📜

12. අත්තවග්ගො

1. බොධිරාජකුමාරවත්ථු

අත්තානඤ්චෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා භෙසකළාවනෙ විහරන්තො බොධිරාජකුමාරං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර පථවීතලෙ අඤ්ඤෙහි පාසාදෙහි අසදිසරූපං ආකාසෙ උප්පතමානං විය කොකනුදං නාම පාසාදං කාරෙත්වා වඩ්ඪකිං පුච්ඡි – ‘‘කිං තයා අඤ්ඤත්ථාපි එවරූපො පාසාදො කතපුබ්බො, උදාහු පඨමසිප්පමෙව තෙ ඉද’’න්ති. ‘‘පඨමසිප්පමෙව, දෙවා’’ති ච වුත්තෙ චින්තෙසි – ‘‘සචෙ අයං අඤ්ඤස්සපි එවරූපං පාසාදං කරිස්සති, අයං පාසාදො අනච්ඡරියො භවිස්සති. ඉමං මයා මාරෙතුං වා හත්ථපාදෙ වාස්ස ඡින්දිතුං අක්ඛීනි වා උප්පාටෙතුං වට්ටති, එවං අඤ්ඤස්ස පාසාදං න කරිස්සතී’’ති. සො තමත්ථං අත්තනො පියසහායකස්ස සඤ්ජීවකපුත්තස්ස නාම මාණවකස්ස කථෙසි. සො චින්තෙසි – ‘‘නිස්සංසයං එස වඩ්ඪකිං නාසෙස්සති, අනග්ඝො සිප්පී, සො මයි පස්සන්තෙ මා නස්සතු, සඤ්ඤමස්ස දස්සාමී’’ති. සො තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පාසාදෙ තෙ කම්මං නිට්ඨිතං, නො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘නිට්ඨිත’’න්ති වුත්තෙ ‘‘රාජකුමාරො තං නාසෙතුකාමො අත්තානං රක්ඛෙය්යාසී’’ති ආහ . වඩ්ඪකීපි ‘‘භද්දකං තෙ, සාමි, කතං මම ආරොචෙන්තෙන, අහමෙත්ථ කත්තබ්බං ජානිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘කිං, සම්ම, අම්හාකං පාසාදෙ කම්මං නිට්ඨිත’’න්ති රාජකුමාරෙන පුට්ඨො ‘‘න තාව, දෙව, නිට්ඨිතං, බහු අවසිට්ඨ’’න්ති ආහ. කිං කම්මං නාම අවසිට්ඨන්ති? පච්ඡා, දෙව, ආචික්ඛිස්සාමි, දාරූනි තාව ආහරාපෙථාති. කිං දාරූනි නාමාති? නිස්සාරානි සුක්ඛදාරූනි, දෙවාති. සො ආහරාපෙත්වා අදාසි. අථ නං ආහ – ‘‘දෙව, තෙ ඉතො පට්ඨාය මම සන්තිකං නාගන්තබ්බං. කිං කාරණා? සුඛුමකම්මං කරොන්තස්ස හි අඤ්ඤෙහි සද්ධිං සල්ලපන්තස්ස මෙ කම්මවික්ඛෙපො හොති, ආහාරවෙලායං පන මෙ භරියාව ආහාරං ආහරිස්සතී’’ති. රාජකුමාරොපි ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණි. සොපි එකස්මිං ගබ්භෙ නිසීදිත්වා තානි දාරූනි තච්ඡෙත්වා අත්තනො පුත්තදාරස්ස අන්තො නිසීදනයොග්ගං ගරුළසකුණං කත්වා ආහාරවෙලාය පන භරියං ආහ – ‘‘ගෙහෙ විජ්ජමානකං සබ්බං වික්කිණිත්වා හිරඤ්ඤසුවණ්ණං ගණ්හාහී’’ති. රාජකුමාරොපි වඩ්ඪකිස්ස අනික්ඛමනත්ථාය ගෙහං පරික්ඛිපිත්වා ආරක්ඛං ඨපෙසි. වඩ්ඪකීපි සකුණස්ස නිට්ඨිතකාලෙ ‘‘අජ්ජ සබ්බෙපි දාරකෙ ගහෙත්වා ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති භරියං වත්වා භුත්තපාතරාසො පුත්තදාරං සකුණස්ස කුච්ඡියං නිසීදාපෙත්වා වාතපානෙන නික්ඛමිත්වා පලායි. සො තෙසං, ‘‘දෙව, වඩ්ඪකී පලායතී’’ති කන්දන්තානංයෙව ගන්ත්වා හිමවන්තෙ ඔතරිත්වා එකං නගරං මාපෙත්වා කට්ඨවාහනරාජා නාම ජාතො.

රාජකුමාරොපි ‘‘පාසාදමහං කරිස්සාමී’’ති සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා පාසාදෙ චතුජ්ජාතියගන්ධෙහි පරිභණ්ඩිකං කත්වා පඨමඋම්මාරතො පට්ඨාය චෙලපටිකං පත්ථරි. සො කිර අපුත්තකො, තස්මා ‘‘සචාහං පුත්තං වා ධීතරං වා ලච්ඡාමි, සත්ථා ඉමං අක්කමිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා පත්ථරි. සො සත්ථරි ආගතෙ සත්ථාරං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා පත්තං ගහෙත්වා ‘‘පවිසථ, භන්තෙ’’ති ආහ. සත්ථා න පාවිසි, සො දුතියම්පි තතියම්පි යාචි. සත්ථා අපවිසිත්වාව ආනන්දත්ථෙරං ඔලොකෙසි. ථෙරො ඔලොකිතසඤ්ඤායෙව වත්ථානං අනක්කමනභාවං ඤත්වා තං ‘‘සංහරතු, රාජකුමාර, දුස්සානි, න භගවා චෙලපටිකං අක්කමිස්සති, පච්ඡිමජනතං තථාගතො ඔලොකෙතී’’ති දුස්සානි සංහරාපෙසි. සො දුස්සානි සංහරිත්වා සත්ථාරං අන්තොනිවෙසනං පවෙසත්වා යාගුඛජ්ජකෙන සම්මානෙත්වා එකමන්තං නිසින්නො වන්දිත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, අහං තුම්හාකං උපකාරකො තික්ඛත්තුං සරණං ගතො, කුච්ඡිගතො ච කිරම්හි එකවාරං සරණං ගතො, දුතියං තරුණදාරකකාලෙ, තතියං විඤ්ඤුභාවං පත්තකාලෙ. තස්ස මෙ කස්මා චෙලපටිකං න අක්කමිත්ථා’’ති? ‘‘කිං පන ත්වං, කුමාර, චින්තෙත්වා චෙලානි අත්ථරී’’ති? ‘‘සචෙ පුත්තං වා ධීතරං වා ලච්ඡාමි, සත්ථා මෙ චෙලපටිකං අක්කමිස්සතී’’ති ඉදං චින්තෙත්වා, භන්තෙති. තෙනෙවාහං තං න අක්කමින්ති. ‘‘කිං පනාහං, භන්තෙ, පුත්තං වා ධීතරං වා නෙව ලච්ඡාමී’’ති? ‘‘ආම, කුමාරා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘පුරිමකඅත්තභාවෙ ජායාය සද්ධිං පමාදං ආපන්නත්තා’’ති. ‘‘කස්මිං කාලෙ, භන්තෙ’’ති? අථස්ස සත්ථා අතීතං ආහරිත්වා දස්සෙසි –

අතීතෙ කිර අනෙකසතා මනුස්සා මහතියා නාවාය සමුද්දං පක්ඛන්දිංසු. නාවා සමුද්දමජ්ඣෙ භිජ්ජි. ද්වෙ ජයම්පතිකා එකං ඵලකං ගහෙත්වා අන්තරදීපකං පවිසිංසු, සෙසා සබ්බෙ තත්ථෙව මරිංසු. තස්මිං ඛො පන දීපකෙ මහාසකුණසඞ්ඝො වසති. තෙ අඤ්ඤං ඛාදිතබ්බකං අදිස්වා ඡාතජ්ඣත්තා සකුණඅණ්ඩානි අඞ්ගාරෙසු පචිත්වා ඛාදිංසු, තෙසු අප්පහොන්තෙසු සකුණච්ඡාපෙ ගහෙත්වා ඛාදිංසු. එවං පඨමවයෙපි මජ්ඣිමවයෙපි පච්ඡිමවයෙපි ඛාදිංසුයෙව. එකස්මිම්පි වයෙ අප්පමාදං නාපජ්ජිංසු, එකොපි ච නෙසං අප්පමාදං නාපජ්ජි.

සත්ථා ඉදං තස්ස පුබ්බකම්මං දස්සෙත්වා ‘‘සචෙ හි ත්වං, කුමාර, තදා එකස්මිම්පි වයෙ භරියාය සද්ධිං අප්පමාදං ආපජ්ජිස්ස, එකස්මිම්පි වයෙ පුත්තො වා ධීතා වා උප්පජ්ජෙය්ය. සචෙ පන වො එකොපි අප්පමත්තො අභවිස්ස, තං පටිච්ච පුත්තො වා ධීතා වා උප්පජ්ජිස්ස. කුමාර, අත්තානඤ්හි පියං මඤ්ඤමානෙන තීසුපි වයෙසු අප්පමත්තෙන අත්තා රක්ඛිතබ්බො, එවං අසක්කොන්තෙන එකවයෙපි රක්ඛිතබ්බොයෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

157.

‘‘අත්තානඤ්චෙ පියං ජඤ්ඤා, රක්ඛෙය්ය නං සුරක්ඛිතං;

තිණ්ණං අඤ්ඤතරං යාමං, පටිජග්ගෙය්ය පණ්ඩිතො’’ති.

තත්ථ යාමන්ති සත්ථා අත්තනො ධම්මිස්සරතාය දෙසනාකුසලතාය ච ඉධ තිණ්ණං වයානං අඤ්ඤතරං වයං යාමන්ති කත්වා දෙසෙසි, තස්මා එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. සචෙ අත්තානං පියං ජානෙය්ය, රක්ඛෙය්ය නං සුරක්ඛිතන්ති යථා සො සුරක්ඛිතො හොති, එවං නං රක්ඛෙය්ය. තත්ථ සචෙ ගීහී සමානො ‘‘අත්තානං රක්ඛිස්සාමී’’ති උපරිපාසාදතලෙ සුසංවුතං ගබ්භං පවිසිත්වා සම්පන්නාරක්ඛො හුත්වා වසන්තොපි, පබ්බජිතො හුත්වා සුසංවුතෙ පිහිතද්වාරවාතපානෙ ලෙණෙ විහරන්තොපි අත්තානං න රක්ඛතියෙව. ගිහී පන සමානො යථාබලං දානසීලාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්තො, පබ්බජිතො වා පන වත්තපටිවත්තපරියත්තිමනසිකාරෙසු උස්සුක්කං ආපජ්ජන්තො අත්තානං රක්ඛති නාම. එවං තීසු වයෙසු අසක්කොන්තො අඤ්ඤතරස්මිම්පි වයෙ පණ්ඩිතපුරිසො අත්තානං පටිජග්ගතියෙව. සචෙ හි ගිහිභූතො පඨමවයෙ ඛිඩ්ඩාපසුතතාය කුසලං කාතුං න සක්කොති, මජ්ඣිමවයෙ අප්පමත්තෙන හුත්වා කුසලං කාතබ්බං. සචෙ මජ්ඣිමවයෙ පුත්තදාරං පොසෙන්තො කුසලං කාතුං න සක්කොති, පච්ඡිමවයෙ කාතබ්බමෙව. එවම්පි කරොන්තෙන අත්තා පටිජග්ගිතොව හොති. එවං අකරොන්තස්ස පන අත්තා පියො නාම න හොති, අපායපරායණමෙව නං කරොති. සචෙ පන පබ්බජිතො පඨමවයෙ සජ්ඣායං කරොන්තො ධාරෙන්තො වාචෙන්තො වත්තපටිවත්තං කරොන්තො පමාදං ආපජ්ජති, මජ්ඣිමවයෙ අප්පමත්තෙන සමණධම්මො කාතබ්බො. සචෙ පඨමවයෙ උග්ගහිතපරියත්තියා අට්ඨකථං විනිච්ඡයං කාරණාකාරණඤ්ච පුච්ඡන්තො මජ්ඣිමවයෙ පමාදං ආපජ්ජති, පච්ඡිමවයෙ අප්පමත්තෙන සමණධම්මො කාතබ්බොයෙව. එවම්පි කරොන්තෙන අත්තා පටිජග්ගිතොව හොති. එවං අකරොන්තස්ස පන අත්තා පියො නාම න හොති, පච්ඡානුතාපෙනෙව නං තාපෙතීති.

දෙසනාවසානෙ බොධිරාජකුමාරො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, සම්පත්තපරිසායපි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

බොධිරාජකුමාරවත්ථු පඨමං.

2. උපනන්දසක්යපුත්තත්ථෙරවත්ථු

අත්තානමෙවපඨමන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උපනන්දං සක්යපුත්තං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර ථෙරො ධම්මකථං කථෙතුං ඡෙකො. තස්ස අප්පිච්ඡතාදිපටිසංයුත්තං ධම්මකථං සුත්වා බහූ භික්ඛු තං තිචීවරෙහි පූජෙත්වා ධුතඞ්ගානි සමාදියිංසු. තෙහි විස්සට්ඨපරික්ඛාරෙ සොයෙව ගණ්හි. සො එකස්මිං අන්තොවස්සෙ උපකට්ඨෙ ජනපදං අගමාසි. අථ නං එකස්මිං විහාරෙ දහරසාමණෙරා ධම්මකථිකපෙමෙන, ‘‘භන්තෙ, ඉධ වස්සං උපෙථා’’ති වදිංසු. ‘‘ඉධ කිත්තකං වස්සාවාසිකං ලබ්භතී’’ති පුච්ඡිත්වා තෙහි ‘‘එකෙකො සාටකො’’ති වුත්තෙ තත්ථ උපාහනා ඨපෙත්වා අඤ්ඤං විහාරං අගමාසි . දුතියං විහාරං ගන්ත්වා ‘‘ඉධ කිං ලබ්භතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ද්වෙ සාටකා’’ති වුත්තෙ කත්තරයට්ඨිං ඨපෙසි. තතියං විහාරං ගන්ත්වා ‘‘ඉධ කිං ලබ්භතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘තයො සාටකා’’ති වුත්තෙ තත්ථ උදකතුම්බං ඨපෙසි. චතුත්ථං විහාරං ගන්ත්වා ‘‘ඉධ කිං ලබ්භතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘චත්තාරො සාටකා’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධු ඉධ වසිස්සාමී’’ති තත්ථ වස්සං උපගන්ත්වා ගහට්ඨානඤ්චෙව භික්ඛූනඤ්ච ධම්මකථං කථෙසි. තෙ නං බහූහි වත්ථෙහි චෙව චීවරෙහි ච පූජෙසුං. සො වුට්ඨවස්සො ඉතරෙසුපි විහාරෙසු සාසනං පෙසෙත්වා ‘‘මයා පරික්ඛාරස්ස ඨපිතත්තා වස්සාවාසිකං ලද්ධබ්බං, තං මෙ පහිණන්තූ’’ති සබ්බං ආහරාපෙත්වා යානකං පූරෙත්වා පායාසි.

අථෙකස්මිං විහාරෙ ද්වෙ දහරභික්ඛූ ද්වෙ සාටකෙ එකඤ්ච කම්බලං ලභිත්වා ‘‘තුය්හං සාටකා හොන්තු, මය්හං කම්බලො’’ති භාජෙතුං අසක්කොන්තා මග්ගසමීපෙ නිසීදිත්වා විවදන්ති. තෙ තං ථෙරං ආගච්ඡන්තං දිස්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ නො භාජෙත්වා දෙථා’’ති වදිංසු. තුම්හෙයෙව භාජෙථාති. න සක්කොම, භන්තෙ, තුම්හෙයෙව නො භාජෙත්වා දෙථාති. තෙන හි මම වචනෙ ඨස්සථාති. ආම, ඨස්සාමාති. ‘‘තෙන හි සාධූ’’ති තෙසං ද්වෙ සාටකෙ දත්වා ‘‘අයං ධම්මකථං කථෙන්තානං අම්හාකං පාරුපනාරහො’’ති මහග්ඝං කම්බලං ආදාය පක්කාමි. දහරභික්ඛූ විප්පටිසාරිනො හුත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව තුම්හාකං සන්තකං ගහෙත්වා තුම්හෙ විප්පටිසාරිනො කරොති, පුබ්බෙපි අකාසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි –

අතීතස්මිං අනුතීරචාරී ච ගම්භීරචාරී චාති ද්වෙ උද්දා මහන්තං රොහිතමච්ඡං ලභිත්වා ‘‘මය්හං සීසං හොතු, තව නඞ්ගුට්ඨ’’න්ති විවාදාපන්නා භාජෙතුං අසක්කොන්තා එකං සිඞ්ගාලං දිස්වා ආහංසු – ‘‘මාතුල, ඉමං නො භාජෙත්වා දෙහී’’ති. අහං රඤ්ඤා විනිච්ඡයට්ඨානෙ ඨපිතො, තත්ථ චිරං නිසීදිත්වා ජඞ්ඝවිහාරත්ථාය ආගතොම්හි, ඉදානි මෙ ඔකාසො නත්ථීති. මාතුල, මා එවං කරොථ, භාජෙත්වා එව නො දෙථාති. මම වචනෙ ඨස්සථාති. ඨස්සාම, මාතුලාති. ‘‘තෙන හි සාධූ’’ති සො සීසං ඡින්දිත්වා එකමන්තෙ අකාසි, නඞ්ගුට්ඨං එකමන්තෙ. කත්වා ච පන, ‘‘තාතා, යෙන වො අනුතීරෙ චරිතං, සො නඞ්ගුට්ඨං ගණ්හාතු. යෙන ගම්භීරෙ චරිතං, තස්ස සීසං හොතු. අයං පන මජ්ඣිමො ඛණ්ඩො මම විනිච්ඡයධම්මෙ ඨිතස්ස භවිස්සතී’’ති තෙ සඤ්ඤාපෙන්තො –

‘‘අනුතීරචාරි නඞ්ගුට්ඨං, සීසං ගම්භීරචාරිනො;

අච්චායං මජ්ඣිමො ඛණ්ඩො, ධම්මට්ඨස්ස භවිස්සතී’’ති. (ජා. 1.7.33) –

ඉමං ගාථං වත්වා මජ්ඣිමඛණ්ඩං ආදාය පක්කාමි. තෙපි විප්පටිසාරිනො තං ඔලොකෙත්වා අට්ඨංසු.

සත්ථා ඉමං අතීතං දස්සෙත්වා ‘‘එවමෙස අතීතෙපි තුම්හෙ විප්පටිසාරිනො අකාසියෙවා’’ති තෙ භික්ඛූ සඤ්ඤාපෙත්වා උපනන්දං ගරහන්තො, ‘‘භික්ඛවෙ , පරං ඔවදන්තෙන නාම පඨමමෙව අත්තා පතිරූපෙ පතිට්ඨාපෙතබ්බො’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

158.

‘‘අත්තානමෙව පඨමං, පතිරූපෙ නිවෙසයෙ;

අථඤ්ඤමනුසාසෙය්ය, න කිලිස්සෙය්ය පණ්ඩිතො’’ති.

තත්ථ පතිරූපෙ නිවෙසයෙති අනුච්ඡවිකෙ ගුණෙ පතිට්ඨාපෙය්ය. ඉදං වුත්තං හොති – යො අප්පිච්ඡතාදිගුණෙහි වා අරියවංසපටිපදාදීහි වා පරං අනුසාසිතුකාමො, සො අත්තානමෙව පඨමං තස්මිං ගුණෙ පතිට්ඨාපෙය්ය. එවං පතිට්ඨාපෙත්වා අථඤ්ඤං තෙහි ගුණෙහි අනුසාසෙය්ය. අත්තානඤ්හි තත්ථ අනිවෙසෙත්වා කෙවලං පරමෙව අනුසාසමානො පරතො නින්දං ලභිත්වා කිලිස්සති නාම, තත්ථ අත්තානං නිවෙසෙත්වා අනුසාසමානො පරතො පසංසං ලභති, තස්මා න කිලිස්සති නාම. එවං කරොන්තො පණ්ඩිතො න කිලිස්සෙය්යාති.

දෙසනාවසානෙ තෙ භික්ඛූ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු, මහාජනස්සාපි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

උපනන්දසක්යපුත්තත්ථෙරවත්ථු දුතියං.

3. පධානිකතිස්සත්ථෙරවත්ථු

අත්තානඤ්චෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පධානිකතිස්සත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා පඤ්චසතෙ භික්ඛූ ආදාය අරඤ්ඤෙ වස්සං උපගන්ත්වා, ‘‘ආවුසො, ධරමානකස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ වො කම්මට්ඨානං ගහිතං, අප්පමත්තාව සමණධම්මං කරොථා’’ති ඔවදිත්වා සයං ගන්ත්වා නිපජ්ජිත්වා සුපති. තෙ භික්ඛූ පඨමයාමෙ චඞ්කමිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ විහාරං පවිසන්ති. සො නිද්දායිත්වා පබුද්ධකාලෙ තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං තුම්හෙ ‘නිපජ්ජිත්වා නිද්දායිස්සාමා’ති ආගතා, සීඝං නික්ඛමිත්වා සමණධම්මං කරොථා’’ති වත්වා සයං ගන්ත්වා තථෙව සුපති. ඉතරෙ මජ්ඣිමයාමෙ බහි චඞ්කමිත්වා පච්ඡිමයාමෙ විහාරං පවිසන්ති. සො පුනපි පබුජ්ඣිත්වා තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා තෙ විහාරා නීහරිත්වා සයං පුන ගන්ත්වා තථෙව සුපති. තස්මිං නිච්චකාලං එවං කරොන්තෙ තෙ භික්ඛූ සජ්ඣායං වා කම්මට්ඨානං වා මනසිකාතුං නාසක්ඛිංසු, චිත්තං අඤ්ඤථත්තං අගමාසි. තෙ ‘‘අම්හාකං ආචරියො අතිවිය ආරද්ධවීරියො, පරිග්ගණ්හිස්සාම න’’න්ති පරිග්ගණ්හන්තා තස්ස කිරියං දිස්වා ‘‘නට්ඨම්හා, ආවුසො, ආචරියො නො තුච්ඡරවං රවතී’’ති වදිංසු. තෙසං අතිවිය නිද්දාය කිලමන්තානං එකභික්ඛුපි විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛි. තෙ වුට්ඨවස්සා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරා කතපටිසන්ථාරා ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, අප්පමත්තා හුත්වා සමණධම්මං කරිත්ථා’’ති පුච්ඡිතා තමත්ථං ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස තුම්හාකං අන්තරායමකාසියෙවා’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො –

‘‘අමාතාපිතරසංවඩ්ඪො, අනාචෙරකුලෙ වසං;

නායං කාලං අකාලං වා, අභිජානාති කුක්කුටො’’ති. (ජා. 1.1.119) –

ඉමං අකාලරාවිකුක්කුටජාතකං විත්ථාරෙත්වා කථෙසි. ‘‘තදා හි සො කුක්කුටො අයං පධානිකතිස්සත්ථෙරො අහොසි, ඉමෙ පඤ්ච සතා භික්ඛූ තෙ මාණවා අහෙසුං, දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො අහමෙවා’’ති සත්ථා ඉමං ජාතකං විත්ථාරෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, පරං ඔවදන්තෙන නාම අත්තා සුදන්තො කාතබ්බො. එවං ඔවදන්තො හි සුදන්තො හුත්වා දමෙති නාමා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

159.

‘‘අත්තානඤ්චෙ තථා කයිරා, යථාඤ්ඤමනුසාසති;

සුදන්තො වත දමෙථ, අත්තා හි කිර දුද්දමො’’ති.

තස්සත්ථො – යො හි භික්ඛු ‘‘පඨමයාමාදීසු චඞ්කමිතබ්බ’’න්ති වත්වා පරං ඔවදති, සයං චඞ්කමනාදීනි අධිට්ඨහන්තො අත්තානඤ්චෙ තථා කයිරා, යථාඤ්ඤමනුසාසති, එවං සන්තෙ සුදන්තො වත දමෙථාති යෙන ගුණෙන පරං අනුසාසති, තෙන අත්තනා සුදන්තො හුත්වා දමෙය්ය. අත්තා හි කිර දුද්දමොති අයඤ්හි අත්තා නාම දුද්දමො. තස්මා යථා සො සුදන්තො හොති, තථා දමෙතබ්බොති.

දෙසනාවසානෙ පඤ්ච සතාපි තෙ භික්ඛූ අරහත්තං පාපුණිංසූති.

පධානිකතිස්සත්ථෙරවත්ථු තතියං.

4. කුමාරකස්සපමාතුථෙරීවත්ථු

අත්තාහි අත්තනො නාථොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කුමාරකස්සපත්ථෙරස්ස මාතරං ආරබ්භ කථෙසි.

සා කිර රාජගහනගරෙ සෙට්ඨිධීතා විඤ්ඤුතං පත්තකාලතො පට්ඨාය පබ්බජ්ජං යාචි. අථ සා පුනප්පුනං යාචමානාපි මාතාපිතූනං සන්තිකා පබ්බජ්ජං අලභිත්වා වයප්පත්තා පතිකුලං ගන්ත්වා පතිදෙවතා හුත්වා අගාරං අජ්ඣාවසි. අථස්සා න චිරස්සෙව කුච්ඡිස්මිං ගබ්භො පතිට්ඨහි. සා ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං අජානිත්වාව සාමිකං ආරාධෙත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. අථ නං සො මහන්තෙන සක්කාරෙන භික්ඛුනුපස්සයං නෙත්වා අජානන්තො දෙවදත්තපක්ඛිකානං භික්ඛුනීනං සන්තිකෙ පබ්බාජෙසි. අපරෙන සමයෙන භික්ඛුනියො තස්සා ගබ්භිනිභාවං ඤත්වා තාහි ‘‘කිං ඉද’’න්ති වුත්තා නාහං, අය්යෙ, ජානාමි ‘‘කිමෙතං’’, සීලං වත මෙ අරොගමෙවාති. භික්ඛුනියො තං දෙවදත්තස්ස සන්තිකං නෙත්වා ‘‘අයං භික්ඛුනී සද්ධාපබ්බජිතා, ඉමිස්සා මයං ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං ජානාම, කාලං න ජානාම, කිං දානි කරොමා’’ති පුච්ඡිංසු. දෙවදත්තො ‘‘මා මය්හං ඔවාදකාරිකානං භික්ඛුනීනං අයසො උප්පජ්ජතූ’’ති එත්තකමෙව චින්තෙත්වා ‘‘උප්පබ්බාජෙථ න’’න්ති ආහ. තං සුත්වා සා දහරා මා මං, අය්යෙ, නාසෙථ, නාහං දෙවදත්තං උද්දිස්ස පබ්බජිතා, එථ, මං සත්ථු සන්තිකං ජෙතවනං නෙථාති. තා තං ආදාය ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථු ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘තස්සා ගිහිකාලෙ ගබ්භො පතිට්ඨිතො’’ති ජානන්තොපි පරවාදමොචනත්ථං රාජානං පසෙනදිකොසලං මහාඅනාථපිණ්ඩිකං චූළඅනාථපිණ්ඩිකං විසාඛාඋපාසිකං අඤ්ඤානි ච මහාකුලානි පක්කොසාපෙත්වා උපාලිත්ථෙරං ආණාපෙසි – ‘‘ගච්ඡ, ඉමිස්සා දහරාය භික්ඛුනියා චතුපරිසමජ්ඣෙ කම්මං පරිසොධෙහී’’ති. ථෙරො රඤ්ඤො පුරතො විසාඛං පක්කොසාපෙත්වා තං අධිකරණං පටිච්ඡාපෙසි. සා සාණිපාකාරං පරික්ඛිපාපෙත්වා අන්තොසාණියං තස්සා හත්ථපාදනාභිඋදරපරියොසානානි ඔලොකෙත්වා මාසදිවසෙ සමානෙත්වා ‘‘ගිහිභාවෙ ඉමාය ගබ්භො ලද්ධො’’ති ඤත්වා ථෙරස්ස තමත්ථං ආරොචෙසි. අථස්සා ථෙරො පරිසමජ්ඣෙ පරිසුද්ධභාවං පතිට්ඨාපෙසි. සා අපරෙන සමයෙන පදුමුත්තරබුද්ධස්ස පාදමූලෙ පත්ථිතපත්ථනං මහානුභාවං පුත්තං විජායි.

අථෙකදිවසං රාජා භික්ඛුනුපස්සයසමීපෙන ගච්ඡන්තො දාරකසද්දං සුත්වා ‘‘කිං ඉද’’න්ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘දෙව, එකිස්සා භික්ඛුනියා පුත්තො ජාතො, තස්සෙස සද්දො’’ති වුත්තෙ තං කුමාරං අත්තනො ඝරං නෙත්වා ධාතීනං අදාසි. නාමග්ගහණදිවසෙ චස්ස කස්සපොති නාමං කත්වා කුමාරපරිහාරෙන වඩ්ඪිතත්තා කුමාරකස්සපොති සඤ්ජානිංසු. සො කීළාමණ්ඩලෙ දාරකෙ පහරිත්වා ‘‘නිම්මාතාපිතිකෙනම්හා පහටා’’ති වුත්තෙ රාජානං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘දෙව, මං ‘නිම්මාතාපිතිකො’ති වදන්ති, මාතරං මෙ ආචික්ඛථා’’ති පුච්ඡිත්වා රඤ්ඤා ධාතියො දස්සෙත්වා ‘‘ඉමා තෙ මාතරො’’ති වුත්තෙ ‘‘න එත්තිකා මෙ මාතරො, එකාය මෙ මාතරා භවිතබ්බං, තං මෙ ආචික්ඛථා’’ති ආහ. රාජා ‘‘න සක්කා ඉමං වඤ්චෙතු’’න්ති චින්තෙත්වා, තාත, තව මාතා භික්ඛුනී, ත්වං මයා භික්ඛුනුපස්සයා ආනීතොති. සො තාවතකෙනෙව සමුප්පන්නසංවෙගො හුත්වා, ‘‘තාත, පබ්බාජෙථ ම’’න්ති ආහ. රාජා ‘‘සාධු, තාතා’’ති තං මහන්තෙන සක්කාරෙන සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බාජෙසි. සො ලද්ධූපසම්පදො කුමාරකස්සපත්ථෙරොති පඤ්ඤායි. සො සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා වායමිත්වා විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘පුන කම්මට්ඨානං විසෙසෙත්වා ගහෙස්සාමී’’ති සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා අන්ධවනෙ විහාසි.

අථ නං කස්සපබුද්ධකාලෙ එකතො සමණධම්මං කත්වා අනාගාමිඵලං පත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තභික්ඛු බ්රහ්මලොකතො ආගන්ත්වා පන්නරස පඤ්හෙ පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමෙ පඤ්හෙ ඨපෙත්වා සත්ථාරං අඤ්ඤො බ්යාකාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, ගච්ඡ, සත්ථු සන්තිකෙ ඉමෙසං අත්ථං උග්ගණ්හා’’ති උය්යොජෙසි. සො තථා කත්වා පඤ්හවිස්සජ්ජනාවසානෙ අරහත්තං පාපුණි. තස්ස පන නික්ඛන්තදිවසතො පට්ඨාය ද්වාදස වස්සානි මාතුභික්ඛුනියා අක්ඛීහි අස්සූනි පවත්තිංසු. සා පුත්තවියොගදුක්ඛිතා අස්සුතින්තෙනෙව මුඛෙන භික්ඛාය චරමානා අන්තරවීථියං ථෙරං දිස්වාව, ‘‘පුත්ත , පුත්තා’’ති විරවන්තී තං ගණ්හිතුං උපධාවමානා පරිවත්තිත්වා පති. සා ථනෙහි ඛීරං මුඤ්චන්තෙහි උට්ඨහිත්වා අල්ලචීවරා ගන්ත්වා ථෙරං ගණ්හි. සො චින්තෙසි – ‘‘සචායං මම සන්තිකා මධුරවචනං ලභිස්සති, විනස්සිස්සති. ථද්ධමෙව කත්වා ඉමාය සද්ධිං සල්ලපිස්සාමී’’ති. අථ නං ආහ – ‘‘කිං කරොන්තී විචරසි, සිනෙහමත්තම්පි ඡින්දිතුං න සක්කොසී’’ති. සා ‘‘අහො කක්ඛළා ථෙරස්ස කථා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘කිං වදෙසි, තාතා’’ති වත්වා පුනපි තෙන තථෙව වුත්තා චින්තෙසි – ‘‘අහං ඉමස්ස කාරණා ද්වාදස වස්සානි අස්සූනි සන්ධාරෙතුං න සක්කොමි, අයං පනෙවං ථද්ධහදයො, කිං මෙ ඉමිනා’’ති පුත්තසිනෙහං ඡින්දිත්වා තංදිවසමෙව අරහත්තං පාපුණි.

අපරෙන සමයෙන ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තෙන එවං උපනිස්සයසම්පන්නො කුමාරකස්සපො ච ථෙරී ච නාසිතා, සත්ථා පන තෙසං පතිට්ඨා ජාතො, අහො බුද්ධා නාම ලොකානුකම්පකා’’ති . සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව අහං ඉමෙසං පච්චයො පතිට්ඨා ජාතො, පුබ්බෙපි නෙසං අහං පතිට්ඨා අහොසිංයෙවා’’ති වත්වා –

‘‘නිග්රොධමෙව සෙවෙය්ය, න සාඛමුපසංවසෙ;

නිග්රොධස්මිං මතං සෙය්යො, යඤ්චෙ සාඛස්මි ජීවිත’’න්ති. (ජා. 1.1.12; 1.10.81) –

ඉමං නිග්රොධජාතකං විත්ථාරෙන කථෙත්වා ‘‘තදා සාඛමිගො දෙවදත්තො අහොසි, පරිසාපිස්ස දෙවදත්තපරිසා, වාරප්පත්තා මිගධෙනු ථෙරී අහොසි, පුත්තො කුමාරකස්සපො, ගබ්භිනීමිගියා ජීවිතං පරිච්චජිත්වා ගතො නිග්රොධමිගරාජා පන අහමෙවා’’ති ජාතකං සමොධානෙත්වා පුත්තසිනෙහං ඡින්දිත්වා ථෙරියා අත්තනාව අත්තනො පතිට්ඨානකතභාවං පකාසෙන්තො, ‘‘භික්ඛවෙ, යස්මා පරස්ස අත්තනි ඨිතෙන සග්ගපරායණෙන වා මග්ගපරායණෙන වා භවිතුං න සක්කා, තස්මා අත්තාව අත්තනො නාථො, පරො කිං කරිස්සතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

160.

‘‘අත්තා හි අත්තනො නාථො, කො හි නාථො පරො සියා;

අත්තනා හි සුදන්තෙන, නාථං ලභති දුල්ලභ’’න්ති.

තත්ථ නාථොති පතිට්ඨා. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා අත්තනි ඨිතෙන අත්තසම්පන්නෙන කුසලං කත්වා සග්ගං වා පාපුණිතුං, මග්ගං වා භාවෙතුං, ඵලං වා සච්ඡිකාතුං සක්කා . තස්මා හි අත්තාව අත්තනො පතිට්ඨා හොති, පරො කො නාම කස්ස පතිට්ඨා සියා. අත්තනා එව හි සුදන්තෙන නිබ්බිසෙවනෙන අරහත්තඵලසඞ්ඛාතං දුල්ලභං නාථං ලභති. අරහත්තඤ්හි සන්ධාය ඉධ ‘‘නාථං ලභති දුල්ලභ’’න්ති වුත්තං.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

කුමාරකස්සපමාතුථෙරීවත්ථු චතුත්ථං.

5. මහාකාලඋපාසකවත්ථු

අත්තනා හි කතං පාපන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං මහාකාලං නාම සොතාපන්නඋපාසකං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර මාසස්ස අට්ඨදිවසෙසු උපොසථිකො හුත්වා විහාරෙ සබ්බරත්තිං ධම්මකථං සුණාති. අථ රත්තිං චොරා එකස්මිං ගෙහෙ සන්ධිං ඡින්දිත්වා භණ්ඩකං ගහෙත්වා ලොහභාජනසද්දෙන පබුද්ධෙහි සාමිකෙහි අනුබද්ධා ගහිතභණ්ඩං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායිංසු. සාමිකාපි තෙ අනුබන්ධිංසුයෙව, තෙ දිසා පක්ඛන්දිංසු. එකො පන විහාරමග්ගං ගහෙත්වා මහාකාලස්ස රත්තිං ධම්මකථං සුත්වා පාතොව පොක්ඛරණිතීරෙ මුඛං ධොවන්තස්ස පුරතො භණ්ඩිකං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායි. චොරෙ අනුබන්ධිත්වා ආගතමනුස්සා භණ්ඩිකං දිස්වා ‘‘ත්වං නො ගෙහසන්ධිං ඡින්දිත්වා භණ්ඩිකං හරිත්වා ධම්මං සුණන්තො විය විචරසී’’ති තං ගහෙත්වා පොථෙත්වා මාරෙත්වා ඡඩ්ඩෙත්වා අගමිංසු. අථ නං පාතොව පානීයඝටං ආදාය ගතා දහරසාමණෙරා දිස්වා ‘‘විහාරෙ ධම්මකථං සුත්වා සයිතඋපාසකො අයුත්තං මරණං ලභතී’’ති වත්වා සත්ථු ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, ඉමස්මිං අත්තභාවෙ කාලෙන අප්පතිරූපං මරණං ලද්ධං, පුබ්බෙ කතකම්මස්ස පන තෙන යුත්තමෙව ලද්ධ’’න්ති වත්වා තෙහි යාචිතො තස්ස පුබ්බකම්මං කථෙසි –

අතීතෙ කිර බාරාණසිරඤ්ඤො විජිතෙ එකස්ස පච්චන්තගාමස්ස අටවිමුඛෙ චොරා පහරන්ති. රාජා අටවිමුඛෙ එකං රාජභටං ඨපෙසි, සො භතිං ගහෙත්වා මනුස්සෙ ඔරතො පාරං නෙති, පාරතො ඔරං ආනෙති. අථෙකො මනුස්සො අභිරූපං අත්තනො භරියං චූළයානකං ආරොපෙත්වා තං ඨානං අගමාසි. රාජභටො තං ඉත්ථිං දිස්වාව සඤ්ජාතසිනෙහො තෙන ‘‘අටවිං නො , සාමි, අතික්කාමෙහී’’ති වුත්තෙපි ‘‘ඉදානි විකාලො, පාතොව අතික්කාමෙස්සාමී’’ති ආහ. සො සකාලො, සාමි, ඉදානෙව නො නෙහීති. නිවත්ත, භො, අම්හාකංයෙව ගෙහෙ ආහාරො ච නිවාසො ච භවිස්සතීති. සො නෙව නිවත්තිතුං ඉච්ඡි. ඉතරො පුරිසානං සඤ්ඤං දත්වා යානකං නිවත්තාපෙත්වා අනිච්ඡන්තස්සෙව ද්වාරකොට්ඨකෙ නිවාසං දත්වා ආහාරං පටියාදාපෙසි. තස්ස පන ගෙහෙ එකං මණිරතනං අත්ථි. සො තං තස්ස යානකන්තරෙ පක්ඛිපාපෙත්වා පච්චූසකාලෙ චොරානං පවිට්ඨසද්දං කාරෙසි. අථස්ස පුරිසා ‘‘මණිරතනං, සාමි, චොරෙහි හට’’න්ති ආරොචෙසුං. සො ගාමද්වාරෙසු ආරක්ඛං ඨපෙත්වා ‘‘අන්තොගාමතො නික්ඛමන්තෙ විචිනථා’’ති ආහ. ඉතරොපි පාතොව යානකං යොජෙත්වා පායාසි. අථස්ස යානකං සොධෙන්තා අත්තනා ඨපිතං මණිරතනං දිස්වා සන්තජ්ජෙත්වා ‘‘ත්වං මණිං ගහෙත්වා පලායසී’’ති පොථෙත්වා ‘‘ගහිතො නො, සාමි, චොරො’’ති ගාමභොජකස්ස දස්සෙසුං. සො ‘‘භතකස්ස වත මෙ ගෙහෙ නිවාසං දත්වා භත්තං දින්නං, මණිං ගහෙත්වා ගතො, ගණ්හථ නං පාපපුරිස’’න්ති පොථාපෙත්වා මාරෙත්වා ඡඩ්ඩාපෙසි. ඉදං තස්ස පුබ්බකම්මං. සො තතො චුතො අවීචිම්හි නිබ්බත්තිත්වා තත්ථ දීඝරත්තං පච්චිත්වා විපාකාවසෙසෙන අත්තභාවසතෙ තථෙව පොථිතො මරණං පාපුණි.

එවං සත්ථා මහාකාලස්ස පුබ්බකම්මං දස්සෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, එවං ඉමෙ සත්තෙ අත්තනා කතපාපකම්මමෙව චතූසු අපායෙසු අභිමත්ථතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

161.

‘‘අත්තනා හි කතං පාපං, අත්තජං අත්තසම්භවං;

අභිමත්ථති දුම්මෙධං, වජිරංවස්මමයං මණි’’න්ති.

තත්ථ වජිරංවස්මමයං මණින්ති වජිරංව අස්මමයං මණිං. ඉදං වුත්තං හොති – යථා පාසාණමයං පාසාණසම්භවං වජිරං තමෙව අස්මමයං මණිං අත්තනො උට්ඨානට්ඨානසඞ්ඛාතං පාසාණමණිං ඛාදිත්වා ඡිද්දං ඡිද්දං ඛණ්ඩං ඛණ්ඩං කත්වා අපරිභොගං කරොති, එවමෙව අත්තනා කතං අත්තනි ජාතං අත්තසම්භවං පාපං දුම්මෙධං නිප්පඤ්ඤං පුග්ගලං චතූසු අපායෙසු අභිමත්ථති කන්තති විද්ධංසෙතීති.

දෙසනාවසානෙ සම්පත්තභික්ඛූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

මහාකාලඋපාසකවත්ථු පඤ්චමං.

6. දෙවදත්තවත්ථු

යස්සඅච්චන්තදුස්සීල්යන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි දිවසෙ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො දුස්සීලො පාපධම්මො දුස්සීල්යකාරණෙන වඩ්ඪිතාය තණ්හාය අජාතසත්තුං සඞ්ගණ්හිත්වා මහන්තං ලාභසක්කාරං නිබ්බත්තෙත්වා අජාතසත්තුං පිතුවධෙ සමාදපෙත්වා තෙන සද්ධිං එකතො හුත්වා නානප්පකාරෙන තථාගතස්ස වධාය පරිසක්කතී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො නානප්පකාරෙන මය්හං වධාය පරිසක්කතී’’ති වත්වා කුරුඞ්ගමිගජාතකාදීනි (ජා. 1.2.111-2) කථෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, අච්චන්තදුස්සීලපුග්ගලං නාම දුස්සීල්යකාරණා උප්පන්නා තණ්හා මාලුවා විය සාලං පරියොනන්ධිත්වා සම්භඤ්ජමානා නිරයාදීසු පක්ඛිපතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථාමාහ –

162.

‘‘යස්ස අච්චන්තදුස්සීල්යං, මාලුවා සාලමිවොත්ථතං;

කරොති සො තථත්තානං, යථා නං ඉච්ඡතී දිසො’’ති.

තත්ථ අච්චන්තදුස්සීල්යන්ති එකන්තදුස්සීලභාවො. ගිහී වා ජාතිතො පට්ඨාය දස අකුසලකම්මපථෙ කරොන්තො, පබ්බජිතො වා උපසම්පන්නදිවසතො පට්ඨාය ගරුකාපත්තිං ආපජ්ජමානො අච්චන්තදුස්සීලො නාම. ඉධ පන යො ද්වීසු තීසු අත්තභාවෙසු දුස්සීලො, එතස්ස ගතියා ආගතං දුස්සීලභාවං සන්ධායෙතං වුත්තං. දුස්සීලභාවොති චෙත්ථ දුස්සීලස්ස ඡ ද්වාරානි නිස්සාය උප්පන්නා තණ්හා වෙදිතබ්බා. මාලුවා සාලමිවොත්ථතන්ති යස්ස පුග්ගලස්ස තං තණ්හාසඞ්ඛාතං දුස්සීල්යං යථා නාම මාලුවා සාලං ඔත්ථරන්තී දෙවෙ වස්සන්තෙ පත්තෙහි උදකං සම්පටිච්ඡිත්වා සම්භඤ්ජනවසෙන සබ්බත්ථකමෙව පරියොනන්ධති, එවං අත්තභාවං ඔත්ථතං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතං. සො මාලුවාය සම්භඤ්ජිත්වා භූමියං පාතියමානො රුක්ඛො විය තාය දුස්සීල්යසඞ්ඛාතාය තණ්හාය සම්භඤ්ජිත්වා අපායෙසු පාතියමානො, යථා නං අනත්ථකාමො දිසො ඉච්ඡති, තථා අත්තානං කරොති නාමාති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

දෙවදත්තවත්ථු ඡට්ඨං.

7. සඞ්ඝභෙදපරිසක්කනවත්ථු

සුකරානීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො සඞ්ඝභෙදපරිසක්කනං ආරබ්භ කථෙසි.

එකදිවසඤ්හි දෙවදත්තො සඞ්ඝභෙදාය පරිසක්කන්තො ආයස්මන්තං ආනන්දං පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා අත්තනො අධිප්පායං ආරොචෙසි. තං සුත්වා ථෙරො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා භගවන්තං එතදවොච – ‘‘ඉධාහං, භන්තෙ, පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය රාජගහං පිණ්ඩාය පාවිසිං. අද්දසා ඛො මං, භන්තෙ, දෙවදත්තො රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරන්තං. දිස්වා යෙනාහං තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා මං එතදවොච – ‘අජ්ජතග්ගෙ දානාහං, ආවුසො ආනන්ද, අඤ්ඤත්රෙව භගවතා අඤ්ඤත්ර භික්ඛුසඞ්ඝෙන උපොසථං කරිස්සාමි සඞ්ඝකම්මඤ්චා’ති. අජ්ජ භගවා දෙවදත්තො සඞ්ඝං භින්දිස්සති, උපොසථඤ්ච කරිස්සති සඞ්ඝකම්මානි චා’’ති. එවං වුත්තෙ සත්ථා –

‘‘සුකරං සාධුනා සාධු, සාධු පාපෙන දුක්කරං;

පාපං පාපෙන සුකරං, පාපමරියෙහි දුක්කර’’න්ති. (උදා. 48) –

ඉමං උදානං උදානෙත්වා, ‘‘ආනන්ද, අත්තනො අහිතකම්මං නාම සුකරං, හිතකම්මමෙව දුක්කර’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

163.

‘‘සුකරානි අසාධූනි, අත්තනො අහිතානි ච;

යං වෙ හිතඤ්ච සාධුඤ්ච, තං වෙ පරමදුක්කර’’න්ති.

තස්සත්ථො – යානි කම්මානි අසාධූනි සාවජ්ජානි අපායසංවත්තනිකත්තායෙව අත්තනො අහිතානි ච හොන්ති, තානි සුකරානි. යං පන සුගතිසංවත්තනිකත්තා අත්තනො හිතඤ්ච අනවජ්ජත්ථෙන සාධුඤ්ච සුගතිසංවත්තනිකඤ්චෙව නිබ්බානසංවත්තනිකඤ්ච කම්මං, තං පාචීනනින්නාය ගඞ්ගාය උබ්බත්තෙත්වා පච්ඡාමුඛකරණං විය අතිදුක්කරන්ති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සඞ්ඝභෙදපරිසක්කනවත්ථු සත්තමං.

8. කාලත්ථෙරවත්ථු

යොසාසනන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කාලත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිරෙකා ඉත්ථී මාතුට්ඨානෙ ඨත්වා තං ථෙරං උපට්ඨහි. තස්සා පටිවිස්සකගෙහෙ මනුස්සා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා ආගන්ත්වා ‘‘අහො බුද්ධා නාම අච්ඡරියා, අහො ධම්මදෙසනා මධුරා’’ති පසංසන්ති. සා ඉත්ථී තෙසං කථං සුත්වා, ‘‘භන්තෙ, අහම්පි සත්ථු ධම්මදෙසනං සොතුකාමා’’ති තස්ස ආරොචෙසි. සො ‘‘තත්ථ මා ගමී’’ති තං නිවාරෙසි. සා පුනදිවසෙ පුනදිවසෙපීති යාවතතියං තෙන නිවාරියමානාපි සොතුකාමාව අහොසි. කස්මා සො පනෙතං නිවාරෙසීති? එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා මයි භිජ්ජිස්සතී’’ති. සා එකදිවසං පාතොව භුත්තපාතරාසා උපොසථං සමාදියිත්වා, ‘‘අම්ම, සාධුකං අය්යං පරිවිසෙය්යාසී’’ති ධීතරං ආණාපෙත්වා විහාරං අගමාසි. ධීතාපිස්සා තං භික්ඛුං ආගතකාලෙ පරිවිසිත්වා ‘‘කුහිං මහාඋපාසිකා’’ති වුත්තා ‘‘ධම්මස්සවනාය විහාරං ගතා’’ති ආහ. සො තං සුත්වාව කුච්ඡියං උට්ඨිතෙන ඩාහෙන සන්තප්පමානො ‘‘ඉදානි සා මයි භින්නා’’ති වෙගෙන ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණමානං දිස්වා සත්ථාරං ආහ, ‘‘භන්තෙ, අයං ඉත්ථී දන්ධා සුඛුමං ධම්මකථං න ජානාති, ඉමිස්සා ඛන්ධාදිපටිසංයුත්තං සුඛුමං ධම්මකථං අකථෙත්වා දානකථං වා සීලකථං වා කථෙතුං වට්ටතී’’ති. සත්ථා තස්සජ්ඣාසයං විදිත්වා ‘‘ත්වං දුප්පඤ්ඤො පාපිකං දිට්ඨිං නිස්සාය බුද්ධානං සාසනං පටික්කොසසි. අත්තඝාතායෙව වායමසී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

164.

‘‘යො සාසනං අරහතං, අරියානං ධම්මජීවිනං;

පටික්කොසති දුම්මෙධො, දිට්ඨිං නිස්සාය පාපිකං;

ඵලානි කට්ඨකස්සෙව, අත්තඝාතාය ඵල්ලතී’’ති.

තස්සත්ථො – යො දුම්මෙධො පුග්ගලො අත්තනො සක්කාරහානිභයෙන පාපිකං දිට්ඨිං නිස්සාය ‘‘ධම්මං වා සොස්සාම, දානං වා දස්සාමා’’ති වදන්තෙ පටික්කොසන්තො අරහතං අරියානං ධම්මජීවිනං බුද්ධානං සාසනං පටික්කොසති, තස්ස තං පටික්කොසනං සා ච පාපිකා දිට්ඨි වෙළුසඞ්ඛාතස්ස කට්ඨකස්ස ඵලානි විය හොති. තස්මා යථා කට්ඨකො ඵලානි ගණ්හන්තො අත්තඝාතාය ඵල්ලති, අත්තනො ඝාතත්ථමෙව ඵලති, එවං සොපි අත්තඝාතාය ඵල්ලතීති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘ඵලං වෙ කදලිං හන්ති, ඵලං වෙළුං ඵලං නළං;

සක්කාරො කාපුරිසං හන්ති, ගබ්භො අස්සතරිං යථා’’ති. (චූළව. 335; අ. නි. 4.68);

දෙසනාවසානෙ උපාසිකා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, සම්පත්තපරිසායපි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

කාලත්ථෙරවත්ථු අට්ඨමං.

9. චූළකාලඋපාසකවත්ථු

අත්තනාහි කතන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො චූළකාලං උපාසකං ආරබ්භ කථෙසි.

එකදිවසඤ්හි මහාකාලවත්ථුස්මිං වුත්තනයෙනෙව උමඞ්ගචොරා සාමිකෙහි අනුබද්ධා රත්තිං විහාරෙ ධම්මකථං සුත්වා පාතොව විහාරා නික්ඛමිත්වා සාවත්ථිං ආගච්ඡන්තස්ස තස්ස උපාසකස්ස පුරතො භණ්ඩිකං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායිංසු. මනුස්සා තං දිස්වා ‘‘අයං රත්තිං චොරකම්මං කත්වා ධම්මං සුණන්තො විය චරති, ගණ්හථ න’’න්ති තං පොථයිංසු. කුම්භදාසියො උදකතිත්ථං ගච්ඡමානා තං දිස්වා ‘‘අපෙථ, සාමි, නායං එවරූපං කරොතී’’ති තං මොචෙසුං. සො විහාරං ගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ, අහම්හි මනුස්සෙහි නාසිතො, කුම්භදාසියො මෙ නිස්සාය ජීවිතං ලද්ධ’’න්ති භික්ඛූනං ආරොචෙසි. භික්ඛූ තථාගතස්ස තමත්ථං ආරොචෙසුං. සත්ථා තෙසං කථං සුත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, චූළකාලඋපාසකො කුම්භදාසියො චෙව නිස්සාය, අත්තනො ච අකරණභාවෙන ජීවිතං ලභි. ඉමෙ හි නාම සත්තා අත්තනා පාපකම්මං කත්වා නිරයාදීසු අත්තනාව කිලිස්සන්ති, කුසලං කත්වා පන සුගතිඤ්චෙව නිබ්බානඤ්ච ගච්ඡන්තා අත්තනාව විසුජ්ඣන්තී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

165.

‘‘අත්තනා හි කතං පාපං, අත්තනා සංකිලිස්සති;

අත්තනා අකතං පාපං, අත්තනාව විසුජ්ඣති;

සුද්ධී අසුද්ධි පච්චත්තං, නාඤ්ඤො අඤ්ඤං විසොධයෙ’’ති.

තස්සත්ථො – යෙන අත්තනා අකුසලකම්මං කතං හොති, සො චතූසු අපායෙසු දුක්ඛං අනුභවන්තො අත්තනාව සංකිලිස්සති. යෙන පන අත්තනා අකතං පාපං, සො සුගතිඤ්චෙව නිබ්බානඤ්ච ගච්ඡන්තො අත්තනාව විසුජ්ඣති. කුසලකම්මසඞ්ඛාතා සුද්ධි අකුසලකම්මසඞ්ඛාතා ච අසුද්ධි පච්චත්තං කාරකසත්තානං අත්තනියෙව විපච්චති. අඤ්ඤො පුග්ගලො අඤ්ඤං පුග්ගලං න විසොධයෙ නෙව විසොධෙති, න කිලෙසෙතීති වුත්තං හොති.

දෙසනාවසානෙ චූළකාලො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, සම්පත්තපරිසායපි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

චූළකාලඋපාසකවත්ථු නවමං.

10. අත්තදත්ථත්ථෙරවත්ථු

අත්තදත්ථන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අත්තදත්ථත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සත්ථාරා හි පරිනිබ්බානකාලෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, අහං ඉතො චතුමාසච්චයෙන පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති වුත්තෙ උප්පන්නසංවෙගා සත්තසතා පුථුජ්ජනා භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකං අවිජහිත්වා ‘‘කිං නු ඛො, ආවුසො, කරිස්සාමා’’ති සම්මන්තයමානා විචරන්ති. අත්තදත්ථත්ථෙරො පන චින්තෙසි – ‘‘සත්ථා කිර චතුමාසච්චයෙන පරිනිබ්බායිස්සති, අහඤ්චම්හි අවීතරාගො, සත්ථරි ධරමානෙයෙව අරහත්තත්ථාය වායමිස්සාමී’’ති. සො භික්ඛූනං සන්තිකං න ගච්ඡති. අථ නං භික්ඛූ ‘‘කස්මා, ආවුසො, ත්වං නෙව අම්හාකං සන්තිකං ආගච්ඡසි, න කිඤ්චි මන්තෙසී’’ති වත්වා සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා ‘‘අයං, භන්තෙ, එවං නාම කරොතී’’ති ආරොචයිංසු. සො සත්ථාරාපි ‘‘කස්මා එවං කරොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘තුම්හෙ කිර, භන්තෙ, චතුමාසච්චයෙන පරිනිබ්බායිස්සථ, අහං තුම්හෙසු ධරන්තෙසුයෙව අරහත්තප්පත්තියා වායමිස්සාමී’’ති. සත්ථා තස්ස සාධුකාරං දත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, යස්ස මයි සිනෙහො අත්ථි, තෙන අත්තදත්ථෙන විය භවිතුං වට්ටති. න හි ගන්ධාදීහි පූජෙන්තා මං පූජෙන්ති, ධම්මානුධම්මපටිපත්තියා පන මං පූජෙන්ති. තස්මා අඤ්ඤෙනපි අත්තදත්ථසදිසෙනෙව භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

166.

‘‘අත්තදත්ථං පරත්ථෙන, බහුනාපි න හාපයෙ;

අත්තදත්ථමභිඤ්ඤාය, සදත්ථපසුතො සියා’’ති.

තස්සත්ථො – ගිහිභූතා තාව කාකණිකමත්තම්පි අත්තනො අත්ථං සහස්සමත්තෙනාපි පරස්ස අත්ථෙන න හාපයෙ. කාකණිකමත්තෙනාපි හිස්ස අත්තදත්ථොව ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා නිප්ඵාදෙය්ය, න පරත්ථො. ඉදං පන එවං අකථෙත්වා කම්මට්ඨානසීසෙන කථිතං, තස්මා ‘‘අත්තදත්ථං න හාපෙමී’’ති භික්ඛුනා නාම සඞ්ඝස්ස උප්පන්නං චෙතියපටිසඞ්ඛරණාදිකිච්චං වා උපජ්ඣායාදිවත්තං වා න හාපෙතබ්බං. ආභිසමාචාරිකවත්තඤ්හි පූරෙන්තොයෙව අරියඵලාදීනි සච්ඡිකරොති, තස්මා අයම්පි අත්තදත්ථොව. යො පන අච්චාරද්ධවිපස්සකො ‘‘අජ්ජ වා සුවෙ වා’’ති පටිවෙධං පත්ථයමානො විචරති, තෙන උපජ්ඣායවත්තාදීනිපි හාපෙත්වා අත්තනො කිච්චමෙව කාතබ්බං. එවරූපඤ්හි අත්තදත්ථමභිඤ්ඤාය ‘‘අයං මෙ අත්තනො අත්ථො’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා , සදත්ථපසුතො සියාති තස්මිං සකෙ අත්ථෙ උය්යුත්තපයුත්තො භවෙය්යාති.

දෙසනාවසානෙ සො ථෙරො අරහත්තෙ පතිට්ඨහි, සම්පත්තභික්ඛූනම්පි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

අත්තදත්ථත්ථෙරවත්ථු දසමං.

අත්තවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ද්වාදසමො වග්ගො.