිපුක්ඛලො නයො නාම. චතූහි සුභසඤ්ඤාදීහි විපල්ලාසෙහි සකලසංකිලෙසපක්ඛස්ස සුත්තත්ථස්ස චතුසච්චයොජනමුඛෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො චෙව චතූහි අසුභසඤ්ඤාදීහි අවිපල්ලාසෙහි සතිපට්ඨානෙහි, සද්ධින්ද්රියෙහි වා වොදානපක්ඛස්ස සුත්තත්ථස්ස චතුසච්චයොජනමුඛෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච සීහවික්කීළිතො නයො නාමාති වුත්තා නයා සංවණ්ණනානයා නාම. තෙසං සංවණ්ණනානයානං සමුට්ඨානං පුච්ඡති ‘‘කතමං නයසමුට්ඨාන’’න්ති.

නයා පන නානාසුත්තතො නිද්ධාරිතෙහි තණ්හාඅවිජ්ජාදීහි මූලපදෙහි චතුසච්චයොජනාය නයතො අනුබුජ්ඣියමානො දුක්ඛාදිඅත්ථො. සො හි මග්ගඤාණං නයති සම්පාපෙතීති ‘‘නයො’’ති වුත්තො, සො අත්ථනයො නාම. තස්සෙව අත්ථනයස්ස සමුට්ඨානං පුච්ඡති ‘‘කතමං නයසමුට්ඨාන’’න්ති? තස්මා ¶ චතුසච්චයොජනාය නයග්ගාහතො නීයති අනුපුච්ඡීයතීති නයො, කො සො? සුත්තත්ථභූතො දුක්ඛාදිකො අත්ථො. නයති මග්ගඤාණං පාපෙතීති වා නයො, දුක්ඛාදිකො අත්ථොව. තෙනාහ – ‘‘අනුබුජ්ඣියමානො දුක්ඛාදිඅත්ථො. සො හි මග්ගඤාණං නයති සම්පාපෙතීති නයො’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 79). සමුට්ඨහන්ති නයා එතෙනාති සමුට්ඨානං, කිං තං? අවිජ්ජාතණ්හාදිකාරණං, තංදීපනා සංවණ්ණනා ච. අවිජ්ජාතණ්හාදිනා හි දුක්ඛාදිඅත්ථනයා සම්භවන්ති. අථ වා අවිජ්ජාතණ්හාදීහි චතුසච්චයොජනා සමුට්ඨානං නාම. තෙන වුත්තං – ‘‘කිං පන තං? තංතංමූලපදෙහි චතුසච්චයොජනා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 79). එවං අත්ථෙ ගය්හමානෙ සති සංවණ්ණනානයාපි ගහිතා හොන්ති, නයානං සමුට්ඨානං නයසමුට්ඨානං, තස්මිං නයසමුට්ඨානෙ.

‘‘කතමං ¶ නන්දියාවට්ටනයසමුට්ඨාන’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා පඨමං නන්දියාවට්ටනයසමුට්ඨානං දස්සෙතුං ‘‘පුබ්බා කොටි න පඤ්ඤායතී’’තිආදි වුත්තං. නන්දියාවට්ටනයසමුට්ඨානභූතාය අවිජ්ජාය ච තණ්හාය ච පුබ්බා කොටි ‘‘අසුකස්ස බුද්ධස්ස භගවතො උප්පජ්ජනකාලෙ උප්පන්නා, අසුකස්ස චක්කවත්තිනො උප්පජ්ජනකාලෙ උප්පන්නා’’ති න පඤ්ඤායති කොටියා අභාවතොති යොජනා. ‘‘අවිජ්ජාතණ්හාසු කතමා නීවරණං, කතමා සංයොජන’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ අවිජ්ජා නීවරණං තණ්හා සංයොජන’’න්ති වුත්තං. තත්ථාති තාසු අවිජ්ජාතණ්හාසු. ආදීනවපටිච්ඡාදිකත්තා අවිජ්ජා නීවරණං. භවෙසු සංයොජනතො තණ්හා සංයොජනං. ‘‘අවිජ්ජානීවරණා සත්තා කථං විචරන්ති, කථං වුච්චන්ති, තණ්හාසංයොජනා සත්තා කථං විචරන්ති කථං වුච්චන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘අවිජ්ජානීවරණා සත්තා’’තිආදි වුත්තං. අවිජ්ජානීවරණමෙතෙසමත්ථීති අවිජ්ජානීවරණා. අවිජ්ජාය සංයුත්තා විය පවත්තා අවිජ්ජාය අභිනිවිසවත්ථූසු සංයුත්තා විය පවත්තා සත්තා අවිජ්ජාපක්ඛෙන විපල්ලාසෙන නිච්චාදිඅභිනිවෙසවත්ථුභූතෙ රූපාදිආරම්මණෙ විචරන්ති විවිධා චරන්ති පවත්තන්ති, තෙ නිච්චාදිඅභිනිවිසන්තා විචරන්තා සත්තා ‘‘දිට්ඨිචරිතා’’ති වුච්චන්ති. තණ්හාසංයොජනමෙතෙසන්ති තණ්හාසංයොජනා. තණ්හාය සංයුත්තා විය පවත්තා, තණ්හාය වා ආරම්මණභූතෙ වත්ථුකාමෙ සංයුත්තා විය පවත්තා සත්තා තණ්හාපක්ඛෙන අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතෙන ආරම්මණභූතෙ වත්ථුස්මිං විචරන්ති පවත්තන්තීති අත්ථො.

‘‘දිට්ඨිචරිතා ¶ සත්තා කං පටිපත්තිං අනුයුත්තා විහරන්ති, තණ්හාචරිතා සත්තා කං පටිපත්තිං අනුයුත්තා විහරන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘දිට්ඨිචරිතා’’තිආදි වුත්තං. දිට්ඨිචරිතා සත්තා ඉතො සාසනතො බහිද්ධා පබ්බජිතා හොන්තාපි ‘‘සුඛෙන අධිගන්තබ්බං සුඛං නත්ථි, දුක්ඛෙන අධිගන්තබ්බං සුඛං පන අත්ථී’’ති මනසි කරොන්තා අත්තකිලමථානුයොගං පඤ්චාතපාදිපටිපත්තිං අනුයුත්තා විහරන්ති. තණ්හාචරිතා සත්තා ඉතො සාසනතො බහිද්ධා පබ්බජිතා හොන්තාපි ‘‘කාමෙ පටිසෙවන්තා ලොකං වඩ්ඪාපෙන්තා බහුං පුඤ්ඤං වඩ්ඪාපෙන්තී’’ති මනසි කරොන්තා කාමෙසු කාමසුඛල්ලිකානුයොගං පටිපත්තිං අනුයුත්තා විහරන්ති.

‘‘කස්මා දිට්ඨිචරිතා තථාවිධං පටිපත්තිං අනුයුත්තා විහරන්ති, කස්මා තණ්හාචරිතා තථාවිධං පටිපත්තිං අනුයුත්තා විහරන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කිං කාරණ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තත්ථ තෙසු දිට්ඨිචරිතතණ්හාචරිතෙසු. යං යස්මා කාරණා විහරන්ති, තං කාරණං කින්ති පුච්ඡති. ඉතො සාසනතො බහිද්ධා යෙසං පුග්ගලානං සච්චවවත්ථානං නත්ථි, චතුසච්චප්පකාසනා කුතො ච අත්ථි, සමථවිපස්සනාකොසල්ලං වා උපසමසුඛප්පත්ති වා කුතො අත්ථි, තෙ පුග්ගලා උපසමසුඛස්ස අනභිඤ්ඤා විපරීතචෙතා හුත්වා එවං ආහංසු ‘‘සුඛෙන අධිගන්තබ්බං සුඛං නත්ථි ¶ , දුක්ඛෙන අධිගන්තබ්බං සුඛං නාම අත්ථී’’ති. තෙ එවංසඤ්ඤී එවංදිට්ඨී දුක්ඛෙන සුඛං පත්ථයමානා හුත්වා අත්තකිලමථානුයොගමනුයුත්තා විහරන්ති. ඉතො සාසනතො බහිද්ධා යෙසං පුග්ගලානං සච්චවවත්ථානං නත්ථි, චතුසච්චප්පකාසනා කුතො ච අත්ථි, සමථවිපස්සනාකොසල්ලං වා උපසමසුඛප්පත්ති වා කුතො අත්ථි, තෙ පුග්ගලා උපසමසුඛස්ස අනභිඤ්ඤා විපරීතචෙතා හුත්වා එවමාහංසු ‘‘යො කාමෙ පටිසෙවති, සො ලොකං වඩ්ඪයති, යො ලොකං වඩ්ඪයති, සො බහුං පුඤ්ඤං පසවතී’’ති. තෙ එවංසඤ්ඤී එවංදිට්ඨී කාමෙසු සුඛසඤ්ඤී හුත්වා කාමසුඛල්ලිකානුයොගං අනුයුත්තා ච විහරන්තීති යොජනා කාතබ්බා.

‘‘තථා විහරන්තා කිං වඩ්ඪයන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තෙ තදභිඤ්ඤා සන්තා රොගමෙව වඩ්ඪයන්තී’’ති වුත්තං. ‘‘තථා වඩ්ඪයන්තා රොගාදීනං භෙසජ්ජං සමථවිපස්සනං වඩ්ඪයන්ති කි’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තෙ රොගාභිතුන්නා ගණ්ඩපටිපීළිතා සල්ලානුවිද්ධා නිරයතිරච්ඡානයොනිපෙතාසුරෙසු උම්මුජ්ජනිමුජ්ජානි කරොන්තා උග්ඝාතනිග්ඝාතං පච්චනුභොන්තා රොගගණ්ඩසල්ලභෙසජ්ජං න ¶ වින්දන්තී’’ති වුත්තං. අත්ථො පන අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 79) වුත්තො. ‘‘කතමෙ සංකිලෙසවොදානා, කතමෙ රොගාදයො, කතමං භෙසජ්ජ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ අත්තකිලමථානුයොගො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු සංකිලෙසවොදානරොගභෙසජ්ජාදීසු. අත්තකිලමථානුයොගො ච කාමසුඛල්ලිකානුයොගො ච සංකිලෙසො හොති, සමථවිපස්සනා වොදානං හොති, අත්තකිලමථානුයොගො ච රොගො හොති, සමථවිපස්සනා රොගනිග්ඝාතකභෙසජ්ජං…පෙ... සමථවිපස්සනා සල්ලුද්ධාරණභෙසජ්ජං හොති.

‘‘කතමො කතමං සච්ච’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ සංකිලෙසො දුක්ඛ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු සංකිලෙසාදීසු සංකිලෙසො එකදෙසවසෙන දුක්ඛං දුක්ඛසච්චං හොති. තදභිසඞ්ගොති තස්මිං සංකිලෙසෙ අභිසඞ්ගො විය පවත්තො ලොකියධම්මො නිරවසෙසවසෙන දුක්ඛසච්චං හොති. අථ වා තස්මිං දුක්ඛෙ අභිසඞ්ගො විය පවත්තා තණ්හා දුක්ඛසමුදයො සමුදයසච්චං හොති. තණ්හානිරොධො දුක්ඛනිරොධො නිරොධසච්චං හොති. සමථවිපස්සනා දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා මග්ගසච්චං හොති. ඉමානි චත්තාරි සච්චානි නිද්ධාරෙත්වා යොජෙතබ්බානි. ‘‘තෙසු චතූසු සච්චෙසු කතමං පරිඤ්ඤෙය්යං, කතමො පහාතබ්බො, කතමො භාවෙතබ්බො, කතමො සච්ඡිකාතබ්බො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘දුක්ඛං පරිඤ්ඤෙය්ය’’න්තිආදි වුත්තං.

80. දිට්ඨිචරිතතණ්හාචරිතානං අත්තකිලමථානුයොගාදිවසෙන චත්තාරි සච්චානි නිද්ධාරිතානි, ‘‘කථං දිට්ඨිචරිතතණ්හාචරිතානං සක්කායදස්සනෙ පවත්තිභෙදවසෙන චත්තාරි සච්චානි නිද්ධාරිතානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ දිට්ඨිචරිතා’’තිආදි වුත්තං. අථ වා ‘‘දිට්ඨිචරිතතණ්හාචරිතානං ¶ සක්කායදස්සනෙ කතමො පවත්තිභෙදො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ඉමෙසං සක්කායදස්සනෙ අයං පවත්තිභෙදොති විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ දිට්ඨිචරිතා’’තිආදි වුත්තං. තෙන වුත්තං – ‘‘ඉදානි දිට්ඨිචරිතතණ්හාචරිතානං සක්කායදිට්ඨිදස්සනෙ පවත්තිභෙදං දස්සෙතුං ‘දිට්ඨිචරිතා’තිආදි වුත්ත’’න්ති. තත්ථාති තෙසු දිට්ඨිචරිතතණ්හාචරිතෙසු. දිට්ඨිචරිතා පුග්ගලා රූපං ‘‘අත්තා’’ති අත්තතො උපගච්ඡන්ති…පෙ… විඤ්ඤාණං ‘‘අත්තා’’ති අත්තතො උපගච්ඡන්ති දිට්ඨිචරිතානං අත්තාභිනිවෙසස්ස බලවභාවතො, තණ්හාචරිතා පන රූපං වා ¶ ‘‘අත්තා’’ති රූපවන්තං අත්තානං උපගච්ඡන්ති අත්තනි වා රූපං, රූපස්මිං වා ‘‘අත්තා’’ති අත්තානං උපගච්ඡන්ති…පෙ… විඤ්ඤාණස්මිං වා ‘‘අත්තා’’ති අත්තානං උපගච්ඡන්ති තණ්හාචරිතානං අත්තනියාභිනිවෙසස්ස බලවභාවතො. පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු එකෙකං නිස්සාය චතුබ්බිධත්තා වීසතිවත්ථුකා අයං මිච්ඡාදිට්ඨි ‘‘සක්කායදිට්ඨී’’ති වුච්චති. එවං දිට්ඨිචරිතතණ්හාචරිතානං සක්කායදස්සනෙ පවත්තිභෙදො විඤ්ඤාතබ්බොති අත්ථො.

‘‘සක්කායදිට්ඨියා කතමො පටිපක්ඛො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තස්සා පටිපක්ඛො’’තිආදි වුත්තං. තස්සා සක්කායදිට්ඨියා පජහනවසෙන ලොකුත්තරා සම්මාදිට්ඨි පටිපක්ඛො, තස්සා සම්මාදිට්ඨියා අන්වායිකා අනුගුණභාවෙන පවත්තනකා ධම්මා ච සක්කායදිට්ඨියා පජහනවසෙන පටිපක්ඛා භවන්ති. ‘‘කතමෙ ධම්මා අන්වායිකා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සම්මාසඞ්කප්පො’’තිආදි වුත්තං. සම්මාසඞ්කප්පො…පෙ… සම්මාසමාධි ඉමෙ ධම්මා අන්වායිකා හොන්ති. අයං සම්මාදිට්ඨිආදිකො අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො තස්සා සක්කායදිට්ඨියා පටිපක්ඛො හොති පහායකත්තා. ‘‘තෙ සම්මාදිට්ඨියාදයො ධම්මා ඛන්ධතො කිත්තකා හොන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තෙ තයො ඛන්ධා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘කතමො ඛන්ධො සමථො, කතමො ඛන්ධො විපස්සනා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සීලක්ඛන්ධො සමාධික්ඛන්ධො ච සමථො, පඤ්ඤාක්ඛන්ධො විපස්සනා’’ති වුත්තං. ‘‘සක්කායාදීසු කතමො කතමං සච්චං, කතමො කතමං සච්ච’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ සක්කායො’’තිආදි වුත්තං.

‘‘දිට්ඨිචරිතතණ්හාචරිතානං සක්කායදිට්ඨිතප්පටිපක්ඛවසෙන චත්තාරි සච්චානි නිද්ධාරිතානි, කථං අන්තද්වයමජ්ඣිමපටිපදා නිද්ධාරිතා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තත්ථ යෙ රූපං අත්තතො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු දිට්ඨිචරිතතණ්හාචරිතෙසු යෙ දිට්ඨිචරිතා පුග්ගලා රූපං ‘‘අත්තා’’ති අත්තතො උපගච්ඡන්ති…පෙ… විඤ්ඤාණං ‘‘අත්තා’’ති අත්තතො උපගච්ඡන්ති. ඉමෙ දිට්ඨිචරිතා පුග්ගලා ‘‘රූපාදයො ච අත්තා, රූපාදීනඤ්ච අනිච්චත්තා, අත්තස්සාපි අනිච්චත්තා අත්තා උච්ඡිජ්ජති, අත්තා විනස්සති, අත්තා පරං මරණා න හොතී’’ති අභිනිවිසනතො ‘‘උච්ඡෙදවාදිනො’’ති ¶ වුච්චන්ති. යෙ තණ්හාචරිතා පුග්ගලා රූපං වා ‘‘අත්තා’’ති රූපවන්තං අත්තානං උපගච්ඡන්ති…පෙ… විඤ්ඤාණං වා ‘‘අත්තා’’ති විඤ්ඤාණවන්තං අත්තානං උපගච්ඡන්ති. අත්තනි වා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණස්මිං වා අත්තානං උපගච්ඡන්ති. ඉමෙ තණ්හාචරිතා පුග්ගලා ‘‘රූපාදීහි අත්තා අඤ්ඤො ¶ අඤ්ඤත්තා අත්තා නිච්චො සස්සතො’’ති අභිනිවිසනතො ‘‘සස්සතවාදිනො’’ති වුච්චන්ති.

තත්ථ තෙසු උච්ඡෙදවාදීසස්සතවාදීපුග්ගලෙසු පවත්තා උච්ඡෙදවාදසස්සතවාදා උභො අන්තා අන්තද්වයපටිපදා හොන්ති. අයං අන්තද්වයපටිපදා සංසාරපවත්තනස්ස හෙතුභාවතො සංසාරපවත්ති හොති, තස්ස අන්තද්වයස්ස පටිපජ්ජනස්ස පජහනවසෙන මජ්ඣිමපටිපදාසඞ්ඛාතොව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො පටිපක්ඛො හොති පහායකත්තා. අයං මග්ගො සංසාරනිවත්තනස්ස හෙතුභාවතො සංසාරනිවත්ති හොති. තත්ථ සංසාරපවත්තිසංසාරනිවත්තීසු පවත්ති සංසාරපවත්ති දුක්ඛං දුක්ඛසච්චං, තදභිසඞ්ගො තස්මිං දුක්ඛෙ අභිසඞ්ගො තණ්හා සමුදයො සමුදයසච්චං, තණ්හානිරොධො දුක්ඛනිරොධො නිරොධසච්චං, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා මග්ගසච්චං, ඉති ඉමානි චත්තාරි සච්චානි නිද්ධාරිතානි. ‘‘දුක්ඛං පරිඤ්ඤෙය්ය’’න්තිආදිම්හි වුත්තනයොව අත්ථො.

‘‘උච්ඡෙදසස්සතස්ස කිත්තකො පභෙදො, මග්ගස්ස කිත්තකො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ උච්ඡෙදසස්සත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ උච්ඡෙදසස්සතඅරියමග්ගෙසු උච්ඡෙදසස්සතදස්සනං සමාසතො සඞ්ඛෙපතො වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි. උච්ඡෙදො පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ නිස්සාය පවත්තත්තා පඤ්චවිධො, සස්සතදස්සනං එකෙකස්මිං තිධා උප්පජ්ජනතො පන්නරසවිධන්ති වීසතිවිධං හොති. විත්ථාරතො ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි. කතමානි? චත්තාරො සස්සතවාදා, චත්තාරො එකච්චසස්සතවාදා, චත්තාරො අන්තානන්තවාදා, චත්තාරො අමරාවික්ඛෙපවාදා, ද්වෙ අධිච්චසමුප්පන්නවාදා, සොළස සඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා, සත්ත උච්ඡෙදවාදා, පඤ්ච දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදාති ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි වෙදිතබ්බානි. විත්ථාරතො පන බ්රහ්මජාලසුත්තෙ (දී. නි. 1.30 ආදයො) ආගතානි. තෙසං උච්ඡෙදසස්සතදස්සනානං තෙචත්තාලීසං බොධිපක්ඛියධම්මා පටිපක්ඛො මග්ගො. කතමෙ තෙචත්තාලීසං? ‘‘අනිච්චසඤ්ඤා දුක්ඛසඤ්ඤා අනත්තසඤ්ඤා’’ති තිස්සො සඤ්ඤා ච ‘‘පහානසඤ්ඤා විරාගසඤ්ඤා නිරොධසඤ්ඤා’’ති තිස්සො සඤ්ඤා චාති ඡ සඤ්ඤා ච ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අට්ඨ මග්ගඞ්ගානී’’ති තෙචත්තාලීසං බොධිපක්ඛියධම්මා විපස්සනාවසෙන පටිපක්ඛො මග්ගො නාම.

‘‘සමථවසෙන ¶ ¶ කතමො පටිපක්ඛො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘අට්ඨ විමොක්ඛා’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨ විමොක්ඛා පාකටා. දස කසිණායතනානි සමථවසෙන පටිපක්ඛො මග්ගො නාම. ‘‘කතමං ඤාණං කතමස්ස ධම්මස්ස පදාලන’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානී’’තිආදි වුත්තං. දිට්ඨිචරිතෙ පවත්තානි දිට්ඨිගතානි, මොහො. තණ්හාචරිතෙ පවත්තානි දිට්ඨිගතානි, ජාලං. අනාදිවසෙන පවත්තො මොහො. අනිධනවසෙන පවත්තං ජාලං. අට්ඨ සමාපත්තියො සමාපජ්ජිත්වා තෙජෙත්වා තික්ඛං විපස්සනාඤාණඤ්ච අරියමග්ගඤාණඤ්චඤාණවජිරං නාම බොධිපක්ඛියධම්මානං ඤාණපදට්ඨානත්තා. මොහො ච ජාලඤ්ච මොහජාලං. පදාලෙතීති පදාලනං, කත්තරි යුපච්චයො, මොහජාලස්ස පදාලනන්ති මොහජාලපදාලනං. පදාලනඤ්හි දුවිධං වික්ඛම්භනපදාලනං සමුච්ඡෙදපදාලනන්ති. පුබ්බභාගෙ සමථවිපස්සනාවසෙන වික්ඛම්භනපදාලනං, මග්ගක්ඛණෙ සමුච්ඡෙදපදාලනං එව දට්ඨබ්බං. තත්ථාති තස්මිං මොහජාලෙ අවිජ්ජා මොහො, භවතණ්හා ජාලං. අත්තනො ආධාරං පුග්ගලං දුක්ඛාදීසු අට්ඨසු ඨානෙසු මොහෙතීති මොහො. පඨමං ජාලං ජටං ලායිත්වා ජටාවසෙන ලාති පවත්තතීති ජාලං, අත්තනි ජාතං මච්ඡසකුණාදිකං ලාති ගණ්හාති, ලාපෙති ගණ්හාපෙතීති වා ජාලං, ජාලං වියාති ජාලං. තෙන වුත්තං – ‘‘අතීතාදිභෙදභින්නෙසු රූපාදීසු, සකඅත්තභාවාදීසු ච සංසිබ්බනවසෙන පවත්තනතො ජාලං භවතණ්හා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 80). ‘‘අවිජ්ජාතණ්හාහි අත්තකිලමථානුයොගාදීනං කිලෙසපක්ඛානං නිද්ධාරණං කතං කථං කෙන සද්දහිතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙන වුච්චති ‘පුබ්බා කොටි න පඤ්ඤායති අවිජ්ජාය ච භවතණ්හාය චා’ති’’ වුත්තං.

81. ‘‘ඉතො සාසනතො බහිද්ධා දිට්ඨිචරිතතණ්හාචරිතානං පටිපදාදයො නිද්ධාරිතා, සාසනෙ දිට්ඨිචරිතතණ්හාචරිතානං පටිපදාදයො කථං නිද්ධාරිතබ්බා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘සංකිලෙසපක්ඛා සුත්තත්ථා ආචරියෙන දස්සිතා, වොදානපක්ඛසුත්තත්ථා කථං දස්සිතබ්බා’’ති වත්තබ්බත්තා වා ‘‘තත්ථ දිට්ඨිචරිතො අස්මිං සාසනෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු දිට්ඨිචරිතතණ්හාචරිතෙසු. දිට්ඨිචරිතො පුග්ගලො අස්මිං සාසනෙ පබ්බජිතො හුත්වා චතූසු පච්චයෙසු සල්ලෙඛානුසන්තතවුත්ති භවති. කස්මා? යස්මා සල්ලෙඛෙ තිබ්බගාරවො, තස්මා සල්ලෙඛෙ තිබ්බගාරවත්තා. තණ්හාචරිතො පුග්ගලො අස්මිං සාසනෙ පබ්බජිතො හුත්වා සික්ඛානුසන්තතවුත්ති භවති ¶ . කස්මා? යස්මා සික්ඛාය තිබ්බගාරවො, තස්මා සික්ඛාය තිබ්බගාරවත්තා. දිට්ඨිචරිතො පුග්ගලො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමන්තො හුත්වා ධම්මානුසාරී පුග්ගලො භවති. කස්මා? දිට්ඨියා දිට්ඨිවිසයෙ පඤ්ඤාසදිසපවත්තනතො. තණ්හාචරිතො පුග්ගලො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමන්තො හුත්වා සද්ධානුසාරී භවති. කස්මා? තණ්හාවසෙන මිච්ඡාධිමොක්ඛත්තා. දිට්ඨිචරිතො පුග්ගලො සුඛාය පටිපදාය, දන්ධාභිඤ්ඤාය ච නිය්යාති, සුඛාය ¶ පටිපදාය, ඛිප්පාභිඤ්ඤාය ච නිය්යාති සුඛෙන කිලෙසෙහි වික්ඛම්භිතුං සමත්ථත්තා. තණ්හාචරිතො පුග්ගලො දුක්ඛාය පටිපදාය, දන්ධාභිඤ්ඤාය ච නිය්යාති, දුක්ඛාය පටිපදාය, ඛිප්පාභිඤ්ඤාය ච නිය්යාති දුක්ඛෙන කිලෙසෙහි වික්ඛම්භිතුං සමත්ථත්තා.

‘‘තථා කස්මා නිය්යාතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කිං කාරණං ය’’න්තිආදි වුත්තං. යං යෙන කාරණෙන නිය්යාති, තං කාරණං කින්ති පුච්ඡති. තස්ස තණ්හාචරිතස්ස කාමා සුඛෙන අපරිච්චත්තා හි යස්මා භවන්ති, තස්මා කාමානං සුඛෙන අපරිච්චත්තත්තා තථා නිය්යාති. සො තණ්හාචරිතො කාමෙහි වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙහි විවෙචියමානො දුක්ඛෙන පටිනිස්සරති, දන්ධඤ්ච ධම්මං චතුසච්චධම්මං ආජානාති. යො පන අයං පුග්ගලො දිට්ඨිචරිතො හොති, සො අයං දිට්ඨිචරිතො පුග්ගලො ආදිතො ආදිම්හියෙව කාමෙහි කිලෙසකාමවත්ථුකාමෙහි අනත්ථිකො භවති. සො දිට්ඨිචරිතො තතො තෙහි කාමෙහි විවෙචියමානො ඛිප්පඤ්ච සුඛෙන පටිනිස්සරති, ඛිප්පඤ්ච ධම්මං ආජානාති.

‘‘තණ්හාචරිතො දුක්ඛාය පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය නිය්යාති, දිට්ඨිචරිතො සුඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය නිය්යාතීති එකෙකාය පටිපදාය භවිතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘දුක්ඛාපි පටිපදා දුවිධා දන්ධාභිඤ්ඤා ච ඛිප්පාභිඤ්ඤා ච, සුඛාපි පටිපදා දුවිධා දන්ධාභිඤ්ඤා ච ඛිප්පාභිඤ්ඤා චා’’ති වුත්තං. ‘‘එවං සති එකොව ද්වීහි ද්වීහි පටිපදාහි නිය්යාතීති ආපජ්ජතී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘සත්තාපී’’තිආදි වුත්තං. තණ්හාචරිතා සත්තාපි දුවිධා මුදින්ද්රියාපි තික්ඛින්ද්රියාපි, දිට්ඨිචරිතා සත්තාපි දුවිධා මුදින්ද්රියාපි තික්ඛින්ද්රියාපීති යොජනා කාතබ්බා. යෙ තණ්හාචරිතදිට්ඨිචරිතා මුදින්ද්රියා භවන්ති, තෙ තණ්හාචරිතදිට්ඨිචරිතා දන්ධඤ්ච පටිනිස්සරන්ති, දන්ධඤ්ච ධම්මං ආජානන්ති. යෙ තණ්හාචරිතදිට්ඨිචරිතා තික්ඛින්ද්රියා භවන්ති, තෙ තණ්හාචරිතදිට්ඨිචරිතා ඛිප්පඤ්ච පටිනිස්සරන්ති, ඛිප්පඤ්ච ධම්මං ආජානන්ති, තස්මා එකෙකස්සෙව එකෙකා පටිපදා ¶ යුත්තාවාති. ‘‘ඉමාහි පටිපදාහි නිය්යන්තියෙව, න නිය්යිංසු නිය්යිස්සන්තීති ආපජ්ජෙය්ය වත්තමානවිභත්තියා නිද්දිට්ඨත්තා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘ඉමා චතස්සො’’තිආදි වුත්තං. අතීතෙපි ඉමාහි චතූහි පටිපදාහි නිය්යිංසු, පච්චුප්පන්නෙසුපි නිය්යන්ති, අනාගතෙපි නිය්යිස්සන්තීති අත්ථො ගහෙතබ්බො යථා ‘‘පබ්බතො තිට්ඨතී’’ති.

එවන්ති එවං වුත්තප්පකාරෙන. අරියපුග්ගලා චතුක්කමග්ගං පටිපදං පඤ්ඤාපෙන්ති. ‘‘කිමත්ථං පඤ්ඤාපෙන්තී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘අබුධජනසෙවිතායා’’තිආදි වුත්තං. අයං වුච්චති නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස භූමීති තණ්හාඅවිජ්ජානං වසෙන සංකිලෙසපක්ඛෙ ද්විදිසා චතුසච්චයොජනාපි සමථවිපස්සනානං ¶ වසෙන වොදානපක්ඛෙ ද්විදිසා චතුසච්චයොජනාපි දස්සිතා. අයං චතුබ්බිධා චතුසච්චයොජනා නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස සමුට්ඨානං භූමි සමුට්ඨානභාවතොති. ‘‘තථාවිධාය චතුසච්චයොජනාය නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස සමුට්ඨානභූමිභාවො කෙන සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං.

82. ‘‘නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස සමුට්ඨානභූතා භූමි දස්සිතා, තස්ස නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස කත්ථ කතමා දිසා කිත්තකෙන උපපරික්ඛිතබ්බා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘වෙය්යාකරණෙසු හී’’තිආදි වුත්තං. හි-සද්දො පක්ඛන්තරත්ථො. යෙ දිසාභූතා ආහාරාදයො ධම්මා වෙය්යාකරණෙසු ‘‘කුසලාකුසලා’’ති වුත්තං, තෙ දිසාභූතා ආහාරාදයො ධම්මා දුවිධෙන ‘‘ඉමෙ අකුසලා ධම්මා සංකිලෙසධම්මා, ඉමෙ කුසලා වොදානධම්මා’’ති දුවිධෙන උපපරික්ඛිතබ්බා ආලොචිතබ්බා. ‘‘කතමෙන දුවිධෙනා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ලොකවට්ටානුසාරී ච ලොකවිවට්ටානුසාරී චා’’ති වුත්තං. ‘‘කතමං වට්ටං, කතමං විවට්ට’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘වට්ටං නාම සංසාරො, විවට්ටං නිබ්බාන’’න්ති වුත්තං. ‘‘සංසාරස්ස කතමො හෙතූ’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘කම්මකිලෙසා හෙතු සංසාරස්සා’’ති වුත්තං. ‘‘කතමං කම්මං නාම, චෙතනායෙව කම්මං නාම කිං, උදාහු චෙතසිකඤ්ච ඵලදානසමත්ථාසමත්ථම්පි කම්මං කි’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කම්ම’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු කම්මකිලෙසෙසු. ‘‘තං කම්මං කථං කෙන පකාරෙන දට්ඨබ්බ’’න්ති චෙ වදෙය්ය, යථා යෙන උපචයෙන කතං කම්මං ඵලදානසමත්ථං හොති, තස්මිං උපචයෙ තං කම්මං දට්ඨබ්බං. ‘‘තෙ කිලෙසා කතමෙහි ධම්මෙහි නිද්දිසිතබ්බා’’ති චෙ පුච්ඡෙය්ය, සබ්බෙපි කිලෙසා චතූහි විපල්ලාසෙහි නිද්දිසිතබ්බා. ‘‘තෙ කිලෙසා කත්ථ ¶ දට්ඨබ්බා’’ති චෙ පුච්ඡෙය්ය, දසවත්ථුකෙ කිලෙසපුඤ්ජෙ තෙ කිලෙසා දට්ඨබ්බා.

‘‘කතමානි දස වත්ථූනී’’ති චෙ පුච්ඡෙය්ය, චත්තාරො ආහාරා, චත්තාරො විපල්ලාසා, චත්තාරි උපාදානානි, චත්තාරො යොගා, චත්තාරො ගන්ථා, චත්තාරො ආසවා, චත්තාරො ඔඝා, චත්තාරො සල්ලා, චතස්සො විඤ්ඤාණට්ඨිතියො, චත්තාරි අගතිගමනානීති දස වත්ථූනීති වෙදිතබ්බානි චතුන්නං කිච්චවසෙන එකත්තා. එත්ථ ච කිලෙසානං පච්චයො වත්ථුකාමොපි කිලෙසොපි කිලෙසවත්ථු හොති පුරිමානං පුරිමානං කිලෙසානං පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං කිලෙසානං පච්චයභාවතො.

‘‘කතමො කතමො කතමස්ස කතමස්ස වත්ථූ’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘පඨමෙ ආහාරෙ’’තිආදි වුත්තං. ආලම්බිතබ්බෙ පඨමෙ කබළීකාරාහාරෙ පඨමො ‘‘රූපං සුභ’’න්ති විපල්ලාසො ආරම්මණකරණවසෙන පවත්තති. ආලම්බිතබ්බෙ දුතියෙ ඵස්සාහාරෙ දුතියො ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා සුඛා’’ති ¶ විපල්ලාසො පවත්තති. ආලම්බිතබ්බෙ තතියෙ චිත්තාහාරෙ තතියො ‘‘චිත්තං නිච්ච’’න්ති විපල්ලාසො පවත්තති, ආලම්බිතබ්බෙ චතුත්ථෙ මනොසඤ්චෙතනාහාරෙ ‘‘ධම්මො අත්තා’’ති විපල්ලාසො ආරම්මණකරණවසෙන පවත්තති. ආලම්බිතබ්බෙ පඨමෙ ‘‘රූපං සුභ’’න්ති විපල්ලාසො පඨමං කාමුපාදානං ආරම්මණකරණවසෙන පවත්තති. සෙසෙසුපි යථාරහං නයානුසාරෙන යොජෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො.

83. ‘‘තෙසු ආහාරාදීසු කතමො කතමස්ස පුග්ගලස්ස උපක්කිලෙසො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තත්ථ යො චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු ආහාරාදීසු, තණ්හාචරිතදිට්ඨිචරිතෙසු වා. තණ්හාචරිතස්ස රූපවෙදනාසු තිබ්බච්ඡන්දරාගස්ස උප්පජ්ජනතො යො ච කබළීකාරො ආහාරො, යො ච ඵස්සාහාරො පවත්තති, ඉමෙ කබළීකාරාහාරඵස්සාහාරා තණ්හාචරිතස්ස පුග්ගලස්ස උපක්කිලෙසා භවන්ති. දිට්ඨිචරිතස්ස ධම්මචිත්තෙසු බලවඅත්තනිච්චාභිනිවෙසස්ස උප්පජ්ජනතො යො ච මනොසඤ්චෙතනාහාරො, යො ච විඤ්ඤාණාහාරො පවත්තති, ඉමෙ මනොසඤ්චෙතනාහාරවිඤ්ඤාණාහාරා දිට්ඨිචරිතස්ස පුග්ගලස්ස උපක්කිලෙසා භවන්ති. ‘‘තත්ථ යො ච අසුභෙ සුභ’’න්තිආදීසුපි වුත්තනයානුසාරෙන අත්ථො ගහෙතබ්බොති. පුරිමානං ¶ ද්වින්නං ද්වින්නං තණ්හාපධානත්තා චෙව තණ්හාසභාවත්තා ච, පච්ඡිමානං ද්වින්නං ද්වින්නං දිට්ඨිපධානත්තා චෙව දිට්ඨිසභාවත්තා චාති.

84. ‘‘කතමස්මිං පඨමාදිකෙ ආහාරෙ කතමො පඨමාදිකො විපල්ලාසො පවත්තතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කබළීකාරෙ ආහාරෙ’’තිආදිනා නාමවසෙන නියමෙත්වා පුබ්බෙ වුත්තත්ථමෙව දස්සෙති. ‘‘කතමස්මිං විපල්ලාසෙ ඨිතො කතමං උපාදියතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘පඨමෙ විපල්ලාසෙ ඨිතො’’තිආදි වුත්තං. පඨමෙ විපල්ලාසෙ ඨිතො පුග්ගලො කාමෙ යෙන උපාදානෙන උපාදියති, ඉදං උපාදානං ‘‘කාමුපාදානං නාමා’’ති වුච්චති. සෙසෙසු ඉමිනා නයෙන යොජනා කාතබ්බා.

‘‘යෙන කාමුපාදානෙන කාමෙහි පුග්ගලො සංයුජ්ජති, අයං කාමුපාදානධම්මො ‘කාමයොගො’ති වුච්චතී’’තිආදිනා යොජනා කාතබ්බා. සෙසානං යොජනත්ථාදයො පාළිතො, අට්ඨකථාතො ච පාකටා.

85. ‘‘ආහාරාදීසු කතමෙ කතමා දිසා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ ඉමා චතස්සො දිසා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තෙසු ආහාරචතුක්කාදීසු දසසු චතුක්කෙසු පඨමො පඨමො කබළීකාරාහාරාදිකො ¶ පඨමා දිසා, දුතියො දුතියො ඵස්සාහාරාදිකො දුතියා දිසා, තතියො තතියො විඤ්ඤාණාහාරාදිකො තතියා දිසා, චතුත්ථො චතුත්ථො මනොසඤ්චෙතනාහාරාදිකො චතුත්ථා දිසාති වෙදිතබ්බා.

‘‘තාසු චතූසු දිසාසු තෙසු කබළීකාරාහාරාදීසු ධම්මෙසු කතමෙ ධම්මා කතමස්ස උපක්කිලෙසා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ඉමෙ ආහාරාදයො ධම්මා ඉමස්ස පුග්ගලස්ස උපක්කිලෙසාති විභත්තාති දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ යො ච කබළීකාරො ආහාරො…පෙ… ඉමෙ දිට්ඨිචරිතස්ස උදත්තස්ස උපක්කිලෙසා’’ති වුත්තං. අට්ඨකථායං පන – ‘‘කබළීකාරාහාරො ආහාරොතිආදි ආහාරාදීසු යෙ යස්ස පුග්ගලස්ස උපක්කිලෙසා, තං විභජිත්වා දස්සෙතුං ආරද්ධ’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 85) වුත්තං. දසන්නං සුත්තානන්ති එකදෙසභූතානං දසන්නං සුත්තානං. අත්ථොති සභාවධම්මො. සද්දත්ථො හි අසමානොති. ‘‘බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති එතෙන ච සද්දත්ථස්ස නානත්තං දස්සෙති.

‘‘කබළීකාරාහාරාදීසු ¶ කතමෙ ආහාරාදයො කතමෙන විමොක්ඛමුඛෙන පරිඤ්ඤං පහානං ගච්ඡන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ යො ච කබළීකාරො’’තිආදි වුත්තං.

ඉතීති එවං වුත්තප්පකාරා. සබ්බෙති සබ්බෙ ආහාරාදයො ධම්මා ලොකවට්ටානුසාරිනො භවන්ති. තෙති තෙ සබ්බෙ ආහාරාදයො ධම්මා. ලොකාති ලොකතො වට්ටතො. තීහි විමොක්ඛමුඛෙහි අනිච්චානුපස්සනාදීහි නිය්යන්ති.

86. සංකිලෙසපක්ඛෙ දිසාභූතා ආහාරචතුක්කාදයො දස චතුක්කා ධම්මා ආචරියෙන නිද්ධාරෙත්වා දස්සිතා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘වොදානපක්ඛෙ කතමෙ දිසාභූතා ධම්මා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා වොදානපක්ඛෙ දිසාභූතෙ ධම්මෙ දස්සෙතුං ‘‘චතස්සො පටිපදා’’තිආදි වුත්තං. චත්තාරො විහාරාති දිබ්බවිහාරා බ්රහ්මවිහාරා අරියවිහාරා ආනෙඤ්ජවිහාරාති චත්තාරො විහාරා. තෙසු රූපාවචරසමාපත්තියො දිබ්බවිහාරා, චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො බ්රහ්මවිහාරා, චතස්සො ඵලසමාපත්තියො අරියවිහාරා, චතස්සො අරූපසමාපත්තියො ආනෙඤ්ජවිහාරාචත්තාරො අච්ඡරියා අබ්භුතා ධම්මාති මානපහානං ආලයසමුග්ඝාතො අවිජ්ජාපහානං භවූපසමොති චත්තාරො අච්ඡරියඅබ්භුතධම්මා. චත්තාරි අධිට්ඨානානීති සච්චාධිට්ඨානං චාගාධිට්ඨානං පඤ්ඤාධිට්ඨානං උපසමාධිට්ඨානන්ති චත්තාරි අධිට්ඨානානි. චතස්සො සමාධිභාවනාති ඡන්දසමාධිභාවනා වීරියසමාධිභාවනා චිත්තසමාධිභාවනා වීමංසාසමාධිභාවනාති චතස්සො සමාධිභාවනා. චත්තාරො ¶ සුඛභාගියාති ඉන්ද්රියසංවරො තපො බොජ්ඣඞ්ගො සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගොති චත්තාරො සුඛභාගියා. අවසෙසා පාකටා.

‘‘චතූසු චතූසු පටිපදාදීසු කතමො පටිපදාදිකො පඨමො සතිපට්ඨානාදිකො භවතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘පඨමා පටිපදා පඨමං සතිපට්ඨාන’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘පටිපදාදයො පඤ්ඤාපදට්ඨානාදිකා, සතිපට්ඨානාදයො පන සතිපදට්ඨානාදිකා, තස්මා ‘පඨමා පටිපදා පඨමං සතිපට්ඨාන’න්තිආදියොජනා කාතබ්බා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘පඨමා පටිපදා භාවිතා බහුලීකතා පඨමං සතිපට්ඨානං පූරෙතී’’තිආදි වුත්තං, පූරකපූරෙතබ්බභාවතො තථා යොජනා කාතබ්බාති අධිප්පායො. අථ ¶ වා ‘‘භාවිතා බහුලීකතා කතමෙ පටිපදාදයො කතමෙ සතිපට්ඨානාදිකෙ පූරෙන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘පඨමා පටිපදා භාවිතා බහුලීකතා පඨමං සතිපට්ඨානං පූරෙතී’’තිආදි වුත්තං.

87. ‘‘තෙසු දසසු පටිපදාචතුක්කාදීසු කතමෙ ධම්මා කතමා දිසා, කතමෙ ධම්මා කතමා දිසා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ ඉමා චතස්සො දිසා පඨමා පටිපදා, පඨමො සතිපට්ඨානො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු දසසු පටිපදාචතුක්කාදීසු. ඉමා මයා වුච්චමානා පඨමා පටිපදාදයො දිසා චතස්සො දිසා භවන්ති.

‘‘තෙසු චතූසු දිසාභූතෙසු පටිපදාචතුක්කාදීසු කතමො දිසාභූතො අත්ථො කතමස්ස පුග්ගලස්ස භෙසජ්ජ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ පඨමා පටිපදා…පෙ… දිට්ඨිචරිතස්ස උදත්තස්ස භෙසජ්ජ’’න්ති වුත්තං.

‘‘තෙසු දසසු පටිපදාදිචතුක්කෙසු ධම්මෙසු කතමො කතමො කතමං කතමං විමොක්ඛමුඛ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ දුක්ඛා ච පටිපදා’’තිආදි වුත්තං. අත්ථො පන ටීකායං විත්ථාරෙන වුත්තො පාකටො. සංකිලෙසපක්ඛෙ දිසාභූතා ආහාරචතුක්කාදයො දස චතුක්කා සමතික්කමිතබ්බපහාතබ්බභාවෙන නිද්ධාරිතා, වොදානපක්ඛෙ පන දිසාභූතා පටිපදාචතුක්කාදයො දස චතුක්කා සමතික්කමපහායකභාවෙන නිද්ධාරිතා.

‘‘තෙසං ආහාරචතුක්කාදීනං දසන්නං චතුක්කානං සමතික්කමනපහානසඞ්ඛාතං යං වික්කීළිතඤ්ච තෙසං පටිපදාචතුක්කාදීනං දසන්නං චතුක්කානං භාවනාසඞ්ඛාතං යං වික්කීළිතඤ්ච සච්ඡිකිරියාසඞ්ඛාතං යං වික්කීළිතඤ්ච අත්ථි, තං තිවිධං වික්කීළිතං කතමෙසං පුග්ගලානං වික්කීළිතං ¶ භවතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තෙසං වික්කීළිත’’න්ති වුත්තං. අථ වා ‘‘යථාවුත්තප්පකාරෙහි විමොක්ඛමුඛෙහි යෙ බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකා විමුච්චිංසු, තෙසු බුද්ධස්සෙව වික්කීළිතං භවති කිං, පච්චෙකබුද්ධස්සෙව වික්කීළිතං භවති කිං, සාවකස්සෙව වික්කීළිතං භවති කිං, උදාහු සබ්බෙසං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකානං වික්කීළිතං භවති කි’’න්ති විචාරණාය සම්භවතො ‘‘තෙසං වික්කීළිත’’න්ති වුත්තං. යථාවුත්තප්පකාරෙහි විමොක්ඛමුඛෙහි යෙ බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකා මුච්චිංසු, තෙසං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකානං වික්කීළිතං. යං ආහාරචතුක්කාදීනං දසන්නං චතුක්කානං ¶ සපරසන්තානෙ සමතික්කමනපහානඤ්ච යා පටිපදාචතුක්කාදීනං දසන්නං චතුක්කානං සපරසන්තානෙ භාවනාසම්පාදනා, සච්ඡිකිරියාසම්පාදනා ච අත්ථි, ඉදං සබ්බං වික්කීළිතං නාම භවතීති අත්ථො.

‘‘සබ්බෙසං ආහාරචතුක්කාදීනං දසන්නං චතුක්කානං සබ්බෙ පටිපදාචතුක්කාදයො දස චතුක්කා පටිපක්ඛා හොන්ති කිං, උදාහු යථාක්කමං චතුක්කානං චතුක්කා පටිපක්ඛා හොන්ති කි’’න්ති විචාරණාය සම්භවතො යථාක්කමං චතුක්කානං චතුක්කා පටිපක්ඛා හොන්ති පහාතබ්බපහායකභාවෙනාති දස්සෙන්තො ‘‘චත්තාරො ආහාරා තෙසං පටිපක්ඛො චතස්සො පටිපදා’’තිආදිමාහ. අට්ඨකථායං පන – ‘‘ඉදානි ආහාරාදීනං පටිපදාදීහි යෙන සමතික්කමනං, තං නෙසං පටිපක්ඛභාවං දස්සෙන්තො ‘චත්තාරො ආහාරා තෙසං පටිපක්ඛො චතස්සො පටිපදා’තිආදිමාහා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 87) වුත්තං. තත්ථ සංකිලෙසපක්ඛෙ චත්තාරො යෙ ආහාරා නිද්ධාරිතා, තෙසං චතුන්නං ආහාරානං වොදානපක්ඛෙ යා චතස්සො පටිපදා නිද්ධාරිතා, තා චතස්සො පටිපදා පටිපක්ඛො ආහාරානං පහාතබ්බත්තා, පටිපදානං පන පහායකත්තා. සතිපි ආහාරානං අප්පහාතබ්බභාවෙ විපස්සනාරම්මණත්තා ආහාරපටිබද්ධඡන්දරාගප්පහානවසෙන පහාතබ්බභාවො වුත්තොති එවමාදියොජනා කාතබ්බා.

සීහාති සීහසදිසා බුද්ධා ච සීහසදිසා පච්චෙකබුද්ධා ච සීහසදිසා සාවකා චාති සීහසදිසා විසුං විසුං යොජෙතබ්බා. සාවකා පන අහතරාගදොසමොහාපි සන්ති, තෙපි ‘‘සීහා’’ති මඤ්ඤෙය්යුන්ති තං නිවත්තාපනත්ථං ‘‘හතරාගදොසමොහා’’ති වුත්තං. හනිතබ්බාති හතා, රාගො ච දොසො ච මොහො ච රාගදොසමොහා, හතා රාගදොසමොහා එතෙහි සාවකෙහීති හතරාගදොසමොහා, සාවකාති යොජනා කාතබ්බා සාවකානංයෙව බ්යභිචාරසම්භවතොති. තෙසං සීහානං බුද්ධානං, තෙසං සීහානං පච්චෙකබුද්ධානං, තෙසං සීහානං සාවකානං භාවනා වොදානපක්ඛෙ භාවිතබ්බානං බොධිපක්ඛියධම්මානං භාවනා වඩ්ඪනා ච, සච්ඡිකිරියා වොදානපක්ඛෙයෙව සච්ඡිකාතබ්බානං ¶ ඵලනිබ්බානානං සච්ඡිකිරියා ච, බ්යන්තීකිරියා සංකිලෙසපක්ඛෙ පහාතබ්බානං පහානසඞ්ඛාතා බ්යන්තීකිරියා ච වික්කීළිතං නාම භවති.

ඉන්ද්රියාධිට්ඨානන්ති ¶ සද්ධින්ද්රියාදීනං ඉන්ද්රියානං අධිට්ඨානං පවත්තනං භාවනා, සච්ඡිකිරියා ච. විපරියාසානධිට්ඨානන්ති විපල්ලාසානං අධිට්ඨානං පහානවසෙන අප්පවත්තනං, අනුප්පාදනඤ්ච සඞ්ඛෙපතො වික්කීළිතං නාමාති ගහිතං. ඉන්ද්රියානි සද්ධින්ද්රියාදීනි සද්ධම්මගොචරො සද්ධම්මස්ස වොදානපක්ඛස්ස ගොචරො පවත්තනහෙතූති අධිප්පෙතානි. විපරියාසා විපල්ලාසා කිලෙසගොචරො සංකිලෙසපක්ඛස්ස ගොචරො පවත්තිහෙතූති අධිප්පෙතා.

‘‘චත්තාරො ආහාරාතිආදිනා සංකිලෙසපක්ඛෙ ආහාරචතුක්කාදීනං දසන්නං චතුක්කානං තණ්හාචරිතාදීනං චතුන්නං පුග්ගලානං උපක්කිලෙසවිභාවනාමුඛෙන යා නිද්ධාරණා ආචරියෙන කතා, ‘චතස්සො පටිපදා’තිආදිනා ච වොදානපක්ඛෙ පටිපදාචතුක්කාදීනං දසන්නං චතුක්කානං තණ්හාචරිතාදීනං චතුන්නං පුග්ගලානං වොදානවිභාවනාමුඛෙන යා නිද්ධාරණා ආචරියෙන කතා, සා අයං නිද්ධාරණා කතමස්ස නයස්ස සමුට්ඨානං භූමීති වුච්චතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘අයං වුච්චති සීහවික්කීළිතස්ස නයස්ස භූමී’’ති වුත්තං. තත්ථ අයන්ති යා අයං වුත්තනයෙන ද්විප්පකාරා නිද්ධාරණා කතා, සා අයං ද්විප්පකාරා නිද්ධාරණා සීහවික්කීළිතස්ස නයස්ස භූමි පවත්තිට්ඨානං සමුට්ඨානන්ති නයසමුට්ඨානකොසල්ලෙහි පුග්ගලෙහි වුච්චතීති යොජනා කාතබ්බාති.

‘‘වුත්තප්පකාරාය නිද්ධාරිතාය නයස්ස භූමිභාවො කස්මා විඤ්ඤායතී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං. තෙන වුත්තප්පකාරාය නිද්ධාරණාය නයභූමිභාවෙන ‘‘යො නෙති…පෙ… කුසලාති චා’’ති යං වචනං ආචරියො ආහ, තෙන වචනෙන විඤ්ඤායතීති.

සීහවික්කීළිතනයභූමි ආචරියෙන විභාවිතා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘කතමා තිපුක්ඛලනයභූමී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා තිපුක්ඛලනයභූමිං විභාවෙතුකාමො ‘‘තත්ථ යෙ දුක්ඛාය පටිපදායා’’තිආදිමාහ. එවං සති ‘‘අයං සංකිලෙසො, තීණි අකුසලමූලානී’’තිආදිවචනමෙව ආචරියෙන වත්තබ්බං, කස්මා පන ‘‘තත්ථ යෙ දුක්ඛාය පටිපදායා’’තිආදිවචනං වත්තබ්බන්ති? සච්චං, තිපුක්ඛලනයභූමිභාවනා පන උග්ඝටිතඤ්ඤුආදිපුග්ගලත්තයවසෙන පවත්තා, තස්මා උග්ඝටිතඤ්ඤුආදිපුග්ගලත්තයං විභාවෙතුං ‘‘තත්ථ යෙ දුක්ඛාය පටිපදායා’’තිආදිවචනං වුත්තං. එවමපි ‘‘තත්ථ යො සුඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය ¶ නිය්යාති, අයං උග්ඝටිතඤ්ඤූ’’තිආදිවචනමෙව වත්තබ්බං ¶ , කස්මා පන ‘‘තත්ථ යෙ දුක්ඛාය පටිපදායා’’තිආදිවචනං වත්තබ්බන්ති? සච්චං, උග්ඝටිතඤ්ඤුආදිපුග්ගලත්තයං පන සීහවික්කීළිතනයතො තිපුක්ඛලනයස්ස නිග්ගච්ඡනතො නික්ඛමනතො සීහවික්කීළිතනයභූමිවිභාවනායං පටිපදාවිභාගතො විභාවිතපුග්ගලචතුක්කතො නිද්ධාරිතං, සීහවික්කීළිතනයභූමිවිභාවනායං පටිපදාවිභාගතො විභාවිතං පුග්ගලචතුක්කං පඨමං විභාවෙතුං ‘‘තත්ථ යෙ දුක්ඛාය පටිපදායා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති යො පටිපදාචතුක්කො සීහවික්කීළිතනයභූමිවිභාවනායං නිද්ධාරිතො, තස්මිං පටිපදාචතුක්කෙ. යෙති යෙ දන්ධඋදත්තා දිට්ඨිචරිතපුග්ගලා යථාක්කමං සුඛාය පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය ච සුඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය ච නිය්යන්ති, ඉති නිය්යකා ද්වෙ පුග්ගලා ච නිද්ධාරිතා. ‘‘තෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං කතමො සංකිලෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං අයං සංකිලෙසො’’ති විස්සජ්ජෙතුං ‘‘තෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං අයං සංකිලෙසො’’තිආදි වුත්තං. චත්තාරො ආහාරා නිද්ධාරිතා…පෙ… චත්තාරි අගතිගමනානි නිද්ධාරිතානි, ඉති අයං දසවිධො ආහාරචතුක්කාදිචතුක්කො තෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං සංකිලෙසො හොති. තෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං සංකිලෙසො ආචරියෙන නිද්ධාරිතො, ‘‘කතමං වොදාන’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං ඉදං වොදාන’’න්තිආදි වුත්තං. චතස්සො පටිපදා නිද්ධාරිතා, චතස්සො අප්පමාණා නිද්ධාරිතා, ඉති ඉදං දසවිධං පටිපදාචතුක්කාදිචතුක්කභූතං ධම්මජාතං තෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං වොදානං හොති.

88. ‘‘තෙසු චතූසු පුග්ගලෙසු කතමො පුග්ගලො උග්ඝටිතඤ්ඤූ, කතමො පුග්ගලො විපඤ්චිතඤ්ඤූ, කතමො පුග්ගලො නෙය්යො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ යෙ’’තිආදි වුත්තං. ‘‘පුබ්බෙපි ‘තත්ථ යෙ’තිආදිනා චත්තාරො පුග්ගලා නිද්ධාරිතා, කස්මා පන පුන ‘‘තත්ථ යෙ’තිආදිනා චත්තාරො පුග්ගලා නිද්ධාරිතා’’ති චෙ වදෙය්ය? පුබ්බෙ සංකිලෙසවොදානං සාමිභාවෙන නිද්ධාරිතා, පච්ඡා පන උග්ඝටිතඤ්ඤුආදීනං අවයවානං සමූහභාවෙන නිද්ධාරිතාති විසෙසත්ථො ගහෙතබ්බො. තත්ථ යෙ…පෙ… ඉමෙ ද්වෙ පුග්ගලාති එත්ථ යොජනත්ථො හෙට්ඨා වුත්තසදිසොව. තත්ථාති තෙසු චතූසු පුග්ගලෙසු. යොති උදත්තො දිට්ඨිචරිතො. අයන්ති අයං නියතො උදත්තො දිට්ඨිචරිතො. පුන යොති උදත්තොව තණ්හාචරිතො ච මන්දො දිට්ඨිචරිතො ච. සාධාරණායාති දුක්ඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය ච සුඛාය පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය ච.

‘‘උග්ඝටිතඤ්ඤුආදයො ¶ තයො පුග්ගලා ආචරියෙන නිද්ධාරිතා, තෙසු තීසු පුග්ගලෙසු කතමස්ස කතමස්ස කතමං කතමං භගවා උපදිසතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ භගවා’’තිආදි වුත්තං. අථ වා ‘‘පටිපදාභෙදෙන පුග්ගලභෙදො ආචරියෙන විභාවිතො, කථං දෙසනාභෙදෙන ¶ පුග්ගලභෙදො විභාවිතො’’ති වත්තබ්බත්තා දෙසනාභෙදෙනපි පුග්ගලභෙදං විභාවෙතුං ‘‘තත්ථ භගවා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු තීසු උග්ඝටිතඤ්ඤුආදීසු පුග්ගලෙසු. ‘‘සමථදෙසනාවිපස්සනාදෙසනාභෙදෙනෙව පුග්ගලභෙදො විභාවිතො’’ති වත්තබ්බත්තා මුදුධම්මදෙසනාතික්ඛධම්මදෙසනාභෙදෙනපි පුග්ගලභෙදං විභාවෙතුං ‘‘තත්ථ භගවා’’තිආදි වුත්තං. සෙසෙසුපි එවමෙව අනුසන්ධ්යත්ථො වත්තබ්බො.

විසුං විසුං පටිපදාභෙදෙන චත්තාරො හුත්වා විසුං ච සම්පිණ්ඩිතා ච පටිපදාභෙදෙන චෙව දෙසනාභෙදෙන ච තයො හොන්තීති විභාවෙතුං ‘‘තත්ථ යෙ’’තිආදිං පුන වත්වා ‘‘ඉති ඛො චත්තාරි හුත්වා තීණි භවන්තී’’ති වුත්තං. තත්ථ චත්තාරි තීණීති ලිඞ්ගවිපල්ලාසනිද්දෙසො, ‘‘චත්තාරො තයො’’ති පන පකතිලිඞ්ගනිද්දෙසො කාතබ්බොව.

‘‘තෙසං තිණ්ණං පුග්ගලානං කතමො සංකිලෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තෙසං තිණ්ණං පුග්ගලානං අයං සංකිලෙසො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අයං සංකිලෙසොති ‘‘තීණි අකුසලමූලානි…පෙ… සීලවිපත්ති දිට්ඨිවිපත්ති ආචාරවිපත්තී’’ති නිද්ධාරිතානං අකුසලානං ධම්මානං ඉති අයං සමූහො සංකිලෙසො හොති. ‘‘තෙසං තිණ්ණං පුග්ගලානං සංකිලෙසො ආචරියෙන නිද්ධාරිතො, කථං වොදානං නිද්ධාරිතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙසං තිණ්ණං පුග්ගලානං ඉදං වොදාන’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉදං වොදානන්ති ‘‘තීණි කුසලමූලානි…පෙ… තීණි විමොක්ඛමුඛානි සුඤ්ඤතං අනිමිත්තං අප්පණිහිත’’න්ති නිද්ධාරිතානං කුසලධම්මානං සමූහභූතං ඉති ඉදං ධම්මජාතං වොදානං හොති.

‘‘වුත්තප්පකාරෙන චත්තාරො හුත්වා තයො පුග්ගලා භවන්තීති ආචරියෙන විභාවිතා, තයො හුත්වා කිත්තකා පුග්ගලා භවන්තී’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘ඉති ඛො චත්තාරි හුත්වා තීණි භවන්ති, තීණි හුත්වා ද්වෙ භවන්ති තණ්හාචරිතො ච දිට්ඨිචරිතො චා’’තිආදි වුත්තං. ඉතීති හෙට්ඨා වුත්තප්පකාරෙන චත්තාරි චත්තාරො හුත්වා තීණි තයො භවන්ති. තීණි තයො හුත්වා තණ්හාචරිතො ච දිට්ඨිචරිතො චාති ද්වෙ පුග්ගලා භවන්ති.

‘‘තෙසං ¶ ද්වින්නං පුග්ගලානං කතමො සංකිලෙසො’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘තෙසං ද්වින්නං පුග්ගලානං අයං සංකිලෙසො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අයං සංකිලෙසොති ‘‘තණ්හා ච අවිජ්ජා ච…පෙ… සස්සතදිට්ඨි ච උච්ඡෙදදිට්ඨි චා’’ති නිද්ධාරිතානං අකුසලධම්මානං ඉති අයං සමූහො සංකිලෙසො හොති.

‘‘තෙසං ¶ ද්වින්නං පුග්ගලානං සංකිලෙසො ආචරියෙන නිද්ධාරිතො, කථං වොදාන’’න්ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘තෙසං ද්වින්නං පුග්ගලානං ඉදං වොදාන’’න්තිආදි වුත්තං. ඉදං වොදානන්ති ‘‘සමථො ච විපස්සනා ච…පෙ… සඋපාදිසෙසා ච නිබ්බානධාතු, අනුපාදිසෙසා ච නිබ්බානධාතූ’’ති නිද්ධාරිතානං කුසලධම්මානං සමූහභූතං ඉති ඉදං ධම්මජාතං වොදානං හොති.

‘‘තීණි අකුසලමූලානී’’තිආදිනා සංකිලෙසපක්ඛෙ අකුසලමූලතිකාදීනං ද්වින්නං ද්වාදසන්නං තිකානං, තිණ්ණං උග්ඝටිතඤ්ඤුආදිපුග්ගලානං සංකිලෙසවිභාවනාමුඛෙන යා නිද්ධාරණා කතා, ‘‘තීණි කුසලමූලානී’’තිආදිනා වොදානපක්ඛෙ කුසලමූලතිකාදීනං ද්වින්නං ද්වාදසන්නං තිකානං, තිණ්ණං උග්ඝටිතඤ්ඤුආදිපුග්ගලානං වොදානවිභාවනාමුඛෙන යා නිද්ධාරණා කතා, අයං වුත්තප්පකාරනිද්ධාරණා තිපුක්ඛලස්ස ච නයස්ස, අඞ්කුසස්ස ච නයස්ස භූමි සමුට්ඨානං පවත්තිහෙතු නාමාති යොජෙත්වා ‘‘තණ්හා ච අවිජ්ජා චා’’තිආදිනා සංකිලෙසපක්ඛෙ තණ්හාඅවිජ්ජාදුකාදීනං පන්නරසන්නං දුකානං, ද්වින්නං තණ්හාචරිතදිට්ඨිචරිතානං පුග්ගලානං වොදානවිභාවනාමුඛෙන යා නිද්ධාරණා කතා, ‘‘සමථො ච විපස්සනා චා’’තිආදිනා වොදානපක්ඛෙ සමථවිපස්සනාදුකාදීනං එකූනවීසතිදුකානං, ද්වින්නං තණ්හාචරිතදිට්ඨිචරිතානං පුග්ගලානං වොදානවිභාවනාමුඛෙන යා නිද්ධාරණා කතා, අයං වුත්තප්පකාරා නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස භූමීතිපි නීහරිත්වා යොජෙතබ්බා. පුග්ගලාධිට්ඨානවසෙන හි නන්දියාවට්ටනයතො සීහවික්කීළිතනයස්ස සම්භවො, සීහවික්කීළිතනයතො ච තිපුක්ඛලනයස්ස සම්භවො හොති. ධම්මාධිට්ඨානවසෙන පන සීහවික්කීළිතනයතො තිපුක්ඛලනයස්ස සම්භවො, තිපුක්ඛලනයතො ච නන්දියාවට්ටනයස්ස සම්භවො හොති. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘අන්තෙ ‘තණ්හා ච අවිජ්ජා චා’තිආදිනා සමථස්ස නයස්ස භූමි දස්සිතා. තෙනෙව හි ‘චත්තාරි හුත්වා තීණි භවන්ති, තීණි හුත්වා ද්වෙ භවන්තී’ති වුත්ත’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 88).

‘‘කස්මා ¶ පන අයං වුත්තප්පකාරාය නිද්ධාරණාය තිපුක්ඛලස්ස ච නයස්ස, අඞ්කුසස්ස ච නයස්ස භූමිභාවො විඤ්ඤායතී’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං. තෙන යථාවුත්තස්ස නිද්ධාරණාය භූමිභාවෙන ආචරියො ‘‘යො අකුසලෙ…පෙ… දිසාලොචනෙනාති චා’’ති යං වචනං ආහ, තෙන වචනෙන වුත්තප්පකාරාය නිද්ධාරණාය තිපුක්ඛල…පෙ… යස්ස භූමිභාවො විඤ්ඤායතීති අත්ථො.

‘‘එත්තාවතා නයසමුට්ඨානං පරිපුණ්ණං හොති, අඤ්ඤං නත්ථී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘නියුත්තං නයසමුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. යෙන යෙන නයසමුට්ඨානෙන සංකිලෙසපක්ඛෙ වා අකුසලා ධම්මා නිද්ධාරිතා ¶ , වොදානපක්ඛෙ වා කුසලා ධම්මා නිද්ධාරිතා, තං තං නයසමුට්ඨානං නියුත්තං යථාරහං නිද්ධාරෙත්වා යුජ්ජිතබ්බන්ති අත්ථො ගහෙතබ්බො.

නයක්කමෙන පන සඞ්ඛෙපතො දස්සයිස්සාමි – ද්වෙ පුග්ගලා, තයො පුග්ගලා, චත්තාරො පුග්ගලාති පුග්ගලා තිකොට්ඨාසා භවන්ති, චතුදිසා, ඡදිසා, අට්ඨදිසාති දිසාපි තිකොට්ඨාසා භවන්ති. තත්ථ ද්වෙ පුග්ගලාති තණ්හාචරිතො පුග්ගලො, දිට්ඨිචරිතො පුග්ගලොති ද්වෙ පුග්ගලා භවන්ති. තයො පුග්ගලාති උග්ඝටිතඤ්ඤුපුග්ගලො, විපඤ්චිතඤ්ඤුපුග්ගලො, නෙය්යපුග්ගලොති තයො පුග්ගලා භවන්ති. චත්තාරො පුග්ගලාති දුක්ඛාපටිපදාදන්ධාභිඤ්ඤාදිභෙදෙන භින්නා මුදින්ද්රියො තණ්හාචරිතො පුග්ගලො, මුදින්ද්රියො දිට්ඨිචරිතො පුග්ගලො, තික්ඛින්ද්රියො තණ්හාචරිතො පුග්ගලො, තික්ඛින්ද්රියො දිට්ඨිචරිතො පුග්ගලොති චත්තාරො පුග්ගලා භවන්ති. චතුදිසාති සංකිලෙසපක්ඛෙ ද්වෙ ද්වෙ දිසා, වොදානපක්ඛෙ ද්වෙ ද්වෙ දිසාති චතුදිසා භවන්ති. ඡදිසාති සංකිලෙසපක්ඛෙ තිස්සො තිස්සො දිසා, වොදානපක්ඛෙ තිස්සො තිස්සො දිසාති ඡදිසා භවන්ති. අට්ඨදිසාති සංකිලෙසපක්ඛෙ චතස්සො චතස්සො දිසා, වොදානපක්ඛෙ චතස්සො චතස්සො දිසාති අට්ඨදිසා භවන්ති. තෙසු ද්වෙ ද්වෙ තණ්හාචරිතදිට්ඨිචරිතෙ පුග්ගලෙ, චතුදිසා ච නිස්සාය නන්දියාවට්ටනයසමුට්ඨානං භවති. තයො උග්ඝටිතඤ්ඤුවිපඤ්චිතඤ්ඤුනෙය්යපුග්ගලෙ ච ඡදිසා ච නිස්සාය තිපුක්ඛලනයසමුට්ඨානං භවති. දුක්ඛාපටිපදාදන්ධාභිඤ්ඤාදිභෙදෙන භින්නෙ චත්තාරො මුදින්ද්රියතණ්හාචරිතතික්ඛින්ද්රියතණ්හාචරිතමුදින්ද්රියදිට්ඨිචරිතතික්ඛින්ද්රියදිට්ඨිචරිතෙ පුග්ගලෙ ච අට්ඨදිසා ච නිස්සාය සීහවික්කීළිතනයසමුට්ඨානං භවති ¶ . එකෙකස්මිං නයසමුට්ඨානෙ විභජිතෙ දිසාලොචනඅඞ්කුසනයසමුට්ඨානානිපි විභජිතානි භවන්ති.

‘‘කථං නන්දියාවට්ටනයසමුට්ඨානං භවතී’’ති චෙ වදෙය්ය? ‘‘තණ්හා ච අවිජ්ජා ච අහිරිකඤ්ච අනොත්තප්පඤ්ච අස්සති ච අසම්පජඤ්ඤඤ්ච අයොනිසොමනසිකාරො ච කොසජ්ජඤ්ච දොවචස්සඤ්ච අහංකාරො ච මමංකාරො ච අස්සද්ධා ච පමාදො ච අසද්ධම්මස්සවනඤ්ච අසංවරො ච අභිජ්ඣා ච බ්යාපාදො ච නීවරණඤ්ච සංයොජනඤ්ච කොධො ච උපනාහො ච මක්ඛො ච පළාසො ච ඉස්සා ච මච්ඡෙරඤ්ච මායා ච සාඨෙය්යඤ්ච සස්සතදිට්ඨි ච උච්ඡෙදදිට්ඨි චා’’ති (නෙත්ති. 88) දුකදුකවසෙන දෙසිතො අයං දිසාභූතො අකුසලධම්මසමූහො ද්වින්නං තණ්හාචරිතදිට්ඨිචරිතානං පුග්ගලානං සංකිලෙසො හොතීති සංකිලෙසපක්ඛෙ සංකිලෙසසාමඤ්ඤභාවෙන යොජෙත්වා ‘‘ඉමෙසු පන්නරසසු දුකදුකවසෙන දෙසිතෙසු දිසාභූතෙසු අකුසලධම්මෙසු කතමො අකුසලධම්මො කතමස්ස පුග්ගලස්ස දිසා’’ති මනසාව දිසාධම්මභාවෙන ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං අයං පඨමො පඨමො අකුසලධම්මො තණ්හාචරිතස්ස පුග්ගලස්ස සංකිලෙසපක්ඛෙ ¶ පඨමා දිසා නාම, අයං අයං දුතියො දුතියො අකුසලධම්මො දිට්ඨිචරිතස්ස පුග්ගලස්ස සංකිලෙසපක්ඛෙ දුතියා දිසා නාමා’’ති විසුං විසුං යොජෙත්වා සමුදයසච්චදුක්ඛසච්චානි යථාරහං නීහරිත්වා විභජිතබ්බධම්මසභාවො ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන දස්සිතො, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච නන්දියාවට්ටනයසමුට්ඨානං භවති, තස්ස ඔලොකනා ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන දස්සිතා, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච දිසාලොචනනයසමුට්ඨානං භවති, තථා ඔලොකෙත්වා දිසාවිසෙසභූතස්ස ධම්මවිසෙසස්ස පුග්ගලානං නයනඤ්ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන නයති, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච අඞ්කුසනයසමුට්ඨානං භවති.

‘‘සමථො ච විපස්සනා ච, හිරී ච ඔත්තප්පඤ්ච, සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච, යොනිසොමනසිකාරො ච වීරියාරම්භො ච, සොවචස්සඤ්ච ධම්මෙ ඤාණඤ්ච අන්වයෙ ඤාණඤ්ච, ඛයෙ ඤාණඤ්ච අනුප්පාදෙ ඤාණඤ්ච, සද්ධා ච අප්පමාදො ච, සද්ධම්මස්සවනඤ්ච සංවරො ච, අනභිජ්ඣා ච අබ්යාපාදො ච, රාගවිරාගා ච චෙතොවිමුත්ති, අවිජ්ජාවිරාගා ච පඤ්ඤාවිමුත්ති, අභිසමයො ච අප්පිච්ඡතා ච, සන්තුට්ඨි ච අක්කොධො ච, අනුපනාහො ච අමක්ඛො ච, අපළාසො ¶ ච ඉස්සාපහානඤ්ච මච්ඡරියප්පහානඤ්ච විජ්ජා ච, විමුත්ති ච සඞ්ඛතාරම්මණො ච විමොක්ඛො, අසඞ්ඛතාරම්මණො ච විමොක්ඛො, සඋපාදිසෙසා ච නිබ්බානධාතු, අනුපාදිසෙසා ච නිබ්බානධාතූ’’ති (නෙත්ති. 88) තිකදුකවසෙන දෙසිතං ඉදං දිසාභූතං කුසලසමූහධම්මජාතං ද්වින්නං තණ්හාචරිතදිට්ඨිචරිතානං පුග්ගලානං වොදානං හොතීති වොදානපක්ඛෙ වොදානසාමඤ්ඤභාවෙන යොජෙත්වා ‘‘ඉමෙසු එකූනවීසතියා දුකදුකවසෙන වා දෙසිතෙසු දිසාභූතෙසු ධම්මෙසු කතමො කතමො කුසලධම්මො කතමස්ස කතමස්ස පුග්ගලස්ස දිසා’’ති මනසාව දිසාධම්මභාවෙන ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං පඨමො පඨමො කුසලධම්මො තණ්හාචරිතස්ස පුග්ගලස්ස වොදානපක්ඛෙ පඨමා දිසා නාම, අයං දුතියො දුතියො කුසලධම්මො දිට්ඨිචරිතස්ස පුග්ගලස්ස වොදානපක්ඛෙ දුතියා දිසා නාමා’’ති විසුං විසුං යොජෙත්වා මග්ගසච්චනිරොධසච්චානි යථාරහං නීහරිත්වා විභජිතබ්බධම්මභාවො ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන දස්සිතො, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච නන්දියාවට්ටනයසමුට්ඨානං භවති, තස්ස ඔලොකනා ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන දස්සිතා, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච දිසාලොචනනයසමුට්ඨානං භවති, තථා ඔලොකෙත්වා දිසාවිසෙසභූතස්ස ධම්මවිසෙසස්ස පුග්ගලානං නයනඤ්ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන නයති, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච අඞ්කුසනයසමුට්ඨානං භවති.

‘‘කථං තිපුක්ඛලනයසමුට්ඨානං භවතී’’ති චෙ පුච්ඡෙය්ය, ‘‘තීණි අකුසලමූලානි – ලොභො අකුසලමූලං, දොසො අකුසලමූලං, මොහො අකුසලමූලං. තීණි දුච්චරිතානි – කායදුච්චරිතං ¶ , වචීදුච්චරිතං, මනොදුච්චරිතං. තයො අකුසලවිතක්කා – කාමවිතක්කො, බ්යාපාදවිතක්කො, විහිංසාවිතක්කො. තිස්සො අකුසලසඤ්ඤා – කාමසඤ්ඤා, බ්යාපාදසඤ්ඤා, විහිංසාසඤ්ඤා. තිස්සො විපරීතසඤ්ඤා – නිච්චසඤ්ඤා, සුඛසඤ්ඤා, අත්තසඤ්ඤා. තිස්සො වෙදනා – සුඛා වෙදනා, දුක්ඛා වෙදනා, අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා. තිස්සො දුක්ඛතා – දුක්ඛදුක්ඛතා, සඞ්ඛාරදුක්ඛතා, විපරිණාමදුක්ඛතා. තයො අග්ගී – රාගග්ගි, දොසග්ගි, මොහග්ගි. තයො සල්ලා – රාගසල්ලො, දොසසල්ලො, මොහසල්ලො. තිස්සො ජටා – රාගජටා, දොසජටා, මොහජටා. තිස්සො අකුසලූපපරික්ඛා – අකුසලං කායකම්මං ¶ , අකුසලං වචීකම්මං, අකුසලං මනොකම්මං. තිස්සො විපත්තියො – සීලවිපත්ති, දිට්ඨිවිපත්ති, ආචාරවිපත්තී’’ති (නෙත්ති. 88) තිකවසෙන දෙසිතො අයං දිසාභූතො අකුසලධම්මසමූහො තිණ්ණං උග්ඝටිතඤ්ඤුවිපඤ්චිතඤ්ඤුනෙය්යපුග්ගලානං සංකිලෙසො හොතීති සංකිලෙසපක්ඛෙ සංකිලෙසසාමඤ්ඤභාවෙන යොජෙත්වා ‘‘ඉමෙසු ද්වාදසසු තිකතිකවසෙන දෙසිතෙසු දිසාභූතෙසු අකුසලධම්මෙසු කතමො කතමො අකුසලො ධම්මො කතමස්ස කතමස්ස පුග්ගලස්ස දිසා’’ති මනසාව දිසාධම්මභාවෙන ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං අයං පඨමො පඨමො අකුසලධම්මො උග්ඝටිතඤ්ඤුපුග්ගලස්ස සංකිලෙසපක්ඛෙ පඨමා දිසා නාම. අයං අයං දුතියො දුතියො අකුසලධම්මො විපඤ්චිතඤ්ඤුපුග්ගලස්ස සංකිලෙසපක්ඛෙ දුතියා දිසා නාම. අයං අයං තතියො තතියො අකුසලධම්මො නෙය්යස්ස පුග්ගලස්ස සංකිලෙසපක්ඛෙ තතියා දිසා නාමා’’ති විසුං විසුං යොජෙත්වා සමුදයසච්චදුක්ඛසච්චානි යථාරහං නීහරිත්වා විභජිතබ්බධම්මසභාවො ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන දස්සිතො. සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච තිපුක්ඛලනයසමුට්ඨානං භවති. තස්ස ඔලොකනා ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන දස්සිතා, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච දිසාලොචනනයසමුට්ඨානං භවති තථා ඔලොකෙත්වා දිසාවිසෙසභූතස්ස ධම්මවිසෙසස්ස පුග්ගලානං නයනඤ්ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන නයති, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො අඞ්කුසනයසමුට්ඨානං භවති.

‘‘තීණි කුසලමූලානි – අලොභො කුසලමූලං, අදොසො කුසලමූලං, අමොහො කුසලමූලං. තීණි සුචරිතානි – කායසුචරිතං, වචීසුචරිතං, මනොසුචරිතං. තයො කුසලවිතක්කා – නෙක්ඛම්මවිතක්කො, අබ්යාපාදවිතක්කො, අවිහිංසාවිතක්කො. තයො සමාධී – සවිතක්කො සවිචාරො සමාධි, අවිතක්කො විචාරමත්තො සමාධි, අවිතක්කො අවිචාරො සමාධි. තිස්සො කුසලසඤ්ඤා – නෙක්ඛම්මසඤ්ඤා, අබ්යාපාදසඤ්ඤා, අවිහිංසාසඤ්ඤා. තිස්සො අවිපරීතසඤ්ඤා – අනිච්චසඤ්ඤා, දුක්ඛසඤ්ඤා, අනත්තසඤ්ඤා. තිස්සො කුසලූපපරික්ඛා – කුසලං කායකම්මං, කුසලං වචීකම්මං, කුසලං මනොකම්මං. තීණි සොචෙය්යානි – කායසොචෙය්යං, වචීසොචෙය්යං, මනොසොචෙය්යං. තිස්සො සම්පත්තියො – සීලසම්පත්ති, සමාධිසම්පත්ති, පඤ්ඤාසම්පත්ති ¶ . තිස්සො සික්ඛා – අධිසීලසික්ඛා, අධිචිත්තසික්ඛා ¶ , අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. තයො ඛන්ධා – සීලක්ඛන්ධො, සමාධික්ඛන්ධො, පඤ්ඤාක්ඛන්ධො. තීණි විමොක්ඛමුඛානි – සුඤ්ඤතං, අනිමිත්තං, අප්පණිහිත’’න්ති (නෙත්ති. 88) තිකතිකවසෙන දෙසිතං ඉදං දිසාභූතං කුසලසමූහධම්මජාතං තිණ්ණං උග්ඝටිතඤ්ඤුවිපඤ්චිතඤ්ඤුනෙය්යපුග්ගලානං වොදානං හොතීති වොදානපක්ඛෙ වොදානසාමඤ්ඤභාවෙන යොජෙත්වා ‘‘ඉමෙසු ද්වීසු ද්වාදසසු තිකතිකවසෙන දෙසිතෙසු දිසාභූතෙසු කුසලධම්මෙසු කතමො කතමො කුසලධම්මො කතමස්ස කතමස්ස පුග්ගලස්ස දිසා’’ති මනසාව දිසාධම්මභාවෙන ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං අයං පඨමො පඨමො කුසලධම්මො උග්ඝටිතඤ්ඤුපුග්ගලස්ස වොදානපක්ඛෙ පඨමා දිසා නාම. අයං අයං දුතියො දුතියො කුසලො ධම්මො විපඤ්චිතඤ්ඤුපුග්ගලස්ස වොදානපක්ඛෙ දුතියා දිසා නාම. අයං අයං තතියො තතියො කුසලධම්මො නෙය්යපුග්ගලස්ස වොදානපක්ඛෙ තතියා දිසා නාමා’’ති විසුං විසුං දිසාභාවෙන යොජෙත්වා මග්ගසච්චනිරොධසච්චානි යථාරහං නීහරිත්වා විභජිතබ්බධම්මසභාවො ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන දස්සිතො. සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච තිපුක්ඛලනයසමුට්ඨානං භවති. තස්ස ඔලොකනා ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන දස්සිතා, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච දිසාලොචනනයසමුට්ඨානං භවති. තථා ඔලොකෙත්වා දිසාවිසෙසභූතස්ස ධම්මස්ස පුග්ගලානං නයනඤ්ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන නයති, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච අඞ්කුසනයසමුට්ඨානං භවති.

‘‘කථං සීහවික්කීළිතනයසමුට්ඨාන’’න්ති චෙ පුච්ඡෙය්ය, ‘‘චත්තාරො ආහාරා, චත්තාරො විපල්ලාසා, චත්තාරි උපාදානානි, චත්තාරො යොගා, චත්තාරො ගන්ථා, චත්තාරො ආසවා, චත්තාරො ඔඝා, චත්තාරො සල්ලා, චතස්සො විඤ්ඤාණට්ඨිතියො, චත්තාරි අගතිගමනානී’’ති (නෙත්ති. 87) චතුක්කචතුක්කවසෙන දෙසිතො අයං දිසාභූතො චතුක්කො චතුක්කො අකුසලධම්මො ‘‘දුක්ඛාය පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය නිය්යකස්ස මුදින්ද්රියස්ස තණ්හාචරිතස්ස ච දුක්ඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය නිය්යකස්ස තික්ඛින්ද්රියස්ස තණ්හාචරිතස්ස ච සුඛාය පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය නිය්යකස්ස මුදින්ද්රියස්ස දිට්ඨිචරිතස්ස ච සුඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය නිය්යකස්ස තික්ඛින්ද්රියස්ස දිට්ඨිචරිතස්ස චා’’ති චතුන්නං පුග්ගලානං සංකිලෙසොති සංකිලෙසපක්ඛෙ සංකිලෙසසාමඤ්ඤභාවෙන යොජෙත්වා ‘‘ඉමෙසු චතුක්කචතුක්කවසෙන දෙසිතෙසු දසසු ¶ චතුක්කෙසු ධම්මෙසු කතමො කතමො අකුසලධම්මො කතමස්ස කතමස්ස පුග්ගලස්ස දිසා’’ති මනසාව සංකිලෙසපක්ඛෙ දිසාධම්මභාවෙන ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං අයං පඨමො පඨමො අකුසලධම්මො දුක්ඛාය පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය නිය්යකස්ස මුදින්ද්රියස්ස තණ්හාචරිතස්ස පුග්ගලස්ස පඨමා දිසා නාම. අයං අයං දුතියො දුතියො අකුසලධම්මො දුක්ඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය නිය්යකස්ස තික්ඛින්ද්රියස්ස තණ්හාචරිතස්ස පුග්ගලස්ස දුතියා දිසා නාම. අයං ¶ අයං තතියො තතියො අකුසලධම්මො සුඛාය පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය නිය්යකස්ස මුදින්ද්රියස්ස දිට්ඨිචරිතස්ස පුග්ගලස්ස තතියා දිසා නාම. අයං අයං චතුත්ථො චතුත්ථො අකුසලධම්මො සුඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය නිය්යකස්ස තික්ඛින්ද්රියස්ස දිට්ඨිචරිතස්ස පුග්ගලස්ස චතුත්ථා දිසා නාමා’’ති විසුං විසුං දිසාභාවෙන යොජෙත්වා, සමුදයසච්චදුක්ඛසච්චානි යථාරහං නීහරිත්වා, විභජිතබ්බධම්මසභාවො ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන දස්සිතො. සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච සීහවික්කීළිතනයසමුට්ඨානං භවති. තස්ස ඔලොකනා ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන දස්සිතා, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච දිසාලොචනනයසමුට්ඨානං භවති. තථා ඔලොකෙත්වා දිසාවිසෙසභූතස්ස ධම්මස්ස පුග්ගලානං නයනඤ්ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන නයති, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච අඞ්කුසනයසමුට්ඨානං භවති.

‘‘චතස්සො පටිපදා, චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරි ඣානානි, චත්තාරො විහාරා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො අච්ඡරියා අබ්භුතා ධම්මා, චත්තාරි අධිට්ඨානානි, චතස්සො සමාධිභාවනා, චත්තාරො සුඛභාගියා ධම්මා, චතස්සො අප්පමාණා’’ති (නෙත්ති. 86) චතුක්කචතුක්කවසෙන දෙසිතං ඉදං දිසාභූතං කුසලසමූහධම්මජාතං ‘‘දුක්ඛාය පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය නිය්යකස්ස මුදින්ද්රියස්ස තණ්හාචරිතස්ස ච දුක්ඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය නිය්යකස්ස තික්ඛින්ද්රියස්ස තණ්හාචරිතස්ස ච සුඛාය පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය නිය්යකස්ස මුදින්ද්රියස්ස දිට්ඨිචරිතස්ස ස සුඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය නිය්යකස්ස තික්ඛින්ද්රියස්ස දිට්ඨිචරිතස්ස චා’’ති චතුන්නං පුග්ගලානං වොදානං හොතීති වොදානපක්ඛෙ වොදානසාමඤ්ඤභාවෙන යොජෙත්වා ‘‘ඉමෙසු චතුක්කචතුක්කවසෙන දෙසිතෙසු දසසු චතුක්කෙසු කුසලධම්මෙසු කතමො ¶ කතමො කුසලධම්මො කතමස්ස කතමස්ස පුග්ගලස්ස දිසා’’ති මනසාව දිසාධම්මභාවෙන ඔලොකෙත්වා, ‘‘අයං අයං පඨමො පඨමො කුසලධම්මො දුක්ඛාය පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය නිය්යකස්ස මුදින්ද්රියස්ස තණ්හාචරිතස්ස පුග්ගලස්ස පඨමා දිසා නාම. අයං අයං දුතියො දුතියො කුසලධම්මො දුක්ඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය නිය්යකස්ස තික්ඛින්ද්රියස්ස තණ්හාචරිතස්ස පුග්ගලස්ස දුතියා දිසා නාම. අයං අයං තතියො තතියො කුසලධම්මො සුඛාය පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය නිය්යකස්ස මුදින්ද්රියස්ස දිට්ඨිචරිතස්ස පුග්ගලස්ස තතියා දිසා නාම. අයං අයං චතුත්ථො චතුත්ථො කුසලධම්මො සුඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය නිය්යකස්ස තික්ඛින්ද්රියස්ස දිට්ඨිචරිතස්ස පුග්ගලස්ස චතුත්ථා දිසා නාමා’’ති විසුං විසුං දිසාභාවෙන යොජෙත්වා, මග්ගසච්චනිරොධසච්චානි යථාරහං නීහරිත්වා, විභජිතබ්බධම්මසභාවො ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන දස්සිතො. සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච සීහවික්කීළිතනයසමුට්ඨානං භවති. තස්ස ඔලොකනා ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන දස්සිතා. සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච දිසාලොචනනයසමුට්ඨානං ¶ භවති. තථා ඔලොකෙත්වා දිසාවිසෙසස්ස ධම්මස්ස පුග්ගලානං නයනඤ්ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන නයති, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ච අඞ්කුසනයසමුට්ඨානං භවතීති නයක්කමෙන සඞ්ඛෙපතො නයසමුට්ඨානං භවතීති විඤ්ඤාතබ්බන්ති.

ඉති නයසමුට්ඨානෙ සත්තිබලානුරූපා රචිතා

විභාවනා නිට්ඨිතා.

පණ්ඩිතෙහි පන අට්ඨකථාටීකානුසාරෙන ගම්භීරත්ථො විත්ථාරතො විභජිත්වා ගහෙතබ්බොති.