📜

1. යමකවග්ගො

1. චක්ඛුපාලත්ථෙරවත්ථු

1.

‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමාධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා;

මනසා චෙ පදුට්ඨෙන, භාසති වා කරොති වා;

තතො නං දුක්ඛමන්වෙති, චක්කංව වහතො පද’’න්ති. –

අයං ධම්මදෙසනා කත්ථ භාසිතාති? සාවත්ථියං. කං ආරබ්භාති? චක්ඛුපාලත්ථෙරං.

සාවත්ථියං කිර මහාසුවණ්ණො නාම කුටුම්බිකො අහොසි අඩ්ඪො මහද්ධනො මහාභොගො අපුත්තකො. සො එකදිවසං න්හානතිත්ථං න්හත්වා නත්වා ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ සම්පන්නපත්තසාඛං එකං වනප්පතිං දිස්වා ‘‘අයං මහෙසක්ඛාය දෙවතාය පරිග්ගහිතො භවිස්සතී’’ති තස්ස හෙට්ඨාභාගං සොධාපෙත්වා පාකාරපරික්ඛෙපං කාරාපෙත්වා වාලුකං ඔකිරාපෙත්වා ධජපටාකං උස්සාපෙත්වා වනප්පතිං අලඞ්කරිත්වා අඤ්ජලිං කරිත්වා ‘‘සචෙ පුත්තං වා ධීතරං වා ලභෙය්යං, තුම්හාකං මහාසක්කාරං කරිස්සාමී’’ති පත්ථනං කත්වා පක්කාමි.

අථස්ස න චිරස්සෙව භරියාය කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨාසි. සා ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං ඤත්වා තස්ස ආරොචෙසි. සො තස්සා ගබ්භස්ස පරිහාරමදාසි. සා දසමාසච්චයෙන පුත්තං විජායි. තං නාමග්ගහණදිවසෙ සෙට්ඨි අත්තනා පාලිතං වනප්පතිං නිස්සාය ලද්ධත්තා තස්ස පාලොති නාමං අකාසි. සා අපරභාගෙ අඤ්ඤම්පි පුත්තං ලභි. තස්ස චූළපාලොති නාමං කත්වා ඉතරස්ස මහාපාලොති නාමං අකාසි. තෙ වයප්පත්තෙ ඝරබන්ධනෙන බන්ධිංසු. අපරභාගෙ මාතාපිතරො කාලමකංසු. සබ්බම්පි විභවං ඉතරෙයෙව විචාරිංසු.

තස්මිං සමයෙ සත්ථා පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙනාගන්ත්වා අනාථපිණ්ඩිකෙන මහාසෙට්ඨිනා චතුපණ්ණාසකොටිධනං විස්සජ්ජෙත්වා කාරිතෙ ජෙතවනමහාවිහාරෙ විහරති මහාජනං සග්ගමග්ගෙ ච මොක්ඛමග්ගෙ ච පතිට්ඨාපයමානො. තථාගතො හි මාතිපක්ඛතො අසීතියා, පිතිපක්ඛතො අසීතියාති ද්වෙඅසීතිඤාතිකුලසහස්සෙහි කාරිතෙ නිග්රොධමහාවිහාරෙ එකමෙව වස්සාවාසං වසි, අනාථපිණ්ඩිකෙන කාරිතෙ ජෙතවනමහාවිහාරෙ එකූනවීසතිවස්සානි, විසාඛාය සත්තවීසතිකොටිධනපරිච්චාගෙන කාරිතෙ පුබ්බාරාමෙ ඡබ්බස්සානීති ද්වින්නං කුලානං ගුණමහත්තතං පටිච්ච සාවත්ථිං නිස්සාය පඤ්චවීසතිවස්සානි වස්සාවාසං වසි. අනාථපිණ්ඩිකොපි විසාඛාපි මහාඋපාසිකා නිබද්ධං දිවසස්ස ද්වෙ වාරෙ තථාගතස්ස උපට්ඨානං ගච්ඡන්ති, ගච්ඡන්තා ච ‘‘දහරසාමණෙරා නො හත්ථෙ ඔලොකෙස්සන්තී’’ති තුච්ඡහත්ථා න ගතපුබ්බා. පුරෙභත්තං ගච්ඡන්තා ඛාදනීයභොජනීයාදීනි ගහෙත්වාව ගච්ඡන්ති, පච්ඡාභත්තං ගච්ඡන්තා පඤ්ච භෙසජ්ජානි අට්ඨ ච පානානි. නිවෙසනෙසු පන තෙසං ද්වින්නං ද්වින්නං භික්ඛුසහස්සානං නිච්චං පඤ්ඤත්තාසනානෙව හොන්ති. අන්නපානභෙසජ්ජෙසු යො යං ඉච්ඡති, තස්ස තං යථිච්ඡිතමෙව සම්පජ්ජති. තෙසු අනාථපිණ්ඩිකෙන එකදිවසම්පි සත්ථා පඤ්හං න පුච්ඡිතපුබ්බො. සො කිර ‘‘තථාගතො බුද්ධසුඛුමාලො ඛත්තියසුඛුමාලො, ‘බහූපකාරො මෙ, ගහපතී’ති මය්හං ධම්මං දෙසෙන්තො කිලමෙය්යා’’ති සත්ථරි අධිමත්තසිනෙහෙන පඤ්හං න පුච්ඡති. සත්ථා පන තස්මිං නිසින්නමත්තෙයෙව ‘‘අයං සෙට්ඨි මං අරක්ඛිතබ්බට්ඨානෙ රක්ඛති. අහඤ්හි කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි අලඞ්කතපටියත්තං අත්තනො සීසං ඡින්දිත්වා අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා හදයමංසං උප්පාටෙත්වා පාණසමං පුත්තදාරං පරිච්චජිත්වා පාරමියො පූරෙන්තො පරෙසං ධම්මදෙසනත්ථමෙව පූරෙසිං. එස මං අරක්ඛිතබ්බට්ඨානෙ රක්ඛතී’’ති එකං ධම්මදෙසනං කථෙතියෙව.

තදා සාවත්ථියං සත්ත මනුස්සකොටියො වසන්ති. තෙසු සත්ථු ධම්මකථං සුත්වා පඤ්චකොටිමත්තා මනුස්සා අරියසාවකා ජාතා, ද්වෙකොටිමත්තා මනුස්සා පුථුජ්ජනා. තෙසු අරියසාවකානං ද්වෙයෙව කිච්චානි අහෙසුං – පුරෙභත්තං දානං දෙන්ති, පච්ඡාභත්තං ගන්ධමාලාදිහත්ථා වත්ථභෙසජ්ජපානකාදීනි ගාහාපෙත්වා ධම්මස්සවනත්ථාය ගච්ඡන්ති. අථෙකදිවසං මහාපාලො අරියසාවකෙ ගන්ධමාලාදිහත්ථෙ විහාරං ගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘අයං මහාජනො කුහිං ගච්ඡතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ධම්මස්සවනායා’’ති සුත්වා ‘‘අහම්පි ගමිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පරිසපරියන්තෙ නිසීදි.

බුද්ධා ච නාම ධම්මං දෙසෙන්තා සරණසීලපබ්බජ්ජාදීනං උපනිස්සයං ඔලොකෙත්වා අජ්ඣාසයවසෙන ධම්මං දෙසෙන්ති, තස්මා තං දිවසං සත්ථා තස්ස උපනිස්සයං ඔලොකෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො අනුපුබ්බිකථං කථෙසි. සෙය්යථිදං – දානකථං, සීලකථං, සග්ගකථං, කාමානං ආදීනවං, ඔකාරං සංකිලෙසං, නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං පකාසෙසි. තං සුත්වා මහාපාලො කුටුම්බිකො චින්තෙසි – ‘‘පරලොකං ගච්ඡන්තං පුත්තධීතරො වා භාතරො වා භොගා වා නානුගච්ඡන්ති, සරීරම්පි අත්තනා සද්ධිං න ගච්ඡති, කිං මෙ ඝරාවාසෙන පබ්බජිස්සාමී’’ති. සො දෙසනාපරියොසානෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. අථ නං සත්ථා – ‘‘අත්ථි තෙ කොචි ආපුච්ඡිතබ්බයුත්තකො ඤාතී’’ති ආහ. ‘‘කනිට්ඨභාතා මෙ අත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි තං ආපුච්ඡාහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ගෙහං ගන්ත්වා කනිට්ඨං පක්කොසාපෙත්වා – ‘‘තාත, යං මය්හං ඉමස්මිං ගෙහෙ සවිඤ්ඤාණකම්පි අවිඤ්ඤාණකම්පි ධනං කිඤ්චි අත්ථි, සබ්බං තං තව භාරො, පටිපජ්ජාහි න’’න්ති. ‘‘තුම්හෙ පන කිං කරිස්සථා’’ති ආහ. ‘‘අහං සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘කිං කථෙසි භාතික, ත්වං මෙ මාතරි මතාය මාතා විය, පිතරි මතෙ පිතා විය ලද්ධො, ගෙහෙ තෙ මහාවිභවො, සක්කා ගෙහං අජ්ඣාවසන්තෙහෙව පුඤ්ඤානි කාතුං , මා එවං කරිත්ථා’’ති. ‘‘තාත, අහං සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා ඝරාවාසෙ වසිතුං න සක්කොමි. සත්ථාරා හි අතිසණ්හසුඛුමං තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණො ධම්මො දෙසිතො, න සක්කා සො අගාරමජ්ඣෙ වසන්තෙන පූරෙතුං , පබ්බජිස්සාමි, තාතා’’ති. ‘‘භාතික, තරුණායෙව තාවත්ථ, මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිස්සථා’’ති. ‘‘තාත, මහල්ලකස්ස හි අත්තනො හත්ථපාදාපි අනස්සවා හොන්ති, න අත්තනො වසෙ වත්තන්ති, කිමඞ්ගං පන ඤාතකා, ස්වාහං තව කථං න කරොමි, සමණපටිපත්තිංයෙව පූරෙස්සාමි’’.

‘‘ජරාජජ්ජරිතා හොන්ති, හත්ථපාදා අනස්සවා;

යස්ස සො විහතත්ථාමො, කථං ධම්මං චරිස්සති’’. –

පබ්බජිස්සාමෙවාහං, තාතාති තස්ස විරවන්තස්සෙව සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා ලද්ධපබ්බජ්ජූපසම්පදො ආචරියුපජ්ඣායානං සන්තිකෙ පඤ්ච වස්සානි වසිත්වා වුට්ඨවස්සො පවාරෙත්වා සත්ථාරමුපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිං සාසනෙ කති ධුරානී’’ති? ‘‘ගන්ථධුරං, විපස්සනාධුරන්ති ද්වෙයෙව ධුරානි භික්ඛූ’’ති. ‘‘කතමං පන, භන්තෙ, ගන්ථධුරං, කතමං විපස්සනාධුර’’න්ති? ‘‘අත්තනො පඤ්ඤානුරූපෙන එකං වා ද්වෙ වා නිකායෙ සකලං වා පන තෙපිටකං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා තස්ස ධාරණං, කථනං, වාචනන්ති ඉදං ගන්ථධුරං නාම, සල්ලහුකවුත්තිනො පන පන්තසෙනාසනාභිරතස්ස අත්තභාවෙ ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා සාතච්චකිරියවසෙන විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තග්ගහණන්ති ඉදං විපස්සනාධුරං නාමා’’ති. ‘‘භන්තෙ, අහං මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතො ගන්ථධුරං පූරෙතුං න සක්ඛිස්සාමි, විපස්සනාධුරං පන පූරෙස්සාමි, කම්මට්ඨානං මෙ කථෙථා’’ති. අථස්ස සත්ථා යාව අරහත්තං කම්මට්ඨානං කථෙසි.

සො සත්ථාරං වන්දිත්වා අත්තනා සහගාමිනො භික්ඛූ පරියෙසන්තො සට්ඨි භික්ඛූ ලභිත්වා තෙහි සද්ධිං නික්ඛමිත්වා වීසයොජනසතමග්ගං ගන්ත්වා එකං මහන්තං පච්චන්තගාමං පත්වා තත්ථ සපරිවාරො පිණ්ඩාය පාවිසි. මනුස්සා වත්තසම්පන්නෙ භික්ඛූ දිස්වාව පසන්නචිත්තා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා නිසීදාපෙත්වා පණීතෙනාහාරෙන පරිවිසිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කුහිං අය්යා ගච්ඡන්තී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘යථාඵාසුකට්ඨානං උපාසකා’’ති වුත්තෙ පණ්ඩිතා මනුස්සා ‘‘වස්සාවාසං සෙනාසනං පරියෙසන්ති භදන්තා’’ති ඤත්වා, ‘‘භන්තෙ, සචෙ අය්යා ඉමං තෙමාසං ඉධ වසෙය්යුං, මයං සරණෙසු පතිට්ඨාය සීලානි ගණ්හෙය්යාමා’’ති ආහංසු. තෙපි ‘‘මයං ඉමානි කුලානි නිස්සාය භවනිස්සරණං කරිස්සාමා’’ති අධිවාසෙසුං.

මනුස්සා තෙසං පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා විහාරං පටිජග්ගිත්වා රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි සම්පාදෙත්වා අදංසු. තෙ නිබද්ධං තමෙව ගාමං පිණ්ඩාය පවිසන්ති. අථ නෙ එකො වෙජ්ජො උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, බහූනං වසනට්ඨානෙ අඵාසුකම්පි නාම හොති, තස්මිං උප්පන්නෙ මය්හං කථෙය්යාථ, භෙසජ්ජං කරිස්සාමී’’ති පවාරෙසි. ථෙරො වස්සූපනායිකදිවසෙ තෙ භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා පුච්ඡි, ‘‘ආවුසො , ඉමං තෙමාසං කතිහි ඉරියාපථෙහි වීතිනාමෙස්සථා’’ති? ‘‘චතූහි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං පනෙතං, ආවුසො, පතිරූපං, නනු අප්පමත්තෙහි භවිතබ්බං’’? ‘‘මයඤ්හි ධරමානකස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ආගතා, බුද්ධා ච නාම න සක්කා පමාදෙන ආරාධෙතුං, කල්යාණජ්ඣාසයෙන තෙ වො ආරාධෙතබ්බා. පමත්තස්ස ච නාම චත්තාරො අපායා සකගෙහසදිසා, අප්පමත්තා හොථාවුසො’’ති. ‘‘කිං තුම්හෙ පන, භන්තෙ’’ති? ‘‘අහං තීහි ඉරියාපථෙහි වීතිනාමෙස්සාමි, පිට්ඨිං න පසාරෙස්සාමි, ආවුසො’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ, අප්පමත්තා හොථා’’ති.

අථ ථෙරස්ස නිද්දං අනොක්කමන්තස්ස පඨමමාසෙ අතික්කන්තෙ මජ්ඣිමමාසෙ සම්පත්තෙ අක්ඛිරොගො උප්පජ්ජි. ඡිද්දඝටතො උදකධාරා විය අක්ඛීහි අස්සුධාරා පග්ඝරන්ති. සො සබ්බරත්තිං සමණධම්මං කත්වා අරුණුග්ගමනෙ ගබ්භං පවිසිත්වා නිසීදි. භික්ඛූ භික්ඛාචාරවෙලාය ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘භික්ඛාචාරවෙලා, භන්තෙ’’ති ආහංසු. ‘‘තෙන හි, ආවුසො, ගණ්හථ පත්තචීවර’’න්ති. අත්තනො පත්තචීවරං ගාහාපෙත්වා නික්ඛමි. භික්ඛූ තස්ස අක්ඛීහි අස්සූනි පග්ඝරන්තෙ දිස්වා, ‘‘කිමෙතං, භන්තෙ’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘අක්ඛීනි මෙ, ආවුසො, වාතා විජ්ඣන්තී’’ති. ‘‘නනු, භන්තෙ, වෙජ්ජෙන පවාරිතම්හා, තස්ස කථෙමා’’ති. ‘‘සාධාවුසො’’ති තෙ වෙජ්ජස්ස කථයිංසු. සො තෙලං පචිත්වා පෙසෙසි. ථෙරො නාසාය තෙලං ආසිඤ්චන්තො නිසින්නකොව ආසිඤ්චිත්වා අන්තොගාමං පාවිසි. වෙජ්ජො තං දිස්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, අය්යස්ස කිර අක්ඛීනි වාතො විජ්ඣතී’’ති? ‘‘ආම, උපාසකා’’ති. ‘‘භන්තෙ, මයා තෙලං පචිත්වා පෙසිතං, නාසාය වො තෙලං ආසිත්ත’’න්ති? ‘‘ආම, උපාසකා’’ති. ‘‘ඉදානි කීදිස’’න්ති? ‘‘රුජ්ජතෙව උපාසකා’’ති. වෙජ්ජො ‘‘මයා එකවාරෙනෙව වූපසමනසමත්ථං තෙලං පහිතං, කිං නු ඛො රොගො න වූපසන්තො’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, නිසීදිත්වා වො තෙලං ආසිත්තං, නිපජ්ජිත්වා’’ති පුච්ඡි. ථෙරො තුණ්හී අහොසි, පුනප්පුනං පුච්ඡියමානොපි න කථෙසි. සො ‘‘විහාරං ගන්ත්වා ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ඔලොකෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, ගච්ඡථා’’ති ථෙරං විස්සජ්ජෙත්වා විහාරං ගන්ත්වා ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ඔලොකෙන්තො චඞ්කමනනිසීදනට්ඨානමෙව දිස්වා සයනට්ඨානං අදිස්වා, ‘‘භන්තෙ, නිසින්නෙහි වො ආසිත්තං, නිපන්නෙහී’’ති පුච්ඡි. ථෙරො තුණ්හී අහොසි. ‘‘මා, භන්තෙ, එවං කරිත්ථ, සමණධම්මො නාම සරීරං යාපෙන්තෙන සක්කා කාතුං, නිපජ්ජිත්වා ආසිඤ්චථා’’ති පුනප්පුනං යාචි. ‘‘ගච්ඡ ත්වං තාවාවුසො, මන්තෙත්වා ජානිස්සාමී’’ති වෙජ්ජං උය්යොජෙසි. ථෙරස්ස ච තත්ථ නෙව ඤාතී, න සාලොහිතා අත්ථි, තෙන සද්ධිං මන්තෙය්ය? කරජකායෙන පන සද්ධිං මන්තෙන්තො ‘‘වදෙහි තාව, ආවුසො පාලිත, ත්වං කිං අක්ඛීනි ඔලොකෙස්සසි, උදාහු බුද්ධසාසනං? අනමතග්ගස්මිඤ්හි සංසාරවට්ටෙ තව අක්ඛිකාණස්ස ගණනා නාම නත්ථි, අනෙකානි පන බුද්ධසතානි බුද්ධසහස්සානි අතීතානි. තෙසු තෙ එකබුද්ධොපි න පරිචිණ්ණො, ඉදානි ඉමං අන්තොවස්සං තයො මාසෙ න නිපජ්ජිස්සාමීති තෙමාසං නිබද්ධවීරියං කරිස්සාමි. තස්මා තෙ චක්ඛූනි නස්සන්තු වා භිජ්ජන්තු වා, බුද්ධසාසනමෙව ධාරෙහි, මා චක්ඛූනී’’ති භූතකායං ඔවදන්තො ඉමා ගාථායො අභාසි –

‘‘චක්ඛූනි හායන්තු මමායිතානි,

සොතානි හායන්තු තථෙව කායො;

සබ්බම්පිදං හායතු දෙහනිස්සිතං,

කිං කාරණා පාලිත ත්වං පමජ්ජසි.

‘‘චක්ඛූනි ජීරන්තු මමායිතානි,

සොතානි ජීරන්තු තථෙව කායො;

සබ්බම්පිදං ජීරතු දෙහනිස්සිතං,

කිං කාරණා පාලිත ත්වං පමජ්ජසි.

‘‘චක්ඛූනි භිජ්ජන්තු මමායිතානි,

සොතානි භිජ්ජන්තු තථෙව කායො;

සබ්බම්පිදං භිජ්ජතු දෙහනිස්සිතං,

කිං කාරණා පාලිත ත්වං පමජ්ජසී’’ති.

එවං තීහි ගාථාහි අත්තනො ඔවාදං දත්වා නිසින්නකොව නත්ථුකම්මං කත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පාවිසි. වෙජ්ජො තං දිස්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, නත්ථුකම්මං කත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, උපාසකා’’ති. ‘‘කීදිසං, භන්තෙ’’ති? ‘‘රුජ්ජතෙව උපාසකා’’ති. ‘‘නිසීදිත්වා වො, භන්තෙ, නත්ථුකම්මං කතං, නිපජ්ජිත්වා’’ති. ථෙරො තුණ්හී අහොසි, පුනප්පුනං පුච්ඡියමානොපි න කිඤ්චි කථෙසි. අථ නං වෙජ්ජො, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ සප්පායං න කරොථ, අජ්ජතො පට්ඨාය ‘අසුකෙන මෙ තෙලං පක්ක’න්ති මා වදිත්ථ, අහම්පි ‘මයා වො තෙලං පක්ක’න්ති න වක්ඛාමී’’ති ආහ. සො වෙජ්ජෙන පච්චක්ඛාතො විහාරං ගන්ත්වා ත්වං වෙජ්ජෙනාපි පච්චක්ඛාතොසි, ඉරියාපථං මා විස්සජ්ජි සමණාති.

‘‘පටික්ඛිත්තො තිකිච්ඡාය, වෙජ්ජෙනාපි විවජ්ජිතො;

නියතො මච්චුරාජස්ස, කිං පාලිත පමජ්ජසී’’ති. –

ඉමාය ගාථාය අත්තානං ඔවදිත්වා සමණධම්මං අකාසි. අථස්ස මජ්ඣිමයාමෙ අතික්කන්තෙ අපුබ්බං අචරිමං අක්ඛීනි චෙව කිලෙසා ච භිජ්ජිංසු. සො සුක්ඛවිපස්සකො අරහා හුත්වා ගබ්භං පවිසිත්වා නිසීදි.

භික්ඛූ භික්ඛාචාරවෙලාය ආගන්ත්වා ‘‘භික්ඛාචාරකාලො, භන්තෙ’’ති ආහංසු. ‘‘කාලො, ආවුසො’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි ගච්ඡථා’’ති. ‘‘කිං තුම්හෙ පන, භන්තෙ’’ති? ‘‘අක්ඛීනි මෙ, ආවුසො, පරිහීනානී’’ති. තෙ තස්ස අක්ඛීනි ඔලොකෙත්වා අස්සුපුණ්ණනෙත්තා හුත්වා, ‘‘භන්තෙ, මා චින්තයිත්ථ, මයං වො පටිජග්ගිස්සාමා’’ති ථෙරං සමස්සාසෙත්වා කත්තබ්බයුත්තකං වත්තපටිවත්තං කත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පවිසිංසු. මනුස්සා ථෙරං අදිස්වා, ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං අය්යො කුහි’’න්ති පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං සුත්වා යාගුං පෙසෙත්වා සයං පිණ්ඩපාතමාදාය ගන්ත්වා ථෙරං වන්දිත්වා පාදමූලෙ පරිවත්තමානා රොදිත්වා, ‘‘භන්තෙ, මයං වො පටිජග්ගිස්සාම, තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථා’’ති සමස්සාසෙත්වා පක්කමිංසු.

තතො පට්ඨාය නිබද්ධං යාගුභත්තං විහාරමෙව පෙසෙන්ති. ථෙරොපි ඉතරෙ සට්ඨි භික්ඛූ නිරන්තරං ඔවදති. තෙ තස්සොවාදෙ ඨත්වා උපකට්ඨාය පවාරණාය සබ්බෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු . තෙ වුට්ඨවස්සා ච පන සත්ථාරං දට්ඨුකාමා හුත්වා ථෙරමාහංසු, ‘‘භන්තෙ, සත්ථාරං දට්ඨුකාමම්හා’’ති . ථෙරො තෙසං වචනං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං දුබ්බලො, අන්තරාමග්ගෙ ච අමනුස්සපරිග්ගහිතා අටවී අත්ථි, මයි එතෙහි සද්ධිං ගච්ඡන්තෙ සබ්බෙ කිලමිස්සන්ති, භික්ඛම්පි ලභිතුං න සක්ඛිස්සන්ති, ඉමෙ පුරෙතරමෙව පෙසෙස්සාමී’’ති. අථ නෙ ආහ – ‘‘ආවුසො, තුම්හෙ පුරතො ගච්ඡථා’’ති. ‘‘තුම්හෙ පන භන්තෙ’’ති? ‘‘අහං දුබ්බලො, අන්තරාමග්ගෙ ච අමනුස්සපරිග්ගහිතා අටවී අත්ථි, මයි තුම්හෙහි සද්ධිං ගච්ඡන්තෙ සබ්බෙ කිලමිස්සථ, තුම්හෙ පුරතො ගච්ඡථා’’ති. ‘‘මා, භන්තෙ, එවං කරිත්ථ, මයං තුම්හෙහි සද්ධිංයෙව ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘මා වො, ආවුසො, එවං රුච්චිත්ථ, එවං සන්තෙ මය්හං අඵාසුකං භවිස්සති, මය්හං කනිට්ඨො පන තුම්හෙ දිස්වා පුච්ඡිස්සති, අථස්ස මම චක්ඛූනං පරිහීනභාවං ආරොචෙය්යාථ, සො මය්හං සන්තිකං කඤ්චිදෙව පහිණිස්සති, තෙන සද්ධිං ආගච්ඡිස්සාමි, තුම්හෙ මම වචනෙන දසබලඤ්ච අසීතිමහාථෙරෙ ච වන්දථා’’ති තෙ උය්යොජෙසි.

තෙ ථෙරං ඛමාපෙත්වා අන්තොගාමං පවිසිංසු. මනුස්සා තෙ දිස්වා නිසීදාපෙත්වා භික්ඛං දත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, අය්යානං ගමනාකාරො පඤ්ඤායතී’’ති? ‘‘ආම, උපාසකා, සත්ථාරං දට්ඨුකාමම්හා’’ති. තෙ පුනප්පුනං යාචිත්වා තෙසං ගමනඡන්දමෙව ඤත්වා අනුගන්ත්වා පරිදෙවිත්වා නිවත්තිංසු. තෙපි අනුපුබ්බෙන ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරඤ්ච අසීතිමහාථෙරෙ ච ථෙරස්ස වචනෙන වන්දිත්වා පුනදිවසෙ යත්ථ ථෙරස්ස කනිට්ඨො වසති, තං වීථිං පිණ්ඩාය පවිසිංසු. කුටුම්බිකො තෙ සඤ්ජානිත්වා නිසීදාපෙත්වා කතපටිසන්ථාරො ‘‘භාතිකත්ථෙරො මෙ, භන්තෙ, කුහි’’න්ති පුච්ඡි. අථස්ස තෙ තං පවත්තිං ආරොචෙසුං. සො තං සුත්වාව තෙසං පාදමූලෙ පරිවත්තෙන්තො රොදිත්වා පුච්ඡි – ‘‘ඉදානි, භන්තෙ, කිං කාතබ්බ’’න්ති? ‘‘ථෙරො ඉතො කස්සචි ආගමනං පච්චාසීසති, තස්ස ගතකාලෙ තෙන සද්ධිං ආගමිස්සතී’’ති. ‘‘අයං මෙ, භන්තෙ, භාගිනෙය්යො පාලිතො නාම, එතං පෙසෙථා’’ති. ‘‘එවං පෙසෙතුං න සක්කා, මග්ගෙ පරිපන්ථො අත්ථි, තං පබ්බාජෙත්වා පෙසෙතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘එවං කත්වා පෙසෙථ, භන්තෙ’’ති. අථ නං පබ්බාජෙත්වා අඩ්ඪමාසමත්තං පත්තචීවරග්ගහණාදීනි සික්ඛාපෙත්වා මග්ගං ආචික්ඛිත්වා පහිණිංසු.

සො අනුපුබ්බෙන තං ගාමං පත්වා ගාමද්වාරෙ එකං මහල්ලකං දිස්වා, ‘‘ඉමං ගාමං නිස්සාය කොචි ආරඤ්ඤකො විහාරො අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කො නාම තත්ථ වසතී’’ති? ‘‘පාලිතත්ථෙරො නාම, භන්තෙ’’ති. ‘‘මග්ගං මෙ ආචික්ඛථා’’ති. ‘‘කොසි ත්වං, භන්තෙ’’ති? ‘‘ථෙරස්ස භාගිනෙය්යොම්හී’’ති. අථ නං ගහෙත්වා විහාරං නෙසි. සො ථෙරං වන්දිත්වා අඩ්ඪමාසමත්තං වත්තපටිවත්තං කත්වා ථෙරං සම්මා පටිජග්ගිත්වා, ‘‘භන්තෙ, මාතුලකුටුම්බිකො මෙ තුම්හාකං ආගමනං පච්චාසීසති, එථ, ගච්ඡාමා’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි ඉමං මෙ යට්ඨිකොටිං ගණ්හාහී’’ති. සො යට්ඨිකොටිං ගහෙත්වා ථෙරෙන සද්ධිං අන්තොගාමං පාවිසි. මනුස්සා ථෙරං නිසීදාපෙත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, ගමනාකාරො වො පඤ්ඤායතී’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘ආම, උපාසකා, ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිස්සාමී’’ති. තෙ නානප්පකාරෙන යාචිත්වා අලභන්තා ථෙරං උය්යොජෙත්වා උපඩ්ඪපථං ගන්ත්වා රොදිත්වා නිවත්තිංසු. සාමණෙරො ථෙරං යට්ඨිකොටියා ආදාය ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ අටවියං කට්ඨනගරං නාම ථෙරෙන උපනිස්සාය වුට්ඨපුබ්බං ගාමං සම්පාපුණි, සො ගාමතො නික්ඛමිත්වා අරඤ්ඤෙ ගීතං ගායිත්වා දාරූනි උද්ධරන්තියා එකිස්සා ඉත්ථියා ගීතසද්දං සුත්වා සරෙ නිමිත්තං ගණ්හි. ඉත්ථිසද්දො විය හි අඤ්ඤො සද්දො පුරිසානං සකලසරීරං ඵරිත්වා ඨාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. තෙනාහ භගවා –

‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකසද්දම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨති, යථයිදං, භික්ඛවෙ, ඉත්ථිසද්දො’’ති (අ. නි. 1.2).

සාමණෙරො තත්ථ නිමිත්තං ගහෙත්වා යට්ඨිකොටිං විස්සජ්ජෙත්වා ‘‘තිට්ඨථ තාව, භන්තෙ, කිච්චං මෙ අත්ථී’’ති තස්සා සන්තිකං ගතො. සා තං දිස්වා තුණ්හී අහොසි. සො තාය සද්ධිං සීලවිපත්තිං පාපුණි. ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘ඉදානෙව එකො ගීතසද්දො සුය්යිත්ථ. සො ච ඛො ඉත්ථියා සද්දො ඡිජ්ජි, සාමණෙරොපි චිරායති, සො තාය සද්ධිං සීලවිපත්තිං පත්තො භවිස්සතී’’ති. සොපි අත්තනො කිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා ආගන්ත්වා ‘‘ගච්ඡාම, භන්තෙ’’ති ආහ. අථ නං ථෙරො පුච්ඡි – ‘‘පාපොජාතොසි සාමණෙරා’’ති. සො තුණ්හී හුත්වා ථෙරෙන පුනප්පුනං පුට්ඨොපි න කිඤ්චි කථෙසි. අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘තාදිසෙන පාපෙන මම යට්ඨිකොටිග්ගහණකිච්චං නත්ථී’’ති. සො සංවෙගප්පත්තො කාසායානි අපනෙත්වා ගිහිනියාමෙන පරිදහිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අහං පුබ්බෙ සාමණෙරො, ඉදානි පනම්හි ගිහී ජාතො, පබ්බජන්තොපි ච ස්වාහං න සද්ධාය පබ්බජිතො, මග්ගපරිපන්ථභයෙන පබ්බජිතො, එථ ගච්ඡාමා’’ති ආහ. ‘‘ආවුසො, ගිහිපාපොපි සමණපාපොපි පාපොයෙව, ත්වං සමණභාවෙ ඨත්වාපි සීලමත්තං පූරෙතුං නාසක්ඛි, ගිහී හුත්වා කිං නාම කල්යාණං කරිස්සසි, තාදිසෙන පාපෙන මම යට්ඨිකොටිග්ගහණකිච්චං නත්ථී’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, අමනුස්සුපද්දවො මග්ගො, තුම්හෙ ච අන්ධා අපරිණායකා, කථං ඉධ වසිස්සථා’’ති? අථ නං ථෙරො, ‘‘ආවුසො, ත්වං මා එවං චින්තයි, ඉධෙව මෙ නිපජ්ජිත්වා මරන්තස්සාපි අපරාපරං පරිවත්තන්තස්සාපි තයා සද්ධිං ගමනං නාම නත්ථී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘හන්දාහං හතචක්ඛුස්මි, කන්තාරද්ධානමාගතො;

සෙය්යමානො න ගච්ඡාමි, නත්ථි බාලෙ සහායතා.

‘‘හන්දාහං හතචක්ඛුස්මි, කන්තාරද්ධානමාගතො;

මරිස්සාමි නො ගමිස්සාමි, නත්ථි බාලෙ සහායතා’’ති.

තං සුත්වා ඉතරො සංවෙගජාතො ‘‘භාරියං වත මෙ සාහසිකං අනනුච්ඡවිකං කම්මං කත’’න්ති බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තො වනසණ්ඩං පක්ඛන්දිත්වා තථා පක්කන්තොව අහොසි. ථෙරස්සාපි සීලතෙජෙන සට්ඨියොජනායාමං පඤ්ඤාසයොජනවිත්ථතං පන්නරසයොජනබහලං ජයසුමනපුප්ඵවණ්ණං නිසීදනුට්ඨහනකාලෙසු ඔනමනුන්නමනපකතිකං සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො ‘‘කො නු ඛො මං ඨානා චාවෙතුකාමො’’ති ඔලොකෙන්තො දිබ්බෙන චක්ඛුනා ථෙරං අද්දස. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘සහස්සනෙත්තො දෙවින්දො, දිබ්බචක්ඛුං විසොධයි;

පාපගරහී අයං පාලො, ආජීවං පරිසොධයි.

‘‘සහස්සනෙත්තො දෙවින්දො, දිබ්බචක්ඛුං විසොධයි;

ධම්මගරුකො අයං පාලො, නිසින්නො සාසනෙ රතො’’ති.

අථස්ස එතදහොසි – ‘‘සචාහං එවරූපස්ස පාපගරහිනො ධම්මගරුකස්ස අය්යස්ස සන්තිකං න ගමිස්සාමි, මුද්ධා මෙ සත්තධා ඵලෙය්ය, ගමිස්සාමි තස්ස සන්තික’’න්ති. තතො –

‘‘සහස්සනෙත්තො දෙවින්දො, දෙවරජ්ජසිරින්ධරො;

තඞ්ඛණෙන ආගන්ත්වාන, චක්ඛුපාලමුපාගමි’’. –

උපගන්ත්වා ච පන ථෙරස්ස අවිදූරෙ පදසද්දමකාසි. අථ නං ථෙරො පුච්ඡි – ‘‘කො එසො’’ති? ‘‘අහං, භන්තෙ, අද්ධිකො’’ති. ‘‘කුහිං යාසි උපාසකා’’ති ? ‘‘සාවත්ථියං, භන්තෙ’’ති. ‘‘යාහි, ආවුසො’’ති. ‘‘අය්යො පන, භන්තෙ, කුහිං ගමිස්සතී’’ති? ‘‘අහම්පි තත්ථෙව ගමිස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි එකතොව ගච්ඡාම, භන්තෙ’’ති. ‘‘අහං, ආවුසො, දුබ්බලො, මයා සද්ධිං ගච්ඡන්තස්ස තව පපඤ්චො භවිස්සතී’’ති. ‘‘මය්හං අච්චායිකං නත්ථි, අහම්පි අය්යෙන සද්ධිං ගච්ඡන්තො දසසු පුඤ්ඤකිරියවත්ථූසු එකං ලභිස්සාමි, එකතොව ගච්ඡාම, භන්තෙ’’ති. ථෙරො ‘‘එසො සප්පුරිසො භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘තෙන හි සද්ධිං ගමිස්සාමි, යට්ඨිකොටිං ගණ්හ උපාසකා’’ති ආහ. සක්කො තථා කත්වා පථවිං සඞ්ඛිපන්තො සායන්හසමයෙ ජෙතවනං සම්පාපෙසි. ථෙරො සඞ්ඛපණවාදිසද්දං සුත්වා ‘‘කත්ථෙසො සද්දො’’ති පුච්ඡි. ‘‘සාවත්ථියං, භන්තෙ’’ති? ‘‘පුබ්බෙ මයං ගමනකාලෙ චිරෙන ගමිම්හා’’ති. ‘‘අහං උජුමග්ගං ජානාමි, භන්තෙ’’ති. තස්මිං ඛණෙ ථෙරො ‘‘නායං මනුස්සො, දෙවතා භවිස්සතී’’ති සල්ලක්ඛෙසි.

‘‘සහස්සනෙත්තො දෙවින්දො, දෙවරජ්ජසිරින්ධරො;

සඞ්ඛිපිත්වාන තං මග්ගං, ඛිප්පං සාවත්ථිමාගමී’’ති.

සො ථෙරං නෙත්වා ථෙරස්සෙවත්ථාය කනිට්ඨකුටුම්බිකෙන කාරිතං පණ්ණසාලං නෙත්වා ඵලකෙ නිසීදාපෙත්වා පියසහායකවණ්ණෙන තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘සම්ම, චූළපාලා’’ති පක්කොසි. ‘‘කිං, සම්මා’’ති? ‘‘ථෙරස්සාගතභාවං ජානාසී’’ති? ‘‘න ජානාමි, කිං පන ථෙරො ආගතො’’ති? ‘‘ආම, සම්ම, ඉදානි අහං විහාරං ගන්ත්වා ථෙරං තයා කාරිතපණ්ණසාලාය නිසින්නකං දිස්වා ආගතොම්හී’’ති වත්වා පක්කාමි. කුටුම්බිකොපි විහාරං ගන්ත්වා ථෙරං දිස්වා පාදමූලෙ පරිවත්තන්තො රොදිත්වා ‘‘ඉදං දිස්වා අහං, භන්තෙ, තුම්හාකං පබ්බජිතුං නාදාසි’’න්තිආදීනි වත්වා ද්වෙ දාසදාරකෙ භුජිස්සෙ කත්වා ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බාජෙත්වා ‘‘අන්තොගාමතො යාගුභත්තාදීනි ආහරිත්වා ථෙරං උපට්ඨහථා’’ති පටියාදෙසි. සාමණෙරා වත්තපටිවත්තං කත්වා ථෙරං උපට්ඨහිංසු.

අථෙකදිවසං දිසාවාසිනො භික්ඛූ ‘‘සත්ථාරං පස්සිස්සාමා’’ති ජෙතවනං ආගන්ත්වා තථාගතං වන්දිත්වා අසීතිමහාථෙරෙ ච, වන්දිත්වා විහාරචාරිකං චරන්තා චක්ඛුපාලත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානං පත්වා ‘‘ඉදම්පි පස්සිස්සාමා’’ති සායං තදභිමුඛා අහෙසුං. තස්මිං ඛණෙ මහාමෙඝො උට්ඨහි. තෙ ‘‘ඉදානි අතිසායන්හො, මෙඝො ච උට්ඨිතො, පාතොව ගන්ත්වා පස්සිස්සාමා’’ති නිවත්තිංසු. දෙවො පඨමයාමං වස්සිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ විගතො. ථෙරො ආරද්ධවීරියො ආචිණ්ණචඞ්කමනො, තස්මා පච්ඡිමයාමෙ චඞ්කමනං ඔතරි. තදා ච පන නවවුට්ඨාය භූමියා බහූ ඉන්දගොපකා උට්ඨහිංසු. තෙ ථෙරෙ චඞ්කමන්තෙ යෙභුය්යෙන විපජ්ජිංසු. අන්තෙවාසිකා ථෙරස්ස චඞ්කමනට්ඨානං කාලස්සෙව න සම්මජ්ජිංසු. ඉතරෙ භික්ඛූ ‘‘ථෙරස්ස වසනට්ඨානං පස්සිස්සාමා’’ති ආගන්ත්වා චඞ්කමනෙ මතපාණකෙ දිස්වා ‘‘කො ඉමස්මිං චඞ්කමතී’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘අම්හාකං උපජ්ඣායො, භන්තෙ’’ති. තෙ උජ්ඣායිංසු ‘‘පස්සථාවුසො, සමණස්ස කම්මං, සචක්ඛුකකාලෙ නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තො කිඤ්චි අකත්වා ඉදානි චක්ඛුවිකලකාලෙ ‘චඞ්කමාමී’ති එත්තකෙ පාණකෙ මාරෙසි ‘අත්ථං කරිස්සාමී’ති අනත්ථං කරොතී’’ති.

අථ ඛො තෙ ගන්ත්වා තථාගතස්ස ආරොචෙසුං, ‘‘භන්තෙ, චක්ඛුපාලත්ථෙරො ‘චඞ්කමාමී’ති බහූ පාණකෙ මාරෙසී’’ති. ‘‘කිං පන සො තුම්හෙහි මාරෙන්තො දිට්ඨො’’ති? ‘‘න දිට්ඨො, භන්තෙ’’ති. ‘‘යථෙව තුම්හෙ තං න පස්සථ, තථෙව සොපි තෙ පාණෙ න පස්සති. ඛීණාසවානං මරණචෙතනා නාම නත්ථි, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, අරහත්තස්ස උපනිස්සයෙ සති කස්මා අන්ධො ජාතො’’ති? ‘‘අත්තනො කතකම්මවසෙන, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, තෙන කත’’න්ති? තෙන හි, භික්ඛවෙ, සුණාථ –

අතීතෙ බාරාණසියං කාසිරඤ්ඤෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ එකො වෙජ්ජො ගාමනිගමෙසු චරිත්වා වෙජ්ජකම්මං කරොන්තො එකං චක්ඛුදුබ්බලං ඉත්ථිං දිස්වා පුච්ඡි – ‘‘කිං තෙ අඵාසුක’’න්ති? ‘‘අක්ඛීහි න පස්සාමී’’ති. ‘‘භෙසජ්ජං තෙ කරිස්සාමී’’ති? ‘‘කරොහි, සාමී’’ති. ‘‘කිං මෙ දස්සසී’’ති? ‘‘සචෙ මෙ අක්ඛීනි පාකතිකානි කාතුං සක්ඛිස්සසි, අහං තෙ සද්ධිං පුත්තධීතාහි දාසී භවිස්සාමී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති භෙසජ්ජං සංවිදහි, එකභෙසජ්ජෙනෙව අක්ඛීනි පාකතිකානි අහෙසුං. සා චින්තෙසි – ‘‘අහමෙතස්ස සපුත්තධීතා දාසී භවිස්සාමී’’ති පටිජානිං, ‘‘න ඛො පන මං සණ්හෙන සම්මාචාරෙන සමුදාචරිස්සති, වඤ්චෙස්සාමි න’’න්ති. සා වෙජ්ජෙනාගන්ත්වා ‘‘කීදිසං, භද්දෙ’’ති පුට්ඨා ‘‘පුබ්බෙ මෙ අක්ඛීනි ථොකං රුජ්ජිංසු, ඉදානි පන අතිරෙකතරං රුජ්ජන්තී’’ති ආහ. වෙජ්ජො ‘‘අයං මං වඤ්චෙත්වා කිඤ්චි අදාතුකාමා, න මෙ එතාය දින්නාය භතියා අත්ථො, ඉදානෙව නං අන්ධං කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගෙහං ගන්ත්වා භරියාය එතමත්ථං ආචික්ඛි. සා තුණ්හී අහොසි. සො එකං භෙසජ්ජං යොජෙත්වා තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භද්දෙ, ඉමං භෙසජ්ජං අඤ්ජෙහී’’ති අඤ්ජාපෙසි. අථස්සා ද්වෙ අක්ඛීනි දීපසිඛා විය විජ්ඣායිංසු. සො වෙජ්ජො චක්ඛුපාලො අහොසි.

භික්ඛවෙ, තදා මම පුත්තෙන කතකම්මං පච්ඡතො පච්ඡතො අනුබන්ධි. පාපකම්මඤ්හි නාමෙතං ධුරං වහතො බලිබද්දස්ස පදං චක්කං විය අනුගච්ඡතීති ඉදං වත්ථුං කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා පතිට්ඨාපිතමත්තිකං සාසනං රාජමුද්දාය ලඤ්ඡන්තො විය ධම්මරාජා ඉමං ගාථමාහ –

1.

‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා;

මනසා චෙ පදුට්ඨෙන, භාසති වා කරොති වා;

තතො නං දුක්ඛමන්වෙති, චක්කංව වහතො පද’’න්ති.

තත්ථ මනොති කාමාවචරකුසලාදිභෙදං සබ්බම්පි චතුභූමිකචිත්තං. ඉමස්මිං පන පදෙ තදා තස්ස වෙජ්ජස්ස උප්පන්නචිත්තවසෙන නියමියමානං වවත්ථාපියමානං පරිච්ඡිජ්ජියමානං දොමනස්සසහගතං පටිඝසම්පයුත්තචිත්තමෙව ලබ්භති. පුබ්බඞ්ගමාති තෙන පඨමගාමිනා හුත්වා සමන්නාගතා. ධම්මාති ගුණදෙසනාපරියත්තිනිස්සත්තනිජ්ජීවවසෙන චත්තාරො ධම්මා නාම. තෙසු –

‘‘න හි ධම්මො අධම්මො ච, උභො සමවිපාකිනො;

අධම්මො නිරයං නෙති, ධම්මො පාපෙති සුග්ගති’’න්ති. (ථෙරගා. 304; ජා. 1.15.386) –

අයං ගුණධම්මො නාම. ‘‘ධම්මං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි ආදිකල්යාණ’’න්ති (ම. නි. 3.420) අයං දෙසනාධම්මො නාම. ‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, එකච්චෙ කුලපුත්තා ධම්මං පරියාපුණන්ති සුත්තං ගෙය්ය’’න්ති (ම. නි. 1.239) අයං පරියත්තිධම්මො නාම. ‘‘තස්මිං ඛො පන සමයෙ ධම්මා හොන්ති, ඛන්ධා හොන්තී’’ති (ධ. ස. 121) අයං නිස්සත්තධම්මො නාම, නිජ්ජීවධම්මොතිපි එසො එව. තෙසු ඉමස්මිං ඨානෙ නිස්සත්තනිජ්ජීවධම්මො අධිප්පෙතො. සො අත්ථතො තයො අරූපිනො ඛන්ධා වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොති. එතෙ හි මනො පුබ්බඞ්ගමො එතෙසන්ති මනොපුබ්බඞ්ගමා නාම.

කථං පනෙතෙහි සද්ධිං එකවත්ථුකො එකාරම්මණො අපුබ්බං අචරිමං එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානො මනො පුබ්බඞ්ගමො නාම හොතීති? උප්පාදපච්චයට්ඨෙන. යථා හි බහූසු එකතො ගාමඝාතාදීනි කම්මානි කරොන්තෙසු ‘‘කො එතෙසං පුබ්බඞ්ගමො’’ති වුත්තෙ යො නෙසං පච්චයො හොති, යං නිස්සාය තෙ තං කම්මං කරොන්ති, සො දත්තො වා මිත්තො වා තෙසං පුබ්බඞ්ගමොති වුච්චති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. ඉති උප්පාදපච්චයට්ඨෙන මනො පුබ්බඞ්ගමො එතෙසන්ති මනොපුබ්බඞ්ගමා. න හි තෙ මනෙ අනුප්පජ්ජන්තෙ උප්පජ්ජිතුං සක්කොන්ති, මනො පන එකච්චෙසු චෙතසිකෙසු අනුපජ්ජන්තෙසුපි උප්පජ්ජතියෙව. අධිපතිවසෙන පන මනො සෙට්ඨො එතෙසන්ති මනොසෙට්ඨො. යථා හි චොරාදීනං චොරජෙට්ඨකාදයො අධිපතිනො සෙට්ඨා. තථා තෙසම්පි මනො අධිපති මනොව සෙට්ඨා. යථා පන දාරුආදීහි නිප්ඵන්නානි තානි තානි භණ්ඩානි දාරුමයාදීනි නාම හොන්ති, තථා තෙපි මනතො නිප්ඵන්නත්තා මනොමයා නාම.

පදුට්ඨෙනාති ආගන්තුකෙහි අභිජ්ඣාදීහි දොසෙහි පදුට්ඨෙන. පකතිමනො හි භවඞ්ගචිත්තං, තං අපදුට්ඨං. යථා හි පසන්නං උදකං ආගන්තුකෙහි නීලාදීහි උපක්කිලිට්ඨං නීලොදකාදිභෙදං හොති, න ච නවං උදකං, නාපි පුරිමං පසන්නඋදකමෙව, තථා තම්පි ආගන්තුකෙහි අභිජ්ඣාදීහි දොසෙහි පදුට්ඨං හොති, න ච නවං චිත්තං, නාපි පුරිමං භවඞ්ගචිත්තමෙව, තෙනාහ භගවා – ‘‘පභස්සරමිදං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තඤ්ච ඛො ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨ’’න්ති (අ. නි. 1.49). එවං මනසා චෙ පදුට්ඨෙන, භාසති වා කරොති වා සො භාසමානො චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතමෙව භාසති, කරොන්තො තිවිධං කායදුච්චරිතමෙව කරොති, අභාසන්තො අකරොන්තො තාය අභිජ්ඣාදීහි පදුට්ඨමානසතාය තිවිධං මනොදුච්චරිතං පූරෙති. එවමස්ස දස අකුසලකම්මපථා පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති.

තතො නං දුක්ඛමන්වෙතීති තතො තිවිධදුච්චරිතතො තං පුග්ගලං දුක්ඛං අන්වෙති, දුච්චරිතානුභාවෙන චතූසු අපායෙසු, මනුස්සෙසු වා තමත්තභාවං ගච්ඡන්තං කායවත්ථුකම්පි ඉතරම්පීති ඉමිනා පරියායෙන කායිකචෙතසිකං විපාකදුක්ඛං අනුගච්ඡති. යථා කිං? චක්කංව වහතො පදන්ති ධුරෙ යුත්තස්ස ධුරං වහතො බලිබද්දස්ස පදං චක්කං විය. යථා හි සො එකම්පි දිවසං ද්වෙපි පඤ්චපි දසපි අඩ්ඪමාසම්පි මාසම්පි වහන්තො චක්කං නිවත්තෙතුං ජහිතුං න සක්කොති , අථ ඛ්වස්ස පුරතො අභික්කමන්තස්ස යුගං ගීවං බාධති, පච්ඡතො පටික්කමන්තස්ස චක්කං ඌරුමංසං පටිහනති. ඉමෙහි ද්වීහි ආකාරෙහි බාධන්තං චක්කං තස්ස පදානුපදිකං හොති; තථෙව මනසා පදුට්ඨෙන තීණි දුච්චරිතානි පූරෙත්වා ඨිතං පුග්ගලං නිරයාදීසු තත්ථ තත්ථ ගතගතට්ඨානෙ දුච්චරිතමූලකං කායිකම්පි චෙතසිකම්පි දුක්ඛමනුබන්ධතීති.

ගාථාපරියොසානෙ තිංසසහස්සා භික්ඛූ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු. සම්පත්තපරිභායපි දෙසනා සාත්ථිකා සඵලා අහොසීති.

චක්ඛුපාලත්ථෙරවත්ථු පඨමං

2. මට්ඨකුණ්ඩලීවත්ථු

2. මනොපුබ්බඞ්ගමාධම්මාති දුතියගාථාපි සාවත්ථියංයෙව මට්ඨකුණ්ඩලිං ආරබ්භ භාසිතා.

සාවත්ථියං කිර අදින්නපුබ්බකො නාම බ්රාහ්මණො අහොසි. තෙන කස්සචි කිඤ්චි න දින්නපුබ්බං, තෙන තං ‘‘අදින්නපුබ්බකො’’ත්වෙව සඤ්ජානිංසු. තස්ස එකපුත්තකො අහොසි පියො මනාපො. අථස්ස පිලන්ධනං කාරෙතුකාමො ‘‘සචෙ සුවණ්ණකාරෙ කාරෙස්සාමි, භත්තවෙතනං දාතබ්බං භවිස්සතී’’ති සයමෙව සුවණ්ණං කොට්ටෙත්වා මට්ඨානි කුණ්ඩලානි කත්වා අදාසි. තෙනස්ස පුත්තො මට්ඨකුණ්ඩලීත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. තස්ස සොළසවස්සිකකාලෙ පණ්ඩුරොගො උදපාදි. තස්ස මාතා පුත්තං ඔලොකෙත්වා, ‘‘බ්රාහ්මණ, පුත්තස්ස තෙ රොගො උප්පන්නො, තිකිච්ඡාපෙහි න’’න්ති ආහ. ‘‘භොති සචෙ වෙජ්ජං ආනෙස්සාමි, භත්තවෙතනං දාතබ්බං භවිස්සති; කිං ත්වං මම ධනච්ඡෙදං න ඔලොකෙස්සසී’’ති? ‘‘අථ නං කිං කරිස්සසි, බ්රාහ්මණා’’ති? ‘‘යථා මෙ ධනච්ඡෙදො න හොති, තථා කරිස්සාමී’’ති. සො වෙජ්ජානං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අසුකරොගස්ස නාම තුම්හෙ කිං භෙසජ්ජං කරොථා’’ති පුච්ඡි. අථස්ස තෙ යං වා තං වා රුක්ඛතචාදිං ආචික්ඛන්ති. සො තමාහරිත්වා පුත්තස්ස භෙසජ්ජං කරොති. තං කරොන්තස්සෙවස්ස රොගො බලවා අහොසි, අතෙකිච්ඡභාවං උපාගමි. බ්රාහ්මණො තස්ස දුබ්බලභාවං ඤත්වා එකං වෙජ්ජං පක්කොසි. සො තං ඔලොකෙත්වාව ‘‘අම්හාකං එකං කිච්චං අත්ථි, අඤ්ඤං වෙජ්ජං පක්කොසිත්වා තිකිච්ඡාපෙහී’’ති තං පහාය නික්ඛමි. බ්රාහ්මණො තස්ස මරණසමයං ඤත්වා ‘‘ඉමස්ස දස්සනත්ථාය ආගතා අන්තොගෙහෙ සාපතෙය්යං පස්සිස්සන්ති, බහි නං කරිස්සාමී’’ති පුත්තං නීහරිත්වා බහිආළින්දෙ නිපජ්ජාපෙසි.

තං දිවසං භගවා බලවපච්චූසසමයෙ මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය පුබ්බබුද්ධෙසු කතාධිකාරානං උස්සන්නකුසලමූලානං වෙනෙය්යබන්ධවානං දස්සනත්ථං බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො දසසහස්සචක්කවාළෙසු ඤාණජාලං පත්ථරි. මට්ඨකුණ්ඩලී බහිආළින්දෙ නිපන්නාකාරෙනෙව තස්ස අන්තො පඤ්ඤායි. සත්ථා තං දිස්වා තස්ස අන්තොගෙහා නීහරිත්වා තත්ථ නිපජ්ජාපිතභාවං ඤත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො මය්හං එත්ථ ගතපච්චයෙන අත්ථො’’ති උපධාරෙන්තො ඉදං අද්දස – අයං මාණවො මයි චිත්තං පසාදෙත්වා කාලං කත්වා තාවතිංසදෙවලොකෙ තිංසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්තිස්සති, අච්ඡරාසහස්සපරිවාරො භවිස්සති, බ්රාහ්මණොපි තං ඣාපෙත්වා රොදන්තො ආළාහනෙ විචරිස්සති. දෙවපුත්තො තිගාවුතප්පමාණං සට්ඨිසකටභාරාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං අච්ඡරාසහස්සපරිවාරං අත්තභාවං ඔලොකෙත්වා ‘‘කෙන නු ඛො කම්මෙන මයා අයං සිරිසම්පත්ති ලද්ධා’’ති ඔලොකෙත්වා මයි චිත්තප්පසාදෙන ලද්ධභාවං ඤත්වා ‘‘අයං බ්රාහ්මණො ධනච්ඡෙදභයෙන මම භෙසජ්ජමකත්වා ඉදානි ආළාහනං ගන්ත්වා රොදති, විප්පකාරප්පත්තං නං කරිස්සාමී’’ති පිතරි රොදන්තෙ මට්ඨකුණ්ඩලිවණ්ණෙන ආගන්ත්වා ආළාහනස්සාවිදූරෙ නිපජ්ජිත්වා රොදිස්සති. අථ නං බ්රාහ්මණො ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති පුච්ඡිස්සති. ‘‘අහං තෙ පුත්තො මට්ඨකුණ්ඩලී’’ති ආචික්ඛිස්සති. ‘‘කුහිං නිබ්බත්තොසී’’ති? ‘‘තාවසිංසභවනෙ’’ති. ‘‘කිං කම්මං කත්වා’’ති වුත්තෙ මයි චිත්තප්පසාදෙන නිබ්බත්තභාවං ආචික්ඛිස්සති. බ්රාහ්මණො ‘‘තුම්හෙසු චිත්තං පසාදෙත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තො නාම අත්ථී’’ති මං පුච්ඡිස්සති. අථස්සාහං ‘‘එත්තකානි සතානි වා සහස්සානි වා සතසහස්සානි වාති න සක්කා ගණනා පරිච්ඡින්දිතු’’න්ති වත්වා ධම්මපදෙ ගාථං භාසිස්සාමි. ගාථාපරියොසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො භවිස්සති, මට්ඨ කුණ්ඩලී සොතාපන්නො භවිස්සති. තථා අදින්නපුබ්බකො බ්රාහ්මණො. ඉති ඉමං කුලපුත්තං නිස්සාය මහාධම්මාභිසමයො භවිස්සතීති දිස්වා පුනදිවසෙ කතසරීරපටිජග්ගනො මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා අනුපුබ්බෙන බ්රාහ්මණස්ස ගෙහද්වාරං ගතො.

තස්මිං ඛණෙ මට්ඨකුණ්ඩලී අන්තොගෙහාභිමුඛො නිපන්නො හොති. අථස්ස සත්ථා අත්තනො අපස්සනභාවං ඤත්වා එකං රස්මිං විස්සජ්ජෙසි. මාණවො ‘‘කිං ඔභාසො නාමෙසො’’ති පරිවත්තෙත්වා නිපන්නොව සත්ථාරං දිස්වා, ‘‘අන්ධබාලපිතරං නිස්සාය එවරූපං බුද්ධං උපසඞ්කමිත්වා කායවෙය්යාවටිකං වා කාතුං දානං වා දාතුං ධම්මං වා සොතුං නාලත්ථං, ඉදානි මෙ හත්ථාපි අනධිපතෙය්යා, අඤ්ඤං කත්තබ්බං නත්ථී’’ති මනමෙව පසාදෙසි. සත්ථා ‘‘අලං එත්තකෙන චිත්තප්පසාදෙන ඉමස්සා’’ති පක්කාමි. සො තථාගතෙ චක්ඛුපථං විජහන්තෙයෙව පසන්නමනො කාලං කත්වා සුත්තප්පබුද්ධො විය දෙවලොකෙ තිංසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්ති.

බ්රාහ්මණොපිස්ස සරීරං ඣාපෙත්වා ආළාහනෙ රොදනපරායණො අහොසි, දෙවසිකං ආළාහනං ගන්ත්වා රොදති – ‘‘කහං එකපුත්තක, කහං එකපුත්තකා’’ති. දෙවපුත්තොපි අත්තනො සම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා, ‘‘කෙන මෙ කම්මෙන ලද්ධා’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘සත්ථරි මනොපසාදෙනා’’ති ඤත්වා ‘‘අයං බ්රාහ්මණො මම අඵාසුකකාලෙ භෙසජ්ජමකාරෙත්වා ඉදානි ආළාහනං ගන්ත්වා රොදති, විප්පකාරප්පත්තමෙව නං කාතුං වට්ටතී’’ති මට්ඨකුණ්ඩලිවණ්ණෙන ආගන්ත්වා ආළාහනස්සාවිදූරෙ බාහා පග්ගය්හ රොදන්තො අට්ඨාසි. බ්රාහ්මණො තං දිස්වා ‘‘අහං තාව පුත්තසොකෙන රොදාමි, එස කිමත්ථං රොදති, පුච්ඡිස්සාමි න’’න්ති පුච්ඡන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අලඞ්කතො මට්ඨකුණ්ඩලී,

මාලධාරී හරිචන්දනුස්සදො;

බාහා පග්ගය්හ කන්දසි,

වනමජ්ඣෙ කිං දුක්ඛිතො තුව’’න්ති. (වි. ව. 1207; පෙ. ව. 186);

සො මාණවො ආහ –

‘‘සොවණ්ණමයො පභස්සරො,

උප්පන්නො රථපඤ්ජරො මම;

තස්ස චක්කයුගං න වින්දාමි,

තෙන දුක්ඛෙන ජහාමි ජීවිත’’න්ති. (ව. 1208; පෙ. ව. 187);

අථ නං බ්රාහ්මණො ආහ –

‘‘සොවණ්ණමයං මණිමයං,

ලොහිතකමයං අථ රූපියමයං;

ආචික්ඛ මෙ භද්ද මාණව,

චක්කයුගං පටිපාදයාමි තෙ’’ති. (වි. ව. 1209; පෙ. ව. 188);

තං සුත්වා මාණවො ‘‘අයං බ්රාහ්මණො පුත්තස්ස භෙසජ්ජමකත්වා පුත්තපතිරූපකං මං දිස්වා රොදන්තො ‘සුවණ්ණාදිමයං රථචක්කං කරොමී’ති වදති, හොතු නිග්ගණ්හිස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘කීව මහන්තං මෙ චක්කයුගං කරිස්සසී’’ති වත්වා ‘‘යාව මහන්තං ආකඞ්ඛසි, තාව මහන්තං කරිස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘චන්දිමසූරියෙහි මෙ අත්ථො, තෙ මෙ දෙහී’’ති යාචන්තො ආහ –

‘‘සො මාණවො තස්ස පාවදි,

චන්දසූරියා උභයෙත්ථ දිස්සරෙ;

සොවණ්ණමයො රථො මම,

තෙන චක්කයුගෙන සොභතී’’ති. (වි. ව. 1210; පෙ. ව. 189);

අථ නං බ්රාහ්මණො ආහ –

‘‘බාලො ඛො ත්වං අසි මාණව,

යො ත්වං පත්ථයසෙ අපත්ථියං;

මඤ්ඤාමි තුවං මරිස්සසි,

න හි ත්වං ලච්ඡසි චන්දසූරියෙ’’ති. (වි. ව. 1211; පෙ. ව. 190);

අථ නං මාණවො ආහ –

‘‘කිං පන පඤ්ඤායමානස්සත්ථාය රොදන්තො බාලො හොති, උදාහු අපඤ්ඤායමානස්සත්ථායා’’ති වත්වා –

‘‘ගමනාගමනම්පි දිස්සති,

වණ්ණධාතු උභයත්ථ වීථියා;

පෙතො කාලකතො න දිස්සති,

කො නිධ කන්දතං බාල්යතරො’’ති. (වි. ව. 1212; පෙ. ව. 191);

තං සුත්වා බ්රාහ්මණො ‘‘යුත්තං එස වදතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා –

‘‘සච්චං ඛො වදෙසි මාණව,

අහමෙව කන්දතං බාල්යතරො;

චන්දං විය දාරකො රුදං,

පෙතං කාලකතාභිපත්ථයි’’න්ති. (වි. ව. 1213; පෙ. ව. 192) –

වත්වා තස්ස කථාය නිස්සොකො හුත්වා මාණවස්ස ථුතිං කරොන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘ආදිත්තං වත මං සන්තං, ඝතසිත්තංව පාවකං;

වාරිනා විය ඔසිඤ්චං, සබ්බං නිබ්බාපයෙ දරං.

‘‘අබ්බහී වත මෙ සල්ලං, සොකං හදයනිස්සිතං;

යො මෙ සොකපරෙතස්ස, පුත්තසොකං අපානුදි.

‘‘ස්වාහං අබ්බූළ්හසල්ලොස්මි, සීතිභූතොස්මි නිබ්බුතො;

න සොචාමි න රොදාමි, තව සුත්වාන මාණවා’’ති. (වි. ව. 1214-1216; පෙ. ව. 193-195);

අථ නං ‘‘කො නාම ත්ව’’න්ති පුච්ඡන්තො –

‘‘දෙවතානුසි ගන්ධබ්බො, අදු සක්කො පුරින්දදො;

කො වා ත්වං කස්ස වා පුත්තො, කථං ජානෙමු තං මය’’න්ති. (වි. ව. 1217; පෙ. ව. 196) –

ආහ. අථස්ස මාණවො –

‘‘යඤ්ච කන්දසි යඤ්ච රොදසි,

පුත්තං ආළාහනෙ සයං දහිත්වා;

ස්වාහං කුසලං කරිත්වා කම්මං,

තිදසානං සහබ්යතං ගතො’’ති. (වි. ව. 1218; පෙ. ව. 197) –

ආචික්ඛි . අථ නං බ්රාහ්මණො ආහ –

‘‘අප්පං වා බහුං වා නාද්දසාම,

දානං දදන්තස්ස සකෙ අගාරෙ;

උපොසථකම්මං වා තාදිසං,

කෙන කම්මෙන ගතොසි දෙවලොක’’න්ති. (වි. ව. 1219; පෙ. ව. 198);

මාණවො ආහ –

‘‘ආබාධිකොහං දුක්ඛිතො ගිලානො,

ආතූරරූපොම්හි සකෙ නිවෙසනෙ;

බුද්ධං විගතරජං විතිණ්ණකඞ්ඛං,

අද්දක්ඛිං සුගතං අනොමපඤ්ඤං.

‘‘ස්වාහං මුදිතධනො පසන්නචිත්තො,

අඤ්ජලිං අකරිං තථාගතස්ස;

තාහං කුසලං කරිත්වාන කම්මං,

තිදසානං සහබ්යතං ගතො’’ති. (වි. ව. 1220-1221; පෙ. ව. 199-200);

තස්මිං කථෙන්තෙයෙව බ්රාහ්මණස්ස සකලසරීරං පීතියා පරිපූරි. සො තං පීතිං පවෙදෙන්තො –

‘‘අච්ඡරියං වත අබ්භුතං වත,

අඤ්ජලිකම්මස්ස අයමීදිසො විපාකො;

අහම්පි පමුදිතමනො පසන්නචිත්තො,

අජ්ජෙව බුද්ධං සරණං වජාමී’’ති. (වි. ව. 1222; පෙ. ව. 201) –

ආහ. අථ නං මාණවො –

‘‘අජ්ජෙව බුද්ධං සරණං වජාහි,

ධම්මඤ්ච සඞ්ඝඤ්ච පසන්නචිත්තො;

තථෙව සික්ඛාපදානි පඤ්ච,

අඛණ්ඩඵුල්ලානි සමාදියස්සු.

පාණාතිපාතා විරමස්සු ඛිප්පං,

ලොකෙ අදින්නං පරිවජ්ජයස්සු;

අමජ්ජපො මා ච මුසා භණාහි,

සකෙන දාරෙන ච හොහි තුට්ඨො’’ති. (වි. ව. 1223-1224; පෙ. ව. 202-203) –

ආහ . සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘අත්ථකාමොසි මෙ යක්ඛ, හිතකාමොසි දෙවතෙ;

කරොමි තුය්හං වචනං, ත්වංසි ආචරියො මම.

‘‘උපෙමි සරණං බුද්ධං, ධම්මඤ්චාපි අනුත්තරං;

සඞ්ඝඤ්ච නරදෙවස්ස, ගච්ඡාමි සරණං අහං.

‘‘පාණාතිපාතා විරමාමි ඛිප්පං,

ලොකෙ අදින්නං පරිවජ්ජයාමි;

අමජ්ජපො නො ච මුසා භණාමි,

සකෙන දාරෙන ච හොමි තුට්ඨො’’ති. (වි. ව. 1225-1227; පෙ. ව. 204-206);

අථ නං දෙවපුත්තො, ‘‘බ්රාහ්මණ, තෙ ගෙහෙ බහුං ධනං අත්ථි, සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා දානං දෙහි, ධම්මං සුණාහි, පඤ්හං පුච්ඡාහී’’ති වත්වා තත්ථෙව අන්තරධායි.

බ්රාහ්මණොපි ගෙහං ගන්ත්වා බ්රාහ්මණිං ආමන්තෙත්වා, ‘‘භද්දෙ, අහං අජ්ජ සමණං ගොතමං නිමන්තෙත්වා පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමි, සක්කාරං කරොහී’’ති වත්වා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං නෙව අභිවාදෙත්වා න පටිසන්ථාරං කත්වා එකමන්තං ඨිතො, ‘‘භො ගොතම, අධිවාසෙහි අජ්ජතනාය භත්තං සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙනා’’ති ආහ. සත්ථා අධිවාසෙසි. සො සත්ථු අධිවාසනං විදිත්වා වෙගෙනාගන්ත්වා සකෙ නිවෙසනෙ පණීතං ඛාදනීයං භොජනීයඤ්ච පටියාදාපෙසි. සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. බ්රාහ්මණො සක්කච්චං පරිවිසි, මහාජනො සන්නිපති. මිච්ඡාදිට්ඨිකෙන කිර තථාගතෙ නිමන්තිතෙ ද්වෙ ජනකායා සන්නිපතන්ති මිච්ඡාදිට්ඨිකා ‘‘අජ්ජ සමණං ගොතමං පඤ්හං පුච්ඡනාය විහෙඨියමානං පස්සිස්සාමා’’ති සන්නිපතන්ති, සම්මාදිට්ඨිකා ‘‘අජ්ජ බුද්ධවිසයං බුද්ධලීළං පස්සිස්සාමා’’ති සන්නිපතන්ති. අථ ඛො බ්රාහ්මණො කතභත්තකිච්චං තථාගතමුපසඞ්කමිත්වා නීචාසනෙ නිසින්නො පඤ්හං පුච්ඡි – ‘‘භො ගොතම, තුම්හාකං දානං අදත්වා පූජං අකත්වා ධම්මං අසුත්වා උපොසථවාසං අවසිත්වා කෙවලං මනොපසාදමත්තෙනෙව සග්ගෙ නිබ්බත්තා නාම හොන්තී’’ති? ‘‘බ්රාහ්මණ, කස්මා මං පුච්ඡසි, නනු තෙ පුත්තෙන මට්ඨකුණ්ඩලිනා මයි මනං පසාදෙත්වා අත්තනො සග්ගෙ නිබ්බත්තභාවො කථිතො’’ති? ‘‘කදා, භො ගොතමා’’ති? නනු ත්වං අජ්ජ සුසානං ගන්ත්වා කන්දන්තො අවිදූරෙ බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තං එකං මාණවං දිස්වා ‘‘අලඞ්කතො මට්ඨකුණ්ඩලී, මාලධාරී හරිචන්දනුස්සදො’’ති ද්වීහි ජනෙහි කථිතකථං පකාසෙන්තො සබ්බං මට්ඨකුණ්ඩලිවත්ථුං කථෙසි. තෙනෙවෙතං බුද්ධභාසිතං නාම ජාතං.

තං කථෙත්වා ච පන ‘‘න ඛො, බ්රාහ්මණ, එකසතං වා න ද්වෙසතං, අථ ඛො මයි මනං පසාදෙත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තානං ගණනා නාම නත්ථී’’ති ආහ. අථ මහාජනො න නිබ්බෙමතිකො හොති, අථස්ස අනිබ්බෙමතිකභාවං විදිත්වා සත්ථා ‘‘මට්ඨකුණ්ඩලිදෙවපුත්තො විමානෙනෙව සද්ධිං ආගච්ඡතූ’’ති අධිට්ඨාසි. සො තිගාවුතප්පමාණෙනෙව දිබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතෙන අත්තභාවෙන ආගන්ත්වා විමානතො ඔරුය්හ සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘ත්වං ඉමං සම්පත්තිං කිං කම්මං කත්වා පටිලභී’’ති පුච්ඡන්තො –

‘‘අභික්කන්තෙන වණ්ණෙන, යා ත්වං තිට්ඨසි දෙවතෙ;

ඔභාසෙන්තී දිසා සබ්බා, ඔසධී විය තාරකා;

පුච්ඡාමි තං දෙව මහානුභාව, මනුස්සභූතො කිමකාසි පුඤ්ඤ’’න්ති. –

ගාථමාහ. ‘‘දෙවපුත්තො අයං මෙ, භන්තෙ, සම්පත්ති තුම්හෙසු චිත්තං පසාදෙත්වා ලද්ධා’’ති. ‘‘මයි චිත්තං පසාදෙත්වා ලද්ධා තෙ’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. මහාජනො දෙවපුත්තං ඔලොකෙත්වා ‘‘අච්ඡරියා වත, භො, බුද්ධගුණා, අදින්නපුබ්බකබ්රාහ්මණස්ස නාම පුත්තො අඤ්ඤං කිඤ්චි පුඤ්ඤං අකත්වා සත්ථරි චිත්තං පසාදෙත්වා එවරූපං සම්පත්තිං පටිලභී’’ති තුට්ඨිං පවෙදෙසි.

අථ නෙසං කුසලාකුසලකම්මකරණෙ මනොව පුබ්බඞ්ගමො, මනොව සෙට්ඨො. පසන්නෙන හි මනෙන කතං කම්මං දෙවලොකං මනුස්සලොකං ගච්ඡන්තං පුග්ගලං ඡායාව න විජහතීති ඉදං වත්ථුං කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා පතිට්ඨාපිතමත්තිකං සාසනං රාජමුද්දාය ලඤ්ඡන්තො විය ධම්මරාජා ඉමං ගාථමාහ –

2. ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා.

මනසා චෙ පසන්නෙන, භාසති වා කරොති වා;

තතො නං සුඛමන්වෙති, ඡායාව අනපායිනී’’ති.

තත්ථ කිඤ්චාපි මනොති අවිසෙසෙන සබ්බම්පි චතුභූමිකචිත්තං වුච්චති, ඉමස්මිං පන පදෙ නියමියමානං වවත්ථාපියමානං පරිච්ඡිජ්ජියමානං අට්ඨවිධං කාමාවචරකුසලචිත්තං ලබ්භති. වත්ථුවසෙන පනාහරියමානං තතොපි සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තචිත්තමෙව ලබ්භති. පුබ්බඞ්ගමාති තෙන පඨමගාමිනා හුත්වා සමන්නාගතා. ධම්මාති වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා. එතෙ හි උප්පාදපච්චයට්ඨෙන සොමනස්සසම්පයුත්තමනො පුබ්බඞ්ගමො එතෙසන්ති මනොපුබ්බඞ්ගමා නාම. යථා හි බහූසු එකතො හුත්වා මහාභික්ඛුසඞ්ඝස්ස චීවරදානාදීනි වා උළාරපූජාධම්මස්සවනාදීනි වා මාලාගන්ධසක්කාරකරණාදීනි වා පුඤ්ඤානි කරොන්තෙසු ‘‘කො එතෙසං පුබ්බඞ්ගමො’’ති වුත්තෙ යො තෙසං පච්චයො හොති, යං නිස්සාය තෙ තානි පුඤ්ඤානි කරොන්ති, සො තිස්සො වා ඵුස්සො වා තෙසං පුබ්බඞ්ගමොති වුච්චති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. ඉති උප්පාදපච්චයට්ඨෙන මනො පුබ්බඞ්ගමො එතෙසන්ති මනොපුබ්බඞ්ගමා. න හි තෙ මනෙ අනුප්පජ්ජන්තෙ උප්පජ්ජිතුං සක්කොන්ති, මනො පන එකච්චෙසු චෙතසිකෙසු අනුප්පජ්ජන්තෙසුපි උප්පජ්ජතියෙව. එවං අධිපතිවසෙන පන මනො සෙට්ඨො එතෙසන්ති මනොසෙට්ඨා. යථා හි ගණාදීනං අධිපති පුරිසො ගණසෙට්ඨො සෙණිසෙට්ඨොති වුච්චති, තථා තෙසම්පි මනොව සෙට්ඨො. යථා පන සුවණ්ණාදීහි නිප්ඵාදිතානි භණ්ඩානි සුවණ්ණමයාදීනි නාම හොන්ති, තථා එතෙපි මනතො නිප්ඵන්නත්තා මනොමයා නාම.

පසන්නෙනාති අනභිජ්ඣාදීහි ගුණෙහි පසන්නෙන. භාසති වා කරොති වාති එවරූපෙන මනෙන භාසන්තො චතුබ්බිධං වචීසුචරිතමෙව භාසති, කරොන්තො තිවිධං කායසුචරිතමෙව කරොති, අභාසන්තො අකරොන්තො තාය අනභිජ්ඣාදීහි පසන්නමානසතාය තිවිධං මනොසුචරිතං පූරෙති. එවමස්ස දස කුසලකම්මපථා පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති.

තතො නං සුඛමන්වෙතීති තතො තිවිධසුචරිතතො නං පුග්ගලං සුඛ මන්වෙති. ඉධ තෙභූමිකම්පි කුසලං අධිප්පෙතං, තස්මා තෙභූමිකසුචරිතානුභාවෙන සුගතිභවෙ නිබ්බත්තං පුග්ගලං, දුග්ගතියං වා සුඛානුභවනට්ඨානෙ ඨිතං කායවත්ථුකම්පි ඉතරවත්ථුකම්පි අවත්ථුකම්පීති කායිකචෙතසිකං විපාකසුඛං අනුගච්ඡති, න විජහතීති අත්ථො වෙදිතබ්බො. යථා කිං? ඡායාව අනපායිනීති යථා හි ඡායා නාම සරීරප්පටිබද්ධා සරීරෙ ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡති, තිට්ඨන්තෙ තිට්ඨති , නිසීදන්තෙ නිසීදති, න සක්කොති, ‘‘සණ්හෙන වා ඵරුසෙන වා නිවත්තාහී’’ති වත්වා වා පොථෙත්වා වා නිවත්තාපෙතුං. කස්මා? සරීරප්පටිබද්ධත්තා. එවමෙව ඉමෙසං දසන්නං කුසලකම්මපථානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණකුසලමූලිකං කාමාවචරාදිභෙදං කායිකචෙතසිකසුඛං ගතගතට්ඨානෙ අනපායිනී ඡායා විය හුත්වා න විජහතීති.

ගාථාපරියොසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි, මට්ඨකුණ්ඩලිදෙවපුත්තො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, තථා අදින්නපුබ්බකො බ්රාහ්මණො. සො තාවමහන්තං විභවං බුද්ධසාසනෙ විප්පකිරීති.

මට්ඨකුණ්ඩලීවත්ථු දුතියං.

3. තිස්සත්ථෙරවත්ථු

අක්කොච්ඡි මන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො තිස්සත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිරායස්මා තිස්සත්ථෙරො භගවතො පිතුච්ඡාපුත්තො අහොසි, මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිත්වා බුද්ධානං උප්පන්නලාභසක්කාරං පරිභුඤ්ජන්තො ථූලසරීරො ආකොටිතපච්චාකොටිතෙහි චීවරෙහි නිවාසෙත්වා යෙභුය්යෙන විහාරමජ්ඣෙ උපට්ඨානසාලායං නිසීදති. තථාගතං දස්සනත්ථාය ආගතා ආගන්තුකභික්ඛූ තං දිස්වා ‘‘එකො මහාථෙරො භවිස්සතී’’ති සඤ්ඤාය තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වත්තං ආපුච්ඡන්ති, පාදසම්බාහනාදීනි ආපුච්ඡන්ති. සො තුණ්හී අහොසි. අථ නං එකො දහරභික්ඛු ‘‘කතිවස්සා තුම්හෙ’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘වස්සං නත්ථි, මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතා මය’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘ආවුසො, දුබ්බිනීත, මහල්ලක , අත්තනො පමාණං න ජානාසි, එත්තකෙ මහාථෙරෙ දිස්වා සාමීචිකම්මමත්තම්පි න කරොසි, වත්තෙ ආපුච්ඡියමානෙ තුණ්හී හොසි, කුක්කුච්චමත්තම්පි තෙ නත්ථී’’ති අච්ඡරං පහරි. සො ඛත්තියමානං ජනෙත්වා ‘‘තුම්හෙ කස්ස සන්තිකං ආගතා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සත්ථු සන්තික’’න්ති වුත්තෙ ‘‘මං පන ‘කො එසො’ති සල්ලක්ඛෙථ, මූලමෙව වො ඡින්දිස්සාමී’’ති වත්වා රුදන්තො දුක්ඛී දුම්මනො සත්ථු සන්තිකං අගමාසි . අථ නං සත්ථා ‘‘කිං නු ත්වං තිස්ස දුක්ඛී දුම්මනො අස්සුමුඛො රොදමානො ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. තෙපි භික්ඛූ ‘‘එස ගන්ත්වා කිඤ්චි ආලොළං කරෙය්යා’’ති තෙනෙව සද්ධිං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. සො සත්ථාරා පුච්ඡිතො ‘‘ඉමෙ මං, භන්තෙ, භික්ඛූ අක්කොසන්තී’’ති ආහ. ‘‘කහං පන ත්වං නිසින්නොසී’’ති? ‘‘විහාරමජ්ඣෙ උපට්ඨානසාලායං, භන්තෙ’’ති. ‘‘ඉමෙ තෙ භික්ඛූ ආගච්ඡන්තා දිට්ඨා’’ති? ‘‘ආම, දිට්ඨා, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං උට්ඨාය තෙ පච්චුග්ගමනං කත’’න්ති? ‘‘න කතං, භන්තෙ’’ති. ‘‘පරික්ඛාරග්ගහණං ආපුච්ඡිත’’න්ති? ‘‘නාපුච්ඡිතං, භන්තෙ’’ති. ‘‘වත්තං වා පානීයං වා ආපුච්ඡිත’’න්ති. ‘‘නාපුච්ඡිතං භන්තෙ’’ති? ‘‘ආසනං නීහරිත්වා අභිවාදෙත්වා පාදසම්බාහනං කත’’න්ති? ‘‘න කතං, භන්තෙ’’ති. ‘‘තිස්ස මහල්ලකභික්ඛූනං සබ්බං එතං වත්තං කාතබ්බං, එතං වත්තං අකරොන්තෙන විහාරමජ්ඣෙ නිසීදිතුං න වට්ටති, තවෙව දොසො, එතෙ භික්ඛූ ඛමාපෙහී’’ති? ‘‘එතෙ මං, භන්තෙ, අක්කොසිංසු , නාහං එතෙ ඛමාපෙමී’’ති. ‘‘තිස්ස මා එවං කරි, තවෙව දොසො, ඛමාපෙහි නෙ’’ති? ‘‘න ඛමාපෙමි, භන්තෙ’’ති. අථ සත්ථා ‘‘දුබ්බචො එස, භන්තෙ’’ති භික්ඛූහි වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව දුබ්බචො එස, පුබ්බෙපි එස දුබ්බචොයෙවා’’ති වත්වා ‘‘ඉදානි තාවස්ස, භන්තෙ, දුබ්බචභාවො අම්හෙහි ඤාතො, අතීතෙ එස කිං අකාසී’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, සුණාථා’’ති වත්වා අතීතමාහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බාරාණසිරඤ්ඤෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ දෙවිලො නාම තාපසො අට්ඨ මාසෙ හිමවන්තෙ වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය චත්තාරො මාසෙ නගරමුපනිස්සාය වසිතුකාමො හිමවන්තතො ආගන්ත්වා නගරද්වාරෙ දාරකෙ දිස්වා පුච්ඡි – ‘‘ඉමං නගරං සම්පත්තපබ්බජිතා කත්ථ වසන්තී’’ති? ‘‘කුම්භකාරසාලායං, භන්තෙ’’ති. තාපසො කුම්භකාරසාලං ගන්ත්වා ද්වාරෙ ඨත්වා ‘‘සචෙ තෙ භග්ගව අගරු, වසෙය්යාම එකරත්තිං සාලාය’’න්ති ආහ. කුම්භකාරො ‘‘මය්හං රත්තිං සාලායං කිච්චං නත්ථි, මහතී සාලා, යථාසුඛං වසථ, භන්තෙ’’ති සාලං නිය්යාදෙසි. තස්මිං පවිසිත්වා නිසින්නෙ අපරොපි නාරදො නාම තාපසො හිමවන්තතො ආගන්ත්වා කුම්භකාරං එකරත්තිවාසං යාචි. කුම්භකාරො ‘‘පඨමං ආගතො ඉමිනා සද්ධිං එකතො වසිතුකාමො භවෙය්ය වා නො වා, අත්තානං පරිමොචෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘සචෙ, භන්තෙ, පඨමං උපගතො රොචෙස්සති, තස්ස රුචියා වසථා’’ති ආහ. සො තමුපසඞ්කමිත්වා ‘‘සචෙ තෙ, ආචරිය අගරු, මයඤ්චෙත්ථ එකරත්තිං වසෙය්යාමා’’ති යාචි. ‘‘මහතී සාලා, පවිසිත්වා එකමන්තෙ වසාහී’’ති වුත්තෙ පවිසිත්වා පුරෙතරං පවිට්ඨස්ස දෙවිලස්ස අපරභාගෙ නිසීදි. උභොපි සාරණීයකථං කථෙත්වා නිපජ්ජිංසු.

සයනකාලෙ නාරදො දෙවිලස්ස නිපජ්ජනට්ඨානඤ්ච ද්වාරඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වා නිපජ්ජි. සො පන දෙවිලො නිපජ්ජමානො අත්තනො නිපජ්ජනට්ඨානෙ අනිපජ්ජිත්වා ද්වාරමජ්ඣෙ තිරියං නිපජ්ජි. නාරදො රත්තිං නික්ඛමන්තො තස්ස ජටාසු අක්කමි. ‘‘කො මං අක්කමී’’ති ච වුත්තෙ, ‘‘ආචරිය, අහ’’න්ති ආහ. ‘‘කූටජටිල, අරඤ්ඤතො ආගන්ත්වා මම ජටාසු අක්කමසී’’ති. ‘‘ආචරිය, තුම්හාකං ඉධ නිපන්නභාවං න ජානාමි, ඛමථ මෙ’’ති වත්වා තස්ස කන්දන්තස්සෙව බහි නික්ඛමි. ඉතරො ‘‘අයං පවිසන්තොපි මං අක්කමෙය්යා’’ති පරිවත්තෙත්වා පාදට්ඨානෙ සීසං කත්වා නිපජ්ජි. නාරදොපි පවිසන්තො ‘‘පඨමංපාහං ආචරියෙ අපරජ්ඣිං, ඉදානිස්ස පාදපස්සෙන පවිසිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ආගච්ඡන්තො ගීවාය අක්කමි. ‘‘කො එසො’’ති ච වුත්තෙ ‘‘අහං, ආචරියා’’ති වත්වා ‘‘කූටජටිල, පඨමං මම ජටාසු අක්කමිත්වා ඉදානි ගීවාය අක්කමසි, අභිසපිස්සාමි ත’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘ආචරිය, මය්හං දොසො නත්ථි, අහං තුම්හාකං එවං නිපන්නභාවං න ජානාමි, ‘පඨමම්පි මෙ අපරද්ධං, ඉදානි පාදපස්සෙන පවිසිස්සාමී’ති පවිට්ඨොම්හි, ඛමථ මෙ’’ති ආහ. ‘‘කූටජටිල, අභිසපිස්සාමි ත’’න්ති. ‘‘මා එවං කරිත්ථ ආචරියා’’ති. සො තස්ස වචනං අනාදියිත්වා –

‘‘සහස්සරංසී සතතෙජො, සූරියො තමවිනොදනො;

පාතොදයන්තෙ සූරියෙ, මුද්ධා තෙ ඵලතු සත්තධා’’ති. –

තං අභිසපි එව. නාරදො, ‘‘ආචරිය, මය්හං දොසො නත්ථීති මම වදන්තස්සෙව තුම්හෙ අභිසපථ, යස්ස දොසො අත්ථි, තස්ස මුද්ධා ඵලතු, මා නිද්දොසස්සා’’ති වත්වා –

‘‘සහස්සරංසී සතතෙජො, සූරියො තමවිනොදනො;

පාතොදයන්තෙ සූරියෙ, මුද්ධා තෙ ඵලතු සත්තධා’’ති. –

අභිසපි. සො පන මහානුභාවො අතීතෙ චත්තාලීස, අනාගතෙ චත්තාලීසාති අසීතිකප්පෙ අනුස්සරති. තස්මා ‘‘කස්ස නු ඛො උපරි අභිසපො පතිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘ආචරියස්සා’’ති ඤත්වා තස්මිං අනුකම්පං පටිච්ච ඉද්ධිබලෙන අරුණුග්ගමනං නිවාරෙති.

නාගරා අරුණෙ අනුග්ගච්ඡන්තෙ රාජද්වාරං ගන්ත්වා, ‘‘දෙව, තයි රජ්ජං කාරෙන්තෙ අරුණො න උට්ඨහති, අරුණං නො උට්ඨාපෙහී’’ති කන්දිංසු. රාජා අත්තනො කායකම්මාදීනි ඔලොකෙන්තො කිඤ්චි අයුත්තං අදිස්වා ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘පබ්බජිතානං විවාදෙන භවිතබ්බ’’න්ති පරිසඞ්කමානො ‘‘කච්චි ඉමස්මිං නගරෙ පබ්බජිතා අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘හිය්යො සායං කුම්භකාරසාලායං ආගතා අත්ථි දෙවා’’ති වුත්තෙ තංඛණඤ්ඤෙව රාජා උක්කාහි ධාරියමානාහි තත්ථ ගන්ත්වා නාරදං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො ආහ –

‘‘කම්මන්තා නප්පවත්තන්ති, ජම්බුදීපස්ස නාරද;

කෙන ලොකො තමොභූතො, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.

නාරදො සබ්බං තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා ඉමිනා කාරණෙන අහං ඉමිනා අභිසපිතො, අථාහං ‘‘මය්හං දොසො නත්ථි, යස්ස දොසො අත්ථි, තස්සෙව උපරි අභිසපො පතතූ’’ති වත්වා අභිසපිං. අභිසපිත්වා ච පන ‘‘කස්ස නු ඛො උපරි අභිසපො පතිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘සූරියුග්ගමනවෙලාය ආචරියස්ස මුද්ධා සත්තධා ඵලිස්සතී’’ති දිස්වා එතස්මිං අනුකම්පං පටිච්ච අරුණස්ස උග්ගමනං න දෙමීති. ‘‘කථං පන අස්ස, භන්තෙ, අන්තරායො න භවෙය්යා’’ති. ‘‘සචෙ මං ඛමාපෙය්ය, න භවෙය්යා’’ති. ‘‘තෙන හි ඛමාපෙහී’’ති වුත්තෙ ‘‘එසො, මහාරාජ, මං ජටාසු ච ගීවාය ච අක්කමි, නාහං එතං කූටජටිලං ඛමාපෙමී’’ති. ‘‘ඛමාපෙහි, භන්තෙ, මා එවං කරිත්ථා’’ති. ‘‘න ඛමාපෙමී’’ති. ‘‘මුද්ධා තෙ සත්තධා ඵලිස්සතී’’ති වුත්තෙපි න ඛමාපෙතියෙව. අථ නං රාජා ‘‘න ත්වං අත්තනො රුචියා ඛමාපෙස්සසී’’ති හත්ථපාදකුච්ඡිගීවාසු ගාහාපෙත්වා නාරදස්ස පාදමූලෙ ඔනමාපෙසි. නාරදොපි ‘‘උට්ඨෙහි, ආචරිය, ඛමාමි තෙ’’ති වත්වා, ‘‘මහාරාජ, නායං යථාමනෙන ඛමාපෙති, නගරස්ස අවිදූරෙ එකො සරො අත්ථි, තත්ථ නං සීසෙ මත්තිකාපිණ්ඩං කත්වා ගලප්පමාණෙ උදකෙ ඨපාපෙහී’’ති ආහ. රාජා තථා කාරෙසි. නාරදො දෙවිලං ආමන්තෙත්වා, ‘‘ආචරිය, මයා ඉද්ධියා විස්සට්ඨාය සූරියසන්තාපෙ උට්ඨහන්තෙ උදකෙ නිමුජ්ජිත්වා අඤ්ඤෙන ඨානෙන උත්තරිත්වා ගච්ඡෙය්යාසී’’ති ආහ. ‘‘තස්ස සූරියරංසීහි සංඵුට්ඨමත්තොව මත්තිකාපිණ්ඩො සත්තධා ඵලි, සො නිමුජ්ජිත්වා අඤ්ඤෙන ඨානෙන පලායී’’ති.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘තදා, භික්ඛවෙ, රාජා ආනන්දො අහොසි, දෙවිලො තිස්සො, නාරදො අහමෙවාති එවං තදාපෙස දුබ්බචොයෙවා’’ති වත්වා තිස්සත්ථෙරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘තිස්ස, භික්ඛුනො නාම ‘අසුකෙනාහං අක්කුට්ඨො, අසුකෙන පහටො, අසුකෙන ජිතො, අසුකො ඛො මෙ භණ්ඩං අහාසී’ති චින්තෙන්තස්ස වෙරං නාම න වූපසම්මති, එවං පන අනුපනය්හන්තස්සෙව උපසම්මතී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

3.

‘‘අක්කොච්ඡි මං අවධි මං, අජිනි මං අහාසි මෙ;

යෙ ච තං උපනය්හන්ති, වෙරං තෙසං න සම්මති.

4.

‘‘අක්කොච්ඡි මං අවධි මං, අජිනි මං අහාසි මෙ;

යෙ ච තං නුපනය්හන්ති, වෙරං තෙසූපසම්මතී’’ති.

තත්ථ අක්කොච්ඡීති අක්කොසි. අවධීති පහරි. අජිනීති කූටසක්ඛිඔතාරණෙන වා වාදපටිවාදෙන වා කරණුත්තරියකරණෙන වා අජෙසි. අහාසි මෙති මම සන්තකං පත්තාදීසු කිඤ්චිදෙව අවහරි. යෙ ච තන්ති යෙ කෙචි දෙවතා වා මනුස්සා වා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා තං ‘‘අක්කොච්ඡි ම’’න්තිආදිවත්ථුකං කොධං සකටධුරං විය නද්ධිනා පූතිමච්ඡාදීනි විය ච කුසාදීහි පුනප්පුනං වෙඨෙත්වා උපනය්හන්ති, තෙසං සකිං උප්පන්නං වෙරං න සම්මතීති වූපසම්මති. යෙ ච තං නුපනය්හන්තීති අසතියා අමනසිකාරවසෙන වා කම්මපච්චවෙක්ඛණාදිවසෙන වා යෙ තං අක්කොසාදිවත්ථුකං කොධං තයාපි කොචි නිද්දොසො පුරිමභවෙ අක්කුට්ඨො භවිස්සති, පහටො භවිස්සති, කූටසක්ඛිං ඔතාරෙත්වා ජිතො භවිස්සති, කස්සචි තෙ පසය්හ කිඤ්චි අච්ඡින්නං භවිස්සති, තස්මා නිද්දොසො හුත්වාපි අක්කොසාදීනි පාපුණාසීති එවං න උපනය්හන්ති. තෙසු පමාදෙන උප්පන්නම්පි වෙරං ඉමිනා අනුපනය්හනෙන නිරින්ධනො විය ජාතවෙදො වූපසම්මතීති.

දෙසනාපරියොසානෙ සතසහස්සභික්ඛූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. ධම්මදෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසි. දුබ්බචොපි සුබ්බචොයෙව ජාතොති.

තිස්සත්ථෙරවත්ථු තතියං.

4. කාළයක්ඛිනීවත්ථු

න හි වෙරෙනාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං වඤ්ඣිත්ථිං ආරබ්භ කථෙසි.

එකො කිර කුටුම්බිකපුත්තො පිතරි කාලකතෙ ඛෙත්තෙ ච ඝරෙ ච සබ්බකම්මානි අත්තනාව කරොන්තො මාතරං පටිජග්ගි. අථස්ස මාතා ‘‘කුමාරිකං තෙ, තාත, ආනෙස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘අම්ම , මා එවං වදෙථ, අහං යාවජීවං තුම්හෙ පටිජග්ගිස්සාමී’’ති. ‘‘තාත, ඛෙත්තෙ ච ඝරෙ ච කිච්චං ත්වමෙව කරොසි, තෙන මය්හං චිත්තසුඛං නාම න හොති, ආනෙස්සාමී’’ති. සො පුනප්පුනං පටික්ඛිපිත්වා තුණ්හී අහොසි. සා එකං කුලං ගන්තුකාමා ගෙහා නික්ඛමි. අථ නං පුත්තො ‘‘කතරං කුලං ගච්ඡථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අසුකකුලං නාමා’’ති වුත්තෙ තත්ථ ගමනං පටිසෙධෙත්වා අත්තනො අභිරුචිතං කුලං ආචික්ඛි. සා තත්ථ ගන්ත්වා කුමාරිකං වාරෙත්වා දිවසං වවත්ථපෙත්වා තං ආනෙත්වා තස්ස ඝරෙ අකාසි. සා වඤ්ඣා අහොසි. අථ නං මාතා, පුත්ත, ත්වං අත්තනො රුචියා කුමාරිකං ආණාපෙසි, සා ඉදානි වඤ්ඣා ජාතා, අපුත්තකඤ්ච නාම කුලං විනස්සති , පවෙණී න ඝටීයති, තෙන අඤ්ඤං තෙ කුමාරිකං ආනෙමීති. තෙන ‘‘අලං, අම්මා’’ති වුච්චමානාපි පුනප්පුනං කථෙසි. වඤ්ඣිත්ථී තං කථං සුත්වා ‘‘පුත්තා නාම මාතාපිතූනං වචනං අතික්කමිතුං න සක්කොන්ති, ඉදානි අඤ්ඤං විජායිනිං ඉත්ථිං ආනෙත්වා මං දාසිභොගෙන භුඤ්ජිස්සති. යංනූනාහං සයමෙව එකං කුමාරිකං ආනෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා එකං කුලං ගන්ත්වා තස්සත්ථාය කුමාරිකං වාරෙත්වා ‘‘කිං නාමෙතං, අම්ම, වදෙසී’’ති තෙහි පටික්ඛිත්තා ‘‘අහං වඤ්ඣා, අපුත්තකං නාම කුලං විනස්සති, තුම්හාකං පන ධීතා පුත්තං වා ධීතරං වා ලභිත්වා කුටුම්බිකස්ස සාමිනී භවිස්සති, මය්හං සාමිකස්ස නං දෙථා’’ති යාචිත්වා සම්පටිච්ඡාපෙත්වා ආනෙත්වා සාමිකස්ස ඝරෙ අකාසි.

අථස්සා එතදහොසි – ‘‘සචායං පුත්තං වා ධීතරං වා ලභිස්සති, අයමෙව කුටුම්බස්ස සාමිනී භවිස්සති. යථා දාරකං න ලභති, තථෙව නං කාතුං වට්ටතී’’ති. අථ නං සා ආහ – ‘‘අම්ම, යදා තෙ කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨාති, අථ මෙ ආරොචෙය්යාසී’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා ගබ්භෙ පතිට්ඨිතෙ තස්සා ආරොචෙසි. ඉතරිස්සා පන සා සයමෙව නිච්චං යාගුභත්තං දෙති, අථස්සා ආහාරෙනෙව සද්ධිං ගබ්භපාතනභෙසජ්ජමදාසි, ගබ්භො පති. දුතියම්පි ගබ්භෙ පතිට්ඨිතෙ ආරොචෙසි , ඉතරා දුතියම්පි තථෙව පාතෙසි. අථ නං පටිවිස්සකිත්ථියො පුච්ඡිංසු – ‘‘කච්චි තෙ සපත්ති අන්තරායං කරොතී’’ති? සා තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘අන්ධබාලෙ, කස්මා එවමකාසි, අයං තව ඉස්සරියභයෙන ගබ්භස්ස පාතනභෙසජ්ජං යොජෙත්වා දෙති, තෙන තෙ ගබ්භො පතති, මා පුන එවමකත්ථා’’ති වුත්තා තතියවාරෙ න කථෙසි. අථ සා ඉතරිස්සා උදරං දිස්වා ‘‘කස්මා මය්හං ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං න කථෙසී’’ති වත්වා ‘‘ත්වං මං ආනෙත්වා වඤ්චෙත්වා ද්වෙ වාරෙ ගබ්භං පාතෙසි, කිමත්ථං තුය්හං කථෙමී’’ති වුත්තෙ ‘‘නට්ඨා දානිම්හී’’ති චින්තෙත්වා තස්සා පමාදං ඔලොකෙන්තී පරිණතෙ ගබ්භෙ ඔකාසං ලභිත්වා භෙසජ්ජං යොජෙත්වා අදාසි. ගබ්භො පරිණතත්තා පතිතුං අසක්කොන්තො තිරියං නිපති, ඛරා වෙදනා උප්පජ්ජි, ජීවිතසංසයං පාපුණි. සා ‘‘නාසිතම්හි තයා, ත්වමෙව මං ආනෙත්වා ත්වමෙව තයොපි වාරෙ දාරකෙ නාසෙසි, ඉදානි අහම්පි නස්සාමි, ඉතො දානි චුතා යක්ඛිනී හුත්වා තව දාරකෙ ඛාදිතුං සමත්ථා හුත්වා නිබ්බත්තෙය්ය’’න්ති පත්ථනං පට්ඨපෙත්වා කාලං කත්වා තස්මිංයෙව ගෙහෙ මජ්ජාරී හුත්වා නිබ්බත්ති. ඉතරම්පි සාමිකො ගහෙත්වා ‘‘තයා මෙ කුලූපච්ඡෙදො කතො’’ති කප්පරජණ්ණුකාදීහි සුපොථිතං පොථෙසි. සා තෙනෙවාබාධෙන කාලං කත්වා තත්ථෙව කුක්කුටී හුත්වා නිබ්බත්තා.

කුක්කුටී න චිරස්සෙව අණ්ඩානි විජායි, මජ්ජාරී ආගන්ත්වා තානි අණ්ඩානි ඛාදි. දුතියම්පි තතියම්පි ඛාදියෙව. කුක්කුටී චින්තෙසි – ‘‘තයො වාරෙ මම අණ්ඩානි ඛාදිත්වා ඉදානි මම්පි ඛාදිතුකාමාසී’’ති. ‘‘ඉතො චුතා සපුත්තකං තං ඛාදිතුං ලභෙය්ය’’න්ති පත්ථනං කත්වා තතො චුතා අරඤ්ඤෙ දීපිනී හුත්වා නිබ්බත්ති. ඉතරා මිගී හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්සා විජාතකාලෙ දීපිනී ආගන්ත්වා තයො වාරෙ පුත්තකෙ ඛාදි. මිගී මරණකාලෙ ‘‘අයං මෙ තික්ඛත්තුං පුත්තකෙ ඛාදිත්වා ඉදානි මම්පි ඛාදිස්සති, ඉතො දානි චුතා එතං සපුත්තකං ඛාදිතුං ලභෙය්ය’’න්ති පත්ථනං කත්වා ඉතො චුතා යක්ඛිනී හුත්වා නිබ්බත්ති. දීපිනීපි තථෙව තතො චුතා සාවත්ථියං කුලධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති, සා වුද්ධිප්පත්තා ද්වාරගාමකෙ පතිකුලං අගමාසි, අපරභාගෙ ච පුත්තං විජායි. යක්ඛිනීපි තස්සා පියසහායිකාවණ්ණෙන ආගන්ත්වා ‘‘කුහිං මෙ සහායිකා’’ති ‘‘අන්තොගබ්භෙ විජාතා’’ති වුත්තෙ ‘‘පුත්තං නු ඛො විජාතා, උදාහු ධීතරන්ති පස්සිස්සාමි න’’න්ති ගබ්භං පවිසිත්වා පස්සන්තී විය දාරකං ගහෙත්වා ඛාදිත්වා ගතා. පුන දුතියවාරෙපි තථෙව ඛාදි. තතියවාරෙ ඉතරා ගරුභාරා හුත්වා සාමිකං ආමන්තෙත්වා, ‘‘සාමි, ඉමස්මිං ඨානෙ එකා යක්ඛිනී මම ද්වෙ පුත්තෙ ඛාදිත්වා ගතා, ඉදානි මම කුලගෙහං ගන්ත්වා විජායිස්සාමී’’ති කුලගෙහං ගන්ත්වා විජායි.

තදා සා යක්ඛිනී උදකවාරං ගතා හොති. වෙස්සවණස්ස හි යක්ඛිනියො වාරෙන අනොතත්තදහතො සීසපරම්පරාය උදකමාහරන්ති. තා චතුමාසච්චයෙනපි පඤ්චමාසච්චයෙනපි මුච්චන්ති. අපරා යක්ඛිනියො කිලන්තකායා ජීවිතක්ඛයම්පි පාපුණන්ති. සා පන උදකවාරතො මුත්තමත්තාව වෙගෙන තං ඝරං ගන්ත්වා ‘‘කුහිං මෙ සහායිකා’’ති පුච්ඡි. ‘‘කුහිං නං පස්සිස්සසි, තස්සා ඉමස්මිං ඨානෙ ජාතජාතදාරකෙ යක්ඛිනී ආගන්ත්වා ඛාදති, තස්මා කුලගෙහං ගතා’’ති. සා ‘‘යත්ථ වා තත්ථ වා ගච්ඡතු, න මෙ මුච්චිස්සතී’’ති වෙරවෙගසමුස්සාහිතමානසා නගරාභිමුඛී පක්ඛන්දි. ඉතරාපි නාමග්ගහණදිවසෙ නං දාරකං න්හාපෙත්වා නාමං කත්වා, ‘‘සාමි, ඉදානි සකඝරං ගච්ඡාමා’’ති පුත්තමාදාය සාමිකෙන සද්ධිං විහාරමජ්ඣෙ ගතමග්ගෙන ගච්ඡන්තී පුත්තං සාමිකස්ස දත්වා විහාරපොක්ඛරණියා න්හාත්වා සාමිකෙ න්හායන්තෙ උත්තරිත්වා පුත්තස්ස ථඤ්ඤං පායමානා ඨිතා යක්ඛිනිං ආගච්ඡන්තිං දිස්වා සඤ්ජානිත්වා, ‘‘සාමි, වෙගෙන එහි, අයං සා යක්ඛිනී, වෙගෙන එහි, අයං සා යක්ඛිනී’’ති උච්චාසද්දං කත්වා යාව තස්ස ආගමනං සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තී නිවත්තෙත්වා අන්තොවිහාරාභිමුඛී පක්ඛන්දි.

තස්මිං සමයෙ සත්ථා පරිසමජ්ඣෙ ධම්මං දෙසෙසි. සා පුත්තං තථාගතස්ස පාදපිට්ඨෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ‘‘තුම්හාකං මයා එස දින්නො, පුත්තස්ස මෙ ජීවිතං දෙථා’’ති ආහ. ද්වාරකොට්ඨකෙ අධිවත්ථො සුමනදෙවො නාම යක්ඛිනියා අන්තො පවිසිතුං නාදාසි. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරං ආමන්තෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, ආනන්ද, තං යක්ඛිනිං පක්කොසාහී’’ති ආහ. ථෙරො පක්කොසි. ඉතරා ‘‘අයං, භන්තෙ, ආගච්ඡතී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘එතු, මා සද්දමකාසී’’ති වත්වා තං ආගන්ත්වා ඨිතං ‘‘කස්මා එවං කරොසි, සචෙ තුම්හෙ මාදිසස්ස බුද්ධස්ස සම්මුඛීභාවං නාගමිස්සථ, අහිනකුලානං විය අච්ඡඵන්දනානං විය කාකොලූකානං විය ච කප්පට්ඨිතිකං වො වෙරං අභවිස්ස , කස්මා වෙරං පටිවෙරං කරොථ. වෙරඤ්හි අවෙරෙන උපසම්මති, නො වෙරෙනා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

5.

‘‘න හි වෙරෙන වෙරානි, සම්මන්තීධ කුදාචනං;

අවෙරෙන ච සම්මන්ති, එස ධම්මො සනන්තනො’’ති.

තත්ථ න හි වෙරෙනාති යථා හි ඛෙළසිඞ්ඝාණිකාදීහි අසුචීහි මක්ඛිතං ඨානං තෙහෙව අසුචීහි ධොවන්තා සුද්ධං නිග්ගන්ධං කාතුං න සක්කොන්ති, අථ ඛො තං ඨානං භිය්යොසොමත්තාය අසුද්ධතරඤ්චෙව දුග්ගන්ධතරඤ්ච හොති; එවමෙව අක්කොසන්තං පච්චක්කොසන්තො පහරන්තං පටිපහරන්තො වෙරෙන වෙරං වූපසමෙතුං න සක්කොති, අථ ඛො භිය්යො භිය්යො වෙරමෙව කරොති. ඉති වෙරානි නාම වෙරෙන කිස්මිඤ්චි කාලෙ න සම්මන්ති, අථ ඛො වඩ්ඪන්තියෙව. අවෙරෙන ච සම්මන්තීති යථා පන තානි ඛෙළාදීනි අසුචීනි විප්පසන්නෙන උදකෙන ධොවියමානානි නස්සන්ති, තං ඨානං සුද්ධං හොති සුගන්ධං; එවමෙව අවෙරෙන ඛන්තිමෙත්තොදකෙන යොනිසො මනසිකාරෙන පච්චවෙක්ඛණෙන වෙරානි වූපසම්මන්ති පටිප්පස්සම්භන්ති අභාවං ගච්ඡන්ති. එස ධම්මො සනන්තනොති එස අවෙරෙන වෙරූපසමනසඞ්ඛාතො පොරාණකො ධම්මො; සබ්බෙසං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවානං ගතමග්ගොති.

ගාථාපරියොසානෙ යක්ඛිනී සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. සම්පත්තපරිසායපි ධම්මදෙසනා සාත්ථිකා අහොසි.

සත්ථා තං ඉත්ථිං ආහ – ‘‘එතිස්සා තව පුත්තං දෙහී’’ති. ‘‘භායාමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘මා භායි, නත්ථි තෙ එතං නිස්සාය පරිපන්ථො’’ති ආහ. සා තස්සා පුත්තමදාසි. සා තං චුම්බිත්වා ආලිඞ්ගෙත්වා පුන මාතුයෙව දත්වා රොදිතුං ආරභි. අථ නං සත්ථා ‘‘කිමෙත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘භන්තෙ, අහං පුබ්බෙ යථා වා තථා වා ජීවිකං කප්පෙන්තීපි කුච්ඡිපූරං නාලත්ථං, ඉදානි කථං ජීවිස්සාමී’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘මා චින්තයී’’ති සමස්සාසෙත්වා තං ඉත්ථිමාහ – ‘‘ඉමං නෙත්වා අත්තනො ගෙහෙ නිවාසාපෙත්වා අග්ගයාගුභත්තෙහි පටිජග්ගාහී’’ති. සා තං නෙත්වා පිට්ඨිවංසෙ පතිට්ඨාපෙත්වා අග්ගයාගුභත්තෙහි පටිජග්ගි, තස්සා වීහිපහරණකාලෙ මුසලග්ගෙන මුද්ධං පහරන්තං විය උපට්ඨාසි. සා සහායිකං ආමන්තෙත්වා ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ වසිතුං න සක්කොමි, අඤ්ඤත්ථ මං පතිට්ඨාපෙහී’’ති වත්වා මුසලසාලාය උදකචාටියං උද්ධනෙ නිබ්බකොසෙ සඞ්කාරකූටෙ ගාමද්වාරෙ චාති එතෙසු ඨානෙසු පතිට්ඨාපිතාපි ඉධ මෙ මුසලෙන සීසං භින්දන්තං විය උපට්ඨාති, ඉධ දාරකා උච්ඡිට්ඨොදකං ඔතාරෙන්ති, ඉධ සුනඛා නිපජ්ජන්ති, ඉධ දාරකා අසුචිං කරොන්ති, ඉධ කචවරං ඡඩ්ඩෙන්ති, ඉධ ගාමදාරකා ලක්ඛයොග්ගං කරොන්තීති සබ්බානි තානි පටික්ඛිපි. අථ නං බහිගාමෙ විවිත්තොකාසෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තත්ථ තස්සා අග්ගයාගුභත්තාදීනි හරිත්වා පටිජග්ගි. සා යක්ඛිනී එවං චින්තෙසි – ‘‘අයං මෙ සහායිකා ඉදානි බහූපකාරා, හන්දාහං කිඤ්චි පටිගුණං කරොමී’’ති. සා ‘‘ඉමස්මිං සංවච්ඡරෙ සුබ්බුට්ඨිකා භවිස්සති, ථලට්ඨානෙ සස්සං කරොහි, ඉමස්මිං සංවච්ඡරෙ දුබ්බුට්ඨිකා භවිස්සති, නින්නට්ඨානෙයෙව සස්සං කරොහී’’ති සහායිකාය ආරොචෙති. සෙසජනෙහි කතසස්සං අතිඋදකෙන වා අනොදකෙන වා නස්සති, තස්සා අතිවිය සම්පජ්ජති. අථ නං සෙසජනා, ‘‘අම්ම, තයා කතසස්සං නෙව අච්චොදකෙන, න අනුදකෙන නස්සති, සුබ්බුට්ඨිදුබ්බුට්ඨිභාවං ඤත්වා කම්මං කරොසි, කිං නු ඛො එත’’න්ති පුච්ඡිංසු. ‘‘අම්හාකං සහායිකා යක්ඛිනී සුබ්බුට්ඨිදුබ්බුට්ඨිභාවං ආචික්ඛති, මයං තස්සා වචනෙන ථලෙසු නින්නෙසු සස්සානි කරොම, තෙන නො සම්පජ්ජති. කිං න පස්සථ? නිබද්ධං අම්හාකං ගෙහතො යාගුභත්තාදීනි හරියමානානි, තානි එතිස්සා හරීයන්ති, තුම්හෙපි එතිස්සා අග්ගයාගුභත්තාදීනි හරථ, තුම්හාකම්පි කම්මන්තෙ ඔලොකෙස්සතී’’ති. අථස්සා සකලනගරවාසිනො සක්කාරං කරිංසු. සාපි තතො පට්ඨාය සබ්බෙසං කම්මන්තෙ ඔලොකෙන්තී ලාභග්ගප්පත්තා අහොසි මහාපරිවාරා. සා අපරභාගෙ අට්ඨ සලාකභත්තානි පට්ඨපෙසි. තානි යාවජ්ජකාලා දීයන්තියෙවාති.

කාළයක්ඛිනීවත්ථු චතුත්ථං.

5. කොසම්බකවත්ථු

පරෙච න විජානන්තීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසම්බකෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

කොසම්බියඤ්හි ඝොසිතාරාමෙ පඤ්චසතපඤ්චසතපරිවාරා ද්වෙ භික්ඛූ විහරිංසු විනයධරො ච ධම්මකථිකො ච. තෙසු ධම්මකථිකො එකදිවසං සරීරවලඤ්ජං කත්වා උදකකොට්ඨකෙ ආචමනඋදකාවසෙසං භාජනෙ ඨපෙත්වාව නික්ඛමි. පච්ඡා විනයධරො තත්ථ පවිට්ඨො තං උදකං දිස්වා නික්ඛමිත්වා ඉතරං පුච්ඡි, ‘‘ආවුසො, තයා උදකං ඨපිත’’න්ති? ‘‘ආම, ආවුසො’’ති. ‘‘කිං පනෙත්ථ ආපත්තිභාවං න ජානාසී’’ති? ‘‘ආම, න ජානාමී’’ති. ‘‘හොති, ආවුසො, එත්ථ ආපත්තී’’ති. ‘‘තෙන හි පටිකරිස්සාමි න’’න්ති. ‘‘සචෙ පන තෙ, ආවුසො, අසඤ්චිච්ච අස්සතියා කතං, නත්ථි ආපත්තී’’ති. සො තස්සා ආපත්තියා අනාපත්තිදිට්ඨි අහොසි. විනයධරොපි අත්තනො නිස්සිතකානං ‘‘අයං ධම්මකථිකො ආපත්තිං ආපජ්ජමානොපි න ජානාතී’’ති ආරොචෙසි. තෙ තස්ස නිස්සිතකෙ දිස්වා ‘‘තුම්හාකං උපජ්ඣායො ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වාපි ආපත්තිභාවං න ජානාතී’’ති ආහංසු. තෙ ගන්ත්වා අත්තනො උපජ්ඣායස්ස ආරොචෙසුං. සො එවමාහ – ‘‘අයං විනයධරො පුබ්බෙ අනාපත්තීති වත්වා ඉදානි ආපත්තීති වදති, මුසාවාදී එසො’’ති. තෙ ගන්ත්වා ‘‘තුම්හාකං උපජ්ඣායො මුසාවාදී’’ති ආහංසු. තෙ එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහං වඩ්ඪයිංසු. කතො විනයධරො ඔකාසං ලභිත්වා ධම්මකථිකස්ස ආපත්තියා අදස්සනෙ උක්ඛෙපනීයකම්මමකාසි. තතො පට්ඨාය තෙසං පච්චයදායකා උපට්ඨාකාපි ද්වෙ කොට්ඨාසා අහෙසුං, ඔවාදපටිග්ගාහකා භික්ඛුනියොපි ආරක්ඛදෙවතාපි තාසං සන්දිට්ඨසම්භත්තා ආකාසට්ඨදෙවතාපීති යාව බ්රහ්මලොකා සබ්බෙපි පුථුජ්ජනා ද්වෙ පක්ඛා අහෙසුං. චාතුමහාරාජිකං ආදිං කත්වා යාව අකනිට්ඨභාවනා පන එකනින්නාදං කොලාහලං අගමාසි.

අථෙකො අඤ්ඤතරො භික්ඛු තථාගතමුපසඞ්කමිත්වා උක්ඛෙපකානං විනයධරඅන්තෙවාසිකානං ‘‘ධම්මිකෙනෙවායං විනයකම්මෙන උක්ඛිත්තො’’ති ලද්ධිඤ්ච, උක්ඛිත්තානුවත්තකානං ධම්මකථිකඅන්තෙවාසිකානං පන ‘‘අධම්මිකෙනෙව කම්මෙන උක්ඛිත්තො’’ති ලද්ධිඤ්ච, උක්ඛෙපකෙහි වාරියමානානම්පි ච තෙසං තං අනුපරිවාරෙත්වා විචරණභාවඤ්ච ආරොචෙසි භගවා ‘‘සමග්ගා කිර හොන්තූ’’ති ද්වෙ වාරෙ පෙසෙත්වා ‘‘න ඉච්ඡන්ති, භන්තෙ, සමග්ගා භවිතු’’න්ති සුත්වා තතියවාරෙ ‘‘භින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො, භින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො’’ති තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා උක්ඛෙපකානං උක්ඛෙපනෙ, ඉතරෙසඤ්ච ආපත්තියා අදස්සනෙ ආදීනවං කථෙත්වා පුන තෙසං තත්ථෙව එකසීමායං උපොසථාදීනි අනුජානිත්වා භත්තග්ගාදීසු භණ්ඩනජාතානං ‘‘ආසනන්තරිකාය නිසීදිතබ්බ’’න්ති (මහාව. 456) භත්තග්ගෙ වත්තං පඤ්ඤාපෙත්වා ‘‘ඉදානිපි භණ්ඩනජාතාව විහරන්තී’’ති සුත්වා තත්ථ ගන්ත්වා ‘‘අලං, භික්ඛවෙ, මා භණ්ඩන’’න්තිආදීනි වත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, භණ්ඩනකලහවිග්ගහවිවාදා නාමෙතෙ අනත්ථකාරකා. කලහං නිස්සාය හි ලටුකිකාපි සකුණිකා හත්ථිනාගං ජීවිතක්ඛයං පාපෙසී’’ති ලටුකිකජාතකං (ජා. 1.5.39 ආදයො) කථෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, සමග්ගා හොථ, මා විවදථ. විවාදං නිස්සාය හි අනෙකසතසහස්සා වට්ටකාපි ජීවිතක්ඛයං පත්තා’’ති වට්ටකජාතකං (ජා. 1.1.118) කථෙසි. එවම්පි තෙසු භගවතො වචනං අනාදියන්තෙසු අඤ්ඤතරෙන ධම්මවාදිනා තථාගතස්ස විහෙසං අනිච්ඡන්තෙන ‘‘ආගමෙතු, භන්තෙ භගවා, ධම්මසාමි, අප්පොස්සුක්කො, භන්තෙ භගවා, දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරමනුයුත්තො විහරතු, මයමෙව තෙන භණ්ඩනෙන කලහෙන විග්ගහෙන විවාදෙන පඤ්ඤායිස්සාමා’’ති (මහාව. 457; ම. නි. 3.236) වුත්තෙ අතීතං ආහරි –

භූතපුබ්බං, භික්ඛවෙ, බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො නාම කාසිරාජා අහොසි. බ්රහ්මදත්තෙන දීඝීතිස්ස කොසලරඤ්ඤො රජ්ජං අච්ඡින්දිත්වා අඤ්ඤාතකවෙසෙන වසන්තස්ස පිතුනො මාරිතභාවඤ්චෙව දීඝාවුකුමාරෙන අත්තනො ජීවිතෙ දින්නෙ තතො පට්ඨාය තෙසං සමග්ගභාවඤ්ච කථෙත්වා ‘‘තෙසඤ්හි නාම, භික්ඛවෙ, රාජූනං ආදින්නදණ්ඩානං ආදින්නසත්ථානං එවරූපං ඛන්තිසොරච්චං භවිස්සති. ඉධ ඛො තං, භික්ඛවෙ, සොභෙථ, යං තුම්හෙ එවං ස්වාඛාතෙ ධම්මවිනයෙ පබ්බජිතා සමානා ඛමා ච භවෙය්යාථ සොරතා චා’’ති ඔවදිත්වාපි නෙව තෙ සමග්ගෙ කාතුං අසක්ඛි. සො තාය ආකිණ්ණවිහාරතාය උක්කණ්ඨිතො ‘‘අහං ඛො ඉදානි ආකිණ්ණො දුක්ඛං විහරාමි, ඉමෙ ච භික්ඛූ මම වචනං න කරොන්ති. යංනූනාහං එකකොව ගණම්හා වූපකට්ඨො විහරෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා කොසම්බියං පිණ්ඩාය චරිත්වා අනපලොකෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං එකකොව අත්තනො පත්තචීවරමාදාය බාලකලොණකගාමං ගන්ත්වා තත්ථ භගුත්ථෙරස්ස එකචාරිකවත්තං කථෙත්වා පාචිනවංසමිගදායෙ තිණ්ණං කුලපුත්තානං සාමග්ගියානිසංසං කථෙත්වා යෙන පාලිලෙය්යකං අත්ථි, තදවසරි. තත්ර සුදං භගවා පාලිලෙය්යකං උපනිස්සාය රක්ඛිතවනසණ්ඩෙ භද්දසාලමූලෙ පාලිලෙය්යකෙන හත්ථිනා උපට්ඨියමානො ඵාසුකං වස්සාවාසං වසි.

කොසම්බිවාසිනොපි ඛො උපාසකා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං අපස්සන්තා ‘‘කුහිං, භන්තෙ, සත්ථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පාලිලෙය්යකවනසණ්ඩං ගතො’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘අම්හෙ සමග්ගෙ කාතුං වායමි, මයං පන න සමග්ගා අහුම්හා’’ති. ‘‘කිං, භන්තෙ, තුම්හෙ සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තස්මිං සාමග්ගිං කරොන්තෙ සමග්ගා නාහුවත්ථා’’ති? ‘‘එවමාවුසො’’ති. ‘‘මනුස්සා ඉමෙ සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තස්මිං සාමග්ගිං කරොන්තෙපි සමග්ගා න ජාතා, මයං ඉමෙ නිස්සාය සත්ථාරං දට්ඨුං න ලභිම්හා, ඉමෙසං නෙව ආසනං දස්සාම, න අභිවාදනාදීනි කරිස්සාමා’’ති තතො පට්ඨාය තෙසං සාමීචිමත්තම්පි න කරිංසු. තෙ අප්පාහාරතාය සුස්සමානා කතිපාහෙනෙව උජුකා හුත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං අච්චයං දෙසෙත්වා ඛමාපෙත්වා ‘‘උපාසකා මයං සමග්ගා ජාතා, තුම්හෙපි නො පුරිමසදිසා හොථා’’ති ආහංසු. ‘‘ඛමාපිතො පන වො, භන්තෙ, සත්ථා’’ති. ‘‘න ඛමාපිතො, ආවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි සත්ථාරං ඛමාපෙථ, සත්ථු ඛමාපිතකාලෙ මයම්පි තුම්හාකං පුරිමසදිසා භවිස්සාමා’’ති. තෙ අන්තොවස්සභාවෙන සත්ථු සන්තිකං ගන්තුං අවිසහන්තා දුක්ඛෙන තං අන්තොවස්සං වීතිනාමෙසුං. සත්ථා පන තෙන හත්ථිනා උපට්ඨියමානො සුඛං වසි. සොපි හි හත්ථිනාගො ගණං පහාය ඵාසුවිහාරත්ථායෙව තං වනසණ්ඩං පාවිසි.

යථාහ – ‘‘අහං ඛො ආකිණ්ණො විහරාමි හත්ථීහි හත්ථීනීහි හත්ථිකලභෙහි හත්ථිච්ඡාපෙහි, ඡින්නග්ගානි චෙව තිණානි ඛාදාමි, ඔභග්ගොභග්ගඤ්ච මෙ සාඛාභඞ්ගං ඛාදන්ති, ආවිලානි ච පානීයානි පිවාමි, ඔගාහා චස්ස මෙ උත්තිණ්ණස්ස හත්ථිනියො කායං උපනිඝංසන්තියො ගච්ඡන්ති, යංනූනාහං එකොව ගණම්හා වූපකට්ඨො විහරෙය්ය’’න්ති (මහාව. 467; උදා. 35). අථ ඛො සො හත්ථිනාගො යූථා අපක්කම්ම යෙන පාලිලෙය්යකං රක්ඛිතවනසණ්ඩං භද්දසාලමූලං, යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා පන භගවන්තං වන්දිත්වා ඔලොකෙන්තො අඤ්ඤං කිඤ්චි අදිස්වා භද්දසාලමූලං පාදෙනෙව පහරන්තො තච්ඡෙත්වා සොණ්ඩාය සාඛං ගහෙත්වා සම්මජ්ජි. තතො පට්ඨාය සොණ්ඩාය ඝටං ගහෙත්වා පානීයං පරිභොජනීයං උපට්ඨාපෙති, උණ්හොදකෙන අත්ථෙ සති උණ්හොදකං පටියාදෙති. කථං? හත්ථෙන කට්ඨානි ඝංසිත්වා අග්ගිං සම්පාදෙති, තත්ථ දාරූනි පක්ඛිපන්තො අග්ගිං ජාලෙත්වා තත්ථ පාසාණෙ පක්ඛිපිත්වා පචිත්වා දාරුදණ්ඩකෙන පවට්ටෙත්වා පරිච්ඡින්නාය ඛුද්දකසොණ්ඩිකාය ඛිපති, තතො හත්ථං ඔතාරෙත්වා උදකස්ස තත්තභාවං ජානිත්වා ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දති. සත්ථා ‘‘උදකං තෙ තාපිතං පාලිලෙය්යකා’’ති වත්වා තත්ථ ගන්ත්වා න්හායති . අථස්ස නානාවිධානි ඵලානි ආහරිත්වා දෙති. යදා පන සත්ථා ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති, තදා සත්ථු පත්තචීවරමාදාය කුම්භෙ පතිට්ඨපෙත්වා සත්ථාරා සද්ධිංයෙව ගච්ඡති. සත්ථා ගාමූපචාරං පත්වා ‘‘පාලිලෙය්යක ඉතො පට්ඨාය තයා ගන්තුං න සක්කා, ආහාර මෙ පත්තචීවර’’න්ති ආහරාපෙත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පාවිසි. සොපි යාව සත්ථු නික්ඛමනා තත්ථෙව ඨත්වා ආගමනකාලෙ පච්චුග්ගමනං කත්වා පුරිමනයෙනෙව පත්තචීවරං ගහෙත්වා වසනට්ඨානෙ ඔතාරෙත්වා වත්තං දස්සෙත්වා සාඛාය බීජති, රත්තිං වාළමිගපරිපන්ථනිවාරණත්ථං මහන්තං දණ්ඩං සොණ්ඩාය ගහෙත්වා ‘‘සත්ථාරං රක්ඛිස්සාමී’’ති යාව අරුණුග්ගමනා වනසණ්ඩස්ස අන්තරන්තරෙන විචරති, තතො පට්ඨායයෙව කිර සො වනසණ්ඩො පාලිලෙය්යකරක්ඛිතවනසණ්ඩො නාම ජාතො. අරුණෙ උග්ගතෙ මුඛොදකදානං ආදිං කත්වා තෙනෙවූපායෙන සබ්බවත්තානි කරොති.

අථෙකො මක්කටො තං හත්ථිං උට්ඨාය සමුට්ඨාය දිවසෙ දිවසෙ තථාගතස්ස ආභිසමාචාරිකං කරොන්තං දිස්වා ‘‘අහම්පි කිඤ්චිදෙව කරිස්සාමී’’ති විචරන්තො එකදිවසං නිම්මක්ඛිකං දණ්ඩකමධුං දිස්වා දණ්ඩකං භඤ්ජිත්වා දණ්ඩකෙනෙව සද්ධිං මධුපටලං සත්ථු සන්තිකං ආහරිත්වා කදලිපත්තං ඡින්දිත්වා තත්ථ ඨපෙත්වා අදාසි . සත්ථා ගණ්හි. මක්කටො ‘‘කරිස්සති නු ඛො පරිභොගං න කරිස්සතී’’ති ඔලොකෙන්තො ගහෙත්වා නිසින්නං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො’’ති චින්තෙත්වා දණ්ඩකොටියං ගහෙත්වා පරිවත්තෙත්වා උපධාරෙන්තො අණ්ඩකානි දිස්වා තානි සණිකං අපනෙත්වා පුන අදාසි. සත්ථා පරිභොගමකාසි. සො තුට්ඨමානසො තං තං සාඛං ගහෙත්වා නච්චන්තොව අට්ඨාසි. අථස්ස ගහිතසාඛාපි අක්කන්තසාඛාපි භිජ්ජිංසු. සො එකස්මිං ඛාණුමත්ථකෙ පතිත්වා නිවිට්ඨගත්තො සත්ථරි පසන්නෙනෙව චිත්තෙන කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ තිංසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්ති, අච්ඡරාසහස්සපරිවාරො මක්කටදෙවපුත්තො නාම අහොසි.

තථාගතස්ස තත්ථ හත්ථිනාගෙන උපට්ඨියමානස්ස වසනභාවො සකලජම්බුදීපෙ පාකටො අහොසි. සාවත්ථිනගරතො ‘‘අනාථපිණ්ඩිකො විසාඛා ච මහාඋපාසිකා’’තිඑවමාදීනි මහාකුලානි ආනන්දත්ථෙරස්ස සාසනං පහිණිංසු ‘‘සත්ථාරං නො, භන්තෙ, දස්සෙථා’’ති. දිසාවාසිනොපි පඤ්චසතා භික්ඛූ වුට්ඨවස්සා ආනන්දත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘චිරස්සුතා නො, ආවුසො ආනන්ද, භගවතො සම්මුඛා ධම්මී කථා, සාධු මයං, ආවුසො ආනන්ද, ලභෙය්යාම භගවතො සම්මුඛා ධම්මිං කථං සවනායා’’ති යාචිංසු. ථෙරො තෙ භික්ඛූ ආදාය තත්ථ ගන්ත්වා ‘‘තෙමාසං එකවිහාරිනො තථාගතස්ස සන්තිකං එත්තකෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං උපසඞ්කමිතුං අයුත්ත’’න්ති චින්තෙත්වා තෙ භික්ඛූ බහි ඨපෙත්වා එකකොව සත්ථාරං උපසඞ්කමි. පාලිලෙය්යකො තං දිස්වා දණ්ඩමාදාය පක්ඛන්දි. සත්ථා ඔලොකෙත්වා අපෙහි ‘‘අපෙහි පාලිලෙය්යක, මා නිවාරයි, බුද්ධුපට්ඨාකො එසො’’ති ආහ. සො තත්ථෙව දණ්ඩං ඡඩ්ඩෙත්වා පත්තචීවරපටිග්ගහණං ආපුච්ඡි. ථෙරො නාදාසි. නාගො ‘‘සචෙ උග්ගහිතවත්තො භවිස්සති, සත්ථු නිසීදනපාසාණඵලකෙ අත්තනො පරික්ඛාරං න ඨපෙස්සතී’’ති චින්තෙසි. ථෙරො පත්තචීවරං භූමියං ඨපෙසි. වත්තසම්පන්නා හි ගරූනං ආසනෙ වා සයනෙ වා අත්තනො පරික්ඛාරං න ඨපෙන්ති.

ථෙරො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. සත්ථා ‘‘ආනන්ද, එකොව ආගතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා පඤ්චසතෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං ආගතභාවං සුත්වා ‘‘කහං පනෙතෙ’’ති වත්වා ‘‘තුම්හාකං චිත්තං අජානන්තො බහි ඨපෙත්වා ආගතොම්හී’’ති වුත්තෙ ‘‘පක්කොසාහි නෙ’’ති ආහ. ථෙරො තථා අකාසි. තෙ භික්ඛූ ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. සත්ථා තෙහි සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා තෙහි භික්ඛූහි, ‘‘භන්තෙ භගවා, හි බුද්ධසුඛුමාලො චෙව ඛත්තියසුඛුමාලො ච, තුම්හෙහි තෙමාසං එකකෙහි තිට්ඨන්තෙහි නිසීදන්තෙහි ච දුක්කරං කතං, වත්තපටිවත්තකාරකොපි මුඛොදකාදිදායකොපි නාහොසි මඤ්ඤෙ’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, පාලිලෙය්යකහත්ථිනා මම සබ්බකිච්චානි කතානි. එවරූපඤ්හි සහායං ලභන්තෙන එකතොව වසිතුං යුත්තං, අලභන්තස්ස එකචාරිකභාවොව සෙය්යො’’ති වත්වා ඉමා නාගවග්ගෙ තිස්සො ගාථා අභාසි –

‘‘සචෙ ලභෙථ නිපකං සහායං,

සද්ධිංචරං සාධුවිහාරි ධීරං;

අභිභුය්ය සබ්බානි පරිස්සයානි,

චරෙය්ය තෙනත්තමනො සතීමා.

‘‘නො චෙ ලභෙථ නිපකං සහායං,

සද්ධිංචරං සාධුවිහාරි ධීරං;

රාජාව රට්ඨං විජිතං පහාය,

එකො චරෙ මාතඞ්ගරඤ්ඤෙව නාගො.

‘‘එකස්ස චරිතං සෙය්යො,

නත්ථි බාලෙ සහායතා;

එකො චරෙ න ච පාපානි කයිරා,

අප්පොස්සුක්කො මාතඞ්ගරඤ්ඤෙව නාගො’’ති. (මහාව. 464; ම. නි. 3.237; ධ. ප. 328-330; සු. නි. 45-46);

ගාථාපරියොසානෙ පඤ්චසතාපි තෙ භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු. ආනන්දත්ථෙරොපි අනාථපිණ්ඩිකාදීහි පෙසිතසාසනං ආරොචෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, අනාථපිණ්ඩිකප්පමුඛා තෙ පඤ්ච අරියසාවකකොටියො තුම්හාකං ආගමනං පච්චාසීසන්තී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘තෙන හි ගණ්හාහි පත්තචීවර’’න්ති පත්තචීවරං ගාහාපෙත්වා නික්ඛමි. නාගො ගන්ත්වා ගතමග්ගෙ තිරියං අට්ඨාසි. ‘‘කිං කරොති, භන්තෙ, නාගො’’ති? ‘‘තුම්හාකං, භික්ඛවෙ, භික්ඛං දාතුං පච්චාසීසති, දීඝරත්තං ඛො පනායං මය්හං උපකාරකො, නාස්ස චිත්තං කොපෙතුං වට්ටති, නිවත්තථ, භික්ඛවෙ’’ති සත්ථා භික්ඛූ ගහෙත්වා නිවත්ති. හත්ථීපි වනසණ්ඩං පවිසිත්වා පනසකදලිඵලාදීනි නානාඵලානි සංහරිත්වා රාසිං කත්වා පුනදිවසෙ භික්ඛූනං අදාසි. පඤ්චසතා භික්ඛූ සබ්බානි ඛෙපෙතුං නාසක්ඛිංසු. භත්තකිච්චපරියොසානෙ සත්ථා පත්තචීවරං ගාහෙත්වා නික්ඛමි. නාගො භික්ඛූනං අන්තරන්තරෙන ගන්ත්වා සත්ථු පුරතො තිරියං අට්ඨාසි. ‘‘කිං කරොති, භන්තෙ, නාගො’’ති? ‘‘අයඤ්හි භික්ඛවෙ, තුම්හෙ පෙසෙත්වා මං නිවත්තෙතුකාමො’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘පාලිලෙය්යක, ඉදං පන මම අනිවත්තගමනං, තව ඉමිනා අත්තභාවෙන ඣානං වා විපස්සනං වා මග්ගඵලං වා නත්ථි, තිට්ඨ ත්ව’’න්ති ආහ. තං සුත්වා නාගො මුඛෙ සොණ්ඩං පක්ඛිපිත්වා රොදන්තො පච්ඡතො පච්ඡතො අගමාසි. සො හි සත්ථාරං නිවත්තෙතුං ලභන්තො තෙනෙව නියාමෙන යාවජීවං පටිජග්ගෙය්ය, සත්ථා පන තං ගාමූපචාරං පත්වා ‘‘පාලිලෙය්යක ඉතො පට්ඨාය තව අභූමි, මනුස්සාවාසො සපරිපන්ථො, තිට්ඨ ත්ව’’න්ති ආහ. සො රොදමානො තත්ථෙව ඨත්වා සත්ථරි චක්ඛුපථං විජහන්තෙ හදයෙන ඵලිතෙන කාලං කත්වා සත්ථරි පසාදෙන තාවතිංසභවනෙ තිංසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ අච්ඡරාසහස්සමජ්ඣෙ නිබ්බත්ති, පාලිලෙය්යකදෙවපුත්තොයෙවස්ස නාමං අහොසි.

සත්ථාපි අනුපුබ්බෙන ජෙතවනං අගමාසි. කොසම්බකා භික්ඛූ ‘‘සත්ථා කිර සාවත්ථිං ආගතො’’ති සුත්වා සත්ථාරං ඛමාපෙතුං තත්ථ අගමංසු. කොසලරාජා ‘‘තෙ කිර කොසම්බකා භණ්ඩනකාරකා භික්ඛූ ආගච්ඡන්තී’’ති සුත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, තෙසං මම විජිතං පවිසිතුං න දස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘මහාරාජ, සීලවන්තා එතෙ භික්ඛූ, කෙවලං අඤ්ඤමඤ්ඤං විවාදෙන මම වචනං න ගණ්හිංසු, ඉදානි මං ඛමාපෙතුං ආගච්ඡන්ති, ආගච්ඡන්තු මහාරාජා’’ති. අනාථපිණ්ඩිකොපි ‘‘අහං, භන්තෙ, තෙසං විහාරං පවිසිතුං න දස්සාමී’’ති වත්වා තථෙව භගවතා පටික්ඛිත්තො තුණ්හී අහොසි. සාවත්ථියං අනුප්පත්තානං පන තෙසං භගවා එකමන්තෙ විවිත්තං කාරාපෙත්වා සෙනාසනං දාපෙසි. අඤ්ඤෙ භික්ඛූ තෙහි සද්ධිං නෙව එකතො නිසීදන්ති, න තිට්ඨන්ති, ආගතාගතා සත්ථාරං පුච්ඡන්ති – ‘‘කතමෙතෙ, භන්තෙ, භණ්ඩනකාරකා කොසම්බකා භික්ඛූ’’ති? සත්ථා ‘‘එතෙ’’ති දස්සෙති. ‘‘එතෙ කිර තෙ, එතෙ කිර තෙ’’ති ආගතාගතෙහි අඞ්ගුලිකා දස්සියමානා ලජ්ජාය සීසං උක්ඛිපිතුං අසක්කොන්තා භගවතො පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා භගවන්තං ඛමාපෙසුං. සත්ථා ‘‘භාරියං වො, භික්ඛවෙ, කතං, තුම්හෙ හි නාම මාදිසස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා මයි සාමග්ගිං කරොන්තෙ මම වචනං න කරිත්ථ, පොරාණකපණ්ඩිතාපි වජ්ඣප්පත්තානං මාතාපිතූනං ඔවාදං සුත්වා තෙසු ජීවිතා වොරොපියමානෙසුපි තං අනතික්කමිත්වා පච්ඡා ද්වීසු රට්ඨෙසු රජ්ජං කාරයිංසූ’’ති වත්වා පුනදෙව කොසම්බිකජාතකං (ජා. 1.9.10 ආදයො) කථෙත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, දීඝාවුකුමාරො මාතාපිතූසු ජීවිතා වොරොපියමානෙසුපි තෙසං ඔවාදං අනතික්කමිත්වා පච්ඡා බ්රහ්මදත්තස්ස ධීතරං ලභිත්වා ද්වීසු කාසිකොසලරට්ඨෙසු රජ්ජං කාරෙසි, තුම්හෙහි පන මම වචනං අකරොන්තෙහි භාරියං කත’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

6.

‘‘පරෙ ච න විජානන්ති, මයමෙත්ථ යමාමසෙ;

යෙ ච තත්ථ විජානන්ති, තතො සම්මන්ති මෙධගා’’ති.

තත්ථ පරෙති පණ්ඩිතෙ ඨපෙත්වා තතො අඤ්ඤෙ භණ්ඩනකාරකා පරෙ නාම. තෙ තත්ථ සඞ්ඝමජ්ඣෙ කොලාහලං කරොන්තා ‘‘මයං යමාමසෙ උපරමාම විනස්සාම සතතං සමිතං මච්චුසන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති න විජානන්ති. යෙ ච තත්ථ විජානන්තීති යෙ තත්ථ පණ්ඩිතා ‘‘මයං මච්චුසන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති විජානන්ති. තතො සම්මන්ති මෙධගාති එවඤ්හි තෙ ජානන්තා යොනිසොමනසිකාරං උප්පාදෙත්වා මෙධගානං කලහානං වූපසමාය පටිපජ්ජන්ති. අථ නෙසං තාය පටිපත්තියා තෙ මෙධගා සම්මන්තීති. අථ වා පරෙ චාති පුබ්බෙ මයා ‘‘මා, භික්ඛවෙ, භණ්ඩන’’න්තිආදීනි වත්වා ඔවදියමානාපි මම ඔවාදස්ස අපටිග්ගහණෙන අතික්කමනෙන අමාමකා පරෙ නාම. ‘‘මයං ඡන්දාදිවසෙන මිච්ඡාගාහං ගහෙත්වා එත්ථ සඞ්ඝමජ්ඣෙ යමාමසෙ භණ්ඩනාදීනං වුද්ධියා වායමාමා’’ති න විජානන්ති. ඉදානි පන යොනිසො පච්චවෙක්ඛමානා තත්ථ තුම්හාකං අන්තරෙ යෙ ච පණ්ඩිතපුරිසා ‘‘පුබ්බෙ මයං ඡන්දාදිවසෙන වායමන්තා අයොනිසො පටිපන්නා’’ති විජානන්ති, තතො තෙසං සන්තිකා තෙ පණ්ඩිතපුරිසෙ නිස්සාය ඉමෙ දානි කලහසඞ්ඛාතා මෙධගා සම්මන්තීති අයමෙත්ථ අත්ථොති.

ගාථාපරියොසානෙ සම්පත්තභික්ඛූ සොතාපත්තිඵලාදීසු පතිට්ඨහිංසූති.

කොසම්බකවත්ථු පඤ්චමං.

6. මහාකාළත්ථෙරවත්ථු

සුභානුපස්සින්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සෙතබ්යනගරං උපනිස්සාය සිංසපාවනෙ විහරන්තො චූළකාළමහාකාළෙ ආරබ්භ කථෙසි.

සෙතබ්යනගරවාසිනො හි චූළකාළො, මජ්ඣිමකාළො, මහාකාළොති තයො භාතරො කුටුම්බිකා . තෙසු ජෙට්ඨකනිට්ඨා දිසාසු විචරිත්වා පඤ්චහි සකටසතෙහි භණ්ඩං ආහරන්ති, මජ්ඣිමකාළො ආභතං වික්කිණාති. අථෙකස්මිං සමයෙ තෙ උභොපි භාතරො පඤ්චහි සකටසතෙහි නානාභණ්ඩං ගහෙත්වා සාවත්ථිං ගන්ත්වා සාවත්ථියා ච ජෙතවනස්ස ච අන්තරෙ සකටානි මොචයිංසු. තෙසු මහාකාළො සායන්හසමයෙ මාලාගන්ධාදිහත්ථෙ සාවත්ථිවාසිනො අරියසාවකෙ ධම්මස්සවනාය ගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘කුහිං ඉමෙ ගච්ඡන්තී’’ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා ‘‘අහම්පි ගමිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා කනිට්ඨං ආමන්තෙත්වා, ‘‘තාත, තෙසු සකටෙසු අප්පමත්තො හොහි, අහං ධම්මං සොතුං ගච්ඡාමී’’ති වත්වා ගන්ත්වා තථාගතං වන්දිත්වා පරිසපරියන්තෙ නිසීදි. සත්ථා තං දිස්වා තස්ස අජ්ඣාසයවසෙන අනුපුබ්බිං කථං කථෙන්තො දුක්ඛක්ඛන්ධසුත්තාදිවසෙන (ම. නි. 1.163 ආදයො) අනෙකපරියායෙන කාමානං ආදීනවං ඔකාරං සංකිලෙසඤ්ච කථෙසි. තං සුත්වා මහාකාළො ‘‘සබ්බං කිර පහාය ගන්තබ්බං, පරලොකං ගච්ඡන්තං නෙව භොගා, න ඤාතකා ච අනුගච්ඡන්ති, කිං මෙ ඝරාවාසෙන පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා මහාජනෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා පක්කන්තෙ සත්ථාරං පබ්බජ්ජං යාචිත්වා සත්ථාරා ‘‘නත්ථි තෙ කොචි අපලොකෙතබ්බො’’ති වුත්තෙ, ‘‘කනිට්ඨො මෙ, භන්තෙ, අත්ථී’’ති වත්වා තෙන හි ‘‘අපලොකෙහි න’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති වත්වා ගන්ත්වා කනිට්ඨං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘තාත, ඉමං සබ්බං සාපතෙය්යං පටිපජ්ජාහී’’ති ආහ. ‘‘තුම්හෙ පන කිං කරිස්සථ භාතිකා’’ති? ‘‘අහං සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති. සො තං නානප්පකාරෙහි යාචිත්වා නිවත්තෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘සාධු, සාමි, යථා අජ්ඣාසයං කරොථා’’ති ආහ. මහාකාළො ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි. ‘‘අහං භාතිකං ගහෙත්වාව උප්පබ්බජිස්සාමී’’ති චූළකාළොපි පබ්බජි. අපරභාගෙ මහාකාළො උපසම්පදං ලභිත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා සාසනෙ ධුරානි පුච්ඡිත්වා සත්ථාරා ද්වීසු ධුරෙසු කථිතෙසු ‘‘අහං, භන්තෙ, මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතත්තා ගන්ථධුරං පූරෙතුං න සක්ඛිස්සාමි, විපස්සනාධුරං පන පූරෙස්සාමී’’ති යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා සොසානිකධුතඞ්ගං සමාදාය පඨමයාමාතික්කන්තෙ සබ්බෙසු නිද්දං ඔක්කන්තෙසු සුසානං ගන්ත්වා පච්චූසකාලෙ සබ්බෙසු අනුට්ඨිතෙසුයෙව විහාරං ආගච්ඡති.

අථෙකා සුසානගොපිකා කාලී නාම ඡවඩාහිකා ථෙරස්ස ඨිතට්ඨානං නිසින්නට්ඨානං චඞ්කමිතට්ඨානඤ්ච දිස්වා ‘‘කො නු ඛො ඉධාගච්ඡති, පරිග්ගණ්හිස්සාමි න’’න්ති පරිග්ගණ්හිතුං අසක්කොන්තී එකදිවසං සුසානකුටිකායමෙව දීපං ජාලෙත්වා පුත්තධීතරො ආදාය ගන්ත්වා එකමන්තෙ නිලීයමානා මජ්ඣිමයාමෙ ථෙරං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ගන්ත්වා වන්දිත්වා, ‘‘අය්යො, නො, භන්තෙ, ඉමස්මිං ඨානෙ විහරතී’’ති ආහ. ‘‘ආම, උපාසිකෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, සුසානෙ විහරන්තෙහි නාම වත්තං උග්ගණ්හිතුං වට්ටතී’’ති. ථෙරො ‘‘කිං පන මයං තයා කථිතවත්තෙ වත්තිස්සාමා’’ති අවත්වා ‘‘කිං කාතුං වට්ටති උපාසිකෙ’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, සොසානිකෙහි නාම සුසානෙ වසනභාවො සුසානගොපකානඤ්ච විහාරෙ මහාථෙරස්ස ච ගාමභොජකස්ස ච කථෙතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘ථෙරො කිං කාරණා’’ති? ‘‘කතකම්මා චොරා ධනසාමිකෙහි පදානුපදං අනුබද්ධා සුසානෙ භණ්ඩකං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායන්ති, අථ මනුස්සා සොසානිකානං පරිපන්ථං කරොන්ති, එතෙසං පන කථිතෙ ‘මයං ඉමස්ස භද්දන්තස්ස එත්තකං නාම කාලං එත්ථ වසනභාවං ජානාම, අචොරො එසො’ති උපද්දවං නිවාරෙන්ති. තස්මා එතෙසං කථෙතුං වට්ටතී’’ති.

‘‘ථෙරො අඤ්ඤං කිං කාතබ්බ’’න්ති? ‘‘භන්තෙ, සුසානෙ වසන්තෙන නාම අය්යෙන මච්ඡමංසතිලපිට්ඨතෙලගුළාදීනි වජ්ජෙතබ්බානි, දිවා න නිද්දායිතබ්බං, කුසීතෙන න භවිතබ්බං, ආරද්ධවීරියෙන භවිතබ්බං, අසඨෙන අමායාවිනා හුත්වා කල්යාණජ්ඣාසයෙන භවිතබ්බං, සායං සබ්බෙසු සුත්තෙසු විහාරතො ආගන්තබ්බං, පච්චූසකාලෙ සබ්බෙසු අනුට්ඨිතෙසුයෙව විහාරං ගන්තබ්බං. සචෙ, භන්තෙ, අය්යො ඉමස්මිං ඨානෙ එවං විහරන්තො පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පාපෙතුං සක්ඛිස්සති, සචෙ මතසරීරං ආනෙත්වා ඡඩ්ඩෙන්ති, අහං කම්බලකූටාගාරං ආරොපෙත්වා ගන්ධමාලාදීහි සක්කාරං කත්වා සරීරකිච්චං කරිස්සාමි. නො චෙ සක්ඛිස්සති, චිතකං ආරොපෙත්වා අග්ගිං ජාලෙත්වා සඞ්කුනා ආකඩ්ඪිත්වා බහි ඛිපිත්වා ඵරසුනා කොට්ටෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දිත්වා අග්ගිම්හි පක්ඛිපිත්වා ඣාපෙස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං ථෙරො ‘‘සාධු භද්දෙ, එකං පන රූපාරම්මණං දිස්වා මය්හං කථෙය්යාසී’’ති ආහ. සා ‘‘සාධූ’’ති පච්චස්සොසි. ථෙරො යථාජ්ඣාසයෙන සුසානෙ සමණධම්මං කරොති. චූළකාළත්ථෙරො පන උට්ඨාය සමුට්ඨාය ඝරාවාසං චින්තෙති, පුත්තදාරං අනුස්සරති. ‘‘භාතිකො මෙ අතිභාරියං කම්මං කරොතී’’ති චින්තෙති.

අථෙකා කුලධීතා තංමුහුත්තසමුට්ඨිතෙන බ්යාධිනා සායන්හසමයෙ අමිලාතා අකිලන්තා කාලමකාසි. තමෙනං ඤාතකාදයො දාරුතෙලාදීහි සද්ධිං සායං සුසානං නෙත්වා සුසානගොපිකාය ‘‘ඉමං ඣාපෙහී’’ති භතිං දත්වා නිය්යාදෙත්වා පක්කමිංසු. සා තස්සා පාරුතවත්ථං අපනෙත්වා තංමුහුත්තමතං පීණිතපීණිතං සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං දිස්වා, ‘‘ඉමං අය්යස්ස දස්සෙතුං පතිරූපං ආරම්මණ’’න්ති චින්තෙත්වා ගන්ත්වා ථෙරං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, එවරූපං නාම ආරම්මණං අත්ථි, ඔලොකෙථ අය්යා’’ති ආහ. ථෙරො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා පාරුපනං නීහරාපෙත්වා පාදතලතො යාව කෙසග්ගා ඔලොකෙත්වා ‘‘අතිපීණිතමෙතං රූපං සුවණ්ණවණ්ණං අග්ගිම්හි නං පක්ඛිපිත්වා මහාජාලාහි ගහිතමත්තකාලෙ මය්හං ආරොචෙය්යාසී’’ති වත්වා සකට්ඨානමෙව ගන්ත්වා නිසීදි. සා තථා කත්වා ථෙරස්ස ආරොචෙසි. ථෙරො ගන්ත්වා ඔලොකෙසි. ජාලාය පහටපහටට්ඨානං කබරගාවියා විය සරීරවණ්ණං අහොසි, පාදා නමිත්වා ඔලම්බිංසු, හත්ථා පටිකුටිංසු, ඌරුනලාටං නිච්චම්මං අහොසි . ථෙරො ‘‘ඉදං සරීරං ඉදානෙව ඔලොකෙන්තානං අපරියන්තකරං හුත්වා ඉදානෙව ඛයං පත්තං වයං පත්ත’’න්ති රත්තිට්ඨානං ගන්ත්වා නිසීදිත්වා ඛයවයං සම්පස්සමානො –

‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා, උප්පාදවයධම්මිනො;

උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති, තෙසං වූපසමො සුඛො’’ති. (දී. නි. 2.221, 272; සං. නි. 1.186; 2.143; ජා. 1.1.95) –

ගාථං වත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි.

තස්මිං අරහත්තං පත්තෙ සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො චාරිකං චරමානො සෙතබ්යං ගන්ත්වා සිංසපාවනං පාවිසි. චූළකාළස්ස භරියායො ‘‘සත්ථා කිර අනුප්පත්තො සිංසපාවන’’න්ති සුත්වා ‘‘අම්හාකං සාමිකං ගණ්හිස්සාමා’’ති පෙසෙත්වා සත්ථාරං නිමන්තාපෙසුං. බුද්ධානං පන අපරිචිණ්ණට්ඨානෙ ආසනපඤ්ඤත්තිං ආචික්ඛන්තෙන එකෙන භික්ඛුනා පඨමතරං ගන්තුං වට්ටති. බුද්ධානඤ්හි මජ්ඣිමට්ඨානෙ ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා තස්ස දක්ඛිණතො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස, වාමතො මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස, තතො පට්ඨාය උභොසු පස්සෙසු භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආසනං පඤ්ඤාපෙතබ්බං හොති. තස්මා මහාකාළත්ථෙරො චීවරපාරුපනට්ඨානෙ ඨත්වා, ‘‘චූළකාළ, ත්වං පුරතො ගන්ත්වා ආසනපඤ්ඤත්තිං ආචික්ඛා’’ති චූළකාළං පෙසෙසි. තස්ස දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය ගෙහජනා තෙන සද්ධිං පරිහාසං කරොන්තා නීචාසනානි සඞ්ඝත්ථෙරස්ස කොටියං අත්ථරන්ති, උච්චාසනානි සඞ්ඝනවකස්ස කොටියං. ඉතරො ‘‘මා එවං කරොථ, නීචාසනානි උපරි මා පඤ්ඤාපෙථ, උච්චාසනානි උපරි පඤ්ඤාපෙථ, නීචාසනානි හෙට්ඨා’’ති ආහ. ඉත්ථියො තස්ස වචනං අසුණන්තියො විය ‘‘ත්වං කිං කරොන්තො විචරසි, කිං තව ආසනානි පඤ්ඤාපෙතුං න වට්ටති, ත්වං කං ආපුච්ඡිත්වා පබ්බජිතො, කෙන පබ්බජිතොසි, කස්මා ඉධාගතොසී’’ති වත්වා නිවාසනපාරුපනං අච්ඡින්දිත්වා සෙතකානි නිවාසෙත්වා සීසෙ ච මාලාචුම්බුටකං ඨපෙත්වා, ‘‘ගච්ඡ සත්ථාරං ආනෙහි, මයං ආසනානි පඤ්ඤාපෙස්සාමා’’ති පහිණිංසු. න චිරං භික්ඛුභාවෙ ඨත්වා අවස්සිකොව උප්පබ්බජිතත්තා ලජ්ජිතුං න ජානාති, තස්මා සො තෙන ආකප්පෙන නිරාසඞ්කොව ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං ආදාය ආගතො. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පන භත්තකිච්චාවසානෙ මහාකාළස්ස භරියායො ‘‘ඉමාහි අත්තනො සාමිකො ගහිතො, මයම්පි අම්හාකං සාමිකං ගණ්හිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා පුනදිවසෙ සත්ථාරං නිමන්තයිංසු. තදා පන ආසනපඤ්ඤාපනත්ථං අඤ්ඤො භික්ඛු අගමාසි. තා තස්මිං ඛණෙ ඔකාසං අලභිත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිසීදාපෙත්වා භික්ඛං අදංසු. චූළකාළස්ස පන ද්වෙ භරියායො, මජ්ඣිමකාළස්ස චතස්සො, මහාකාළස්ස පන අට්ඨ. භික්ඛූපි භත්තකිච්චං කාතුකාමා නිසීදිත්වා භත්තකිච්චමකංසු, බහි ගන්තුකාමා උට්ඨාය අගමංසු. සත්ථා පන නිසීදිත්වා භත්තකිච්චං කරි. තස්ස භත්තකිච්චපරියොසානෙ තා ඉත්ථියො, ‘‘භන්තෙ, මහාකාළො අම්හාකං අනුමොදනං කත්වා ආගච්ඡිස්සති, තුම්හෙ පුරතො ගච්ඡථා’’ති වදිංසු. සත්ථා ‘‘සාධූ’’ති වත්වා පුරතො අගමාසි. ගාමද්වාරං පත්වා භික්ඛූ උජ්ඣායිංසු ‘‘කිං නාමෙතං සත්ථාරා කතං, ඤත්වා නු ඛො කතං, උදාහු අජානිත්වා. හිය්යො චූළකාළස්ස පුරතො ගතත්තා පබ්බජ්ජන්තරායො ජාතො, අජ්ජ අඤ්ඤස්ස පුරතො ගතත්තා අන්තරායො නාහොසි. ඉදානි මහාකාළං ඨපෙත්වා ආගතො, සීලවා ඛො පන භික්ඛු ආචාරසම්පන්නො, කරිස්සති නු ඛො තස්ස පබ්බජ්ජන්තරාය’’න්ති. සත්ථා තෙසං වචනං සුත්වා නිවත්තිත්වා ඨිතො ‘‘කිං කථෙථ, භික්ඛවෙ’’ති පුච්ඡි . තෙ තමත්ථං ආරොචෙසුං. ‘‘කිං පන තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, චූළකාළං විය මහාකාළං සල්ලක්ඛෙථා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’. තස්ස හි ද්වෙ පජාපතියො, ඉමස්ස අට්ඨ. ‘‘අට්ඨහි පරික්ඛිපිත්වා ගහිතො කිං කරිස්සති, භන්තෙ’’ති? සත්ථා ‘‘මා, භික්ඛවෙ, එවං අවචුත්ථ, චූළකාළො උට්ඨාය සමුට්ඨාය සුභාරම්මණබහුලො විහරති, පපාතෙ ඨිතො දුබ්බලරුක්ඛසදිසො. මය්හං පන පුත්තො මහාකාළො අසුභානුපස්සී විහරති, ඝනසෙලපබ්බතො විය අචලො’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

7.

‘‘සුභානුපස්සිං විහරන්තං, ඉන්ද්රියෙසු අසංවුතං;

භොජනම්හි චාමත්තඤ්ඤුං, කුසීතං හීනවීරියං;

තං වෙ පසහති මාරො, වාතො රුක්ඛංව දුබ්බලං.

8.

‘‘අසුභානුපස්සිං විහරන්තං, ඉන්ද්රියෙසු සුසංවුතං;

භොජනම්හි ච මත්තඤ්ඤුං, සද්ධං ආරද්ධවීරියං;

තං වෙ නප්පසහතී මාරො, වාතො සෙලංව පබ්බත’’න්ති.

තත්ථ සුභානුපස්සිං විහරන්තන්ති සුතං අනුපස්සන්තං, ඉට්ඨාරම්මණෙ මානසං විස්සජ්ජෙත්වා විහරන්තන්ති අත්ථො. යො හි පුග්ගලො නිමිත්තග්ගාහං අනුබ්යඤ්ජනග්ගාහං ගණ්හන්තො ‘‘නඛා සොභනා’’ති ගණ්හාති, ‘‘අඞ්ගුලියො සොභනා’’ති ගණ්හාති, ‘‘හත්ථපාදා, ජඞ්ඝා, ඌරු, කටි, උදරං, ථනා, ගීවා, ඔට්ඨා, දන්තා, මුඛං, නාසා, අක්ඛීනි, කණ්ණා, භමුකා, නලාටං, කෙසා, සොභනා’’ති ගණ්හාති, ‘‘කෙසා, ලොමා, නඛා, දන්තා, තචො, සොභනා’’ති ගණ්හාති, වණ්ණො සුභො, සණ්ඨානං සුභන්ති, අයං සුභානුපස්සී නාම. එවං තං සුභානුපස්සිං විහරන්තං. ඉන්ද්රියෙසූති චක්ඛාදීසු ඡසු ඉන්ද්රියෙසු. අසංවුතන්ති චක්ඛුද්වාරාදීනි අරක්ඛන්තං. පරියෙසනමත්තා පටිග්ගහණමත්තා පරිභොගමත්තාති ඉමිස්සා මත්තාය අජානනතො භොජනම්හි චාමත්තඤ්ඤුං. අපිච පච්චවෙක්ඛණමත්තා විස්සජ්ජනමත්තාති ඉමිස්සාපි මත්තාය අජානනතො අමත්තඤ්ඤුං, ඉදං භොජනං ධම්මිකං, ඉදං අධම්මිකන්තිපි අජානන්තං. කාමච්ඡන්දබ්යාපාදවිහිංසාවිතක්කවසිතාය කුසීතං. හීනවීරියන්ති නිබ්බීරියං චතූසු ඉරියාපථෙසු වීරියකරණරහිතං. පසහතීති අභිභවති අජ්ඣොත්ථරති. වාතො රුක්ඛංව දුබ්බලන්ති බලවවාතො ඡින්නපපාතෙ ජාතං දුබ්බලරුක්ඛං විය. යථා හි සො වාතො තස්ස දුබ්බලරුක්ඛස්ස පුප්ඵඵලපල්ලවාදීනිපි පාතෙති, ඛුද්දකසාඛාපි භඤ්ජති, මහාසාඛාපි භඤ්ජති, සමූලකම්පි තං රුක්ඛං උප්පාටෙත්වා උද්ධංමූලං අධොසාඛං කත්වා ගච්ඡති, එවමෙව එවරූපං පුග්ගලං අන්තො උප්පන්නො කිලෙසමාරො පසහති, බලවවාතො දුබ්බලරුක්ඛස්ස පුප්ඵඵලපල්ලවාදිපාතනං විය ඛුද්දානුඛුද්දකාපත්තිආපජ්ජනම්පි කරොති, ඛුද්දකසාඛාභඤ්ජනං විය නිස්සග්ගියාදිආපත්තිආපජ්ජනම්පි කරොති, මහාසාඛාභඤ්ජනං විය තෙරසසඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිආපජ්ජනම්පි කරොති, උප්පාටෙත්වා උද්ධං, මූලකං හෙට්ඨාසාඛං කත්වා පාතනං විය පාරාජිකාපත්තිආපජ්ජනම්පි කරොති, ස්වාක්ඛාතසාසනා නීහරිත්වා කතිපාහෙනෙව ගිහිභාවං පාපෙතීති එවං එවරූපං පුග්ගලං කිලෙසමාරො අත්තනො වසෙ වත්තෙතීති අත්ථො.

අසුභානුපස්සින්ති දසසු අසුභෙසු අඤ්ඤතරං අසුභං පස්සන්තං පටිකූලමනසිකාරෙ යුත්තං කෙසෙ අසුභතො පස්සන්තං ලොමෙ නඛෙ දන්තෙ තචං වණ්ණං සණ්ඨානං අසුභතො පස්සන්තං. ඉන්ද්රියෙසූති ඡසු ඉන්ද්රියෙසු. සුසංවුතන්ති නිමිත්තාදිග්ගාහරහිතං පිහිතද්වාරං. අමත්තඤ්ඤුතාපටික්ඛෙපෙන භොජනම්හි ච මත්තඤ්ඤුං. සද්ධන්ති කම්මස්ස චෙව ඵලස්ස ච සද්දහනලක්ඛණාය ලොකිකාය සද්ධාය චෙව තීසු වත්ථූසු අවෙච්චප්පසාදසඞ්ඛාතාය ලොකුත්තරසද්ධාය ච සමන්නාගතං. ආරද්ධවීරියන්ති පග්ගහිතවීරියං පරිපුණ්ණවීරියං. තං වෙති එවරූපං තං පුග්ගලං යථා දුබ්බලවාතො සණිකං පහරන්තො එකග්ඝනං සෙලං චාලෙතුං න සක්කොති, තථා අබ්භන්තරෙ උප්පජ්ජමානොපි දුබ්බලකිලෙසමාරො නප්පසහති, ඛොභෙතුං වා චාලෙතුං වා න සක්කොතීති අත්ථො.

තාපි ඛො තස්ස පුරාණදුතියිකායො ථෙරං පරිවාරෙත්වා ‘‘ත්වං කං ආපුච්ඡිත්වා පබ්බජිතො, ඉදානි ගිහී භවිස්සසි න භවිස්සසී’’තිආදීනි වත්වා කාසාවං නීහරිතුකාමා අහෙසුං. ථෙරො තාසං ආකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා නිසින්නාසනා වුට්ඨාය ඉද්ධියා උප්පත්තිත්වා කූටාගාරකණ්ණිකං ද්විධා භින්දිත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා සත්ථරි ගාථා පරියොසාපෙන්තෙයෙව සත්ථු සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං අභිත්ථවන්තො ආකාසතො ඔතරිත්වා තථාගතස්ස පාදෙ වන්දි.

ගාථාපරියොසානෙ සම්පත්තභික්ඛූ සොතාපත්තිඵලාදීසු පතිට්ඨහිංසූති.

මහාකාළත්ථෙරවත්ථු ඡට්ඨං.

7. දෙවදත්තවත්ථු

අනික්කසාවොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො රාජගහෙ දෙවදත්තස්ස කාසාවලාභං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ ද්වෙ අග්ගසාවකා පඤ්චසතෙ පඤ්චසතෙ අත්තනො අත්තනො පරිවාරෙ ආදාය සත්ථාරං ආපුච්ඡිත්වා වන්දිත්වා ජෙතවනතො රාජගහං අගමංසු. රාජගහවාසිනො ද්වෙපි තයොපි බහූපි එකතො හුත්වා ආගන්තුකදානං අදංසු. අථෙකදිවසං ආයස්මා සාරිපුත්තො අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘උපාසකා එකො සයං දානං දෙති, පරං න සමාදපෙති, සො නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ භොගසම්පදං ලභති, නො පරිවාරසම්පදං. එකො සයං න දෙති, පරං සමාදපෙති, සො නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ පරිවාරසම්පදං ලභති, නො භොගසම්පදං. එකො සයම්පි න දෙති, පරම්පි න සමාදපෙති, සො නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ කඤ්ජිකමත්තම්පි කුච්ඡිපූරං න ලභති, අනාථො හොති නිප්පච්චයො. එකො සයම්පි දෙති, පරම්පි සමාදපෙති, සො නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ අත්තභාවසතෙපි අත්තභාවසහස්සෙපි අත්තභාවසතසහස්සෙපි භොගසම්පදඤ්චෙව පරිවාරසම්පදඤ්ච ලභතී’’ති එවං ධම්මං දෙසෙසි.

තමෙකො පණ්ඩිතපුරිසො ධම්මං සුත්වා ‘‘අච්ඡරියා වත භො, අබ්භුතා වත භො ධම්මදෙසනා, සුකාරණං කථිතං, මයා ඉමාසං ද්වින්නං සම්පත්තීනං නිප්ඵාදකං කම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘භන්තෙ, ස්වෙ මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති ථෙරං නිමන්තෙසි. ‘‘කිත්තකෙහි තෙ භික්ඛූහි අත්ථො උපාසකා’’ති. ‘‘කිත්තකා පන වො, භන්තෙ, පරිවාරා’’ති? ‘‘සහස්සමත්තා උපාසකා’’ති. ‘‘සබ්බෙහි සද්ධිංයෙව ස්වෙ භික්ඛං ගණ්හථ, භන්තෙ’’ති. ‘‘ථෙරො අධිවාසෙසි’’. උපාසකො නගරවීථියං චරන්තො – ‘‘අම්මා, තාතා, මයා භික්ඛුසහස්සං නිමන්තිතං, තුම්හෙ කිත්තකානං භික්ඛූනං භික්ඛං දාතුං සක්ඛිස්සථ, තුම්හෙ කිත්තකාන’’න්ති සමාදපෙසි. මනුස්සා අත්තනො අත්තනො පහොනකනියාමෙන – ‘‘මයං දසන්නං දස්සාම, මයං වීසතියා, මයං සතස්සා’’ති ආහංසු. උපාසකො – ‘‘තෙන හි එකස්මිං ඨානෙ සමාගමං කත්වා එකතොව පරිවිසිස්සාම , සබ්බෙ තිලතණ්ඩුලසප්පිමධුඵාණිතාදීනි සමාහරථා’’ති එකස්මිං ඨානෙ සමාහරාපෙසි.

අථස්ස එකො කුටුම්බිකො සතසහස්සග්ඝනිකං ගන්ධකාසාවවත්ථං දත්වා – ‘‘සචෙ තෙ දානවත්තං නප්පහොති, ඉදං විස්සජ්ජෙත්වා යං ඌනං, තං පූරෙය්යාසි. සචෙ පහොති, යස්සිච්ඡසි, තස්ස භික්ඛුනො දදෙය්යාසී’’ති ආහ. තදා තස්ස සබ්බං දානවත්තං පහොසි, කිඤ්චි ඌනං නාම නාහොසි. සො මනුස්සෙ පුච්ඡි – ‘‘ඉදං, අය්යා, කාසාවං එකෙන කුටුම්බිකෙන එවං නාම වත්වා දින්නං අතිරෙකං ජාතං, කස්ස නං දෙමා’’ති. එකච්චෙ ‘‘සාරිපුත්තත්ථෙරස්සා’’ති ආහංසු. එකච්චෙ ‘‘ථෙරො සස්සපාකසමයෙ ආගන්ත්වා ගමනසීලො, දෙවදත්තො අම්හාකං මඞ්ගලාමඞ්ගලෙසු සහායො උදකමණිකො විය නිච්චං පතිට්ඨිතො, තස්ස තං දෙමා’’ති ආහංසු. සම්බහුලිකාය කථායපි ‘‘දෙවදත්තස්ස දාතබ්බ’’න්ති වත්තාරො බහුතරා අහෙසුං, අථ නං දෙවදත්තස්ස අදංසු. සො තං ඡින්දිත්වා සිබ්බිත්වා රජිත්වා නිවාසෙත්වා පාරුපිත්වා විචරති. තං දිස්වා මනුස්සා ‘‘නයිදං දෙවදත්තස්ස අනුච්ඡවිකං, සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස අනුච්ඡවිකං. දෙවදත්තො අත්තනො අනනුච්ඡවිකං නිවාසෙත්වා පාරුපිත්වා විචරතී’’ති වදිංසු. අථෙකො දිසාවාසිකො භික්ඛු රාජගහා සාවත්ථිං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා කතපටිසන්ථාරො සත්ථාරා ද්වින්නං අග්ගසාවකානං ඵාසුවිහාරං පුච්ඡිතො ආදිතො පට්ඨාය සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘න ඛො භික්ඛු ඉදානෙවෙසො අත්තනො අනනුච්ඡවිකං වත්ථං ධාරෙති, පුබ්බෙපි ධාරෙසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි –

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බාරාණසිවාසී එකො හත්ථිමාරකො හත්ථිං මාරෙත්වා මාරෙත්වා දන්තෙ ච නඛෙ ච අන්තානි ච ඝනමංසඤ්ච ආහරිත්වා වික්කිණන්තො ජීවිතං කප්පෙති. අථෙකස්මිං අරඤ්ඤෙ අනෙකසහස්සා හත්ථිනො ගොචරං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තා පච්චෙකබුද්ධෙ දිස්වා තතො පට්ඨාය ගච්ඡමානා ගමනාගමනකාලෙ ජණ්ණුකෙහි නිපතිත්වා වන්දිත්වා පක්කමන්ති. එකදිවසඤ්හි හත්ථිමාරකො තං කිරියං දිස්වා – ‘‘අහං ඉමෙ කිච්ඡෙන මාරෙමි, ඉමෙ ච ගමනාගමනකාලෙ පච්චෙකබුද්ධෙ වන්දන්ති, කිං නු ඛො දිස්වා වන්දන්තී’’ති චින්තෙන්තො – ‘‘කාසාව’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා, ‘‘මයාපි ඉදානි කාසාවං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා එකස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස ජාතස්සරං ඔරුය්හ න්හායන්තස්ස තීරෙ ඨපිතෙසු කාසාවෙසු චීවරං ථෙනෙත්වා තෙසං හත්ථීනං ගමනාගමනමග්ගෙ සත්තිං ගහෙත්වා සසීසං පාරුපිත්වා නිසීදති. හත්ථිනො තං දිස්වා – ‘‘පච්චෙකබුද්ධො’’ති සඤ්ඤාය වන්දිත්වා පක්කමන්ති. සො තෙසං සබ්බපච්ඡතො ගච්ඡන්තං සත්තියා පහරිත්වා මාරෙත්වා දන්තාදීනි ගහෙත්වා සෙසං භූමියං නිඛණිත්වා ගච්ඡති. අපරභාගෙ බොධිසත්තො හත්ථියොනියං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා හත්ථිජෙට්ඨකො යූථපති අහොසි. තදාපි සො තථෙව කරොති. මහාපුරිසො අත්තනො පරිසාය පරිහානිං ඤත්වා, ‘‘කුහිං ඉමෙ හත්ථී ගතා, මන්දා ජාතා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘න ජානාම, සාමී’’ති වුත්තෙ, ‘‘කුහිඤ්චි ගච්ඡන්තා මං අනාපුච්ඡිත්වා න ගමිස්සන්ති, පරිපන්ථෙන භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා, ‘‘එකස්මිං ඨානෙ කාසාවං පාරුපිත්වා නිසින්නස්ස සන්තිකා පරිපන්ථෙන භවිතබ්බ’’න්ති පරිසඞ්කිත්වා, ‘‘තං පරිග්ගණ්හිතුං වට්ටතී’’ති සබ්බෙ හත්ථී පුරතො පෙසෙත්වා සයං පච්ඡතො විලම්බමානො ආගච්ඡති. සො සෙසහත්ථීසු වන්දිත්වා ගතෙසු මහාපුරිසං ආගච්ඡන්තං දිස්වා චීවරං සංහරිත්වා සත්තිං විස්සජ්ජි. මහාපුරිසො සතිං උප්පට්ඨපෙත්වා ආගච්ඡන්තො පච්ඡතො පටික්කමිත්වා සත්තිං විවජ්ජෙසි. අථ නං ‘‘ඉමිනා ඉමෙ හත්ථී නාසිතා’’ති ගණ්හිතුං පක්ඛන්දි. ඉතරො එකං රුක්ඛං පුරතො කත්වා නිලීයි. අථ ‘‘නං රුක්ඛෙන සද්ධිං සොණ්ඩාය පරික්ඛිපිත්වා ගහෙත්වා භූමියං පොථෙස්සාමී’’ති තෙන නීහරිත්වා දස්සිතං කාසාවං දිස්වා – ‘‘සචාහං ඉමස්මිං දුබ්භිස්සාමි, අනෙකසහස්සෙසු මෙ බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවෙසු ලජ්ජා නාම භින්නා භවිස්සතී’’ති අධිවාසෙත්වා – ‘‘තයා මෙ එත්තකා ඤාතකා නාසිතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, සාමී’’ති. ‘‘කස්මා එවං භාරියකම්මමකාසි, අත්තනො අනනුච්ඡවිකං වීතරාගානං අනුච්ඡවිකං වත්ථං පරිදහිත්වා එවරූපං කම්මං කරොන්තෙන භාරියං තයා කත’’න්ති. එවඤ්ච පන වත්වා උත්තරිපි නං නිග්ගණ්හන්තො ‘‘අනික්කසාවො කාසාවං…පෙ… ස වෙ කාසාවමරහතී’’ති ගාථං වත්වා – ‘‘අයුත්තං තෙ කත’’න්ති වත්වා තං විස්සජ්ජෙසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා, ‘‘තදා හත්ථිමාරකො දෙවදත්තො අහොසි, තස්ස නිග්ගාහකො හත්ථිනාගො අහමෙවා’’ති ජාතකං සමොධානෙත්වා, ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො අත්තනො අනනුච්ඡවිකං වත්ථං ධාරෙසියෙවා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

9.

‘‘අනික්කසාවො කාසාවං, යො වත්ථං පරිදහිස්සති;

අපෙතො දමසච්චෙන, න සො කාසාවමරහති.

10.

‘‘යො ච වන්තකසාවස්ස, සීලෙසු සුසමාහිතො;

උපෙතො දමසච්චෙන, ස වෙ කාසාවමරහතී’’ති.

ඡද්දන්තජාතකෙනාපි (ජා. 1.16.122-123) ච අයමත්ථො දීපෙතබ්බො.

තත්ථ අනික්කසාවොති රාගාදීහි කසාවෙහි සකසාවො. පරිදහිස්සතීති නිවාසනපාරුපනඅත්ථරණවසෙන පරිභුඤ්ජිස්සති. පරිධස්සතීතිපි පාඨො. අපෙතො දමසච්චෙනාති ඉන්ද්රියදමෙන චෙව පරමත්ථසච්චපක්ඛිකෙන වචීසච්චෙන ච අපෙතො, වියුත්තො පරිච්චත්ථොති අත්ථො. න සොති සො එවරූපො පුග්ගලො කාසාවං පරිදහිතුං නාරහති. වන්තකසාවස්සාති චතූහි මග්ගෙහි වන්තකසාවො ඡඩ්ඩිතකසාවො පහීනකසාවො අස්ස. සීලෙසූති චතුපාරිසුද්ධිසීලෙසු. සුසමාහිතොති සුට්ඨු සමාහිතො සුට්ඨිතො. උපෙතොති ඉන්ද්රියදමෙන චෙව වුත්තප්පකාරෙන ච සච්චෙන උපගතො. ස වෙති සො එවරූපො පුග්ගලො තං ගන්ධකාසාවවත්ථං අරහතීති.

ගාථාපරියොසානෙ සො දිසාවාසිකො භික්ඛු සොතාපන්නො අහොසි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

දෙවදත්තවත්ථු සත්තමං.

8. සාරිපුත්තත්ථෙරවත්ථු

අසාරෙ සාරමතිනොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො අග්ගසාවකෙහි නිවෙදිතං සඤ්චයස්ස අනාගමනං ආරබ්භ කථෙසි.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – අම්හාකඤ්හි සත්ථා ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ අමරවතියා නාම නගරෙ සුමෙධො නාම බ්රාහ්මණකුමාරො හුත්වා සබ්බසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං පත්වා මාතාපිතූනං අච්චයෙන අනෙකකොටිසඞ්ඛ්යං ධනං පරිච්චජිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තෙ වසන්තො ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙත්වා ආකාසෙන ගච්ඡන්තො දීපඞ්කරදසබලස්ස සුදස්සනවිහාරතො රම්මවතීනගරං පවිසනත්ථාය මග්ගං සොධයමානං ජනං දිස්වා සයම්පි එකං පදෙසං ගහෙත්වා මග්ගං සොධෙති. තස්මිං අසොධිතෙයෙව ආගතස්ස සත්ථුනො අත්තානං සෙතුං කත්වා කලලෙ අජිනචම්මං අත්ථරිත්වා ‘‘සත්ථා සසාවකසඞ්ඝො කලලං අනක්කමිත්වා මං අක්කමන්තො ගච්ඡතූ’’ති නිපන්නො. සත්ථාරා තං දිස්වාව ‘‘බුද්ධඞ්කුරො එස, අනාගතෙ කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං පරියොසානෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකතො. තස්ස සත්ථුනො අපරභාගෙ ‘‘කොණ්ඩඤ්ඤො මඞ්ගලො සුමනො රෙවතො සොභිතො අනොමදස්සී පදුමො නාරදො පදුමුත්තරො සුමෙධො සුජාතො පියදස්සී අත්ථදස්සී ධම්මදස්සී සිද්ධත්ථො තිස්සො ඵුස්සො විපස්සී සිඛී වෙස්සභූ කකුසන්ධො කොණාගමනො කස්සපො’’ති ලොකං ඔභාසෙත්වා උප්පන්නානං ඉමෙසම්පි තෙවීසතියා බුද්ධානං සන්තිකෙ ලද්ධබ්යාකරණො, ‘‘දස පාරමියො, දස උපපාරමියො, දස පරමත්ථපාරමියො’’ති සමත්තිංස පාරමියො පූරෙත්වා වෙස්සන්තරත්තභාවෙ ඨිතො පථවිකම්පනානි මහාදානානි දත්වා පුත්තදාරං පරිච්චජිත්වා ආයුපරියොසානෙ තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තිත්වා තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා දස සහස්සචක්කවාළදෙවතාහි සන්නිපතිත්වා –

‘‘කාලො දෙව මහාවීර, උප්පජ්ජ මාතුකුච්ඡියං;

සදෙවකං තාරයන්තො, බුජ්ඣස්සු අමතං පද’’න්ති. (බු. වං. 1.67) –

වුත්තෙ –

‘‘කාලං දෙසඤ්ච දීපඤ්ච, කුලං මාතරමෙව ච;

ඉමෙ පඤ්ච විලොකෙත්වා, උප්පජ්ජති මහායසො’’ති. –

පඤ්ච මහාවිලොකනානි විලොකෙත්වා තතො චුතො සක්යරාජකුලෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා දසමාසච්චයෙන මාතුකුච්ඡිතො විජායි. සොළසවස්සකාලෙ තත්ථ මහාසම්පත්තියා පරිහරියමානො අනුක්කමෙන භද්රයොබ්බනං පත්වා තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙසු තීසු පාසාදෙසු දෙවලොකසිරිං විය රජ්ජසිරිං අනුභවන්තො උය්යානකීළාය ගමනසමයෙ අනුක්කමෙන ජිණ්ණබ්යාධිමතසඞ්ඛාතෙ තයො දෙවදූතෙ දිස්වා සඤ්ජාතසංවෙගො නිවත්තිත්වා චතුත්ථවාරෙ පබ්බජිතං දිස්වා, ‘‘සාධු පබ්බජ්ජා’’ති පබ්බජ්ජාය රුචිං උප්පාදෙත්වා උය්යානං ගන්ත්වා තත්ථ දිවසං ඛෙපෙත්වා මඞ්ගලපොක්ඛරණීතීරෙ නිසින්නො කප්පකවෙසං ගහෙත්වා ආගතෙන විස්සකම්මෙන දෙවපුත්තෙන අලඞ්කතපටියත්තො රාහුලකුමාරස්ස ජාතසාසනං සුත්වා පුත්තසිනෙහස්ස බලවභාවං ඤත්වා, ‘‘යාව ඉදං බන්ධනං න වඩ්ඪති, තාවදෙව නං ඡින්දිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා සායං නගරං පවිසන්තො –

‘‘නිබ්බුතා නූන සා මාතා, නිබ්බුතො නූන සො පිතා;

නිබ්බුතා නූන සා නාරී, යස්සායං ඊදිසො පතී’’ති. –

කිසාගොතමියා නාම පිතුච්ඡාධීතාය භාසිතං ඉමං ගාථං සුත්වා, ‘‘අහං ඉමාය නිබ්බුතපදං සාවිතො’’ති මුත්තාහාරං ඔමුඤ්චිත්වා තස්සා පෙසෙත්වා අත්තනො භවනං පවිසිත්වා සිරිසයනෙ නිසින්නො නිද්දොපගතානං නාටකිත්ථීනං විප්පකාරං දිස්වා නිබ්බින්නහදයො ඡන්නං උට්ඨාපෙත්වා කණ්ඩකං ආහරාපෙත්වා තං ආරුය්හ ඡන්නසහායො දසසහස්සචක්කවාළදෙවතාහි පරිවුතො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා අනොමානදීතීරෙ පබ්බජිත්වා අනුක්කමෙන රාජගහං ගන්ත්වා තත්ථ පිණ්ඩාය චරිත්වා පණ්ඩවපබ්බතපබ්භාරෙ නිසින්නො මගධරඤ්ඤා රජ්ජෙන නිමන්තියමානො තං පටික්ඛිපිත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා අත්තනො විජිතං ආගමනත්ථාය තෙන ගහිතපටිඤ්ඤො ආළාරඤ්ච උදකඤ්ච උපසඞ්කමිත්වා තෙසං සන්තිකෙ අධිගතවිසෙසං අනලඞ්කරිත්වා ඡබ්බස්සානි මහාපධානං පදහිත්වා විසාඛපුණ්ණමදිවසෙ පාතොව සුජාතාය දින්නපායසං පරිභුඤ්ජිත්වා නෙරඤ්ජරාය නදියා සුවණ්ණපාතිං පවාහෙත්වා නෙරඤ්ජරාය නදියා තීරෙ මහාවනසණ්ඩෙ නානාසමාපත්තීහි දිවසභාගං වීතිනාමෙත්වා සායන්හසමයෙ සොත්තියෙන දින්නං තිණං ගහෙත්වා කාළෙන නාගරාජෙන අභිත්ථුතගුණො බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ තිණානි සන්ථරිත්වා ‘‘න තාවිමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමි, යාව මෙ අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං න මුච්චිස්සතී’’ති පටිඤ්ඤං කත්වා පුරත්ථාභිමුඛො නිසීදිත්වා සූරියෙ අනත්ථඞ්ගමිතෙයෙව මාරබලං විධමිත්වා පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසඤාණං, මජ්ඣිමයාමෙ චුතූපපාතඤාණං පත්වා පච්ඡිමයාමාවසානෙ පච්චයාකාරෙ ඤාණං ඔතාරෙත්වා අරුණුග්ගමනෙ දසබලචතුවෙසාරජ්ජාදිසබ්බගුණපටිමණ්ඩිතං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣිත්වා සත්තසත්තාහං බොධිමණ්ඩෙ වීතිනාමෙත්වා අට්ඨමෙ සත්තාහෙ අජපාලනිග්රොධමූලෙ නිසින්නො ධම්මගම්භීරතාපච්චවෙක්ඛණෙන අප්පොස්සුක්කතං ආපජ්ජමානො දසසහස්සචක්කවාළමහාබ්රහ්මපරිවාරෙන සහම්පතිබ්රහ්මුනා ආයාචිතධම්මදෙසනො බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙත්වා බ්රහ්මුනො අජ්ඣෙසනං අධිවාසෙත්වා, ‘‘කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ධම්මං දෙසෙය්ය’’න්ති ඔලොකෙන්තො ආළාරුදකානං කාලකතභාවං ඤත්වා පඤ්චවග්ගියානං භික්ඛූනං බහූපකාරතං අනුස්සරිත්වා උට්ඨායාසනා කාසිපුරං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ උපකෙන සද්ධිං මන්තෙත්වා ආසාළ්හිපුණ්ණමදිවසෙ ඉසිපතනෙ මිගදායෙ පඤ්චවග්ගියානං වසනට්ඨානං පත්වා තෙ අනනුච්ඡවිකෙන සමුදාචාරෙන සමුදාචරන්තෙ සඤ්ඤාපෙත්වා අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤප්පමුඛෙ අට්ඨාරස බ්රහ්මකොටියො අමතපානං පායෙන්තො ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො පඤ්චමියං පක්ඛස්ස සබ්බෙපි තෙ භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තං දිවසමෙව යසකුලපුත්තස්ස උපනිස්සයසම්පත්තිං දිස්වා තං රත්තිභාගෙ නිබ්බින්දිත්වා ගෙහං පහාය නික්ඛන්තං දිස්වා, ‘‘එහි යසා’’ති පක්කොසිත්වා තස්මිංයෙව රත්තිභාගෙ සොතාපත්තිඵලං පාපෙත්වා පුනදිවසෙ අරහත්තං පාපෙත්වා අපරෙපි තස්ස සහායකෙ චතුපණ්ණාස ජනෙ එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය පබ්බාජෙත්වා අරහත්තං පාපෙසි.

එවං ලොකෙ එකසට්ඨියා අරහන්තෙසු ජාතෙසු වුට්ඨවස්සො පවාරෙත්වා, ‘‘චරථ, භික්ඛවෙ, චාරික’’න්ති සට්ඨි භික්ඛූ දිසාසු පෙසෙත්වා සයං උරුවෙලං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ කප්පාසිකවනසණ්ඩෙ තිංස ජනෙ භද්දවග්ගියකුමාරෙ විනෙසි. තෙසු සබ්බපච්ඡිමකො සොතාපන්නො සබ්බුත්තමො අනාගාමී අහොසි. තෙ සබ්බෙපි එහිභික්ඛුභාවෙනෙව පබ්බාජෙත්වා දිසාසු පෙසෙත්වා සයං උරුවෙලං ගන්ත්වා අඩ්ඪුඩ්ඪානි පාටිහාරියසහස්සානි දස්සෙත්වා උරුවෙලකස්සපාදයො සහස්සජටිලපරිවාරෙ තෙභාතිකජටිලෙ විනෙත්වා එහිභික්ඛුභාවෙනෙව පබ්බාජෙත්වා ගයාසීසෙ නිසීදාපෙත්වා ආදිත්තපරියායදෙසනාය (මහාව. 54; සං. නි. 4.28) අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තෙන අරහන්තසහස්සෙන පරිවුතො ‘‘බිම්බිසාරරඤ්ඤො දින්නං පටිඤ්ඤං මොචෙස්සාමී’’ති රාජගහනගරූපචාරෙ ලට්ඨිවනුය්යානං ගන්ත්වා, ‘‘සත්ථා කිර ආගතො’’ති සුත්වා ද්වාදසනහුතෙහි බ්රාහ්මණගහපතිකෙහි සද්ධිං ආගතස්ස රඤ්ඤො මධුරධම්මකථං කථෙන්තො රාජානං එකාදසහි නහුතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා එකනහුතං සරණෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා පුනදිවසෙ සක්කෙන දෙවරාජෙන මාණවකවණ්ණං ගහෙත්වා අභිත්ථුතගුණො රාජගහනගරං පවිසිත්වා රාජනිවෙසනෙ කතභත්තකිච්චො වෙළුවනාරාමං පටිග්ගහෙත්වා තත්ථෙව වාසං කප්පෙසි. තත්ථ නං සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා උපසඞ්කමිංසු.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – අනුප්පන්නෙයෙව හි බුද්ධෙ රාජගහතො අවිදූරෙ උපතිස්සගාමො කොලිතගාමොති ද්වෙ බ්රාහ්මණගාමා අහෙසුං. තෙසු උපතිස්සගාමෙ සාරියා නාම බ්රාහ්මණියා ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතදිවසෙයෙව කොලිතගාමෙ මොග්ගලියා නාම බ්රාහ්මණියාපි ගබ්භො පතිට්ඨාසි. තානි කිර ද්වෙපි කුලානි යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ආබද්ධපටිබද්ධසහායකානෙව අහෙසුං, තාසං ද්වින්නම්පි එකදිවසමෙව ගබ්භපරිහාරං අදංසු. තා උභොපි දසමාසච්චෙයෙන පුත්තෙ විජායිංසු. නාමග්ගහණදිවසෙ සාරියා බ්රාහ්මණියා පුත්තස්ස උපතිස්සගාමකෙ ජෙට්ඨකුලස්ස පුත්තත්තා උපතිස්සොති නාමං කරිංසු , ඉතරස්ස කොලිතගාමෙ ජෙට්ඨකුලස්ස පුත්තත්තා කොලිතොති නාමං කරිංසු. තෙ උභොපි වුඩ්ඪිමන්වාය සබ්බසිප්පානං පාරං අගමංසු. උපතිස්සමාණවස්ස කීළනත්ථාය නදිං වා උය්යානං වා ගමනකාලෙ පඤ්ච සුවණ්ණසිවිකසතානි පරිවාරානි හොන්ති, කොලිතමාණවස්ස පඤ්ච ආජඤ්ඤයුත්තරථසතානි. ද්වෙපි ජනා පඤ්චපඤ්චමාණවකසතපරිවාරා හොන්ති. රාජගහෙ ච අනුසංවච්ඡරං ගිරග්ගසමජ්ජො නාම අහොසි. තෙසං ද්වින්නම්පි එකට්ඨානෙයෙව මඤ්චං බන්ධන්ති. ද්වෙපි එකතො නිසීදිත්වා සමජ්ජං පස්සන්තා හසිතබ්බට්ඨානෙ හසන්ති, සංවෙගට්ඨානෙ සංවෙජෙන්ති, දායං දාතුං යුත්තට්ඨානෙ දායං දෙන්ති. තෙසං ඉමිනාව නියාමෙන එකදිවසං සමජ්ජං පස්සන්තානං පරිපාකගතත්තා ඤාණස්ස පුරිමදිවසෙසු විය හසිතබ්බට්ඨානෙ හාසො වා සංවෙගට්ඨානෙ සංවෙගො වා දාතුං යුත්තට්ඨානෙ දානං වා නාහොසි . ද්වෙපි පන ජනා එවං චින්තයිංසු – ‘‘කිමෙත්ථ ඔලොකෙතබ්බං අත්ථි, සබ්බෙපිමෙ අප්පත්තෙ වස්සසතෙ අප්පණ්ණත්තිකභාවං ගමිස්සන්ති, අම්හෙහි පන එකං මොක්ඛධම්මං පරියෙසිතුං වට්ටතී’’ති ආරම්මණං ගහෙත්වා නිසීදිංසු. තතො කොලිතො උපතිස්සං ආහ – ‘‘සම්ම උපතිස්ස, න ත්වං අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු විය හට්ඨපහට්ඨො, ඉදානි අනත්තමනධාතුකොසි, කිං තෙ සල්ලක්ඛිත’’න්ති? ‘‘සම්ම කොලිත, එතෙසං වොලොකනෙ සාරො නත්ථි , නිරත්ථකමෙතං, අත්තනො මොක්ඛධම්මං ගවෙසිතුං වට්ටතී’’ති ඉදං චින්තයන්තො නිසින්නොම්හි. ත්වං පන කස්මා අනත්තමනොසීති? සොපි තථෙව ආහ. අථස්ස අත්තනා සද්ධිං එකජ්ඣාසයතං ඤත්වා උපතිස්සො ආහ – ‘‘අම්හාකං උභින්නම්පි සුචින්තිකං, මොක්ඛධම්මං පන ගවෙසන්තෙහි එකා පබ්බජ්ජා ලද්ධුං වට්ටති. කස්ස සන්තිකෙ පබ්බජාමා’’ති?

තෙන ඛො පන සමයෙන සඤ්චයො නාම පරිබ්බාජකො රාජගහෙ පටිවසති මහතියා පරිබ්බාජකපරිසාය සද්ධිං. තෙ ‘‘තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමා’’ති පඤ්චමාණවකසතානි ‘‘සිවිකායො ච රථෙ ච ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති උය්යොජෙත්වා එකාය සිවිකාය එකෙන රථෙන ගන්ත්වා සඤ්චයස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. තෙසං පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය සඤ්චයො අතිරෙකලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො අහොසි. තෙ කතිපාහෙනෙව සබ්බං සඤ්චයස්ස සමයං පරිමද්දිත්වා, ‘‘ආචරිය, තුම්හාකං ජානනසමයො එත්තකොව, උදාහු උත්තරිම්පි අත්ථී’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘එත්තකොව සබ්බං තුම්හෙහි ඤාත’’න්ති වුත්තෙ චින්තයිංසු – ‘‘එවං සති ඉමස්ස සන්තිකෙ බ්රහ්මචරියවාසො නිරත්ථකො, මයං යං මොක්ඛධම්මං ගවෙසිතුං නික්ඛන්තා, සො ඉමස්ස සන්තිකෙ උප්පාදෙතුං න සක්කා, මහා ඛො පන ජම්බුදීපො, ගාමනිගමරාජධානියො චරන්තා අද්ධා මොක්ඛධම්මදෙසකං කඤ්චි ආචරියං ලභිස්සාමා’’ති. තතො පට්ඨාය, ‘‘යත්ථ යත්ථ පණ්ඩිතා සමණබ්රාහ්මණා අත්ථී’’ති වදන්ති, තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා සාකච්ඡං කරොන්ති. තෙහි පුට්ඨං පඤ්හං අඤ්ඤෙ කථෙතුං න සක්කොන්ති, තෙ පන තෙසං පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්ති. එවං සකලජම්බුදීපං පරිග්ගණ්හිත්වා නිවත්තිත්වා සකට්ඨානමෙව ආගන්ත්වා, ‘‘සම්ම කොලිත, අම්හෙසු යො පඨමං අමතං අධිගච්ඡති, සො ඉතරස්ස ආරොචෙතූ’’ති කතිකං අකංසුං.

එවං තෙසු කතිකං කත්වා විහරන්තෙසු සත්ථා වුත්තානුක්කමෙන රාජගහං පත්වා වෙළුවනං පටිග්ගහෙත්වා වෙළුවනෙ විහරති. තදා ‘‘චරථ, භික්ඛවෙ, චාරිකං බහුජනහිතායා’’ති රතනත්තයගුණපකාසනත්ථං උය්යොජිතානං එකසට්ඨියා අරහන්තානං අන්තරෙ පඤ්චවග්ගියානං අබ්භන්තරො අස්සජිත්ථෙරො පටිනිවත්තිත්වා රාජගහං ආගතො, පුනදිවසෙ පාතොව පත්තචීවරමාදාය රාජගහං පිණ්ඩාය පාවිසි. තස්මිං සමයෙ උපතිස්සපරිබ්බාජකොපි පාතොව භත්තකිච්චං කත්වා පරිබ්බාජකාරාමං ගච්ඡන්තො ථෙරං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘මයා එවරූපො පබ්බජිතො නාම න දිට්ඨපුබ්බොයෙව, යෙ ලොකෙ අරහන්තො වා අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නා, අයං තෙසං භික්ඛූනං අඤ්ඤතරො, යංනූනාහං ඉමං භික්ඛුං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡෙය්යං – ‘කංසි ත්වං, ආවුසො, උද්දිස්ස පබ්බජිතො, කො වා තෙ සත්ථා, කස්ස වා ත්වං ධම්මං රොචෙසී’’’ති? අථස්ස එතදහොසි – ‘‘අකාලො ඛො ඉමං භික්ඛුං පඤ්හං පුච්ඡිතුං, අන්තරඝරං පවිට්ඨො පිණ්ඩාය චරති, යංනූනාහං ඉමං භික්ඛුං පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධෙය්යං, අත්ථිකෙහි උපඤ්ඤාතං මග්ග’’න්ති. සො ථෙරං ලද්ධපිණ්ඩපාතං අඤ්ඤතරං ඔකාසං ගච්ඡන්තං දිස්වා නිසීදිතුකාමතඤ්චස්ස ඤත්වා අත්තනො පරිබ්බාජකපීඨකං පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි, සො භත්තකිච්චපරියොසානෙපිස්ස අත්තනො කුණ්ඩිකාය උදකං අදාසි.

එවං ආචරියවත්තං කත්වා කතභත්තකිච්චෙන ථෙරෙන සද්ධිං මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා එවමාහ – ‘‘විප්පසන්නානි ඛො පන තෙ, ආවුසො, ඉන්ද්රියානි, පරිසුද්ධො ඡවිවණ්ණො පරියොදාතො, කංසි ත්වං, ආවුසො, උද්දිස්ස පබ්බජිතො, කො වා තෙ සත්ථා, කස්ස වා ත්වං ධම්මං රොචෙසී’’ති පුච්ඡි. ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ පරිබ්බාජකා නාම සාසනස්ස පටිපක්ඛභූතා, ඉමස්ස සාසනස්ස ගම්භීරතං දස්සෙස්සාමී’’ති. අත්තනො නවකභාවං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘අහං ඛො, ආවුසො, නවො අචිරපබ්බජිතො, අධුනාගතො ඉමං ධම්මවිනයං, න තාවාහං සක්ඛිස්සාමි විත්ථාරෙන ධම්මං දෙසෙතු’’න්ති. පරිබ්බාජකො – ‘‘අහං උපතිස්සො නාම, ත්වං යථාසත්තියා අප්පං වා බහුං වා වද, එතං නයසතෙන නයසහස්සෙන පටිවිජ්ඣිතුං මය්හං භාරො’’ති චින්තෙත්වා ආහ –

‘‘අප්පං වා බහුං වා භාසස්සු, අත්ථංයෙව මෙ බ්රූහි;

අත්ථෙනෙව මෙ අත්ථො, කිං කාහසි බ්යඤ්ජනං බහු’’න්ති. (මහාව. 60);

එවං වුත්තෙ ථෙරො – ‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා’’ති (මහාව. 60; අප. ථෙර 1.1.286) ගාථමාහ. පරිබ්බාජකො පඨමපදද්වයමෙව සුත්වා සහස්සනයපටිමණ්ඩිතෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, ඉතරං පදද්වයං සොතාපන්නකාලෙ නිට්ඨාපෙසි. සො සොතාපන්නො හුත්වා උපරිවිසෙසෙ අප්පවත්තන්තෙ ‘‘භවිස්සති එත්ථ කාරණ’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා ථෙරං ආහ – ‘‘භන්තෙ, මා උපරි ධම්මදෙසනං වඩ්ඪයිත්ථ, එත්තකමෙව හොතු, කුහිං අම්හාකං සත්ථා වසතී’’ති? ‘‘වෙළුවනෙ, ආවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, තුම්හෙ පුරතො යාථ, මය්හං එකො සහායකො අත්ථි, අම්හෙහි ච අඤ්ඤමඤ්ඤං කතිකා කතා ‘අම්හෙසු යො අමතං පඨමං අධිගච්ඡති, සො ඉතරස්ස ආරොචෙතූ’ති. අහං තං පටිඤ්ඤං මොචෙත්වා සහායකං ගහෙත්වා තුම්හාකං ගතමග්ගෙනෙව සත්ථු සන්තිකං ආගමිස්සාමීති පඤ්චපතිට්ඨිතෙන ථෙරස්ස පාදෙසු නිපතිත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා ථෙරං උය්යොජෙත්වා පරිබ්බාජකාරාමාභිමුඛො අගමාසි’’.

අථ ඛො කොලිතපරිබ්බාජකො තං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා, ‘‘අජ්ජ මය්හං සහායකස්ස මුඛවණ්ණො න අඤ්ඤදිවසෙසු විය, අද්ධා තෙන අමතං අධිගතං භවිස්සතී’’ති අමතාධිගමං පුච්ඡි. සොපිස්ස ‘‘ආමාවුසො, අමතං අධිගත’’න්ති පටිජානිත්වා තමෙව ගාථං අභාසි. ගාථාපරියොසානෙ කොලිතො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිත්වා ආහ – ‘‘කුහිං කිර, සම්ම, අම්හාකං සත්ථා වසතී’’ති? ‘‘වෙළුවනෙ කිර, සම්ම, එවං නො ආචරියෙන අස්සජිත්ථෙරෙන කථිත’’න්ති. ‘‘තෙන හි, සම්ම, ආයාම, සත්ථාරං පස්සිස්සාමා’’ති. සාරිපුත්තත්ථෙරො ච නාමෙස සදාපි ආචරියපූජකොව, තස්මා සහායං එවමාහ – ‘‘සම්ම, අම්හෙහි අධිගතං අමතං අම්හාකං ආචරියස්ස සඤ්චයපරිබ්බාජකස්සාපි කථෙස්සාම, බුජ්ඣමානො පටිවිජ්ඣිස්සති, අප්පටිවිජ්ඣන්තො අම්හාකං සද්දහිත්වා සත්ථු, සන්තිකං ගමිස්සති, බුද්ධානං දෙසනං සුත්වා මග්ගඵලපටිවෙධං කරිස්සතී’’ති. තතො ද්වෙපි ජනා සඤ්චයස්ස සන්තිකං අගමංසු.

සඤ්චයො තෙ දිස්වාව – ‘‘කිං, තාතා, කොචි වො අමතමග්ගදෙසකො ලද්ධො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, ආචරිය, ලද්ධො, බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො, ධම්මො ලොකෙ උප්පන්නො, සඞ්ඝො ලොකෙ උප්පන්නො, තුම්හෙ තුච්ඡෙ අසාරෙ විචරථ, තස්මා එථ, සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ, නාහං සක්ඛිස්සාමී’’ති . ‘‘කිං කාරණාහි’’? ‘‘අහං මහාජනස්ස ආචරියො හුත්වා විචරිං, විචරන්තස්ස මෙ අන්තෙවාසිකවාසො චාටියා උදඤ්චනභාවප්පත්ති විය හොති, න සක්ඛිස්සාමහං අන්තෙවාසිකවාසං වසිතු’’න්ති. ‘‘මා එවං කරිත්ථ, ආචරියා’’ති. ‘‘හොතු, තාතා, ගච්ඡථ තුම්හෙ, නාහං සක්ඛිස්සාමී’’ති. ආචරිය, ලොකෙ බුද්ධස්ස උප්පන්නකාලතො පට්ඨාය මහාජනො ගන්ධමාලාදිහත්ථො ගන්ත්වා තමෙව පූජෙස්සති, මයම්පි තත්ථෙව ගමිස්සාම. ‘‘තුම්හෙ කිං කරිස්සථා’’ති? ‘‘තාතා, කිං නු ඛො ඉමස්මිං ලොකෙ දන්ධා බහූ, උදාහු පණ්ඩිතා’’ති. ‘‘දන්ධා, ආචරිය, බහූ, පණ්ඩිතා ච නාම කතිපයා එව හොන්තී’’ති. ‘‘තෙන හි, තාතා, පණ්ඩිතා පණ්ඩිතස්ස සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකං ගමිස්සන්ති, දන්ධා දන්ධස්ස මම සන්තිකං ආගමිස්සන්ති , ගච්ඡථ තුම්හෙ, නාහං ගමිස්සාමී’’ති. තෙ ‘‘පඤ්ඤායිස්සථ තුම්හෙ, ආචරියා’’ති පක්කමිංසු. තෙසු ගච්ඡන්තෙසු සඤ්චයස්ස පරිසා භිජ්ජි, තස්මිං ඛණෙ ආරාමො තුච්ඡො අහොසි. සො තුච්ඡං ආරාමං දිස්වා උණ්හං ලොහිතං ඡඩ්ඩෙසි. තෙහිපි සද්ධිං ගච්ඡන්තෙසු පඤ්චසු පරිබ්බාජකසතෙසු සඤ්චයස්ස අඩ්ඪතෙය්යසතානි නිවත්තිංසු, අථ ඛො තෙ අත්තනො අන්තෙවාසිකෙහි අඩ්ඪතෙය්යෙහි පරිබ්බාජකසතෙහි සද්ධිං වෙළුවනං අගමංසු.

සත්ථා චතුපරිසමජ්ඣෙ නිසින්නො ධම්මං දෙසෙන්තො තෙ දූරතොව දිස්වා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘එතෙ, භික්ඛවෙ, ද්වෙ සහායකා ආගච්ඡන්ති කොලිතො ච උපතිස්සො ච, එතං මෙ සාවකයුගං භවිස්සති අග්ගං භද්දයුග’’න්ති. තෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු, නිසීදිත්වා ච පන භගවන්තං එතදවොචුං – ‘‘ලභෙය්යාම මයං, භන්තෙ, භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං, ලභෙය්යාම උපසම්පද’’න්ති. ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති භගවා අවොච – ‘‘ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, චරථ බ්රහ්මචරියං සම්මා දුක්ඛස්ස අන්තකිරියායා’’ති. සබ්බෙපි ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා සට්ඨිවස්සිකත්ථෙරා විය අහෙසුං.

අථ නෙසං පරිසාය චරිතවසෙන සත්ථා ධම්මදෙසනං වඩ්ඪෙසි. ඨපෙත්වා ද්වෙ අග්ගසාවකෙ අවසෙසා අරහත්තං පාපුණිංසු, අග්ගසාවකානං පන උපරිමග්ගත්තයකිච්චං න නිට්ඨාසි. කිං කාරණා? සාවකපාරමිඤාණස්ස මහන්තතාය. අථායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො පබ්බජිතදිවසතො සත්තමෙ දිවසෙ මගධරට්ඨෙ කල්ලවාලගාමකං උපනිස්සාය විහරන්තො ථිනමිද්ධෙ ඔක්කමන්තෙ සත්ථාරා සංවෙජිතො ථිනමිද්ධං විනොදෙත්වා තථාගතෙන දින්නං ධාතුකම්මට්ඨානං සුණන්තොව උපරිමග්ගත්තයකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා සාවකපාරමිඤාණස්ස මත්ථකං පත්තො. සාරිපුත්තත්ථෙරොපි පබ්බජිතදිවසතො අඩ්ඪමාසං අතික්කමිත්වා සත්ථාරා සද්ධිං තමෙව රාජගහං උපනිස්සාය සූකරඛතලෙණෙ විහරන්තො අත්තනො භාගිනෙය්යස්ස දීඝනඛපරිබ්බාජකස්ස වෙදනාපරිග්ගහසුත්තන්තෙ දෙසියමානෙ සුත්තානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා පරස්ස වඩ්ඪිතභත්තං පරිභුඤ්ජන්තො විය සාවකපාරමිඤාණස්ස මත්ථකං පත්තො. නනු චායස්මා මහාපඤ්ඤො, අථ කස්මා මහාමොග්ගල්ලානතො චිරතරෙන සාවකපාරමිඤාණං පාපුණීති? පරිකම්මමහන්තතාය. යථා හි දුග්ගතමනුස්සා යත්ථ කත්ථචි ගන්තුකාමා ඛිප්පමෙව නික්ඛමන්ති, රාජූනං පන හත්ථිවාහනකප්පනාදිං මහන්තං පරිකම්මං ලද්ධුං වට්ටති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං.

තං දිවසඤ්ඤෙව පන සත්ථා වඩ්ඪමානකච්ඡායාය වෙළුවනෙ සාවකසන්නිපාතං කත්වා ද්වින්නං ථෙරානං අග්ගසාවකට්ඨානං දත්වා පාතිමොක්ඛං උද්දිසි. භික්ඛූ උජ්ඣායිංසු – ‘‘සත්ථා මුඛොලොකනෙන භික්ඛං දෙති, අග්ගසාවකට්ඨානං දදන්තෙන නාම පඨමං පබ්බජිතානං පඤ්චවග්ගියානං දාතුං වට්ටති, එතෙ අනොලොකෙන්තෙන යසථෙරප්පමුඛානං පඤ්චපණ්ණාසභික්ඛූනං දාතුං වට්ටති, එතෙ අනොලොකෙන්තෙන භද්දවග්ගියානං තිංසජනානං, එතෙ අනොලොකෙන්තෙන උරුවෙලකස්සපාදීනං තෙභාතිකානං, එතෙ පන එත්තකෙ මහාථෙරෙ පහාය සබ්බපච්ඡා පබ්බජිතානං අග්ගසාවකට්ඨානං දදන්තෙන මුඛං ඔලොකෙත්වා දින්න’’න්ති. සත්ථා, ‘‘කිං කථෙථ, භික්ඛවෙ’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉදං නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, මුඛං ඔලොකෙත්වා භික්ඛං දෙමි, එතෙසං පන අත්තනා අත්තනා පත්ථිතපත්ථිතමෙව දෙමි. අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤො හි එකස්මිං සස්සෙ නව වාරෙ අග්ගසස්සදානං දදන්තො අග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථෙත්වා නාදාසි, අග්ගධම්මං පන අරහත්තං සබ්බපඨමං පටිවිජ්ඣිතුං පත්ථෙත්වා අදාසී’’ති. ‘‘කදා පන භගවා’’ති? ‘‘සුණිස්සථ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති, භගවා අතීතං ආහරි –

භික්ඛවෙ , ඉතො එකනවුතිකප්පෙ විපස්සී නාම භගවා ලොකෙ උදපාදි. තදා මහාකාළො චූළකාළොති ද්වෙභාතිකා කුටුම්බිකා මහන්තං සාලික්ඛෙත්තං වපාපෙසුං. අථෙකදිවසං චූළකාළො සාලික්ඛෙත්තං ගන්ත්වා එකං සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා ඛාදි, තං අතිමධුරං අහොසි. සො බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස සාලිගබ්භදානං දාතුකාමො හුත්වා ජෙට්ඨභාතිකං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භාතික, සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා බුද්ධානං අනුච්ඡවිකං කත්වා පචාපෙත්වා දානං දෙමා’’ති ආහ. ‘‘කිං වදෙසි, තාත, සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා දානං නාම නෙව අතීතෙ භූතපුබ්බං, න අනාගතෙපි භවිස්සති, මා සස්සං නාසයී’’ති; වුත්තොපි සො පුනප්පුනං යාචියෙව . අථ නං භාතා, ‘‘තෙන හි සාලික්ඛෙත්තං ද්වෙ කොට්ඨාසෙ කත්වා මම කොට්ඨාසං අනාමසිත්වා අත්තනො කොට්ඨාසෙ ඛෙත්තෙ යං ඉච්ඡසි, තං කරොහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති ඛෙත්තං විභජිත්වා බහූ මනුස්සෙ හත්ථකම්මං යාචිත්වා සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා නිරුදකෙන ඛීරෙන පචාපෙත්වා සප්පිමධුසක්ඛරාදීහි යොජෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දානං දත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ – ‘‘ඉදං, භන්තෙ, මම අග්ගදානං අග්ගධම්මස්ස සබ්බපඨමං පටිවෙධාය සංවත්තතූ’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘එවං හොතූ’’ති අනුමොදනමකාසි.

සො ඛෙත්තං ගන්ත්වා ඔලොකෙන්තො සකලක්ඛෙත්තං කණ්ණිකබද්ධෙහි විය සාලිසීසෙහි සඤ්ඡන්නං දිස්වා පඤ්චවිධපීතිං පටිලභිත්වා, ‘‘ලාභා වත මෙ’’ති චින්තෙත්වා පුථුකකාලෙ පුථුකග්ගං නාම අදාසි, ගාමවාසීහි සද්ධිං අග්ගසස්සදානං නාම අදාසි, ලායනෙ ලායනග්ගං, වෙණිකරණෙ වෙණග්ගං, කලාපාදීසු කලාපග්ගං, ඛලග්ගං, ඛලභණ්ඩග්ගං, කොට්ඨග්ගන්ති. එවං එකසස්සෙ නව වාරෙ අග්ගදානං අදාසි. තස්ස සබ්බවාරෙසු ගහිතගහිතට්ඨානං පරිපූරි, සස්සං අතිරෙකං උට්ඨානසම්පන්නං අහොසි. ධම්මො හි නාමෙස අත්තානං රක්ඛන්තං රක්ඛති. තෙනාහ භගවා –

‘‘ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං,

ධම්මො සුචිණ්ණො සුඛමාවහාති;

එසානිසංසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ,

න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී’’ති. (ථෙරගා. 303; ජා. 1.10.102) –

‘‘එවමෙස විපස්සීසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ අග්ගධම්මං පඨමං පටිවිජ්ඣිතුං පත්ථෙන්තො නව වාරෙ අග්ගදානානි අදාසි. ඉතො සතසහස්සකප්පමත්ථකෙ පන හංසවතීනගරෙ පදුමුත්තරසම්බුද්ධකාලෙපි සත්තාහං මහාදානං දත්වා තස්ස භගවතො පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා අග්ගධම්මස්ස පඨමං පටිවිජ්ඣනත්ථමෙව පත්ථනං ඨපෙසි. ඉති ඉමිනා පත්ථිතමෙව මයා දින්නං, නාහං, භික්ඛවෙ, මුඛං ඔලොකෙත්වා දෙමී’’ති.

‘‘යසකුලපුත්තප්පමුඛා පඤ්චපඤ්ඤාස ජනා කිං කම්මං කරිංසු, භන්තෙ’’ති? ‘‘එතෙපි එකස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ අරහත්තං පත්ථෙන්තා බහුං පුඤ්ඤකම්මං කත්වා අපරභාගෙ අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ සහායකා හුත්වා වග්ගබන්ධනෙන පුඤ්ඤානි කරොන්තා අනාථමතසරීරානි පටිජග්ගන්තා විචරිංසු. තෙ එකදිවසං සගබ්භං ඉත්ථිං කාලකතං දිස්වා, ‘ඣාපෙස්සාමා’ති සුසානං හරිංසු. තෙසු පඤ්ච ජනෙ ‘තුම්හෙ ඣාපෙථා’ති සුසානෙ ඨපෙත්වා සෙසා ගාමං පවිට්ඨා. යසදාරකො තං මතසරීරං සූලෙහි විජ්ඣිත්වා පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා ඣාපෙන්තො අසුභසඤ්ඤං පටිලභි, ඉතරෙසම්පි චතුන්නං ජනානං – ‘පස්සථ, භො, ඉමං සරීරං තත්ථ තත්ථ විද්ධංසිතචම්මං, කබරගොරූපං විය අසුචිං දුග්ගන්ධං පටිකූල’න්ති දස්සෙසි. තෙපි තත්ථ අසුභසඤ්ඤං පටිලභිංසු. තෙ පඤ්චපි ජනා ගාමං ගන්ත්වා සෙසසහායකානං කථයිංසු. යසො පන දාරකො ගෙහං ගන්ත්වා මාතාපිතූනඤ්ච භරියාය ච කථෙසි. තෙ සබ්බෙපි අසුභං භාවයිංසු. ඉදමෙතෙසං පුබ්බකම්මං. තෙනෙව යසස්ස ඉත්ථාගාරෙ සුසානසඤ්ඤා උප්පජ්ජි, තාය ච උපනිස්සයසම්පත්තියා සබ්බෙසම්පි විසෙසාධිගමො නිබ්බත්ති. එවං ඉමෙපි අත්තනා පත්ථිතමෙව ලභිංසු. නාහං මුඛං ඔලොකෙත්වා දම්මී’’ති.

‘‘භද්දවග්ගියසහායකා පන කිං කම්මං කරිංසු, භන්තෙ’’ති? ‘‘එතෙපි පුබ්බබුද්ධානං සන්තිකෙ අරහත්තං පත්ථෙත්වා පුඤ්ඤානි කත්වා අපරභාගෙ අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ තිංස ධුත්තා හුත්වා තුණ්ඩිලොවාදං සුත්වා සට්ඨිවස්සසහස්සානි පඤ්ච සීලානි රක්ඛිංසු. එවං ඉමෙපි අත්තනා පත්ථිතමෙව ලභිංසු. නාහං මුඛං ඔලොකෙත්වා දම්මී’’ති.

‘‘උරුවෙලකස්සපාදයො පන කිං කම්මං කරිංසු, භන්තෙ’’ති? ‘‘තෙපි අරහත්තමෙව පත්ථෙත්වා පුඤ්ඤානි කරිංසු. ඉතො හි ද්වෙනවුතිකප්පෙ තිස්සො ඵුස්සොති ද්වෙ බුද්ධා උප්පජ්ජිංසු. ඵුස්සබුද්ධස්ස මහින්දො නාම රාජා පිතා අහොසි. තස්මිං පන සම්බොධිං පත්තෙ රඤ්ඤො කනිට්ඨපුත්තො පඨමඅග්ගසාවකො පුරොහිතපුත්තො දුතියඅග්ගසාවකො අහොසි. රාජා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා – ‘ජෙට්ඨපුත්තො මෙ බුද්ධො, කනිට්ඨපුත්තො පඨමඅග්ගසාවකො, පුරොහිතපුත්තො දුතියඅග්ගසාවකො’ති තෙ ඔලොකෙත්වා, ‘මමෙව බුද්ධො, මමෙව ධම්මො, මමෙව සඞ්ඝො, නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සා’ති තික්ඛත්තුං උදානං උදානෙත්වා සත්ථු පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා , ‘භන්තෙ, ඉදානි මෙ නවුතිවස්සසහස්සපරිමාණස්ස ආයුනො කොටියං නිසීදිත්වා නිද්දායනකාලො විය අඤ්ඤෙසං ගෙහද්වාරං අගන්ත්වා යාවාහං ජීවාමි, තාව මෙ චත්තාරො පච්චයෙ අධිවාසෙථා’ති පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා නිබද්ධං බුද්ධුපට්ඨානං කරොති. රඤ්ඤො පන අපරෙපි තතො පුත්තා අහෙසුං. තෙසු ජෙට්ඨස්ස පඤ්ච යොධසතානි පරිවාරානි, මජ්ඣිමස්ස තීණි, කනිට්ඨස්ස ද්වෙ. තෙ ‘මයම්පි භාතිකං භොජෙස්සාමා’ති පිතරං ඔකාසං යාචිත්වා අලභමානා පුනප්පුනං යාචන්තාපි අලභිත්වා පච්චන්තෙ කුපිතෙ තස්ස වූපසමනත්ථාය පෙසිතා පච්චන්තං වූපසමෙත්වා පිතු සන්තිකං ආගමිංසු. අථ නෙ පිතා ආලිඞ්ගිත්වා සීසෙ චුම්බිත්වා, ‘වරං වො, තාතා, දම්මී’ති ආහ.

‘‘තෙ ‘සාධු දෙවා’ති වරං ගහිතකං කත්වා පුන කතිපාහච්චයෙන පිතරා ‘ගණ්හථ, තාතා, වර’න්ති වුත්තා, ‘‘දෙව, අම්හාකං අඤ්ඤෙන කෙනචි අත්ථො නත්ථි, ඉතො පට්ඨාය මයං භාතිකං භොජෙස්සාම, ඉමං නො වරං දෙහී’’ති ආහංසු. ‘න දෙමි, තාතා’ති. ‘නිච්චකාලං අදෙන්තො සත්ත සංවච්ඡරානි දෙථ, දෙවා’ති. ‘න දෙමි, තාතා’ති. ‘තෙන හි ඡ පඤ්ච චත්තාරි තීණි ද්වෙ එකං සංවච්ඡරං දෙථ, දෙවා’ති. ‘න දෙමි, තාතා’ති. ‘තෙන හි, දෙව, සත්ත මාසෙ දෙථා’ති. ‘ඡ මාසෙ පඤ්ච මාසෙ චත්තාරො මාසෙ තයො මාසෙ දෙථ, දෙවා’ති. ‘න දෙමි, තාතා’ති. ‘හොතු, දෙව, එකෙකස්ස නො එකෙකං මාසං කත්වා තයො මාසෙ දෙථා’ති. ‘සාධු, තාතා, තෙන හි තයො මාසෙ භොජෙථා’ති ආහ. තෙ තුට්ඨා රාජානං වන්දිත්වා සකට්ඨානමෙව ගතා. තෙසං පන තිණ්ණම්පි එකොව කොට්ඨාගාරිකො, එකොව ආයුත්තකො, තස්ස ද්වාදසනහුතා පුරිසපරිවාරා. තෙ තෙ පක්කොසාපෙත්වා , ‘මයං ඉමං තෙමාසං දස සීලානි ගහෙත්වා ද්වෙ කාසාවානි නිවාසෙත්වා සත්ථාරා සහවාසං වසිස්සාම, තුම්හෙ එත්තකං නාම දානවත්තං ගහෙත්වා දෙවසිකං නවුතිසහස්සානං භික්ඛූනං යොධසහස්සස්ස ච සබ්බං ඛාදනීයභොජනීයං පවත්තෙය්යාථ. මයඤ්හි ඉතො පට්ඨාය න කිඤ්චි වක්ඛාමා’ති වදිංසු.

‘‘තෙ තයොපි ජනා පරිවාරසහස්සං ගහෙත්වා දස සීලානි සමාදාය කාසායවත්ථානි නිවාසෙත්වා විහාරෙයෙව වසිංසු. කොට්ඨාගාරිකො ච ආයුත්තකො ච එකතො හුත්වා තිණ්ණං භාතිකානං කොට්ඨාගාරෙහි වාරෙන වාරෙන දානවත්තං ගහෙත්වා දානං දෙන්ති, කම්මකාරානං පන පුත්තා යාගුභත්තාදීනං අත්ථාය රොදන්ති. තෙ තෙසං භික්ඛුසඞ්ඝෙ අනාගතෙයෙව යාගුභත්තාදීනි දෙන්ති. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස භත්තකිච්චාවසානෙ කිඤ්චි අතිරෙකං න භූතපුබ්බං. තෙ ‘අපරභාගෙ දාරකානං දෙමා’ති අත්තනාපි ගහෙත්වා ඛාදිංසු. මනුඤ්ඤං ආහාරං දිස්වා අධිවාසෙතුං නාසක්ඛිංසු. තෙ පන චතුරාසීතිසහස්සා අහෙසුං. තෙ සඞ්ඝස්ස දින්නදානවත්තං ඛාදිත්වා කායස්ස භෙදා පරං මරණා පෙත්තිවිසයෙ නිබ්බත්තිංසු. තෙභාතිකා පන පුරිසසහස්සෙන සද්ධිං කාලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා දෙවලොකා මනුස්සලොකං, මනුස්සලොකා දෙවලොකං සංසරන්තා ද්වෙනවුතිකප්පෙ ඛෙපෙසුං. ‘එවං තෙ තයො භාතරො අරහත්තං පත්ථෙන්තා තදා කල්යාණකම්මං කරිංසු. තෙ අත්තනා පත්ථිතමෙව ලභිංසු. නාහං මුඛං ඔලොකෙත්වා දම්මී’’’ති.

තදා පන තෙසං ආයුත්තකො බිම්බිසාරො රාජා අහොසි, කොට්ඨාගාරිකො විසාඛො උපාසකො. තයො රාජකුමාරා තයො ජටිලා අහෙසුං. තෙසං කම්මකාරා තදා පෙතෙසු නිබ්බත්තිත්වා සුගතිදුග්ගතිවසෙන සංසරන්තා ඉමස්මිං කප්පෙ චත්තාරි බුද්ධන්තරානි පෙතලොකෙයෙව නිබ්බත්තිංසු. තෙ ඉමස්මිං කප්පෙ සබ්බපඨමං උප්පන්නං චත්තාලීසවස්සසහස්සායුකං කකුසන්ධං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘අම්හාකං ආහාරං ලභනකාලං ආචික්ඛථා’’ති පුච්ඡිංසු. සො ‘‘මම තාව කාලෙ න ලභිස්සථ, මම පච්ඡතො මහාපථවියා යොජනමත්තං අභිරුළ්හාය කොණාගමනො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තං පුච්ඡෙය්යාථා’’ති ආහ. තෙ තත්තකං කාලං ඛෙපෙත්වා තස්මිං උප්පන්නෙ තං පුච්ඡිංසු. සොපි ‘‘මම කාලෙ න ලභිස්සථ, මම පච්ඡතො මහාපථවියා යොජනමත්තං අභිරුළ්හාය කස්සපො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තං පුච්ඡෙය්යාථා’’ති ආහ. තෙ තත්තකං කාලං ඛෙපෙත්වා තස්මිං උප්පන්නෙ තං පුච්ඡිංසු. සොපි ‘‘මම කාලෙ න ලභිස්සථ, මම පන පච්ඡතො මහාපථවියා යොජනමත්තං අභිරුළ්හාය ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තදා තුම්හාකං ඤාතකො බිම්බිසාරො නාම රාජා භවිස්සති, සො සත්ථු දානං දත්වා තුම්හාකං පත්තිං පාපෙස්සති, තදා ලභිස්සථා’’ති ආහ. තෙසං එකං බුද්ධන්තරං ස්වෙදිවසසදිසං අහොසි. තෙ තථාගතෙ උප්පන්නෙ බිම්බිසාරරඤ්ඤා පඨමදිවසං දානෙ දින්නෙ පත්තිං අලභිත්වා රත්තිභාගෙ භෙරවසද්දං කත්වා රඤ්ඤො අත්තානං දස්සයිංසු. සො පුනදිවසෙ වෙළුවනං ගන්ත්වා තථාගතස්ස තං පවත්තිං ආරොචෙසි.

සත්ථා, ‘‘මහාරාජ, ඉතො ද්වෙනවුතිකප්පමත්ථකෙ ඵුස්සබුද්ධකාලෙ එතෙ තව ඤාතකා, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දින්නදානවත්තං ඛාදිත්වා පෙතලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා සංසරන්තා කකුසන්ධාදයො බුද්ධෙ පුච්ඡිත්වා තෙහි ඉදඤ්චිදඤ්ච වුත්තා එත්තකං කාලං තව දානං පච්චාසීසමානා හිය්යො තයා දානෙ දින්නෙ පත්තිං අලභමානා එවමකංසූ’’ති ආහ. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, ඉදානිපි දින්නෙ ලභිස්සන්තී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. රාජා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙ මහාදානං දත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉතො තෙසං පෙතානං දිබ්බඅන්නපානං සම්පජ්ජතූ’’ති පත්තිං අදාසි, තෙසං තථෙව නිබ්බත්ති. පුනදිවසෙ නග්ගා හුත්වා අත්තානං දස්සෙසුං. රාජා ‘‘අජ්ජ, භන්තෙ, නග්ගා හුත්වා අත්තානං දස්සෙසු’’න්ති ආරොචෙසි. ‘‘වත්ථානි තෙ න දින්නානි, මහාරාජා’’ති. රාජාපි පුනදිවසෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස චීවරදානං දත්වා, ‘‘ඉතො තෙසං පෙතානං දිබ්බවත්ථානි හොන්තූ’’ති පාපෙසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව තෙසං දිබ්බවත්ථානි උප්පජ්ජිංසු. තෙ පෙතත්තභාවං විජහිත්වා දිබ්බත්තභාවෙ සණ්ඨහිංසු. සත්ථා අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘තිරොකුට්ටෙසු තිට්ඨන්තී’’තිආදිනා (ඛු. පා. 7.1; පෙ. ව. 14) තිරොකුට්ටානුමොදනං අකාසි. අනුමොදනාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. ඉති සත්ථා තෙභාතිකජටිලානං වත්ථුං කථෙත්වා ඉමම්පි ධම්මදෙසනං ආහරි.

අග්ගසාවකා පන, ‘‘භන්තෙ, කිං කරිංසූ’’ති? ‘‘අග්ගසාවකභාවාය පත්ථනං කරිංසු’’. ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකස්ස හි කප්පානං අසඞ්ඛ්යෙය්යස්ස මත්ථකෙ සාරිපුත්තො බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති, නාමෙන සරදමාණවො නාම අහොසි. මොග්ගල්ලානො ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති, නාමෙන සිරිවඩ්ඪනකුටුම්බිකො නාම අහොසි. තෙ උභොපි සහපංසුකීළකා සහායකා අහෙසුං. තෙසු සරදමාණවො පිතු අච්චයෙන කුසලන්තකං මහාධනං පටිපජ්ජිත්වා එකදිවසං රහොගතො චින්තෙසි – ‘‘අහං ඉධලොකත්තභාවමෙව ජානාමි, නො පරලොකත්තභාවං. ජාතසත්තානඤ්ච මරණං නාම ධුවං, මයා එකං පබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා මොක්ඛධම්මගවෙසනං කාතුං වට්ටතී’’ති. සො සහායකං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘සම්ම සිරිවඩ්ඪන, අහං පබ්බජිත්වා මොක්ඛධම්මං ගවෙසිස්සාමි, ත්වං මයා සද්ධිං පබ්බජිතුං සක්ඛිස්සසි, න සක්ඛිස්සසී’’ති? ‘‘න සක්ඛිස්සාමි, සම්ම, ත්වංයෙව පබ්බජාහී’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘පරලොකං ගච්ඡන්තො සහායෙ වා ඤාතිමිත්තෙ වා ගහෙත්වා ගතො නාම නත්ථි, අත්තනා කතං අත්තනොව හොතී’’ති. තතො රතනකොට්ඨාගාරං විවරාපෙත්වා කපණද්ධිකවණිබ්බකයාචකානං මහාදානං දත්වා පබ්බතපාදං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. තස්ස එකො ද්වෙ තයොති එවං අනුපබ්බජ්ජං පබ්බජිතා චතුසත්තතිසහස්සමත්තා ජටිලා අහෙසුං. සො පඤ්ච අභිඤ්ඤා, අට්ඨ ච සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා තෙසං ජටිලානං කසිණපරිකම්මං ආචික්ඛි. තෙපි සබ්බෙ පඤ්ච අභිඤ්ඤා අට්ඨ ච සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙසුං.

තෙන සමයෙන අනොමදස්සී නාම සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ උදපාදි. නගරං චන්දවතී නාම අහොසි, පිතා යසවා නාම ඛත්තියො, මාතා යසොධරා නාම දෙවී, බොධි අජ්ජුනරුක්ඛො, නිසභො ච අනොමො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වරුණො නාම උපට්ඨාකො, සුන්දරා ච සුමනා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා අහෙසුං. ආයු වස්සසතසහස්සං අහොසි, සරීරං අට්ඨපඤ්ඤාසහත්ථුබ්බෙධං , සරීරප්පභා ද්වාදසයොජනං ඵරි, භික්ඛුසතසහස්සපරිවාරො අහොසි. සො එකදිවසං පච්චූසකාලෙ මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය ලොකං වොලොකෙන්තො සරදතාපසං දිස්වා, ‘‘අජ්ජ මය්හං සරදතාපසස්සං සන්තිකං ගතපච්චයෙන ධම්මදෙසනා ච මහතී භවිස්සති, සො ච අග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථෙස්සති, තස්ස සහායකො සිරිවඩ්ඪනකුටුම්බිකො දුතියසාවකට්ඨානං, දෙසනාපරියොසානෙ චස්ස පරිවාරා චතුසත්තතිසහස්සමත්තා ජටිලා අරහත්තං පාපුණිස්සන්ති, මයා තත්ථ ගන්තුං වට්ටතී’’ති අත්තනො පත්තචීවරමාදාය අඤ්ඤං කඤ්චි අනාමන්තෙත්වා සීහො විය එකචරො හුත්වා සරදතාපසස්ස අන්තෙවාසිකෙසු ඵලාඵලත්ථාය ගතෙසු ‘‘බුද්ධභාවං මෙ ජානාතූ’’ති අධිට්ඨහිත්වා පස්සන්තස්සෙව සරදතාපසස්ස ආකාසතො ඔතරිත්වා පථවියං පතිට්ඨාසි. සරදතාපසො බුද්ධානුභාවඤ්චෙව සරීරනිප්ඵත්තිඤ්චස්ස දිස්වා ලක්ඛණමන්තෙ සම්මසිත්වා ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො නාම අගාරමජ්ඣෙ වසන්තො රාජා හොති චක්කවත්තී, පබ්බජන්තො ලොකෙ විවට්ටච්ඡදො සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො හොති. අයං පුරිසො නිස්සංසයං බුද්ධො’’ති ජානිත්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා අග්ගාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි. නිසීදි භගවා පඤ්ඤත්තෙ අග්ගාසනෙ. සරදතාපසොපි අත්තනො අනුච්ඡවිකං ආසනං ගහෙත්වා එකමන්තං නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ චතුසත්තතිසහස්සජටිලා පණීතපණීතානි ඔජවන්තානි ඵලාඵලානි ගහෙත්වා ආචරියස්ස සන්තිකං සම්පත්තා බුද්ධානඤ්චෙව ආචරියස්ස ච නිසින්නාසනං ඔලොකෙත්වා ආහංසු – ‘‘ආචරිය , මයං ‘ඉමස්මිං ලොකෙ තුම්හෙහි මහන්තතරො නත්ථී’ති විචරාම, අයං පන පුරිසො තුම්හෙහි මහන්තතරො මඤ්ඤෙ’’ති? ‘‘තාතා, කිං වදෙථ, සාසපෙන සද්ධිං අට්ඨසට්ඨියොජනසතසහස්සුබ්බෙධං සිනෙරුං සමං කාතුං ඉච්ඡථ, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන සද්ධිං මමං උපමං මා කරිත්ථ පුත්තකා’’ති. අථ තෙ තාපසා, ‘‘සචායං ඉත්තරසත්තො අභවිස්ස, අම්හාකං ආචරියො න එවරූපං උපමං ආහරිස්ස, යාව මහා වතායං පුරිසො’’ති සබ්බෙව පාදෙසු නිපතිත්වා සිරසා වන්දිංසු. අථ නෙ ආචරියො ආහ – ‘‘තාතා, අම්හාකං බුද්ධානං අනුච්ඡවිකො දෙය්යධම්මො නත්ථි, සත්ථා ච භික්ඛාචාරවෙලායං ඉධාගතො, මයං යථාසත්ති යථාබලං දෙය්යධම්මං දස්සාම, තුම්හෙ යං යං පණීතං ඵලාඵලං, තං තං ආහරථා’’ති ආහරාපෙත්වා හත්ථෙ ධොවිත්වා සයං තථාගතස්ස පත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි. සත්ථාරා ඵලාඵලෙ පටිග්ගහිතමත්තෙ දෙවතා දිබ්බොජං පක්ඛිපිංසු. සො තාපසො උදකම්පි සයමෙව පරිස්සාවෙත්වා අදාසි. තතො භත්තකිච්චං කත්වා නිසින්නෙ සත්ථරි සබ්බෙ අන්තෙවාසිකෙ පක්කොසිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ සාරණීයකථං කථෙන්තො නිසීදි. සත්ථා ‘‘ද්වෙ අග්ගසාවකා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං ආගච්ඡන්තූ’’ති චින්තෙසි. තෙ සත්ථු චිත්තං ඤත්වා සතසහස්සඛීණාසවපරිවාරා ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු.

තතො සරදතාපසො අන්තෙවාසිකෙ ආමන්තෙසි – ‘‘තාතා, බුද්ධානං නිසින්නාසනම්පි නීචං, සමණසතසහස්සානම්පි ආසනං නත්ථි, අජ්ජ තුම්හෙහි උළාරං බුද්ධසක්කාරං කාතුං වට්ටති, පබ්බතපාදතො වණ්ණගන්ධසම්පන්නානි පුප්ඵානි ආහරථා’’ති. කථනකාලො පපඤ්චො විය හොති, ඉද්ධිමතො පන ඉද්ධිවිසයො අචින්තෙය්යොති මුහුත්තමත්තෙනෙව තෙ තාපසා වණ්ණගන්ධසම්පන්නානි පුප්ඵානි ආහරිත්වා බුද්ධානං යොජනප්පමාණං පුප්ඵාසනං පඤ්ඤාපෙසුං. උභින්නං අග්ගසාවකානං තිගාවුතං, සෙසභික්ඛූනං අඩ්ඪයොජනිකාදිභෙදං, සඞ්ඝනවකස්ස උසභමත්තං අහොසි. ‘‘කථං එකස්මිං අස්සමපදෙ තාව මහන්තානි ආසනානි පඤ්ඤත්තානී’’ති න චින්තෙතබ්බං. ඉද්ධිවිසයො හෙස. එවං පඤ්ඤත්තෙසු ආසනෙසු සරදතාපසො තථාගතස්ස පුරතො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ඨිතො, ‘‘භන්තෙ, මය්හං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය ඉමං පුප්ඵාසනං අභිරුහථා’’ති ආහ. තෙන වුත්තං –

‘‘නානාපුප්ඵඤ්ච ගන්ධඤ්ච, සම්පාදෙත්වාන එකතො;

පුප්ඵාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා, ඉදං වචනමබ්රවි.

‘‘ඉදං මෙ ආසනං වීර, පඤ්ඤත්තං තවනුච්ඡවිං;

මම චිත්තං පසාදෙන්තො, නිසීද පුප්ඵමාසනෙ.

‘‘සත්තරත්තින්දිවං බුද්ධො, නිසීදි පුප්ඵමාසනෙ;

මම චිත්තං පසාදෙත්වා, හාසයිත්වා සදෙවකෙ’’ති.

එවං නිසින්නෙ සත්ථරි ද්වෙ අග්ගසාවකා සෙසභික්ඛූ ච අත්තනො අත්තනො පත්තාසනෙ නිසීදිංසු. සරදතාපසො මහන්තං පුප්ඵච්ඡත්තං ගහෙත්වා තථාගතස්ස මත්ථකෙ ධාරෙන්තො අට්ඨාසි. සත්ථා ‘‘ජටිලානං අයං සක්කාරො මහප්ඵලො හොතූ’’ති නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජි. සත්ථු සමාපත්තිං සමාපන්නභාවං ඤත්වා ද්වෙ අග්ගසාවකාපි සෙසභික්ඛූපි සමාපත්තිං සමාපජ්ජිංසු. තථාගතෙ සත්තාහං නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා නිසින්නෙ අන්තෙවාසිකා භික්ඛාචාරකාලෙ සම්පත්තෙ වනමූලඵලාඵලං පරිභුඤ්ජිත්වා සෙසකාලෙ බුද්ධානං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ තිට්ඨන්ති. සරදතාපසො පන භික්ඛාචාරම්පි අගන්ත්වා පුප්ඵච්ඡත්තං ධාරයමානොව සත්තාහං පීතිසුඛෙන වීතිනාමෙසි. සත්ථා නිරොධතො වුට්ඨාය දක්ඛිණපස්සෙ නිසින්නං පඨමඅග්ගසාවකං නිසභත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘නිසභ, සක්කාරකාරකානං තාපසානං පුප්ඵාසනානුමොදනං කරොහී’’ති. ථෙරො චක්කවත්තිරඤ්ඤො සන්තිකා පටිලද්ධමහාලාභො මහායොධො විය තුට්ඨමානසො සාවකපාරමිඤාණෙ ඨත්වා පුප්ඵාසනානුමොදනං ආරභි. තස්ස දෙසනාවසානෙ දුතියසාවකං ආමන්තෙසි – ‘‘ත්වම්පි භික්ඛු ධම්මං දෙසෙහී’’ති. අනොමත්ථෙරො තෙපිටකං බුද්ධවචනං සම්මසිත්වා ධම්මං කථෙසි. ද්වින්නං අග්ගසාවකානං දෙසනාය එකස්සාපි අභිසමයො නාහොසි. අථ සත්ථා අපරිමාණෙ බුද්ධවිසයෙ ඨත්වා ධම්මදෙසනං ආරභි. දෙසනාපරියොසානෙ ඨපෙත්වා සරදතාපසං සබ්බෙපි චතුසත්තතිසහස්සජටිලා අරහත්තං පාපුණිංසු , සත්ථා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. තෙසං තාවදෙව කෙසමස්සූනි අන්තරධායිංසු, අට්ඨපරික්ඛාරා කායෙ පටිමුක්කාව අහෙසුං.

සරදතාපසො ‘‘කස්මා අරහත්තං න පත්තො’’ති? වික්ඛිත්තචිත්තත්තා. සො කිර බුද්ධානං දුතියාසනෙ නිසීදිත්වා සාවකපාරමිඤාණෙ ඨත්වා ධම්මං දෙසයතො අග්ගසාවකස්ස ධම්මදෙසනං සොතුං ආරද්ධකාලතො පට්ඨාය, ‘‘අහො වතාහම්පි අනාගතෙ උප්පජ්ජනකබුද්ධස්ස සාසනෙ ඉමිනා සාවකෙන පටිලද්ධධුරං ලභෙය්ය’’න්ති චිත්තං උප්පාදෙසි. සො තෙන පරිවිතක්කෙන මග්ගඵලපටිවෙධං කාතුං නාසක්ඛි. තථාගතං පන වන්දිත්වා සම්මුඛෙ ඨත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං අනන්තරාසනෙ නිසින්නො භික්ඛු තුම්හාකං සාසනෙ කො නාම හොතී’’ති? ‘‘මයා පවත්තිතං ධම්මචක්කං අනුපවත්තෙන්තො සාවකපාරමිඤාණස්ස කොටිප්පත්තො සොළස පඤ්ඤා පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතො මය්හං සාසනෙ අග්ගසාවකො නිසභො නාම එසො’’ති. ‘‘භන්තෙ, ය්වායං මයා සත්තාහං පුප්ඵච්ඡත්තං ධාරෙන්තෙන සක්කාරො කතො, අහං ඉමස්ස ඵලෙන අඤ්ඤං සක්කත්තං වා බ්රහ්මත්තං වා න පත්ථෙමි, අනාගතෙ පන අයං නිසභත්ථෙරො විය එකස්ස බුද්ධස්ස අග්ගසාවකො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසින්ති. සත්ථා ‘‘සමජ්ඣිස්සති නු ඛො ඉමස්ස පුරිසස්ස පත්ථනා’’ති අනාගතංසඤාණං පෙසෙත්වා ඔලොකෙන්තො කප්පසතසහස්සාධිකං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා සමිජ්ඣනභාවං අද්දස. දිස්වාන සරදතාපසං ආහ – ‘‘න තෙ අයං පත්ථනා මොඝා භවිස්සති, අනාගතෙ පන කප්පසතසහස්සාධිකං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස මාතා මහාමායා නාම දෙවී භවිස්සති, පිතා සුද්ධොදනො නාම මහාරාජා, පුත්තො රාහුලො නාම, උපට්ඨාකො ආනන්දො නාම, දුතියඅග්ගසාවකො මොග්ගල්ලානො නාම, ත්වං පනස්ස පඨමඅග්ගසාවකො ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තො නාම භවිස්සසී’’ති . එවං තාපසං බ්යාකරිත්වා ධම්මකථං කථෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ආකාසං පක්ඛන්දි.

සරදතාපසොපි අන්තෙවාසිකත්ථෙරානං සන්තිකං ගන්ත්වා සහායකස්ස සිරිවඩ්ඪනකුටුම්බිකස්ස සාසනං පෙසෙසි, ‘‘භන්තෙ, මම සහායකස්ස වදෙථ, සහායකෙන තෙ සරදතාපසෙන අනොමදස්සීබුද්ධස්ස පාදමූලෙ අනාගතෙ උප්පජ්ජනකස්ස ගොතමබුද්ධස්ස සාසනෙ පඨමඅග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථිතං, ත්වං දුතියඅග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථෙහී’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා ථෙරෙහි පුරෙතරමෙව එකපස්සෙන ගන්ත්වා සිරිවඩ්ඪනස්ස නිවෙසනද්වාරෙ අට්ඨාසි. සිරිවඩ්ඪනො ‘‘චිරස්සං වත මෙ අය්යො ආගතො’’ති ආසනෙ නිසීදාපෙත්වා අත්තනා නීචාසනෙ නිසින්නො, ‘‘අන්තෙවාසිකපරිසා පන වො, භන්තෙ, න පඤ්ඤායතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, සම්ම, අම්හාකං අස්සමං අනොමදස්සී බුද්ධො ආගතො, මයං තස්ස අත්තනො බලෙන සක්කාරං අකරිම්හා, සත්ථා සබ්බෙසං ධම්මං දෙසෙසි, දෙසනාපරියොසානෙ ඨපෙත්වා මං සෙසා අරහත්තං පත්වා පබ්බජිංසු. අහං සත්ථු පඨමඅග්ගසාවකං නිසභත්ථෙරං දිස්වා අනාගතෙ උප්පජ්ජනකස්ස ගොතමබුද්ධස්ස නාම සාසනෙ පඨමඅග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථෙසිං, ත්වම්පි තස්ස සාසනෙ දුතියඅග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථෙහී’’ති. ‘‘මය්හං බුද්ධෙහි සද්ධිං පරිචයො නත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘බුද්ධෙහි සද්ධිං කථනං මය්හං භාරො හොතු, ත්වං මහන්තං සක්කාරං සජ්ජෙහී’’ති.

සිරිවඩ්ඪනො තස්ස වචනං සුත්වා අත්තනො නිවෙසනද්වාරෙ රාජමානෙන අට්ඨකරීසමත්තං ඨානං සමතලං කාරෙත්වා වාලුකං ඔකිරාපෙත්වා ලාජපඤ්චමානිපුප්ඵානි විකිරාපෙත්වා නීලුප්පලච්ඡදනං මණ්ඩපං කාරෙත්වා බුද්ධාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා සෙසභික්ඛූනම්පි ආසනානි පටියාදෙත්වා මහන්තං සක්කාරසම්මානං සජ්ජෙත්වා බුද්ධානං නිමන්තනත්ථාය සරදතාපසස්ස සඤ්ඤං අදාසි. තාපසො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං ගහෙත්වා තස්ස නිවෙසනං අගමාසි. සිරිවඩ්ඪනොපි පච්චුග්ගමනං කත්වා තථාගතස්ස හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා මණ්ඩපං පවෙසෙත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙසු නිසින්නස්ස බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දක්ඛිණොදකං දත්වා පණීතෙන භොජනෙන පරිවිසිත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං මහාරහෙහි වත්ථෙහි අච්ඡාදෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, නායං ආරබ්භො අප්පමත්තකට්ඨානත්ථාය, ඉමිනාව නියාමෙන සත්තාහං අනුකම්පං කරොථා’’ති ආහ. සත්ථා අධිවාසෙසි. සො තෙනෙව නියාමෙන සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ඨිතො ආහ – ‘‘භන්තෙ, මම සහායො සරදතාපසො යස්ස සත්ථුස්ස පඨමඅග්ගසාවකො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථෙසි, අහම්පි ‘‘තස්සෙව දුතියඅග්ගසාවකො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථෙමීති.

සත්ථා අනාගතං ඔලොකෙත්වා තස්ස පත්ථනාය සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා බ්යාකාසි – ‘‘ත්වං ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා ගොතමබුද්ධස්ස දුතියඅග්ගසාවකො භවිස්සසී’’ති. බුද්ධානං බ්යාකරණං සුත්වා සිරිවඩ්ඪනො හට්ඨපහට්ඨො අහොසි. සත්ථාපි භත්තානුමොදනං කත්වා සපරිවාරො විහාරමෙව ගතො. ‘‘අයං, භික්ඛවෙ, මම පුත්තෙහි තදා පත්ථිතපත්ථනා. තෙ යථාපත්ථිතමෙව ලභිංසු. නාහං මුඛං ඔලොකෙත්වා දෙමී’’ති.

එවං වුත්තෙ ද්වෙ අග්ගසාවකා භගවන්තං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, මයං අගාරියභූතා සමානා ගිරග්ගසමජ්ජං දස්සනාය ගතා’’ති යාව අස්සජිත්ථෙරස්ස සන්තිකා සොතාපත්තිඵලපටිවෙධා සබ්බං පච්චුප්පන්නවත්ථුං කථෙත්වා, ‘‘තෙ මයං, භන්තෙ, ආචරියස්ස සඤ්චයස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං තුම්හාකං පාදමූලෙ ආනෙතුකාමා තස්ස ලද්ධියා නිස්සාරභාවං කථෙත්වා ඉධාගමනෙ ආනිසංසං කථයිම්හා. සො ඉදානි මය්හං අන්තෙවාසිකවාසො නාම චාටියා උදඤ්චනභාවප්පත්තිසදිසො, න සක්ඛිස්සාමි අන්තෙවාසිවාසං වසිතු’’න්ති වත්වා, ‘‘ආචරිය, ඉදානි මහාජනො ගන්ධමාලාදිහත්ථො ගන්ත්වා සත්ථාරමෙව පූජෙස්සති, තුම්හෙ කථං භවිස්සථා’’ති වුත්තෙ ‘‘කිං පන ඉමස්මිං ලොකෙ පණ්ඩිතා බහූ, උදාහු දන්ධා’’ති? ‘‘දන්ධා’’ති කථිතෙ ‘‘තෙන හි පණ්ඩිතා පණ්ඩිතස්ස සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකං ගමිස්සන්ති, දන්ධා දන්ධස්ස මම සන්තිකං ආගමිස්සන්ති, ගච්ඡථ තුම්හෙ’’ති වත්වා ‘‘ආගන්තුං න ඉච්ඡි, භන්තෙ’’ති. තං සුත්වා සත්ථා, ‘‘භික්ඛවෙ, සඤ්චයො අත්තනො මිච්ඡාදිට්ඨිතාය අසාරං සාරොති, සාරඤ්ච අසාරොති ගණ්හි. තුම්හෙ පන අත්තනො පණ්ඩිතතාය සාරඤ්ච සාරතො, අසාරඤ්ච අසාරතො ඤත්වා අසාරං පහාය සාරමෙව ගණ්හිත්ථා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

11.

‘‘අසාරෙ සාරමතිනො, සාරෙ චාසාරදස්සිනො;

තෙ සාරං නාධිගච්ඡන්ති, මිච්ඡාසඞ්කප්පගොචරා.

12.

‘‘සාරඤ්ච සාරතො ඤත්වා, අසාරඤ්ච අසාරතො;

තෙ සාරං අධිගච්ඡන්ති, සම්මාසඞ්කප්පගොචරා’’ති.

තත්ථ අසාරෙ සාරමතිනොති චත්තාරො පච්චයා, දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි, තස්සා උපනිස්සයභූතා ධම්මදෙසනාති අයං අසාරො නාම, තස්මිං සාරදිට්ඨිනොති අත්ථො. සාරෙ චාසාරදස්සිනොති දසවත්ථුකා සම්මාදිට්ඨි, තස්සා උපනිස්සයභූතා ධම්මදෙසනාති අයං සාරො නාම, තස්මිං ‘‘නායං සාරො’’ති අසාරදස්සිනො. තෙ සාරන්ති තෙ පන තං මිච්ඡාදිට්ඨිග්ගහණං ගහෙත්වා ඨිතා කාමවිතක්කාදීනං වසෙන මිච්ඡාසඞ්කප්පගොචරා හුත්වා සීලසාරං, සමාධිසාරං, පඤ්ඤාසාරං, විමුත්තිසාරං, විමුත්තිඤාණදස්සනසාරං, ‘‘පරමත්ථසාරං, නිබ්බානඤ්ච නාධිගච්ඡ’’න්ති. සාරඤ්චාති තමෙව සීලසාරාදිසාරං ‘‘සාරො නාමාය’’න්ති, වුත්තප්පකාරඤ්ච අසාරං ‘‘අසාරො අය’’න්ති ඤත්වා. තෙ සාරන්ති තෙ පණ්ඩිතා එවං සම්මාදස්සනං ගහෙත්වා ඨිතා නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදීනං වසෙන සම්මාසඞ්කප්පගොචරා හුත්වා තං වුත්තප්පකාරං සාරං අධිගච්ඡන්තීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. සන්නිපතිතානං සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

සාරිපුත්තත්ථෙරවත්ථු අට්ඨමං.

9. නන්දත්ථෙරවත්ථු

යථාඅගාරන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආයස්මන්තං නන්දං ආරබ්භ කථෙසි.

සත්ථා හි පවත්තිතවරධම්මචක්කො රාජගහං ගන්ත්වා වෙළුවනෙ විහරන්තො – ‘‘පුත්තං මෙ ආනෙත්වා දස්සෙථා’’ති සුද්ධොදනමහාරාජෙන පෙසිතානං සහස්සසහස්සපරිවාරානං දසන්නං දූතානං සබ්බපච්ඡතො ගන්ත්වා අරහත්තප්පත්තෙන කාළුදායිත්ථෙරෙන ගමනකාලං ඤත්වා මග්ගවණ්ණං වණ්ණෙත්වා වීසතිසහස්සඛීණාසවපරිවුතො කපිලපුරං නීතො ඤාතිසමාගමෙ පොක්ඛරවස්සං අත්ථුප්පත්තිං කත්වා වෙස්සන්තරජාතකං (ජා. 2.22.1655 ආදයො) කථෙත්වා පුනදිවසෙ පිණ්ඩාය පවිට්ඨො, ‘‘උත්තිට්ඨෙ නප්පමජ්ජෙය්යා’’ති (ධ. ප. 168) ගාථාය පිතරං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා, ‘‘ධම්මඤ්චරෙ’’ති (ධ. ප. 169) ගාථාය මහාපජාපතිං සොතාපත්තිඵලෙ, රාජානඤ්ච සකදාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසි. භත්තකිච්චාවසානෙ පන රාහුලමාතුගුණකථං නිස්සාය චන්දකින්නරීජාතකං (ජා. 1.14.18 ආදයො) කථෙත්වා තතො තතියදිවසෙ නන්දකුමාරස්ස අභිසෙකගෙහප්පවෙසනවිවාහමඞ්ගලෙසු පවත්තමානෙසු පිණ්ඩාය පවිසිත්වා නන්දකුමාරස්ස හත්ථෙ පත්තං දත්වා මඞ්ගලං වත්වා උට්ඨායාසනා පක්කමන්තො නන්දකුමාරස්ස හත්ථතො පත්තං න ගණ්හි. සොපි තථාගතගාරවෙන ‘‘පත්තං වො, භන්තෙ, ගණ්හථා’’ති වත්තුං නාසක්ඛි. එවං පන චින්තෙසි – ‘‘සොපානසීසෙ පත්තං ගණ්හිස්සතී’’ති. සත්ථා තස්මිම්පි ඨානෙ න ගණ්හි. ඉතරො ‘‘සොපානපාදමූලෙ ගණ්හිස්සතී’’ති චින්තෙසි. සත්ථා තත්ථාපි න ගණ්හි. ඉතරො ‘‘රාජඞ්ගණෙ ගණ්හිස්සතී’’ති චින්තෙසි. සත්ථා තත්ථාපි න ගණ්හි. කුමාරො නිවත්තිතුකාමො අරුචියා ගච්ඡන්තො සත්ථුගාරවෙන ‘‘පත්තං ගණ්හථා’’ති වත්තුං න සක්කොති. ‘‘ඉධ ගණ්හිස්සති, එත්ථ ගණ්හිස්සතී’’ති චින්තෙන්තො ගච්ඡති.

තස්මිං ඛණෙ අඤ්ඤා ඉත්ථියො තං දිස්වා ජනපදකල්යාණියා ආචික්ඛිංසු – ‘‘අය්යෙ, භගවා නන්දකුමාරං ගහෙත්වා ගතො, තුම්හෙහි තං විනා කරිස්සතී’’ති. සා උදකබින්දූහි පග්ඝරන්තෙහෙව අඩ්ඪුල්ලිඛිතෙහි කෙසෙහි වෙගෙන ගන්ත්වා, ‘‘තුවටං ඛො, අය්යපුත්ත, ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති ආහ. තං තස්සා වචනං තස්ස හදයෙ තිරියං පතිත්වා විය ඨිතං. සත්ථාපිස්ස හත්ථතො පත්තං අග්ගණ්හිත්වාව තං විහාරං නෙත්වා, ‘‘පබ්බජිස්සසි නන්දා’’තිආහ. සො බුද්ධගාරවෙන ‘‘න පබ්බජිස්සාමී’’ති අවත්වා, ‘‘ආම, පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘තෙන හි නන්දං පබ්බාජෙථා’’ති ආහ. සත්ථා කපිලපුරං ගන්ත්වා තතියදිවසෙ නන්දං පබ්බාජෙසි.

සත්තමෙ දිවසෙ රාහුලමාතා කුමාරං අලඞ්කරිත්වා භගවතො සන්තිකං පෙසෙසි – ‘‘පස්ස, තාත, එතං වීසතිසහස්සසමණපරිවුතං සුවණ්ණවණ්ණං බ්රහ්මරූපිවණ්ණං සමණං, අයං තෙ පිතා, එතස්ස මහන්තා නිධිකුම්භියො අහෙසුං. ත්යාස්ස නික්ඛමනතො පට්ඨාය න පස්සාම, ගච්ඡ නං දායජ්ජං යාචස්සු – ‘අහං , තාත, කුමාරො, අභිසෙකං පත්වා චක්කවත්තී භවිස්සාමි, ධනෙන මෙ අත්ථො, ධනං මෙ දෙහි. සාමිකො හි පුත්තො පිතුසන්තකස්සා’’’ති. කුමාරො භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වාව පිතුසිනෙහං පටිලභිත්වා හට්ඨචිත්තො ‘‘සුඛා තෙ, සමණ, ඡායා’’ති වත්වා අඤ්ඤම්පි බහුං අත්තනො අනුරූපං වදන්තො අට්ඨාසි. භගවා කතභත්තකිච්චො අනුමොදනං කත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. කුමාරොපි ‘‘දායජ්ජං මෙ, සමණ, දෙහි, දායජ්ජං මෙ, සමණ, දෙහී’’ති භගවන්තං අනුබන්ධි. භගවාපි කුමාරං න නිවත්තාපෙසි. පරිජනොපි භගවතා සද්ධිං ගච්ඡන්තං නිවත්තෙතුං නාසක්ඛි. ඉති සො භගවතා සද්ධිං ආරාමමෙව අගමාසි.

තතො භගවා චින්තෙසි – ‘‘යං අයං පිතුසන්තකං ධනං ඉච්ඡති, තං වට්ටානුගතං සවිඝාතං, හන්දස්ස බොධිතලෙ පටිලද්ධං සත්තවිධං අරියධනං දෙමි, ලොකුත්තරදායජ්ජස්ස නං සාමිකං කරොමී’’ති. අථ ඛො භගවා ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං ආමන්තෙසි – ‘‘තෙන හි ත්වං, සාරිපුත්ත, රාහුලකුමාරං පබ්බාජෙහී’’ති. ථෙරො කුමාරං පබ්බාජෙසි. පබ්බජිතෙ ච පන කුමාරෙ රඤ්ඤො අධිමත්තං දුක්ඛං උප්පජ්ජි. තං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො භගවතො නිවෙදෙත්වා, ‘‘සාධු, භන්තෙ, අය්යා, මාතාපිතූහි අනනුඤ්ඤාතං පුත්තං න පබ්බාජෙය්යු’’න්ති වරං යාචි. භගවා තස්ස තං වරං දත්වා පුනෙකදිවසං රාජනිවෙසනෙ කතපාතරාසො එකමන්තං නිසින්නෙන රඤ්ඤා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං දුක්කරකාරිකකාලෙ එකා දෙවතා මං උපසඞ්කමිත්වා, ‘පුත්තො තෙ කාලකතො’ති ආහ. අහං තස්සා වචනං අසද්දහන්තො ‘න මය්හං පුත්තො බොධිං අප්පත්වා කාලං කරොතී’ති පටික්ඛිපි’’න්ති වුත්තෙ – ‘‘ඉදානි කිං සද්දහිස්සථ, පුබ්බෙපි අට්ඨිකානි දස්සෙත්වා, ‘පුත්තො තෙ මතො’ති වුත්තෙ න සද්දහිත්වා’’ති ඉමිස්සා අත්ථුප්පත්තියා මහාධම්මපාලජාතකං (ජා. 1.10.92 ආදයො) කථෙසි. ගාථාපරියොසානෙ රාජා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි. ඉති භගවා පිතරං තීසු ඵලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො පුනදෙව රාජගහං ගන්ත්වා තතො අනාථපිණ්ඩිකෙන සාවත්ථිං ආගමනත්ථාය ගහිතපටිඤ්ඤො නිට්ඨිතෙ ජෙතවනෙ විහාරෙ තත්ථ ගන්ත්වා වාසං කප්පෙසි.

එවං සත්ථරි ජෙතවනෙ විහරන්තෙ ආයස්මා නන්දො උක්කණ්ඨිත්වා භික්ඛූනං එතමත්ථං ආරොචෙසි – ‘‘අනභිරතො අහං, ආවුසො, බ්රහ්මචරියං චරාමි, න සක්කොමි බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුං, සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තිස්සාමී’’ති. භගවා තං පවත්තිං සුත්වා ආයස්මන්තං නන්දං පක්කොසාපෙත්වා එතදවොච – ‘‘සච්චං කිර ත්වං, නන්ද, සම්බහුලානං භික්ඛූනං එවං ආරොචෙසි – ‘අනභිරතො, ආවුසො, බ්රහ්මචරියං චරාමි, න සක්කොමි බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුං, සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තිස්සාමී’’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිස්ස පන ත්වං, නන්ද, අනභිරතො බ්රහ්මචරියං චරසි, න සක්කොසි බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුං, සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තිස්සසී’’ති? ‘‘සාකියානී මං, භන්තෙ, ජනපදකල්යාණී ඝරා නික්ඛමන්තස්ස අඩ්ඪුල්ලිඛිතෙහි කෙසෙහි අපලොකෙත්වා මං එතදවොච – ‘තුවටං ඛො, අය්යපුත්ත, ආගච්ඡෙය්යාසී’ති, සො ඛො අහං, භන්තෙ, තං අනුස්සරමානො අනභිරතො බ්රහ්මචරියං චරාමි, න සක්කොමි බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුං, සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තිස්සාමී’’ති.

අථ ඛො භගවා ආයස්මන්තං නන්දං බාහායං ගහෙත්වා ඉද්ධිබලෙන තාවතිංසදෙවලොකං ආනෙන්තො අන්තරාමග්ගෙ එකස්මිං ඣාමක්ඛෙත්තෙ ඣාමඛාණුකෙ නිසින්නං ඡින්නකණ්ණනාසනඞ්ගුට්ඨං එකං පලුට්ඨමක්කටිං දස්සෙත්වා තාවතිංසභවනෙ සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො උපට්ඨානං ආගතානි කකුටපාදානි පඤ්ච අච්ඡරාසතානි දස්සෙසි. කකුටපාදානීති රත්තවණ්ණතාය පාරෙවතපාදසදිසපාදානි. දස්සෙත්වා ච පනාහ – ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, නන්ද, කතමා නු ඛො අභිරූපතරා වා දස්සනීයතරා වා පාසාදිකතරා වා සාකියානී වා ජනපදකල්යාණී, ඉමානි වා පඤ්ච අච්ඡරාසතානි කකුටපාදානී’’ති? තං සුත්වා ආහ – ‘‘සෙය්යථාපි සා, භන්තෙ, ඡින්නකණ්ණනාසනඞ්ගුට්ඨා පලුට්ඨමක්කටී, එවමෙව ඛො, භන්තෙ, සාකියානී ජනපදකල්යාණී, ඉමෙසං පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං උපනිධාය සඞ්ඛ්යම්පි න උපෙති, කලම්පි න උපෙති, කලභාගම්පි න උපෙති. අථ ඛො ඉමානෙව පඤ්ච අච්ඡරාසතානි අභිරූපතරානි චෙව දස්සනීයතරානි ච පාසාදිකතරානි චා’’ති. ‘‘අභිරම, නන්ද, අභිරම, නන්ද, අහං තෙ පාටිභොගො පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං පටිලාභාය කකුටපාදාන’’න්ති. ‘‘සචෙ මෙ, භන්තෙ භගවා, පාටිභොගො පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං පටිලාභාය කකුටපාදානං, අභිරමිස්සාමහං, භන්තෙ, භගවති බ්රහ්මචරියෙ’’ති.

අථ ඛො භගවා ආයස්මන්තං නන්දං ගහෙත්වා තත්ථ අන්තරහිතො ජෙතවනෙයෙව පාතුරහොසි. අස්සොසුං ඛො භික්ඛූ, ‘‘ආයස්මා කිර නන්දො භගවතො භාතා මාතුච්ඡාපුත්තො අච්ඡරානං හෙතු බ්රහ්මචරියං චරති. භගවා කිරස්ස පාටිභොගො පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං පටිලාභාය කකුටපාදාන’’න්ති. අථ ඛො ආයස්මතො නන්දස්ස සහායකා භික්ඛූ ආයස්මන්තං නන්දං භතකවාදෙන ච උපක්කිතකවාදෙන ච සමුදාචරන්ති, ‘‘භතකො කිරායස්මා නන්දො, උපක්කිතකො කිරායස්මා නන්දො, අච්ඡරානං හෙතු බ්රහ්මචරියං චරති. භගවා කිරස්ස පාටිභොගො පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං පටිලාභාය කකුටපාදාන’’න්ති. අථ ඛො ආයස්මා නන්දො සහායකානං භික්ඛූනං භතකවාදෙන ච උපක්කිතකවාදෙන ච අට්ටියමානො හරායමානො ජිගුච්ඡමානො එකො වූපකට්ඨො අප්පමත්තො ආතාපී පහිතත්තො විහරන්තො න චිරස්සෙව යස්සත්ථාය කුලපුත්තා සම්මදෙව අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජන්ති, තදනුත්තරං බ්රහ්මචරියපරියොසානං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහාසි, ‘‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං, නාපරං ඉත්ථත්තායා’’ති අබ්භඤ්ඤාසි. අඤ්ඤතරො ච ඛො පනායස්මා නන්දො අරහතං අහොසි.

අථෙකා දෙවතා රත්තිභාගෙ සකලං ජෙතවනං ඔභාසෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ආරොචෙසි – ‘‘ආයස්මා, භන්තෙ, නන්දො භගවතො භාතා මාතුච්ඡාපුත්තො ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති. භගවතොපි ඛො ඤාණං උදපාදි ‘‘නන්දො ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති. සොපායස්මා නන්දො තස්සා රත්තියා අච්චයෙන භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එතදවොච – ‘‘යං මෙ, භන්තෙ, භගවා පාටිභොගො පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං පටිලාභාය කකුටපාදානං, මුඤ්චාමහං, භන්තෙ, භගවන්තං එතස්මා පටිස්සවා’’ති. ‘‘මයාපි ඛො තෙ, නන්ද, චෙතසා චෙතො පරිච්ච විදිතො ‘නන්දො ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරතී’ති. දෙවතාපි මෙ එතමත්ථං ආරොචෙසි – ‘ආයස්මා, භන්තෙ, නන්දො ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරතී’ති. යදෙව ඛො තෙ, නන්ද, අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුත්තං, අථාහං මුත්තො එතස්මා පටිස්සවා’’ති. අථ ඛො භගවා එතමත්ථං විදිත්වා තායං වෙලායං ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘යස්ස නිත්තිණ්ණො පඞ්කො, මද්දිතො කාමකණ්ටකො;

මොහක්ඛයං අනුප්පත්තො, සුඛදුක්ඛෙසු න වෙධතී ස භික්ඛූ’’ති. (උදා. 22);

අථෙකදිවසං භික්ඛූ තං ආයස්මන්තං නන්දං පුච්ඡිංසු – ‘‘ආවුසො නන්ද, පුබ්බෙ ත්වං ‘උක්කණ්ඨිතොමී’ති වදෙසි, ඉදානි තෙ කථ’’න්ති? ‘‘නත්ථි මෙ, ආවුසො, ගිහිභාවාය ආලයො’’ති. තං සුත්වා භික්ඛූ – ‘‘අභූතං ආයස්මා නන්දො කථෙති, අඤ්ඤං බ්යාකරොති, අතීතදිවසෙසු ‘උක්කණ්ඨිතොම්හී’ති වත්වා ඉදානි ‘නත්ථි මෙ ගිහිභාවාය ආලයො’ති කථෙතී’’ති ගන්ත්වා භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං. භගවා ‘‘භික්ඛවෙ, අතීතදිවසෙසු නන්දස්ස අත්තභාවො දුච්ඡන්නගෙහසදිසො අහොසි, ඉදානි සුච්ඡන්නගෙහසදිසො ජාතො. අයඤ්හි දිබ්බච්ඡරානං දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය පබ්බජිතකිච්චස්ස මත්ථකං පාපෙතුං වායමන්තො තං කිච්චං පත්තො’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

13.

‘‘යථා අගාරං දුච්ඡන්නං, වුට්ඨී සමතිවිජ්ඣති;

එවං අභාවිතං චිත්තං, රාගො සමතිවිජ්ඣති.

14.

‘‘යථා අගාරං සුච්ඡන්නං, වුට්ඨී න සමතිවිජ්ඣති;

එවං සුභාවිතං චිත්තං, රාගො න සමතිවිජ්ඣතී’’ති.

තත්ථ අගාරන්ති යංකිඤ්චි ගෙහං. දුච්ඡන්නන්ති විරළච්ඡන්නං ඡිද්දාවඡිද්දං. සමතිවිජ්ඣතීති වස්සවුට්ඨි විනිවිජ්ඣති. අභාවිතන්ති තං අගාරං වුට්ඨි විය භාවනාය රහිතත්තා අභාවිතං චිත්තං රාගො සමති විජ්ඣති. න කෙවලං රාගොව, දොසමොහමානාදයො සබ්බකිලෙසා තථාරූපං චිත්තං අතිවිය විජ්ඣන්තියෙව. සුභාවිතන්ති සමථවිපස්සනාභාවනාහි සුභාවිතං. එවරූපං චිත්තං සුච්ඡන්නං ගෙහං වුට්ඨි විය රාගාදයො කිලෙසා අතිවිජ්ඣිතුං න සක්කොන්තීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. මහාජනස්ස දෙසනා සාත්ථිකා අහොසි.

අථ ඛො භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං, ‘‘ආවුසො, බුද්ධා නාම අච්ඡරියා, ජනපදකල්යාණිං නිස්සාය උක්කණ්ඨිතො නාමායස්මා නන්දො සත්ථාරා දෙවච්ඡරා ආමිසං කත්වා විනීතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා – ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව , පුබ්බෙපෙස මයා මාතුගාමෙන පලොභෙත්වා විනීතොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි –

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බාරාණසිවාසී කප්පටො නාම වාණිජො අහොසි. තස්සෙකො ගද්රභො කුම්භභාරං වහති, එකදිවසෙන සත්ත යොජනානි ගච්ඡති. සො එකස්මිං සමයෙ ගද්රභභාරකෙහි සද්ධිං තක්කසිලං ගන්ත්වා යාව භණ්ඩස්ස විස්සජ්ජනං, තාව ගද්රභං චරිතුං විස්සජ්ජෙසි. අථස්ස සො ගද්රභො පරිඛාපිට්ඨෙ චරමානො එකං ගද්රභිං දිස්වා උපසඞ්කමි. සා තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කරොන්තී ආහ – ‘‘කුතො ආගතොසී’’ති? ‘‘බාරාණසිතො’’ති. ‘‘කෙන කම්මෙනා’’ති? ‘‘වාණිජ්ජකම්මෙනා’’ති. ‘‘කිත්තකං භාරං වහසී’’ති ? ‘‘කුම්භභාර’’න්ති? ‘‘එත්තකං භාරං වහන්තො කති යොජනානි ගච්ඡසී’’ති? ‘‘සත්ත යොජනානී’’ති. ‘‘ගතගතට්ඨානෙ තෙ කාචි පාදපරිකම්මපිට්ඨිපරිකම්මකරා අත්ථී’’ති? ‘‘නත්ථී’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ මහාදුක්ඛං නාම අනුභොසී’’ති? ‘‘කිඤ්චාපි හි තිරච්ඡානගතානං පාදපරිකම්මාදිකාරකා නාම නත්ථි, කාමසංයොජනඝට්ටනත්ථාය පන එවරූපං කථං කථෙසි’’? සො තස්සා කථාය උක්කණ්ඨි. කප්පටොපි භණ්ඩං විස්සජ්ජෙත්වා තස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා – ‘‘එහි, තාත, ගමිස්සාමා’’ති ආහ. ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ, නාහං ගමිස්සාමී’’ති. අථ නං පුනප්පුනං යාචිත්වා, ‘‘අනිච්ඡන්තං පරිභාසෙත්වා නං නෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –

‘‘පතොදං තෙ කරිස්සාමි, සාළසඞ්ගුලිකණ්ටකං;

සඤ්ඡින්දිස්සාමි තෙ කායං, එවං ජානාහි ගද්රභා’’ති.

තං සුත්වා ගද්රභො ‘‘එවං සන්තෙ අහම්පි තෙ කත්තබ්බං ජානිස්සාමී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘පතොදං මෙ කරිස්සසි, සොළසඞ්ගුලිකණ්ටකං;

පුරතො පතිට්ඨහිත්වාන, උද්ධරිත්වාන පච්ඡතො;

දන්තං තෙ පාතයිස්සාමි, එවං ජානාහි කප්පටා’’ති.

තං සුත්වා වාණිජො – ‘‘කෙන නු ඛො කාරණෙන එස එවං වදතී’’ති චින්තෙත්වා, ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො තං ගද්රභිං දිස්වා, ‘‘ඉමායෙස එවං සික්ඛාපිතො භවිස්සති, ‘එවරූපිං නාම තෙ ගද්රභිං ආනෙස්සාමී’ති මාතුගාමෙන නං පලොභෙත්වා නෙස්සාමී’’ති ඉමං ගාථමාහ –

‘‘චතුප්පදිං සඞ්ඛමුඛිං, නාරිං සබ්බඞ්ගසොභිනිං;

භරියං තෙ ආනයිස්සාමි, එවං ජානාහි ගද්රභා’’ති.

තං සුත්වා තුට්ඨචිත්තො ගද්රභො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘චතුප්පදිං සඞ්ඛමුඛිං, නාරිං සබ්බඞ්ගසොභිනිං;

භරියං මෙ ආනයිස්සසි, එවං ජානාහි කප්පට;

කප්පට භිය්යො ගමිස්සාමි, යොජනානි චතුද්දසා’’ති.

අථ නං කප්පටො, ‘‘තෙන හි එහී’’ති ගහෙත්වා සකට්ඨානං අගමාසි. සො කතිපාහච්චයෙන නං ආහ – ‘‘නනු මං තුම්හෙ ‘භරියං තෙ ආනයිස්සාමී’ති අවොචුත්ථා’’ති? ‘‘ආම, වුත්තං, නාහං අත්තනො කථං භින්දිස්සාමි, භරියං තෙ ආනෙස්සාමි, වෙතනං පන තුය්හං එකකස්සෙව දස්සාමි, තුය්හං වෙතනං දුතියස්ස පහොතු වා මා වා, ත්වමෙව ජානෙය්යාසි. උභින්නං පන වො සංවාසමන්වාය පුත්තා විජායිස්සන්ති, තෙහිපි බහූහි සද්ධිං තුය්හං තං පහොතු වා මා වා, ත්වමෙව ජානෙය්යාසී’’ති. ගද්රභො තස්මිං කථෙන්තෙයෙව අනපෙක්ඛො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා, ‘‘තදා, භික්ඛවෙ, ගද්රභී ජනපදකල්යාණී අහොසි, ගද්රභො නන්දො, වාණිජො අහමෙව. එවං පුබ්බෙපෙස මයා මාතුගාමෙන පලොභෙත්වා විනීතො’’ති ජාතකං නිට්ඨාපෙසීති.

නන්දත්ථෙරවත්ථු නවමං.

10. චුන්දසූකරිකවත්ථු

ඉධ සොචෙතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො චුන්දසූකරිකං නාම පුරිසං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර පඤ්චපණ්ණාස වස්සානි සූකරෙ වධිත්වා ඛාදන්තො ච වික්කිණන්තො ච ජීවිකං කප්පෙසි. ඡාතකාලෙ සකටෙන වීහිං ආදාය ජනපදං ගන්ත්වා එකනාළිද්වෙනාළිමත්තෙන ගාමසූකරපොතකෙ කිණිත්වා සකටං පූරෙත්වා ආගන්ත්වා පච්ඡානිවෙසනෙ වජං විය එකං ඨානං පරික්ඛිපිත්වා තත්ථෙව තෙසං නිවාපං රොපෙත්වා, තෙසු නානාගච්ඡෙ ච සරීරමලඤ්ච ඛාදිත්වා වඩ්ඪිතෙසු යං යං මාරෙතුකාමො හොති, තං තං ආළානෙ නිච්චලං බන්ධිත්වා සරීරමංසස්ස උද්ධුමායිත්වා බහලභාවත්ථං චතුරස්සමුග්ගරෙන පොථෙත්වා, ‘‘බහලමංසො ජාතො’’ති ඤත්වා මුඛං විවරිත්වා අන්තරෙ දණ්ඩකං දත්වා ලොහථාලියා පක්කුථිතං උණ්හොදකං මුඛෙ ආසිඤ්චති. තං කුච්ඡිං පවිසිත්වා පක්කුථිතං කරීසං ආදාය අධොභාගෙන නික්ඛමති, යාව ථොකම්පි කරීසං අත්ථි, තාව ආවිලං හුත්වා නික්ඛමති, සුද්ධෙ උදරෙ අච්ඡං අනාවිලං හුත්වා නික්ඛමති. අථස්ස අවසෙසං උදකං පිට්ඨියං ආසිඤ්චති. තං කාළචම්මං උප්පාටෙත්වා ගච්ඡති. තතො තිණුක්කාය ලොමානි ඣාපෙත්වා තිඛිණෙන අසිනා සීසං ඡින්දති. පග්ඝරණතං ලොහිතං භාජනෙන පටිග්ගහෙත්වා මංසං ලොහිතෙන මද්දිත්වා පචිත්වා පුත්තදාරමජ්ඣෙ නිසින්නො ඛාදිත්වා සෙසං වික්කිණාති. තස්ස ඉමිනාව නියාමෙන ජීවිකං කප්පෙන්තස්ස පඤ්චපණ්ණාස වස්සානි අතික්කන්තානි . තථාගතෙ ධුරවිහාරෙ වසන්තෙ එකදිවසම්පි පුප්ඵමුට්ඨිමත්තෙන පූජා වා කටච්ඡුමත්තං භික්ඛදානං වා අඤ්ඤං වා කිඤ්චි පුඤ්ඤං නාම නාහොසි. අථස්ස සරීරෙ රොගො උප්පජ්ජි, ජීවන්තස්සෙව අවීචිමහානිරයසන්තාපො උපට්ඨහි. අවීචිසන්තාපො නාම යොජනසතෙ ඨත්වා ඔලොකෙන්තස්ස අක්ඛීනං භිජ්ජනසමත්ථො පරිළාහො හොති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘තස්ස අයොමයා භූමි, ජලිතා තෙජසායුතා;

සමන්තා යොජනසතං, ඵරිත්වා තිට්ඨති සබ්බදා’’ති. (ම. නි. 3.267; අ. නි. 3.36);

නාගසෙනත්ථෙරෙන පනස්ස පාකතිකග්ගිසන්තාපතො අධිමත්තතාය අයං උපමා වුත්තා – ‘‘යථා, මහාරාජ, කූටාගාරමත්තො පාසාණොපි නෙරයිකග්ගිම්හි පක්ඛිත්තො ඛණෙන විලයං ගච්ඡති, නිබ්බත්තසත්තා පනෙත්ථ කම්මබලෙන මාතුකුච්ඡිගතා විය න විලීයන්තී’’ති (මි. ප. 2.4.6). තස්ස තස්මිං සන්තාපෙ උපට්ඨිතෙ කම්මසරික්ඛකො ආකාරො උප්පජ්ජි. ගෙහමජ්ඣෙයෙව සූකරරවං රවිත්වා ජණ්ණුකෙහි විචරන්තො පුරත්ථිමවත්ථුම්පි පච්ඡිමවත්ථුම්පි ගච්ඡති. අථස්ස ගෙහමානුසකා තං දළ්හං ගහෙත්වා මුඛං පිදහන්ති. කම්මවිපාකො නාම න සක්කා කෙනචි පටිබාහිතුං. සො විරවන්තොව ඉතො චිතො ච විචරති. සමන්තා සත්තසු ඝරෙසු මනුස්සා නිද්දං න ලභන්ති. මරණභයෙන තජ්ජිතස්ස පන බහිනික්ඛමනං නිවාරෙතුං අසක්කොන්තො සබ්බො ගෙහජනො යථා අන්තොඨිතො බහි විචරිතුං න සක්කොති, තථා ගෙහද්වාරානි ථකෙත්වා බහිගෙහං පරිවාරෙත්වා රක්ඛන්තො අච්ඡති. ඉතරො අන්තොගෙහෙයෙව නිරයසන්තාපෙන විරවන්තො ඉතො චිතො ච විචරති. එවං සත්තදිවසානි විචරිත්වා අට්ඨමෙ දිවසෙ කාලං කත්වා අවීචිමහානිරයෙ නිබ්බත්ති. අවීචිමහානිරයො දෙවදූතසුත්තෙන (ම. නි. 3.261 ආදයො; අ. නි. 3.36) වණ්ණෙතබ්බොති.

භික්ඛූ තස්ස ඝරද්වාරෙන ගච්ඡන්තා තං සද්දං සුත්වා, ‘‘සූකරසද්දො’’ති සඤ්ඤිනො හුත්වා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ නිසින්නා එවමාහංසු – ‘‘භන්තෙ, චුන්දසූකරිතස්ස ගෙහද්වාරං පිදහිත්වා සූකරානං මාරියමානානං අජ්ජ සත්තමො දිවසො, ගෙහෙ කාචි මඞ්ගලකිරියා භවිස්සති මඤ්ඤෙ. එත්තකෙ නාම, භන්තෙ, සූකරෙ මාරෙන්තස්ස එකම්පි මෙත්තචිත්තං වා කාරුඤ්ඤං වා නත්ථි, න වත නො එවරූපො කක්ඛළො ඵරුසො සත්තො දිට්ඨපුබ්බො’’ති. සත්ථා – ‘‘න, භික්ඛවෙ, සො ඉමෙ සත්තදිවසෙ සූකරෙ මාරෙති, කම්මසරික්ඛකං පනස්ස විපාකං උදපාදි, ජීවන්තස්සෙව අවීචිමහානිරයසන්තාපො උපට්ඨාසි. සො තෙන සන්තාපෙන සත්ත දිවසානි සූකරරවං රවන්තො අන්තොනිවෙසනෙ විචරිත්වා අජ්ජ කාලං කත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්තො’’ති වත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉධ ලොකෙ එවං සොචිත්වා පුන ගන්ත්වා සොචනට්ඨානෙයෙව නිබ්බත්තො’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, පමත්තා නාම ගහට්ඨා වා හොන්තු පබ්බජිතා වා, උභයත්ථ සොචන්තියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

15.

‘‘ඉධ සොචති පෙච්ච සොචති,

පාපකාරී උභයත්ථ සොචති;

සො සොචති සො විහඤ්ඤති;

දිස්වා කම්මකිලිට්ඨමත්තනො’’ති.

තත්ථ පාපකාරීති නානප්පකාරස්ස පාපකම්මස්ස කාරකො පුග්ගලො ‘‘අකතං වත මෙ කල්යාණං, කතං පාප’’න්ති එකංසෙනෙව මරණසමයෙ ඉධ සොචති, ඉදමස්ස කම්මසොචනං. විපාකං අනුභවන්තො පන පෙච්ච සොචති. ඉදමස්ස පරලොකෙ විපාකසොචනං. එවං සො උභයත්ථ සොචතියෙව. තෙනෙව කාරණෙන ජීවමානොයෙව සො චුන්දසූකරිකොපි සොචති. දිස්වා කම්මකිලිට්ඨන්ති අත්තනො කිලිට්ඨකම්මං පස්සිත්වා නානප්පකාරකං විලපන්තො විහඤ්ඤතීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

චුන්දසූකරිකවත්ථු දසමං.

11. ධම්මිකඋපාසකවත්ථු

ඉධ මොදතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ධම්මිකඋපාසකං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිර පඤ්චසතා ධම්මිකඋපාසකා නාම අහෙසුං. තෙසු එකෙකස්ස පඤ්ච පඤ්ච උපාසකසතානි පරිවාරා. යො තෙසං ජෙට්ඨකො, තස්ස සත්ත පුත්තා සත්ත ධීතරො. තෙසු එකෙකස්ස එකෙකා සලාකයාගු සලාකභත්තං පක්ඛිකභත්තං නිමන්තනභත්තං උපොසථිකභත්තං ආගන්තුකභත්තං සඞ්ඝභත්තං වස්සාවාසිකං අහොසි. තෙපි සබ්බෙව අනුජාතපුත්තා නාම අහෙසුං. ඉති චුද්දසන්නං පුත්තානං භරියාය උපාසකස්සාති සොළස සලාකයාගුආදීනි පවත්තන්ති. ඉති සො සපුත්තදාරො සීලවා කල්යාණධම්මො දානසංවිභාගරතො අහොසි. අථස්ස අපරභාගෙ රොගො උප්පජ්ජි, ආයුසඞ්ඛාරො පරිහායි. සො ධම්මං සොතුකාමො ‘‘අට්ඨ වා මෙ සොළස වා භික්ඛූ පෙසෙථා’’ති සත්ථු සන්තිකං පහිණි. සත්ථා පෙසෙසි. තෙ ගන්ත්වා තස්ස මඤ්චං පරිවාරෙත්වා පඤ්ඤත්තෙසු ආසනෙසු නිසින්නා. ‘‘භන්තෙ, අය්යානං මෙ දස්සනං දුල්ලභං භවිස්සති, දුබ්බලොම්හි, එකං මෙ සුත්තං සජ්ඣායථා’’ති වුත්තෙ ‘‘කතරං සුත්තං සොතුකාමො උපාසකා’’ති? ‘‘සබ්බබුද්ධානං අවිජහිතං සතිපට්ඨානසුත්ත’’න්ති වුත්තෙ – ‘‘එකායනො අයං, භික්ඛවෙ, මග්ගො සත්තානං විසුද්ධියා’’ති (දී. නි. 2.373; ම. නි. 1.106) සුත්තන්තං පට්ඨපෙසුං. තස්මිං ඛණෙ ඡහි දෙවලොකෙහි සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා සහස්සසින්ධවයුත්තා දියඩ්ඪයොජනසතිකා ඡ රථා ආගමිංසු. තෙසු ඨිතා දෙවතා ‘‘අම්හාකං දෙවලොකං නෙස්සාම, අම්හාකං දෙවලොකං නෙස්සාම, අම්භො මත්තිකභාජනං භින්දිත්වා සුවණ්ණභාජනං ගණ්හන්තො විය අම්හාකං දෙවලොකෙ අභිරමිතුං ඉධ නිබ්බත්තාහි, අම්හාකං දෙවලොකෙ අභිරමිතුං ඉධ නිබ්බත්තාහී’’ති වදිංසු. උපාසකො ධම්මස්සවනන්තරායං අනිච්ඡන්තො – ‘‘ආගමෙථ ආගමෙථා’’ති ආහ. භික්ඛූ ‘‘අම්හෙ වාරෙතී’’ති සඤ්ඤාය තුණ්හී අහෙසුං.

අථස්ස පුත්තධීතරො ‘‘අම්හාකං පිතා පුබ්බෙ ධම්මස්සවනෙන අතිත්තො අහොසි, ඉදානි පන භික්ඛූ පක්කොසාපෙත්වා සජ්ඣායං කාරෙත්වා සයමෙව වාරෙති, මරණස්ස අභායනකසත්තො නාම නත්ථී’’ති විරවිංසු. භික්ඛූ ‘‘ඉදානි අනොකාසො’’ති උට්ඨායාසනා පක්කමිංසු. උපාසකො ථොකං වීතිනාමෙත්වා සතිං පටිලභිත්වා පුත්තෙ පුච්ඡි – ‘‘කස්මා කන්දථා’’ති? ‘‘තාත, තුම්හෙ භික්ඛූ පක්කොසාපෙත්වා ධම්මං සුණන්තා සයමෙව වාරයිත්ථ, අථ මයං ‘මරණස්ස අභායනකසත්තො නාම නත්ථී’ති කන්දිම්හා’’ති . ‘‘අය්යා පන කුහි’’න්ති? ‘‘‘අනොකාසො’ති උට්ඨායාසනා පක්කන්තා, තාතා’’ති. ‘‘නාහං, අය්යෙහි සද්ධිං කථෙමී’’ති වුත්තෙ ‘‘අථ කෙන සද්ධිං කථෙථා’’ති. ‘‘ඡහි දෙවලොකෙහි දෙවතා ඡ රථෙ අලඞ්කරිත්වා ආදාය ආකාසෙ ඨත්වා ‘අම්හාහි දෙවලොකෙ අභිරම, අම්හාකං දෙවලොකෙ අභිරමා’ති සද්දං කරොන්ති, තාහි සද්ධිං කථෙමී’’ති. ‘‘කුහිං, තාත, රථා, න මයං පස්සාමා’’ති? ‘‘අත්ථි පන මය්හං ගන්ථිතානි පුප්ඵානී’’ති? ‘‘අත්ථි, තාතා’’ති. ‘‘කතරො දෙවලොකො රමණීයො’’ති? ‘‘සබ්බබොධිසත්තානං බුද්ධමාතාපිතූනඤ්ච වසිතට්ඨානං තුසිතභවනං රමණීයං, තාතා’’ති. ‘‘තෙන හි ‘තුසිතභවනතො ආගතරථෙ ලග්ගතූ’ති පුප්ඵදාමං ඛිපථා’’ති. තෙ ඛිපිංසු. තං රථධුරෙ ලග්ගිත්වා ආකාසෙ ඔලම්බි. මහාජනො තදෙව පස්සති, රථං න පස්සති. උපාසකො ‘‘පස්සථෙතං පුප්ඵදාම’’න්ති වත්වා, ‘‘ආම, පස්සාමා’’ති වුත්තෙ – ‘‘එතං තුසිතභවනතො ආගතරථෙ ඔලම්බති, අහං තුසිතභවනං ගච්ඡාමි , තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථ, මම සන්තිකෙ නිබ්බත්තිතුකාමා හුත්වා මයා කතනියාමෙනෙව පුඤ්ඤානි කරොථා’’ති වත්වා කාලං කත්වා රථෙ පතිට්ඨාසි.

තාවදෙවස්ස තිගාවුතප්පමාණො සට්ඨිසකටභාරාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො අත්තභාවො නිබ්බත්ති, අච්ඡරාසහස්සං පරිවාරෙසි, පඤ්චවීසතියොජනිකං කනකවිමානං පාතුරහොසි. තෙපි භික්ඛූ විහාරං අනුප්පත්තෙ සත්ථා පුච්ඡි – ‘‘සුතා, භික්ඛවෙ, උපාසකෙන ධම්මදෙසනා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, අන්තරායෙව පන ‘ආගමෙථා’ති වාරෙසි. අථස්ස පුත්තධීතරො කන්දිංසු . මයං ‘ඉදානි අනොකාසො’ති උට්ඨායාසනා නික්ඛන්තා’’ති. ‘‘න සො, භික්ඛවෙ, තුම්හෙහි සද්ධිං කථෙසි, ඡහි දෙවලොකෙහි දෙවතා ඡ රථෙ අලඞ්කරිත්වා ආහරිත්වා තං උපාසකං පක්කොසිංසු. සො ධම්මදෙසනාය අන්තරායං අනිච්ඡන්තො තාහි සද්ධිං කථෙසී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවං, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘ඉදානි කුහිං නිබ්බත්තො’’ති? ‘‘තුසිතභවනෙ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, ඉදානි ඉධ ඤාතිමජ්ඣෙ මොදමානො විචරිත්වා ඉදානෙව ගන්ත්වා පුන මොදනට්ඨානෙයෙව නිබ්බත්තො’’ති. ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, අප්පමත්තා හි ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා සබ්බත්ථ මොදන්තියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

16.

‘‘ඉධ මොදති පෙච්ච මොදති,

කතපුඤ්ඤො උභයත්ථ මොදති;

සො මොදති සො පමොදති,

දිස්වා කම්මවිසුද්ධිමත්තනො’’ති.

තත්ථ කතපුඤ්ඤොති නානප්පකාරස්ස කුසලස්ස කාරකො පුග්ගලො ‘‘අකතං වත මෙ පාපං, කතං මෙ කල්යාණ’’න්ති ඉධ කම්මමොදනෙන, පෙච්ච විපාකමොදනෙන මොදති. එවං උභයත්ථ මොදති නාම. කම්මවිසුද්ධින්ති ධම්මිකඋපාසකොපි අත්තනො කම්මවිසුද්ධිං පුඤ්ඤකම්මසම්පත්තිං දිස්වා කාලකිරියතො පුබ්බෙ ඉධලොකෙපි මොදති, කාලං කත්වා ඉදානි පරලොකෙපි අතිමොදතියෙවාති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

ධම්මිකඋපාසකවත්ථු එකාදසමං.

12. දෙවදත්තවත්ථු

ඉධතප්පතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි.

දෙවදත්තස්ස වත්ථු පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය යාව පථවිප්පවෙසනා දෙවදත්තං ආරබ්භ භාසිතානි සබ්බානි ජාතකානි විත්ථාරෙත්වා කථිතං. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – සත්ථරි අනුපියං නාම මල්ලානං නිගමො අත්ථි. තං නිස්සාය අනුපියම්බවනෙ විහරන්තෙයෙව තථාගතස්ස ලක්ඛණපටිග්ගහණදිවසෙයෙව අසීතිසහස්සෙහි ඤාතිකුලෙහි ‘‘රාජා වා හොතු, බුද්ධො වා, ඛත්තියපරිවාරොව විචරිස්සතී’’ති අසීතිසහස්සපුත්තා පටිඤ්ඤාතා. තෙසු යෙභුය්යෙන පබ්බජිතෙසු භද්දියං නාම රාජානං, අනුරුද්ධං, ආනන්දං, භගුං, කිමිලං, දෙවදත්තන්ති ඉමෙ ඡ සක්යෙ අපබ්බජන්තෙ දිස්වා, ‘‘මයං අත්තනො පුත්තෙ පබ්බාජෙම, ඉමෙ ඡ සක්යා න ඤාතකා මඤ්ඤෙ, කස්මා න පබ්බජන්තී’’ති? කථං සමුට්ඨාපෙසුං. අථ ඛො මහානාමො සක්යො අනුරුද්ධං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘තාත, අම්හාකං කුලා පබ්බජිතො නත්ථි, ත්වං වා පබ්බජ, අහං වා පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. සො පන සුඛුමාලො හොති සම්පන්නභොගො, ‘‘නත්ථී’’ති වචනම්පි තෙන න සුතපුබ්බං. එකදිවසඤ්හි තෙසු ඡසු ඛත්තියෙසු ගුළකීළං කීළන්තෙසු අනුරුද්ධො පූවෙන පරාජිතො පූවත්ථාය පහිණි, අථස්ස මාතා පූවෙ සජ්ජෙත්වා පහිණි . තෙ ඛාදිත්වා පුන කීළිංසු. පුනප්පුනං තස්සෙව පරාජයො හොති. මාතා පනස්ස පහිතෙ පහිතෙ තික්ඛත්තුං පූවෙ පහිණිත්වා චතුත්ථවාරෙ ‘‘පූවා නත්ථී’’ති පහිණි. සො ‘‘නත්ථී’’ති වචනස්ස අසුකපුබ්බත්තා ‘‘එසාපෙකා පූවවිකති භවිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානො ‘‘නත්ථිපූවං මෙ ආහරථා’’ති පෙසෙසි. මාතා පනස්ස ‘‘නත්ථිපූවං කිර, අය්යෙ, දෙථා’’ති වුත්තෙ, ‘‘මම පුත්තෙන ‘නත්ථී’ති පදං න සුතපුබ්බං, ඉමිනා පන උපායෙන නං එතමත්ථං ජානාපෙස්සාමී’’ති තුච්ඡං සුවණ්ණපාතිං අඤ්ඤාය සුවණ්ණපාතියා පටිකුජ්ජිත්වා පෙසෙසි. නගරපරිග්ගාහිකා දෙවතා චින්තෙසුං – ‘‘අනුරුද්ධසක්යෙන අන්නභාරකාලෙ අත්තනො භාගභත්තං උපරිට්ඨපච්චෙකබුද්ධස්ස දත්වා ‘‘‘නත්ථී’ති මෙ වචනස්ස සවනං මා හොතු, භොජනුප්පත්තිට්ඨානජානනං මා ‘හොතූ’ති පත්ථනා කතා, සචායං තුච්ඡපාතිං පස්සිස්සති, දෙවසමාගමං පවිසිතුං න ලභිස්සාම, සීසම්පි නො සත්තධා ඵලෙය්යා’’ති. අථ නං පාතිං දිබ්බපූවෙහි පුණ්ණං අකංසු. කස්සා ගුළමණ්ඩලෙ ඨපෙත්වා උග්ඝාටිතමත්තාය පූවගන්ධො සකලනගරෙ ඡාදෙත්වා ඨිතො. පූවඛණ්ඩං මුඛෙ ඨපිතමත්තමෙව සත්තරසහරණීසහස්සානි අනුඵරි.

සො චින්තෙසි – ‘‘නාහං මාතු පියො, එත්තකං මෙ කාලං ඉමං නත්ථිපූවං නාම න පචි, ඉතො පට්ඨාය අඤ්ඤං පූවං නාම න ඛාදිස්සාමී’’ති, සො ගෙහං ගන්ත්වාව මාතරං පුච්ඡි – ‘‘අම්ම , තුම්හාකං අහං පියො, අප්පියො’’ති? ‘‘තාත, එකක්ඛිනො අක්ඛි විය ච හදයං විය ච අතිවිය පියො මෙ අහොසී’’ති. ‘‘අථ කස්මා එත්තකං කාලං මය්හං නත්ථි පූවං න පචිත්ථ, අම්මා’’ති? සා චූළූපට්ඨාකං පුච්ඡි – ‘‘අත්ථි කිඤ්චි පාතියං, තාතා’’ති? ‘‘පරිපුණ්ණා, අය්යෙ, පාති පූවෙහි, එවරූපා පූවා නාම මෙ න දිට්ඨපුබ්බා’’ති ආරොචෙසි. සා චින්තෙසි – ‘‘මය්හං පුත්තො පුඤ්ඤවා කතාභිනීහාරො භවිස්සති, දෙවතාහි පාතිං පූරෙත්වා පූවා පහිතා භවිස්සන්තී’’ති. ‘‘අථ නං පුත්තො, අම්ම, ඉතො පට්ඨායාහං අඤ්ඤං පූවං නාම න ඛාදිස්සාමි, නත්ථිපූවමෙව පචෙය්යාසී’’ති. සාපිස්ස තතො පට්ඨාය ‘‘පූවං ඛාදිතුකාමොම්හී’’ති වුත්තෙ තුච්ඡපාතිමෙව අඤ්ඤාය පාතියා පටිකුච්ඡිත්වා පෙසෙසි. යාව අගාරමජ්ඣෙ වසි, තාවස්ස දෙවතාව පූවෙ පහිණිංසු.

සො එත්තකම්පි අජානන්තො පබ්බජ්ජං නාම කිං ජානිස්සති? තස්මා ‘‘කා එසා පබ්බජ්ජා නාමා’’ති භාතරං පුච්ඡිත්වා ‘‘ඔහාරිතකෙසමස්සුනා කාසායනිවත්ථෙන කට්ඨත්ථරකෙ වා බිදලමඤ්චකෙ වා නිපජ්ජිත්වා පිණ්ඩාය චරන්තෙන විහරිතබ්බං. එසා පබ්බජ්ජා නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භාතික, අහං සුඛුමාලො. නාහං සක්ඛිස්සාමි පබ්බජිතු’’න්ති ආහ. ‘‘තෙන හි, තාත, කම්මන්තං උග්ගහෙත්වා ඝරාවාසං වස. න හි සක්කා අම්හෙසු එකෙන අපබ්බජිතු’’න්ති. අථ නං ‘‘කො එස කම්මන්තො නාමා’’ති පුච්ඡි. ‘‘භත්තුට්ඨානට්ඨානම්පි අජානන්තො කුලපුත්තො කම්මන්තං නාම කිං ජානිස්සතී’’ති? එකදිවසඤ්හි තිණ්ණං ඛත්තියානං කථා උදපාදි – ‘‘භත්තං නාම කුහිං උට්ඨහතී’’ති? කිමිලො ආහ – ‘‘කොට්ඨෙ උට්ඨහතී’’ති. අථ නං භද්දියො ‘‘ත්වං භත්තස්ස උට්ඨානට්ඨානං න ජානාසි, භත්තං නාම උක්ඛලියං උට්ඨහතී’’ති ආහ. අනුරුද්ධො ‘‘තුම්හෙ ද්වෙපි න ජානාථ, භත්තං නාම රතනමකුළාය සුවණ්ණපාතියං උට්ඨහතී’’ති ආහ.

තෙසු කිර එකදිවසං කිමිලො කොට්ඨතො වීහී ඔතාරියමානෙ දිස්වා, ‘‘එතෙ කොට්ඨෙයෙව ජාතා’’ති සඤ්ඤී අහොසි. භද්දියො එකදිවසං උක්ඛලිතො භත්තං වඩ්ඪියමානං දිස්වා ‘‘උක්ඛලියඤ්ඤෙව උප්පන්න’’න්ති සඤ්ඤී අහොසි. අනුරුද්ධෙන පන නෙව වීහී කොට්ටෙන්තා, න භත්තං පචන්තා, න වඩ්ඪෙන්තා දිට්ඨපුබ්බා, වඩ්ඪෙත්වා පන පුරතො ඨපිතමෙව පස්සති. සො භුඤ්ජිතුකාමකාලෙ ‘‘භත්තං පාතියං උට්ඨහතී’’ති සඤ්ඤමකාසි. එවං තයොපි තෙ භත්තුට්ඨානට්ඨානං න ජානන්ති. තෙනායං ‘‘කො එස කම්මන්තො නාමා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘පඨමං ඛෙත්තං කසාපෙතබ්බ’’න්තිආදිකං සංවච්ඡරෙ සංවච්ඡරෙ කත්තබ්බං කිච්චං සුත්වා, ‘‘කදා කම්මන්තානං අන්තො පඤ්ඤායිස්සති, කදා මයං අප්පොස්සුක්කා භොගෙ භුඤ්ජිස්සාමා’’ති වත්වා කම්මන්තානං අපරියන්තතාය අක්ඛාතාය ‘‘තෙන හි ත්වඤ්ඤෙව ඝරාවාසං වස, න මය්හං එතෙනත්ථො’’ති මාතරං උපසඞ්කමිත්වා , ‘‘අනුජානාහි මං, අම්ම, පබ්බජිස්සාමී’’ති වත්වා තාය නානප්පකාරෙහි තික්ඛත්තුං පටික්ඛිපිත්වා, ‘‘සචෙ තෙ සහායකො භද්දියරාජා පබ්බජිස්සති, තෙන සද්ධිං පබ්බජාහී’’ති වුත්තෙ තං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘මම ඛො, සම්ම, පබ්බජ්ජා තව පටිබද්ධා’’ති වත්වා තං නානප්පකාරෙහි සඤ්ඤාපෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ අත්තනා සද්ධිං පබ්බජනත්ථාය පටිඤ්ඤං ගණ්හි.

තතො භද්දියො සක්යරාජා අනුරුද්ධො ආනන්දො භගු කිමිලො දෙවදත්තොති ඉමෙ ඡ ඛත්තියා උපාලිකප්පකසත්තමා දෙවා විය දිබ්බසම්පත්තිං සත්තාහං සම්පත්තිං අනුභවිත්වා උය්යානං ගච්ඡන්තා විය චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය නික්ඛමිත්වා පරවිසයං පත්වා රාජාණාය සෙනං නිවත්තාපෙත්වා පරවිසයං ඔක්කමිංසු. තත්ථ ඡ ඛත්තියා අත්තනො අත්තනො ආභරණානි ඔමුඤ්චිත්වා භණ්ඩිකං කත්වා, ‘‘හන්ද භණෙ, උපාලි, නිවත්තස්සු, අලං තෙ එත්තකං ජීවිකායා’’ති තස්ස අදංසු. සො තෙසං පාදමූලෙ පරිවත්තිත්වා පරිදෙවිත්වා තෙසං ආණං අතික්කමිතුං අසක්කොන්තො උට්ඨාය තං ගහෙත්වා නිවත්ති. තෙසං ද්විධා ජාතකාලෙ, වනං ආරොදනප්පත්තං විය පථවීකම්පමානාකාරප්පත්තා විය අහොසි. උපාලි කප්පකොපි ථොකං ගන්ත්වා නිවත්තිත්වා ‘‘චණ්ඩා ඛො සාකියා, ‘ඉමිනා කුමාරා නිප්පාතිතා’ති ඝාතෙය්යුම්පි මං. ඉමෙ හි නාම සක්යකුමාරා එවරූපං සම්පත්තිං පහාය ඉමානි අනග්ඝානි ආභරණානි ඛෙළපිණ්ඩං විය ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බජිස්සන්ති, කිමඞ්ගං පනාහ’’න්ති භණ්ඩිකං ඔමුඤ්චිත්වා තානි ආභරණානි රුක්ඛෙ ලග්ගෙත්වා ‘‘අත්ථිකා ගණ්හන්තූ’’ති වත්වා තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා තෙහි ‘‘කස්මා නිවත්තොසී’’ති පුට්ඨො තමත්ථං ආරොචෙසි. අථ නං තෙ ආදාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘මයං, භන්තෙ, සාකියා නාම මානනිස්සිතා, අයං අම්හාකං දීඝරත්තං පරිචාරකො, ඉමං පඨමතරං පබ්බාජෙථ, මයමස්ස අභිවාදනාදීනි කරිස්සාම, එවං නො මානො නිම්මානායිස්සතී’’ති වත්වා තං පඨමතරං පබ්බාජෙත්වා පච්ඡා සයං පබ්බජිංසු. තෙසු ආයස්මා භද්දියො තෙනෙව අන්තරවස්සෙන තෙවිජ්ජො අහොසි. ආයස්මා අනුරුද්ධො දිබ්බචක්ඛුකො හුත්වා පච්ඡා මහාවිතක්කසුත්තං (අ. නි. 8.30) සුත්වා අරහත්තං පාපුණි. ආයස්මා ආනන්දො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. භගුත්ථෙරො ච කිමිලත්ථෙරො ච අපරභාගෙ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණිංසු. දෙවදත්තො පොථුජ්ජනිකං ඉද්ධිං පත්තො.

අපරභාගෙ සත්ථරි කොසම්බියං විහරන්තෙ සසාවකසඞ්ඝස්ස තථාගතස්ස මහන්තො ලාභසක්කාරො නිබ්බත්ති. වත්ථභෙසජ්ජාදිහත්ථා මනුස්සා විහාරං පවිසිත්වා ‘‘කුහිං සත්ථා, කුහිං සාරිපුත්තත්ථෙරො, කුහිං මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො, කුහිං මහාකස්සපත්ථෙරො, කුහිං භද්දියත්ථෙරො, කුහිං අනුරුද්ධත්ථෙරො, කුහිං ආනන්දත්ථෙරො, කුහිං භගුත්ථෙරො, කුහිං කිමිලත්ථෙරො’’ති අසීතිමහාසාවකානං නිසින්නට්ඨානං ඔලොකෙන්තා විචරන්ති. ‘‘දෙවදත්තත්ථෙරො කුහිං නිසින්නො වා, ඨිතො වා’’ති පුච්ඡන්තො නාම නත්ථි. සො චින්තෙසි – ‘‘අහම්පි එතෙහි සද්ධිඤ්ඤෙව පබ්බජිතො, එතෙපි ඛත්තියපබ්බජිතා, අහම්පි ඛත්තියපබ්බජිතො, ලාභසක්කාරහත්ථා මනුස්සා එතෙයෙව පරියෙසන්ති, මම නාමං ගහෙතාපි නත්ථි. කෙන නු ඛො සද්ධිං එකතො හුත්වා කං පසාදෙත්වා මම ලාභසක්කාරං නිබ්බත්තෙය්ය’’න්ති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘අයං ඛො රාජා බිම්බිසාරො පඨමදස්සනෙනෙව එකාදසහි නහුතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතො, න සක්කා එතෙන සද්ධිං එකතො භවිතුං, කොසලරඤ්ඤාපි සද්ධිං න සක්කා භවිතුං. අයං ඛො පන රඤ්ඤො පුත්තො අජාතසත්තු කුමාරො කස්සචි ගුණදොසෙ න ජානාති, එතෙන සද්ධිං එකතො භවිස්සාමී’’ති. සො කොසම්බිතො රාජගහං ගන්ත්වා කුමාරකවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා චත්තාරො ආසීවිසෙ චතූසු හත්ථපාදෙසු එකං ගීවාය පිලන්ධිත්වා එකං සීසෙ චුම්බටකං කත්වා එකං එකංසං කරිත්වා ඉමාය අහිමෙඛලාය ආකාසතො ඔරුය්හ අජාතසත්තුස්ස උච්ඡඞ්ගෙ නිසීදිත්වා තෙන භීතෙන ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අහං දෙවදත්තො’’ති වත්වා තස්ස භයවිනොදනත්ථං තං අත්තභාවං පටිසංහරිත්වා සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධරො පුරතො ඨත්වා තං පසාදෙත්වා ලාභසක්කාරං නිබ්බත්තෙසි. සො ලාභසක්කාරාභිභූතො ‘‘අහං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිහරිස්සාමී’’ති පාපකං චිත්තං උප්පාදෙත්වා සහ චිත්තුප්පාදෙන ඉද්ධිතො පරිහායිත්වා සත්ථාරං වෙළුවනවිහාරෙ සරාජිකාය පරිසාය ධම්මං දෙසෙන්තං වන්දිත්වා උට්ඨායාසනා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ – ‘‘භගවා, භන්තෙ, එතරහි ජිණ්ණො වුඩ්ඪො මහල්ලකො, අප්පොස්සුක්කො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරං අනුයුඤ්ජතු, අහං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිහරිස්සාමි, නිය්යාදෙථ මෙ භික්ඛුසඞ්ඝ’’න්ති වත්වා සත්ථාරා ඛෙළාසකවාදෙන අපසාදෙත්වා පටික්ඛිත්තො අනත්තමනො ඉමං පඨමං තථාගතෙ ආඝාතං බන්ධිත්වා පක්කාමි.

අථස්ස භගවා රාජගහෙ පකාසනීයකම්මං කාරෙසි. සො ‘‘පරිච්චත්තො දානි අහං සමණෙන ගොතමෙන, ඉදානිස්ස අනත්ථං කරිස්සාමී’’ති අජාතසත්තුං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘පුබ්බෙ ඛො, කුමාර, මනුස්සා දීඝායුකා, එතරහි අප්පායුකා. ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජති, යං ත්වං කුමාරොව සමානො කාලං කරෙය්යාසි, තෙන හි ත්වං, කුමාර, පිතරං හන්ත්වා රාජා හොහි, අහං භගවන්තං හන්ත්වා බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති වත්වා තස්මිං රජ්ජෙ පතිට්ඨිතෙ තථාගතස්ස වධාය පුරිසෙ පයොජෙත්වා තෙසු සොතාපත්තිඵලං පත්වා නිවත්තෙසු සයං ගිජ්ඣකූටපබ්බතං අභිරුහිත්වා, ‘‘අහමෙව සමණං ගොතමං ජීවිතා වොරොපෙස්සාමී’’ති සිලං පවිජ්ඣිත්වා රුහිරුප්පාදකකම්මං කත්වා ඉමිනාපි උපායෙන මාරෙතුං අසක්කොන්තො පුන නාළාගිරිං විස්සජ්ජාපෙසි. තස්මිං ආගච්ඡන්තෙ ආනන්දත්ථෙරො අත්තනො ජීවිතං සත්ථු පරිච්චජිත්වා පුරතො අට්ඨාසි. සත්ථා නාගං දමෙත්වා නගරා නික්ඛමිත්වා විහාරං ගන්ත්වා අනෙකසහස්සෙහි උපාසකෙහි අභිහටං මහාදානං පරිභුඤ්ජිත්වා තස්මිං දිවසෙ සන්නිපතිතානං අට්ඨාරසකොටිසඞ්ඛාතානං රාජගහවාසීනං අනුපුබ්බිං කථං කථෙත්වා චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයෙ ජාතෙ ‘‘අහො ආයස්මා ආනන්දො මහාගුණො, තථාරූපෙ නාම හත්ථිනාගෙ ආගච්ඡන්තෙ අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජිත්වා සත්ථු පුරතොව අට්ඨාසී’’ති ථෙරස්ස ගුණකථං සුත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස මමත්ථාය ජීවිතං පරිච්චජියෙවා’’ති වත්වා භික්ඛූහි යාචිතො චූළහංස (ජා. 1.15.133 ආදයො; 2.21.1 ආදයො) – මහාහංස (ජා. 2.21.89 ආදයො) – කක්කටකජාතකානි (ජා. 1.3.49 ආදයො) කථෙසි. දෙවදත්තස්සාපි කම්මං නෙව පාකටං, තථා රඤ්ඤො මාරාපිතත්තා, න වධකානං පයොජිතත්තා න සිලාය පවිද්ධත්තා පාකටං අහොසි, යථා නාළාගිරිහත්ථිනො විස්සජ්ජිතත්තා. තදා හි මහාජනො ‘‘රාජාපි දෙවදත්තෙනෙව මාරාපිතො, වධකොපි පයොජිතො, සිලාපි අපවිද්ධා. ඉදානි පන තෙන නාළාගිරි විස්සජ්ජාපිතො, එවරූපං නාම පාපකං ගහෙත්වා රාජා විචරතී’’ති කොලාහලමකාසි.

රාජා මහාජනස්ස කථං සුත්වා පඤ්ච ථාලිපාකසතානි නීහරාපෙත්වා න පුන තස්සූපට්ඨානං අගමාසි, නාගරාපිස්ස කුලං උපගතස්ස භික්ඛාමත්තම්පි න අදංසු. සො පරිහීනලාභසක්කාරො කොහඤ්ඤෙන ජීවිතුකාමො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්ච වත්ථූනි යාචිත්වා භගවතො ‘‘අලං, දෙවදත්ත, යො ඉච්ඡති, සො ආරඤ්ඤකො හොතූ’’ති පටික්ඛිත්තො කස්සාවුසො, වචනං සොභනං, කිං තථාගතස්ස උදාහු මම, අහඤ්හි උක්කට්ඨවසෙන එවං වදාමි, ‘‘සාධු, භන්තෙ, භික්ඛූ යාවජීවං ආරඤ්ඤකා අස්සු, පිණ්ඩපාතිකා, පංසුකූලිකා, රුක්ඛමූලිකා, මච්ඡමංසං න ඛාදෙය්යු’’න්ති. ‘‘යො දුක්ඛා මුච්චිතුකාමො, සො මයා සද්ධිං ආගච්ඡතූ’’ති වත්වා පක්කාමි. තස්ස වචනං සුත්වා එකච්චෙ නවකපබ්බජිතා මන්දබුද්ධිනො ‘‘කල්යාණං දෙවදත්තො ආහ, එතෙන සද්ධිං විචරිස්සාමා’’ති තෙන සද්ධිං එකතො අහෙසුං. ඉති සො පඤ්චසතෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං තෙහි පඤ්චහි වත්ථූහි ලූඛප්පසන්නං ජනං සඤ්ඤාපෙන්තො කුලෙසු විඤ්ඤාපෙත්වා විඤ්ඤාපෙත්වා භුඤ්ජන්තො සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමි. සො භගවතා, ‘‘සච්චං කිර ත්වං, දෙවදත්ත, සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමසි චක්කභෙදායා’’ති පුට්ඨො ‘‘සච්චං භගවා’’ති වත්වා, ‘‘ගරුකො ඛො, දෙවදත්ත, සඞ්ඝභෙදො’’තිආදීහි ඔවදිතොපි සත්ථු වචනං අනාදියිත්වා පක්කන්තො ආයස්මන්තං ආනන්දං රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා, ‘‘අජ්ජතග්ගෙ දානාහං, ආවුසො ආනන්ද, අඤ්ඤත්රෙව භගවතා, අඤ්ඤත්ර, භික්ඛුසඞ්ඝා උපොසථං කරිස්සාමි, සඞ්ඝකම්මං කරිස්සාමී’’ති ආහ. ථෙරො තමත්ථං භගවතො ආරොචෙසි. තං විදිත්වා සත්ථා උප්පන්නධම්මසංවෙගො හුත්වා, ‘‘දෙවදත්තො සදෙවකස්ස ලොකස්ස අනත්ථනිස්සිතං අත්තනො අවීචිම්හි පච්චනකකම්මං කරොතී’’ති විතක්කෙත්වා –

‘‘සුකරානි අසාධූනි, අත්තනො අහිතානි ච;

යං වෙ හිතඤ්ච සාධුඤ්ච, තං වෙ පරමදුක්කර’’න්ති. (ධ. ප. 163) –

ඉමං ගාථං වත්වා පුන ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘සුකරං සාධුනා සාධු, සාධු පාපෙන දුක්කරං;

පාපං පාපෙන සුකරං, පාපමරියෙහි දුක්කර’’න්ති. (උදා. 48; චූළව. 343);

අථ ඛො දෙවදත්තො උපොසථදිවසෙ අත්තනො පරිසාය සද්ධිං එකමන්තං නිසීදිත්වා, ‘‘යස්සිමානි පඤ්ච වත්ථූනි ඛමන්ති , සො සලාකං ගණ්හතූ’’ති වත්වා පඤ්චසතෙහි වජ්ජිපුත්තකෙහි නවකෙහි අප්පකතඤ්ඤූහි සලාකාය ගහිතාය සඞ්ඝං භින්දිත්වා තෙ භික්ඛූ ආදාය ගයාසීසං අගමාසි. තස්ස තත්ථ ගතභාවං සුත්වා සත්ථා තෙසං භික්ඛූනං ආනයනත්ථාය ද්වෙ අග්ගසාවකෙ පෙසෙසි. තෙ තත්ථ ගන්ත්වා ආදෙසනාපාටිහාරියානුසාසනියා චෙව ඉද්ධිපාටිහාරියානුසාසනියා ච අනුසාසන්තා තෙ අමතං පායෙත්වා ආදාය ආකාසෙන ආගමිංසු. කොකාලිකොපි ඛො ‘‘උට්ඨෙහි, ආවුසො දෙවදත්ත, නීතා තෙ භික්ඛූ සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙහි, නනු ත්වං මයා වුත්තො ‘මා, ආවුසො, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ විස්සාසී’ති. පාපිච්ඡා සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා, පාපිකානං ඉච්ඡානං වසං ගතා’’ති වත්වා ජණ්ණුකෙන හදයමජ්ඣෙ පහරි, තස්ස තත්ථෙව උණ්හං ලොහිතං මුඛතො උග්ගඤ්ඡි. ආයස්මන්තං පන සාරිපුත්තං භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතං ආකාසෙන ආගච්ඡන්තං දිස්වා භික්ඛූ ආහංසු – ‘‘භන්තෙ, ආයස්මා සාරිපුත්තො ගමනකාලෙ අත්තදුතියො ගතො, ඉදානි මහාපරිවාරො ආගච්ඡන්තො සොභතී’’ති. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව සාරිපුත්තො සොභති, පුබ්බෙ තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තකාලෙපි මය්හං පුත්තො මම සන්තිකං ආගච්ඡන්තො සොභියෙවා’’ති වත්වා –

‘‘හොති සීලවතං අත්ථො, පටිසන්ථාරවුත්තිනං;

ලක්ඛණං පස්ස ආයන්තං, ඤාතිසඞ්ඝපුරක්ඛතං;

අථ පස්සසිමං කාළං, සුවිහීනංව ඤාතිභී’’ති. (ජා. 1.1.11) –

ඉදං ජාතකං කථෙසි. පුන භික්ඛූහි, ‘‘භන්තෙ, දෙවදත්තො කිර ද්වෙ අග්ගසාවකෙ උභොසු පස්සෙසු නිසීදාපෙත්වා ‘බුද්ධලීළාය ධම්මං දෙසෙස්සාමී’ති තුම්හාකං අනුකිරියං කරොතී’’ති වුත්තෙ, ‘‘න , භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස මම අනුකිරියං කාතුං වායමි, න පන සක්ඛී’’ති වත්වා –

‘‘අපි වීරක පස්සෙසි, සකුණං මඤ්ජුභාණකං;

මයූරගීවසඞ්කාසං, පතිං මය්හං සවිට්ඨකං.

‘‘උදකථලචරස්ස පක්ඛිනො,

නිච්චං ආමකමච්ඡභොජිනො;

තස්සානුකරං සවිට්ඨකො,

සෙවාලෙ පලිගුණ්ඨිතො මතො’’ති. (ජා. 1.2.107-108) –

ආදිනා ජාතකං වත්වා අපරාපරෙසුපි දිවසෙසු තථානුරූපමෙව කථං ආරබ්භ –

‘‘අචාරි වතායං විතුදං වනානි,

කට්ඨඞ්ගරුක්ඛෙසු අසාරකෙසු;

අථාසදා ඛදිරං ජාතසාරං,

යත්ථබ්භිදා ගරුළො උත්තමඞ්ග’’න්ති. (ජා. 1.2.120);

‘‘ලසී ච තෙ නිප්ඵලිකා, මත්ථකො ච පදාලිතො;

සබ්බා තෙ ඵාසුකා භග්ගා, අජ්ජ ඛො ත්වං විරොචසී’’ති. (ජා. 1.1.143) –

එවමාදීනි ජාතකානි කථෙසි. පුන ‘‘අකතඤ්ඤූ දෙවදත්තො’’ති කථං ආරබ්භ –

‘‘අකරම්හස තෙ කිච්චං, යං බලං අහුවම්හසෙ;

මිගරාජ නමො ත්යත්ථු, අපි කිඤ්චි ලභාමසෙ.

‘‘මම ලොහිතභක්ඛස්ස, නිච්චං ලුද්දානි කුබ්බතො;

දන්තන්තරගතො සන්තො, තං බහුං යම්පි ජීවසී’’ති. (ජා. 1.4.29-30) –

ආදීනි ජාතකානි කථෙසි. පුන වධාය පරිසක්කනමස්ස ආරබ්භ –

‘‘ඤාතමෙතං කුරුඞ්ගස්ස, යං ත්වං සෙපණ්ණි සිය්යසි;

අඤ්ඤං සෙපණ්ණි ගච්ඡාමි, න මෙ තෙ රුච්චතෙ ඵල’’න්ති. (ජා. 1.1.21) –

ආදීනි ජාතකානි කථෙසි. පුනදිවසෙ ‘‘උභතො පරිහීනො දෙවදත්තො ලාභසක්කාරතො ච සාමඤ්ඤතො චා’’ති කථාසු පවත්තමානාසු ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව දෙවදත්තො පරිහීනො, පුබ්බෙපෙස පරිහීනොයෙවා’’ති වත්වා –

‘‘අක්ඛී භින්නා පටො නට්ඨො, සඛිගෙහෙ ච භණ්ඩනං;

උභතො පදුට්ඨා කම්මන්තා, උදකම්හි ථලම්හි චා’’ති. (ජා. 1.1.139) –

ආදීනි ජාතකානි කථෙසි. එවං රාජගහෙ විහරන්තොව දෙවදත්තං ආරබ්භ බහූනි ජාතකානි කථෙත්වා රාජගහතො සාවත්ථිං ගන්ත්වා ජෙතවනෙ විහාරෙ වාසං කප්පෙසි. දෙවදත්තොපි ඛො නව මාසෙ ගිලානො පච්ඡිමෙ කාලෙ සත්ථාරං දට්ඨුකාමො හුත්වා අත්තනො සාවකෙ ආහ – ‘‘අහං සත්ථාරං දට්ඨුකාමො, තං මෙ දස්සෙථා’’ති. ‘‘ත්වං සමත්ථකාලෙ සත්ථාරා සද්ධිං වෙරී හුත්වා අචරි, න මයං තත්ථ නෙස්සාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘මා මං නාසෙථ, මයා සත්ථරි ආඝාතො කතො, සත්ථු පන මයි කෙසග්ගමත්තොපි ආඝාතො නත්ථි’’. සො හි භගවා –

‘‘වධකෙ දෙවදත්තම්හි, චොරෙ අඞ්ගුලිමාලකෙ;

ධනපාලෙ රාහුලෙ ච, සබ්බත්ථ සමමානසො’’ති. (අප. ථෙර 1.1.585; මි. ප. 6.6.5) –

‘‘දස්සෙථ මෙ භගවන්ත’’න්ති පුනප්පුනං යාචි. අථ නං තෙ මඤ්චකෙනාදාය නික්ඛමිංසු. තස්ස ආගමනං සුත්වා භික්ඛූ සත්ථු ආරොචෙසුං – ‘‘භන්තෙ, දෙවදත්තො කිර තුම්හාකං දස්සනත්ථාය ආගච්ඡතී’’ති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, සො තෙනත්තභාවෙන මං පස්සිතුං ලභිස්සතී’’ති. දෙවදත්තො කිර පඤ්චන්නං වත්ථූනං ආයාචිතකාලතො පට්ඨාය පුන බුද්ධං දට්ඨුං න ලභති, අයං ධම්මතා. ‘‘අසුකට්ඨානඤ්ච අසුකට්ඨානඤ්ච ආගතො, භන්තෙ’’ති. ‘‘යං ඉච්ඡති, තං කරොතු, න සො මං පස්සිතුං ලභිස්සතී’’ති. ‘‘භන්තෙ, ඉතො යොජනමත්තං ආගතො, අඩ්ඪයොජනං, ගාවුතං, ජෙතවනපොක්ඛරණීසමීපං ආගතො, භන්තෙ’’ති. ‘‘සචෙපි අන්තොජෙතවනං පවිසති, නෙව මං පස්සිතුං ලභිස්සතී’’ති. දෙවදත්තං ගහෙත්වා ආගතා ජෙතවනපොක්ඛරණීතීරෙ මඤ්චං ඔතාරෙත්වා පොක්ඛරණිං න්හායිතුං ඔතරිංසු. දෙවදත්තොපි ඛො මඤ්චතො වුට්ඨාය උභො පාදෙ භූමියං ඨපෙත්වා නිසීදි. පාදා පථවිං පවිසිංසු . සො අනුක්කමෙන යාව ගොප්ඵකා, යාව ජණ්ණුකා, යාව කටිතො, යාව ථනතො, යාව ගීවතො පවිසිත්වා හනුකට්ඨිකස්ස භූමියං පවිට්ඨකාලෙ –

‘‘ඉමෙහි අට්ඨීහි තමග්ගපුග්ගලං,

දෙවාතිදෙවං නරදම්මසාරථිං;

සමන්තචක්ඛුං සතපුඤ්ඤලක්ඛණං,

පාණෙහි බුද්ධං සරණං උපෙමී’’ති. (මි. ප. 4.1.3) –

ඉමං ගාථමාහ. ඉදං කිර ඨානං දිස්වා තථාගතො දෙවදත්තං පබ්බාජෙසි. සචෙ හි න සො පබ්බජිස්ස, ගිහී හුත්වා කම්මඤ්ච භාරියං අකරිස්ස, ආයතිං භවනිස්සරණපච්චයං කාතුං න සක්ඛිස්ස, පබ්බජිත්වා ච පන කිඤ්චාපි කම්මං භාරියං කරිස්සති, ආයතිං භවනිස්සරණපච්චයං කාතුං සක්ඛිස්සතීති තං සත්ථා පබ්බාජෙසි. සො හි ඉතො සතසහස්සකප්පමත්ථකෙ අට්ඨිස්සරො නාම පච්චෙකබුද්ධො භවිස්සති, සො පථවිං පවිසිත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්ති. නිච්චලෙ බුද්ධෙ අපරජ්ඣභාවෙන පන නිච්චලොව හුත්වා පච්චතූති යොජනසතිකෙ අන්තො අවීචිම්හි යොජනසතුබ්බෙධමෙවස්ස සරීරං නිබ්බත්ති. සීසං යාව කණ්ණසක්ඛලිතො උපරි අයකපල්ලං පාවිසි, පාදා යාව ගොප්ඵකා හෙට්ඨා අයපථවියං පවිට්ඨා, මහාතාලක්ඛන්ධපරිමාණං අයසූලං පච්ඡිමභිත්තිතො නික්ඛමිත්වා පිට්ඨිමජ්ඣං භින්දිත්වා උරෙන නික්ඛමිත්වා පුරිමභිත්තිං පාවිසි, අපරං දක්ඛිණභිත්තිතො නික්ඛමිත්වා දක්ඛිණපස්සං භින්දිත්වා වාමපස්සෙන නික්ඛමිත්වා උත්තරභිත්තිං පාවිසි, අපරං උපරි කපල්ලතො නික්ඛමිත්වා මත්ථකං භින්දිත්වා අධොභාගෙන නික්ඛමිත්වා අයපථවිං පාවිසි. එවං සො තත්ථ නිච්චලොව පච්චි.

භික්ඛූ ‘‘එත්තකං ඨානං දෙවදත්තො ආගච්ඡන්තො සත්ථාරං දට්ඨුං අලභිත්වාව පථවිං පවිට්ඨො’’ති කථං සමුට්ඨාපෙසුං. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, දෙවදත්තො ඉදානෙව මයි අපරජ්ඣිත්වා පථවිං පාවිසි, පුබ්බෙපි පවිට්ඨොයෙවා’’ති වත්වා හත්ථිරාජකාලෙ මග්ගමූළ්හං පුරිසං සමස්සාසෙත්වා අත්තනො පිට්ඨිං ආරොපෙත්වා ඛෙමන්තං පාපිතස්ස පුන තික්ඛත්තුං ආගන්ත්වා අග්ගට්ඨානෙ මජ්ඣිමට්ඨානෙ මූලෙහි එවං දන්තෙ ඡින්දිත්වා තතියවාරෙ මහාපුරිසස්ස චක්ඛුපථං අතික්කමන්තස්ස තස්ස පථවිං පවිට්ඨභාවං දීපෙතුං –

‘‘අකතඤ්ඤුස්ස පොසස්ස, නිච්චං විවරදස්සිනො;

සබ්බං චෙ පථවිං දජ්ජා, නෙව නං අභිරාධයෙ’’ති. (ජා. 1.1.72; 1.9.107) –

ඉදං ජාතකං කථෙත්වා පුනපි තථෙව කථාය සමුට්ඨිතාය ඛන්තිවාදිභූතෙ අත්තනි අපරජ්ඣිත්වා කලාබුරාජභූතස්ස තස්ස පථවිං පවිට්ඨභාවං දීපෙතුං ඛන්තිවාදිජාතකඤ්ච (ජා. 1.4.49 ආදයො), චූළධම්මපාලභූතෙ අත්තනි අපරජ්ඣිත්වා මහාපතාපරාජභූතස්ස තස්ස පථවිං පවිට්ඨභාවං දීපෙතුං චූළධම්මපාලජාතකඤ්ච (ජා. 1.5.44 ආදයො) කථෙසි.

පථවිං පවිට්ඨෙ පන දෙවදත්තෙ මහාජනො හට්ඨතුට්ඨො ධජපටාකකදලියො උස්සාපෙත්වා පුණ්ණඝටෙ ඨපෙත්වා ‘‘ලාභා වත නො’’ති මහන්තං ඡණං අනුභොති. තමත්ථං භගවතො ආරොචෙසුං. භගවා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව දෙවදත්තෙ මතෙ මහාජනො තුස්සති, පුබ්බෙපි තුස්සියෙවා’’ති වත්වා සබ්බජනස්ස අප්පියෙ චණ්ඩෙ ඵරුසෙ බාරාණසියං පිඞ්ගලරඤ්ඤෙ නාම මතෙ මහාජනස්ස තුට්ඨභාවං දීපෙතුං –

‘‘සබ්බො ජනො හිංසිතො පිඞ්ගලෙන,

තස්මිං මතෙ පච්චයා වෙදයන්ති;

පියො නු තෙ ආසි අකණ්හනෙත්තො,

කස්මා තුවං රොදසි ද්වාරපාල.

‘‘න මෙ පියො ආසි අකණ්හනෙත්තො,

භායාමි පච්චාගමනාය තස්ස;

ඉතො ගතො හිංසෙය්ය මච්චුරාජං,

සො හිංසිතො ආනෙය්ය පුන ඉධා’’ති. (ජා. 1.2.179-180) –

ඉදං පිඞ්ගලජාතකං කථෙසි. භික්ඛූ සත්ථාරං පුච්ඡිංසු – ‘‘ඉදානි, භන්තෙ, දෙවදත්තො කුහිං නිබ්බත්තො’’ති? ‘‘අවීචිමහානිරයෙ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, ඉධ තප්පන්තො විචරිත්වා පුන ගන්ත්වා තප්පනට්ඨානෙයෙව නිබ්බත්තො’’ති. ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, පබ්බජිතා වා හොන්තු ගහට්ඨා වා, පමාදවිහාරිනො උභයත්ථ තප්පන්තියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

17.

‘‘ඉධ තප්පති පෙච්ච තප්පති, පාපකාරී උභයත්ථ තප්පති;

පාපං මෙ කතන්ති තප්පති, භිය්යො තප්පති දුග්ගතිං ගතො’’ති.

තත්ථ ඉධ තප්පතීති ඉධ කම්මතප්පනෙන දොමනස්සමත්තෙන තප්පති. පෙච්චාති පරලොකෙ පන විපාකතප්පනෙන අතිදාරුණෙන අපායදුක්ඛෙන තප්පති. පාපකාරීති නානප්පකාරස්ස පාපස්ස කත්තා. උභයත්ථාති ඉමිනා වුත්තප්පකාරෙන තප්පනෙන උභයත්ථ තප්පති නාම. පාපං මෙති සො හි කම්මතප්පනෙන කප්පන්තො ‘‘පාපං මෙ කත’’න්ති තප්පති. තං අප්පමත්තකං තප්පනං, විපාකතප්පනෙන පන තප්පන්තො භිය්යො තප්පති දුග්ගතිං ගතො අතිඵරුසෙන තප්පනෙන අතිවිය තප්පතීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

දෙවදත්තවත්ථු ද්වාදසමං.

13. සුමනාදෙවීවත්ථු

ඉධනන්දතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සුමනාදෙවිං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියඤ්හි දෙවසිකං අනාථපිණ්ඩිකස්ස ගෙහෙ ද්වෙ භික්ඛූසහස්සානි භුඤ්ජන්ති, තථා විසාඛාය මහාඋපාසිකාය. සාවත්ථියං යො යො දානං දාතුකාමො හොති, සො සො තෙසං උභින්නං ඔකාසං ලභිත්වාව කරොති. කිං කාරණා? ‘‘තුම්හාකං දානග්ගං අනාථපිණ්ඩිකො වා විසාඛා වා ආගතා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘නාගතා’’ති වුත්තෙ සතසහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා කතදානම්පි ‘‘කිං දානං නාමෙත’’න්ති ගරහන්ති. උභොපි හි තෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස රුචිඤ්ච අනුච්ඡවිකකිච්චානි ච අතිවිය ජානන්ති, තෙසු විචාරෙන්තෙසු භික්ඛූ චිත්තරූපං භුඤ්ජන්ති. තස්මා සබ්බෙ දානං දාතුකාමා තෙ ගහෙත්වාව ගච්ඡන්ති. ඉති තෙ අත්තනො අත්තනො ඝරෙ භික්ඛූ පරිවිසිතුං න ලභන්ති. තතො විසාඛා, ‘‘කො නු ඛො මම ඨානෙ ඨත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තී පුත්තස්ස ධීතරං දිස්වා තං අත්තනො ඨානෙ ඨපෙසි. සා තස්සා නිවෙසනෙ භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසති. අනාථපිණ්ඩිකොපි මහාසුභද්දං නාම ජෙට්ඨධීතරං ඨපෙසි. සා භික්ඛූනං වෙය්යාවච්චං කරොන්තී ධම්මං සුණන්තී සොතාපන්නා හුත්වා පතිකුලං අගමාසි. තතො චූළසුභද්දං ඨපෙසි. සාපි තථෙව කරොන්තී සොතාපන්නා හුත්වා පතිකුලං ගතා. අථ සුමනදෙවිං නාම කනිට්ඨධීතරං ඨපෙසි. සා පන ධම්මං සුත්වා සකදාගාමිඵලං පත්වා කුමාරිකාව හුත්වා තථාරූපෙන අඵාසුකෙන ආතුරා ආහාරුපච්ඡෙදං කත්වා පිතරං දට්ඨුකාමා හුත්වා පක්කොසාපෙසි. සො එකස්මිං දානග්ගෙ තස්සා සාසනං සුත්වාව ආගන්ත්වා, ‘‘කිං, අම්ම සුමනෙ’’ති ආහ. සාපි නං ආහ – ‘‘කිං, තාත කනිට්ඨභාතිකා’’ති? ‘‘විලපසි අම්මා’’ති? ‘‘න විලපාමි, කනිට්ඨභාතිකා’’ති. ‘‘භායසි, අම්මා’’ති? ‘‘න භායාමි, කනිට්ඨභාතිකා’’ති. එත්තකං වත්වායෙව පන සා කාලමකාසි. සො සොතාපන්නොපි සමානො සෙට්ඨිධීතරි උප්පන්නසොකං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො ධීතු සරීරකිච්චං කාරෙත්වා රොදන්තො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘කිං, ගහපති, දුක්ඛී දුම්මනො අස්සුමුඛො රොදමානො ආගතොසී’’ති වුත්තෙ, ‘‘ධීතා මෙ, භන්තෙ, සුමනදෙවී කාලකතා’’ති ආහ. ‘‘අථ කස්මා සොචසි, නනු සබ්බෙසං එකංසිකං මරණ’’න්ති? ‘‘ජානාමෙතං, භන්තෙ, එවරූපා නාම මෙ හිරිඔත්තප්පසම්පන්නා ධීතා, සා මරණකාලෙ සතිං පච්චුපට්ඨාපෙතුං අසක්කොන්තී විලපමානා මතා, තෙන මෙ අනප්පකං දොමනස්සං උප්පජ්ජතී’’ති. ‘‘කිං පන තාය කථිතං මහාසෙට්ඨී’’ති? ‘‘අහං තං, භන්තෙ, ‘අම්ම, සුමනෙ’ති ආමන්තෙසිං. අථ මං ආහ – ‘කිං, තාත, කනිට්ඨභාතිකා’ති? ‘විලපසි, අම්මා’ති? ‘න විලපාමි, කනිට්ඨභාතිකා’ති. ‘භායසි, අම්මා’ති? ‘න භායාමි කනිට්ඨභාතිකා’ති. එත්තකං වත්වා කාලමකාසී’’ති. අථ නං භගවා ආහ – ‘‘න තෙ මහාසෙට්ඨි ධීතා විලපතී’’ති. ‘‘අථ කස්මා භන්තෙ එවමාහා’’ති? ‘‘කනිට්ඨත්තායෙව . ධීතා හි තෙ, ගහපති, මග්ගඵලෙහි තයා මහල්ලිකා. ත්වඤ්හි සොතාපන්නො, ධීතා පන තෙ සකදාගාමිනී. සා මග්ගඵලෙහි තයා මහල්ලිකත්තා තං එවමාහා’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති? ‘‘එවං, ගහපතී’’ති. ‘‘ඉදානි කුහිං නිබ්බත්තා, භන්තෙ’’ති? ‘‘තුසිතභවනෙ, ගහපතී’’ති. ‘‘භන්තෙ, මම ධීතා ඉධ ඤාතකානං අන්තරෙ නන්දමානා විචරිත්වා ඉතො ගන්ත්වාපි නන්දනට්ඨානෙයෙව නිබ්බත්තා’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘ආම, ගහපති, අප්පමත්තා නාම ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා ඉධ ලොකෙ ච පරලොකෙ ච නන්දන්තියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

18.

‘‘ඉධ නන්දති පෙච්ච නන්දති, කතපුඤ්ඤො උභයත්ථ නන්දති;

පුඤ්ඤං මෙ කතන්ති නන්දති, භිය්යො නන්දති සුග්ගතිං ගතො’’ති.

තත්ථ ඉධාති ඉධ ලොකෙ කම්මනන්දනෙන නන්දති. පෙච්චාති පරලොකෙ විපාකනන්දනෙන නන්දති. කතපුඤ්ඤොති නානප්පකාරස්ස පුඤ්ඤස්ස කත්තා. උභයත්ථාති ඉධ ‘‘කතං මෙ කුසලං, අකතං මෙ පාප’’න්ති නන්දති, පරත්ථ විපාකං අනුභවන්තො නන්දති. පුඤ්ඤං මෙති ඉධ නන්දන්තො පන ‘‘පුඤ්ඤං මෙ කත’’න්ති සොමනස්සමත්තෙනෙව කම්මනන්දනං උපාදාය නන්දති. භිය්යොති විපාකනන්දනෙන පන සුගතිං ගතො සත්තපඤ්ඤාසවස්සකොටියො සට්ඨිවස්සසතසහස්සානි දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවන්තො තුසිතපුරෙ අතිවිය නන්දතීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

සුමනාදෙවීවත්ථු තෙරසමං.

14. ද්වෙසහායකභික්ඛුවත්ථු

බහුම්පි චෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ද්වෙ සහායකෙ ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථිවාසිනො හි ද්වෙ කුලපුත්තා සහායකා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා කාමෙ පහාය සාසනෙ උරං දත්වා පබ්බජිත්වා පඤ්ච වස්සානි ආචරියුපජ්ඣායානං සන්තිකෙ වසිත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා සාසනෙ ධුරං පුච්ඡිත්වා විපස්සනාධුරඤ්ච ගන්ථධුරඤ්ච විත්ථාරතො සුත්වා එකො තාව ‘‘අහං, භන්තෙ, මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතො න සක්ඛිස්සාමි ගන්ථධුරං පූරෙතුං, විපස්සනාධුරං පන පූරෙස්සාමී’’ති යාව අරහත්තා විපස්සනාධුරං කථාපෙත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. ඉතරො පන ‘‘අහං ගන්ථධුරං පූරෙස්සාමී’’ති අනුක්කමෙන තෙපිටකං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා ගතගතට්ඨානෙ ධම්මං කථෙති, සරභඤ්ඤං භණති, පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං ධම්මං වාචෙන්තො විචරති. අට්ඨාරසන්නං මහාගණානං ආචරියො අහොසි. භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ඉතරස්ස ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා අරහත්තං පත්වා ථෙරං වන්දිත්වා, ‘‘සත්ථාරං දට්ඨුකාමම්හා’’ති වදන්ති. ථෙරො ‘‘ගච්ඡථ, ආවුසො, මම වචනෙන සත්ථාරං වන්දිත්වා අසීති මහාථෙරෙ වන්දථ, සහායකත්ථෙරම්පි මෙ ‘අම්හාකං ආචරියො තුම්හෙ වන්දතී’ති වදථා’’ති පෙසෙති. තෙ භික්ඛූ විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරඤ්චෙව අසීති මහාථෙරෙ ච වන්දිත්වා ගන්ථිකත්ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං ආචරියො තුම්හෙ වන්දතී’’ති වදන්ති. ඉතරෙන ච ‘‘කො නාම සො’’ති වුත්තෙ, ‘‘තුම්හාකං සහායකභික්ඛු, භන්තෙ’’ති වදන්ති. එවං ථෙරෙ පුනප්පුනං සාසනං පහිණන්තෙ සො භික්ඛු ථොකං කාලං සහිත්වා අපරභාගෙ සහිතුං අසක්කොන්තො ‘‘අම්හාකං ආචරියො තුම්හෙ වන්දතී’’ති වුත්තෙ, ‘‘කො එසො’’ති වත්වා ‘‘තුම්හාකං සහායකභික්ඛූ’’ති වුත්තෙ, ‘‘කිං පන තුම්හෙහි තස්ස සන්තිකෙ උග්ගහිතං, කිං දීඝනිකායාදීසු අඤ්ඤතරො නිකායො, කිං තීසු පිටකෙසු එකං පිටක’’න්ති වත්වා ‘‘චතුප්පදිකම්පි ගාථං න ජානාති, පංසුකූලං ගහෙත්වා පබ්බජිතකාලෙයෙව අරඤ්ඤං පවිට්ඨො, බහූ වත අන්තෙවාසිකෙ ලභි, තස්ස ආගතකාලෙ මයා පඤ්හං පුච්ඡිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙසි.

අථ අපරභාගෙ ථෙරො සත්ථාරං දට්ඨුං ආගතො. සහායකස්ස ථෙරස්ස සන්තිකෙ පත්තචීවරං ඨපෙත්වා ගන්ත්වා සත්ථාරඤ්චෙව අසීති මහාථෙරෙ ච වන්දිත්වා සහායකස්ස වසනට්ඨානං පච්චාගමි. අථස්ස සො වත්තං කාරෙත්වා සමප්පමාණං ආසනං ගහෙත්වා, ‘‘පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ සත්ථා ‘‘එස එවරූපං මම පුත්තං විහෙඨෙත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තෙය්යා’’ති තස්මිං අනුකම්පාය විහාරචාරිකං චරන්තො විය තෙසං නිසින්නට්ඨානං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදි. තත්ථ තත්ථ නිසීදන්තා හි භික්ඛූ බුද්ධාසනං පඤ්ඤාපෙත්වාව නිසීදන්ති. තෙන සත්ථා පකතිපඤ්ඤත්තෙයෙව ආසනෙ නිසීදි. නිසජ්ජ ඛො පන ගන්ථිකභික්ඛුං පඨමජ්ඣානෙ පඤ්හං පුච්ඡිත්වා තස්මිං අකථිතෙ දුතියජ්ඣානං ආදිං කත්වා අට්ඨසුපි සමාපත්තීසු රූපාරූපෙසු ච පඤ්හං පුච්ඡි. ගන්ථිකත්ථෙරො එකම්පි කථෙතුං නාසක්ඛි. ඉතරො තං සබ්බං කථෙසි. අථ නං සොතාපත්තිමග්ගෙ පඤ්හං පුච්ඡි. ගන්ථිකත්ථෙරො කථෙතුං නාසක්ඛි. තතො ඛීණාසවත්ථෙරං පුච්ඡි. ථෙරො කථෙසි. සත්ථා ‘‘සාධු සාධු, භික්ඛූ’’ති අභිනන්දිත්වා සෙසමග්ගෙසුපි පටිපාටියා පඤ්හං පුච්ඡි. ගන්ථිකො එකම්පි කථෙතුං නාසක්ඛි, ඛීණාසවො පුච්ඡිතං පුච්ඡිතං කථෙසි. සත්ථා චතූසුපි ඨානෙසු තස්ස සාධුකාරං අදාසි. තං සුත්වා භුම්මදෙවෙ ආදිං කත්වා යාව බ්රහ්මලොකා සබ්බා දෙවතා චෙව නාගසුපණ්ණා ච සාධුකාරං අදංසු. තං සාධුකාරං සුත්වා තස්ස අන්තෙවාසිකා චෙව සද්ධිවිහාරිනො ච සත්ථාරං උජ්ඣායිංසු – ‘‘කිං නාමෙතං සත්ථාරා කතං, කිඤ්චි අජානන්තස්ස මහල්ලකත්ථෙරස්ස චතූසු ඨානෙසු සාධුකාරං අදාසි, අම්හාකං පනාචරියස්ස සබ්බපරියත්තිධරස්ස පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං පාමොක්ඛස්ස පසංසාමත්තම්පි න කරී’’ති. අථ නෙ සත්ථා ‘‘කිං නාමෙතං, භික්ඛවෙ, කථෙථා’’ති පුච්ඡිත්වා තස්මිං අත්ථෙ ආරොචිතෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, තුම්හාකං ආචරියො මම සාසනෙ භතියා ගාවො රක්ඛණසදිසො, මය්හං පන පුත්තො යථාරුචියා පඤ්ච ගොරසෙ පරිභුඤ්ජනකසාමිසදිසො’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

19.

‘‘බහුම්පි චෙ සංහිත භාසමානො,

න තක්කරො හොති නරො පමත්තො;

ගොපොව ගාවො ගණයං පරෙසං,

න භාගවා සාමඤ්ඤස්ස හොති.

20.

‘‘අප්පම්පි චෙ සංහිත භාසමානො,

ධම්මස්ස හොති අනුධම්මචාරී;

රාගඤ්ච දොසඤ්ච පහාය මොහං,

සම්මප්පජානො සුවිමුත්තචිත්තො.

‘‘අනුපාදියානො ඉධ වා හුරං වා,

ස භාගවා සාමඤ්ඤස්ස හොතී’’ති.

තත්ථ සංහිතන්ති තෙපිටකස්ස බුද්ධවචනස්සෙතං නාමං. තං ආචරියෙ උපසඞ්කමිත්වා උග්ගණ්හිත්වා බහුම්පි පරෙසං භාසමානො වාචෙන්තො තං ධම්මං සුත්වා යං කාරකෙන පුග්ගලෙන කත්තබ්බං, තක්කරො න හොති. කුක්කුටස්ස පක්ඛපහරණමත්තම්පි අනිච්චාදිවසෙන යොනිසොමනසිකාරං නප්පවත්තෙති. එසො යථා නාම දිවසං භතියා ගාවො රක්ඛන්තො ගොපො පාතොව නිරවසෙසං සම්පටිච්ඡිත්වා සායං ගහෙත්වා සාමිකානං නිය්යාදෙත්වා දිවසභතිමත්තං ගණ්හාති, යථාරුචියා පන පඤ්ච ගොරසෙ පරිභුඤ්ජිතුං න ලභති, එවමෙව කෙවලං අන්තෙවාසිකානං සන්තිකා වත්තපටිවත්තකරණමත්තස්ස භාගී හොති, සාමඤ්ඤස්ස පන භාගී න හොති. යථා පන ගොපාලකෙන නිය්යාදිතානං ගුන්නං ගොරසං සාමිකාව පරිභුඤ්ජන්ති, තථා තෙන කථිතං ධම්මං සුත්වා කාරකපුග්ගලා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජිත්වා කෙචි පඨමජ්ඣානාදීනි පාපුණන්ති, කෙචි විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා මග්ගඵලානි පාපුණන්ති, ගොණසාමිකා ගොරසස්සෙව සාමඤ්ඤස්ස භාගිනො හොන්ති.

ඉති සත්ථා සීලසම්පන්නස්ස බහුස්සුතස්ස පමාදවිහාරිනො අනිච්චාදිවසෙන යොනිසොමනසිකාරෙ පමත්තස්ස භික්ඛුනො වසෙන පඨමං ගාථං කථෙසි, න දුස්සීලස්ස. දුතියගාථා පන අප්පස්සුතස්සපි යොනිසොමනසිකාරෙ කම්මං කරොන්තස්ස කාරකපුග්ගලස්ස වසෙන කථිතා.

තත්ථ අප්පම්පී චෙති ථොකං එකවග්ගද්විවග්ගමත්තම්පි. ධම්මස්ස හොති අනුධම්මචාරීති අත්ථමඤ්ඤාය ධම්මමඤ්ඤාය නවලොකුත්තරධම්මස්ස අනුරූපං ධම්මං පුබ්බභාගපටිපදාසඞ්ඛාතං චතුපාරිසුද්ධිසීලධුතඞ්ගඅසුභකම්මට්ඨානාදිභෙදං චරන්තො අනුධම්මචාරී හොති. සො ‘‘අජ්ජ අජ්ජෙවා’’ති පටිවෙධං ආකඞ්ඛන්තො විචරති. සො ඉමාය සම්මාපටිපත්තියා රාගඤ්ච දොසඤ්ච පහාය මොහං සම්මා හෙතුනා නයෙන පරිජානිතබ්බෙ ධම්මෙ පරිජානන්තො තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිමුත්තීනං වසෙන සුවිමුත්තචිත්තො, අනුපාදියානො ඉධ වා හුරං වාති ඉධලොකපරලොකපරියාපන්නා වා අජ්ඣත්තිකබාහිරා වා ඛන්ධායතනධාතුයො චතූහි උපාදානෙහි අනුපාදියන්තො මහාඛීණාසවො මග්ගසඞ්ඛාතස්ස සාමඤ්ඤස්ස වසෙන ආගතස්ස ඵලසාමඤ්ඤස්ස චෙව පඤ්චඅසෙක්ඛධම්මක්ඛන්ධස්ස ච භාගවා හොතීති රතනකූටෙන විය අගාරස්ස අරහත්තෙන දෙසනාය කූටං ගණ්හීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

ද්වෙසහායකභික්ඛුවත්ථු චුද්දසමං.

යමකවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඨමො වග්ගො.