📜

14. බුද්ධවග්ගො

1. මාරධීතරවත්ථු

යස්ස ¶ ¶ ¶ ජිතන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා බොධිමණ්ඩෙ විහරන්තො මාරධීතරො ආරබ්භ කථෙසි. දෙසනං පන සාවත්ථියං සමුට්ඨාපෙත්වා පුන කුරුරට්ඨෙ මාගණ්ඩියබ්රාහ්මණස්ස කථෙසි.

කුරුරට්ඨෙ කිර මාගණ්ඩියබ්රාහ්මණස්ස ධීතා මාගණ්ඩියායෙව නාම අහොසි උත්තමරූපධරා. තං පත්ථයමානා අනෙකබ්රාහ්මණමහාසාලා චෙව ඛත්තියමහාසාලා ච ‘‘ධීතරං නො දෙතූ’’ති මාගණ්ඩියස්ස පහිණිංසු. සොපි ‘‘න තුම්හෙ මය්හං ධීතු අනුච්ඡවිකා’’ති සබ්බෙ පටික්ඛිපතෙව. අථෙකදිවසං සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තො අත්තනො ඤාණජාලස්ස අන්තො පවිට්ඨං මාගණ්ඩියබ්රාහ්මණං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තො බ්රාහ්මණස්ස ච බ්රාහ්මණියා ච තිණ්ණං මග්ගඵලානං උපනිස්සයං අද්දස. බ්රාහ්මණොපි බහිගාමෙ නිබද්ධං අග්ගිං පරිචරති. සත්ථා පාතොව පත්තචීවරමාදාය තං ඨානං අගමාසි. බ්රාහ්මණො සත්ථු රූපසිරිං ඔලොකෙන්තො ‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ ඉමිනා සදිසො පුරිසො නාම නත්ථි, අයං මය්හං ¶ ධීතු අනුච්ඡවිකො, ඉමස්ස මෙ ධීතරං දස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා සත්ථාරං ආහ – ‘‘සමණ, මම එකා ධීතා අත්ථි, අහං තස්සා අනුච්ඡවිකං පුරිසං අපස්සන්තො තං න කස්සචි අදාසිං, ත්වං පනස්සා අනුච්ඡවිකො, අහං තෙ ධීතරං පාදපරිචාරිකං කත්වා දාතුකාමො, යාව නං ආනෙමි, තාව ඉධෙව තිට්ඨාහී’’ති. සත්ථා තස්ස කථං සුත්වා නෙව අභිනන්දි, න පටික්කොසි.

බ්රාහ්මණොපි ගෙහං ගන්ත්වා බ්රාහ්මණිං ආහ – ‘‘භොති, අජ්ජ මෙ ධීතු අනුච්ඡවිකො පුරිසො දිට්ඨො, තස්ස නං දස්සාමා’’ති ධීතරං අලඞ්කාරාපෙත්වා ආදාය බ්රාහ්මණියා සද්ධිං තං ඨානං අගමාසි. මහාජනොපි කුතූහලජාතො නික්ඛමි. සත්ථා බ්රාහ්මණෙන වුත්තට්ඨානෙ අට්ඨත්වා තත්ථ පදචෙතියං දස්සෙත්වා අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ අට්ඨාසි. බුද්ධානං කිර පදචෙතියං ‘‘ඉදං අසුකො නාම පස්සතූ’’ති අධිට්ඨහිත්වා අක්කන්තට්ඨානෙයෙව පඤ්ඤායති, සෙසට්ඨානෙ තං පස්සන්තො නාම නත්ථි. බ්රාහ්මණො අත්තනා සද්ධිං ¶ ගච්ඡමානාය බ්රාහ්මණියා ‘‘කහං සො’’ති පුට්ඨො ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ තිට්ඨාහීති තං අවච’’න්ති ඔලොකෙන්තො පදවලඤ්ජං දිස්වා ‘‘ඉදමස්ස පද’’න්ති දස්සෙසි. සා ලක්ඛණමන්තකුසලතාය ¶ ‘‘න ඉදං, බ්රාහ්මණ, කාමභොගිනො පද’’න්ති වත්වා බ්රාහ්මණෙන, ‘‘භොති, ත්වං උදකපාතිම්හි සුසුමාරං පස්සසි, මයා සො සමණො දිට්ඨො ‘ධීතරං තෙ දස්සාමී’ති වුත්තො, තෙනාපි අධිවාසිත’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘බ්රාහ්මණ, කිඤ්චාපි ත්වං එවං වදෙසි, ඉදං පන නික්කිලෙසස්සෙව පද’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘රත්තස්ස ¶ හි උක්කුටිකං පදං භවෙ,

දුට්ඨස්ස හොති සහසානුපීළිතං;

මූළ්හස්ස හොති අවකඩ්ඪිතං පදං,

විවට්ටච්ඡදස්ස ඉදමීදිසං පද’’න්ති. (විසුද්ධි. 1.45; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.260-261; ධ. ප. අට්ඨ. 1.සාමාවතීවත්ථු);

අථ නං බ්රාහ්මණො, ‘‘භොති, මා විරවි, තුණ්හීභූතාව එහී’’ති ගච්ඡන්තො සත්ථාරං දිස්වා ‘‘අයං සො පුරිසො’’ති තස්සා දස්සෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘සමණ, ධීතරං තෙ දස්සාමී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘න මෙ තව ධීතාය අත්ථො’’ති අවත්වා, ‘‘බ්රාහ්මණ, එකං තෙ කාරණං කථෙස්සාමි, සුණිස්සසී’’ති වත්වා ‘‘කථෙහි, භො සමණ, සුණිස්සාමී’’ති වුත්තෙ අභිනික්ඛමනතො පට්ඨාය අතීතං ආහරිත්වා දස්සෙසි.

තත්රායං සඞ්ඛෙපකථා – මහාසත්තො රජ්ජසිරිං පහාය කණ්ටකං ආරුය්හ ඡන්නසහායො අභිනික්ඛමන්තො නගරද්වාරෙ ඨිතෙන මාරෙන ‘‘සිද්ධත්ථ, නිවත්ත, ඉතො තෙ සත්තමෙ දිවසෙ චක්කරතනං පාතුභවිස්සතී’’ති වුත්තෙ, ‘‘අහමෙතං, මාර, ජානාමි, න මෙ තෙනත්ථො’’ති ආහ. අථ කිමත්ථාය නික්ඛමසීති? සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණත්ථායාති. ‘‘තෙන හි සචෙ අජ්ජතො පට්ඨාය කාමවිතක්කාදීනං එකම්පි විතක්කං විතක්කෙස්සසි, ජානිස්සාමි තෙ කත්තබ්බ’’න්ති ආහ. සො තතො පට්ඨාය ඔතාරාපෙක්ඛො සත්ත වස්සානි මහාසත්තං අනුබන්ධි.

සත්ථාපි ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං චරිත්වා පච්චත්තපුරිසකාරං නිස්සාය බොධිමූලෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣිත්වා විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදයමානො පඤ්චමසත්තාහෙ අජපාලනිග්රොධමූලෙ නිසීදි. තස්මිං සමයෙ මාරො ‘‘අහං ¶ එත්තකං කාලං අනුබන්ධිත්වා ඔතාරාපෙක්ඛොපි ¶ ඉමස්ස කිඤ්චි ඛලිතං නාද්දසං, අතික්කන්තො ඉදානි එස මම විසය’’න්ති දොමනස්සප්පත්තො මහාමග්ගෙ නිසීදි. අථස්ස තණ්හා අරතී රගාති ඉමා තිස්සො ධීතරො ‘‘පිතා නො න පඤ්ඤායති, කහං නු ඛො එතරහී’’ති ඔලොකයමානා තං තථා නිසින්නං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කස්මා ¶ , තාත, දුක්ඛී දුම්මනොසී’’ති පුච්ඡිංසු. සො තාසං තමත්ථං ආරොචෙසි. අථ නං තා ආහංසු – ‘‘තාත, මා චින්තයි, මයං තං අත්තනො වසෙ කත්වා ආනෙස්සාමා’’ති. ‘‘න සක්කා අම්මා, එස කෙනචි වසෙ කාතුන්ති. ‘‘තාත, මයං ඉත්ථියො නාම ඉදානෙව නං රාගපාසාදීහි බන්ධිත්වා ආනෙස්සාම, තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථා’’ති සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පාදෙ තෙ, සමණ, පරිචාරෙමා’’ති ආහංසු. සත්ථා නෙව තාසං වචනං මනසාකාසි, න අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා ඔලොකෙසි.

පුන මාරධීතරො ‘‘උච්චාවචා ඛො පුරිසානං අධිප්පායා, කෙසඤ්චි කුමාරිකාසු පෙමං හොති, කෙසඤ්චි පඨමවයෙ ඨිතාසු, කෙසඤ්චි මජ්ඣිමවයෙ ඨිතාසු, කෙසඤ්චි පච්ඡිමවයෙ ඨිතාසු, නානප්පකාරෙහි තං පලොභෙස්සාමා’’ති එකෙකා කුමාරිකවණ්ණාදිවසෙන සතං සතං අත්තභාවෙ අභිනිම්මිනිත්වා කුමාරියො, අවිජාතා, සකිං විජාතා, දුවිජාතා, මජ්ඣිමිත්ථියො, මහල්ලකිත්ථියො ච හුත්වා ඡක්ඛත්තුං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පාදෙ තෙ, සමණ, පරිචාරෙමා’’ති ආහංසු. තම්පි භගවා න මනසාකාසි යථා තං අනුත්තරෙ උපධිසඞ්ඛයෙ විමුත්තොති. අථ සත්ථා ¶ එත්තකෙනපි තා අනුගච්ඡන්තියො ‘‘අපෙථ, කිං දිස්වා එවං වායමථ, එවරූපං නාම වීතරාගානං පුරතො කාතුං න වට්ටති. තථාගතස්ස පන රාගාදයො පහීනා. කෙන තං කාරණෙන අත්තනො වසං නෙස්සථා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

179.

‘‘යස්ස ජිතං නාවජීයති,

ජිතං යස්ස නොයාති කොචි ලොකෙ;

තං බුද්ධමනන්තගොචරං,

අපදං කෙන පදෙන නෙස්සථ.

180.

‘‘යස්ස ¶ ජාලිනී විසත්තිකා,

තණ්හා නත්ථි කුහිඤ්චි නෙතවෙ;

තං බුද්ධමනන්තගොචරං,

අපදං කෙන පදෙන නෙස්සථා’’ති.

තත්ථ යස්ස ජිතං නාවජීයතීති යස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙන තෙන මග්ගෙන ජිතං රාගාදිකිලෙසජාතං පුන අසමුදාචරණතො නාවජීයති, දුජ්ජිතං නාම න හොති. නොයාතීති න උය්යාති, යස්ස ජිතං කිලෙසජාතං රාගාදීසු කොචි එකො කිලෙසොපි ලොකෙ පච්ඡතො වත්තී නාම ¶ න හොති, නානුබන්ධතීති අත්ථො. අනන්තගොචරන්ති අනන්තාරම්මණස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස වසෙන අපරියන්ත ගොචරං. කෙන පදෙනාති යස්ස හි රාගපදාදීසු එකපදම්පි අත්ථි, තං තුම්හෙ තෙන පදෙන නෙස්සථ. බුද්ධස්ස පන එකපදම්පි ¶ නත්ථි, තං අපදං බුද්ධං තුම්හෙ කෙන පදෙන නෙස්සථ.

දුතියගාථාය තණ්හා නාමෙසා සංසිබ්බිතපරියොනන්ධනට්ඨෙන ජාලමස්සා අත්ථීතිපි ජාලකාරිකාතිපි ජාලූපමාතිපි ජාලිනී. රූපාදීසු ආරම්මණෙසු විසත්තතාය විසත්තමනතාය විසාහරතාය විසපුප්ඵතාය විසඵලතාය විසපරිභොගතාය විසත්තිකා. සා එවරූපා තණ්හා යස්ස කුහිඤ්චි භවෙ නෙතුං නත්ථි, තං තුම්හෙ අපදං බුද්ධං කෙන පදෙන නෙස්සථාති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූනං දෙවතානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. මාරධීතරොපි තත්ථෙව අන්තරධායිංසු.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා, ‘‘මාගණ්ඩිය, අහං පුබ්බෙ ඉමා තිස්සො මාරධීතරො අද්දසං සෙම්හාදීහි අපලිබුද්ධෙන සුවණ්ණක්ඛන්ධසදිසෙන අත්තභාවෙන සමන්නාගතා, තදාපි මෙථුනස්මිං ඡන්දො නාහොසියෙව. තව ධීතු සරීරං ද්වත්තිංසාකාරකුණපපරිපූරං බහිවිචිත්තො විය අසුචිඝටො. සචෙ හි මම පාදො අසුචිමක්ඛිතො භවෙය්ය, අයඤ්ච උම්මාරට්ඨානෙ තිට්ඨෙය්ය, තථාපිස්සා සරීරෙ අහං පාදෙ න ඵුසෙය්ය’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘දිස්වාන ¶ ¶ තණ්හං අරතිං රගඤ්ච,

නාහොසි ඡන්දො අපි මෙථුනස්මිං;

කිමෙවිදං මුත්තකරීසපුණ්ණං,

පාදාපි නං සම්ඵුසිතුං න ඉච්ඡෙ’’ති. (සු. නි. 841; මහානි. 70);

දෙසනාවසානෙ උභොපි ජයම්පතිකා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහිංසූති.

මාරධීතරවත්ථු පඨමං.

2. දෙවොරොහණවත්ථු

යෙ ¶ ඣානපසුතා ධීරාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සඞ්කස්සනගරද්වාරෙ බහූ දෙවමනුස්සෙ ආරබ්භ කථෙසි. දෙසනා පන රාජගහෙ සමුට්ඨිතා.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ රාජගහසෙට්ඨි පරිස්සයමොචනත්ථඤ්චෙව පමාදෙන ගලිතානං ආභරණාදීනං රක්ඛණත්ථඤ්ච ජාලකරණ්ඩකං පරික්ඛිපාපෙත්වා ගඞ්ගාය උදකකීළං කීළි. අථෙකො රත්තචන්දනරුක්ඛො ගඞ්ගාය උපරිතීරෙ ජාතො ගඞ්ගොදකෙන ධොතමූලො පතිත්වා තත්ථ තත්ථ පාසාණෙසු සංභජ්ජමානො විප්පකිරි. තතො එකා ඝටප්පමාණා ඝටිකා පාසාණෙහි ඝංසියමානා උදකඌමීහි පොථියමානා මට්ඨා හුත්වා අනුපුබ්බෙන වුය්හමානා සෙවාලපරියොනද්ධා ආගන්ත්වා තස්ස ජාලෙ ලග්ගි. සෙට්ඨි ‘‘කිමෙත’’න්ති වත්වා ‘‘රුක්ඛඝටිකා’’ති සුත්වා තං ආහරාපෙත්වා ‘‘කිං නාමෙත’’න්ති උපධාරණත්ථං වාසිකණ්ණෙන තච්ඡාපෙසි. තාවදෙව අලත්තකවණ්ණං රත්තචන්දනං ¶ පඤ්ඤායි. සෙට්ඨි පන නෙව සම්මාදිට්ඨි න මිච්ඡාදිට්ඨි, මජ්ඣත්තධාතුකො. සො චින්තෙසි – ‘‘මය්හං ගෙහෙ රත්තචන්දනං බහු, කිං නු ඛො ඉමිනා කරිස්සාමී’’ති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ ‘මයං අරහන්තො මයං අරහන්තො’ති වත්තාරො බහූ, අහං එකං අරහන්තම්පි න පස්සාමි. ගෙහෙ භමං යොජෙත්වා පත්තං ලිඛාපෙත්වා සික්කාය ඨපෙත්වා වෙළුපරම්පරාය සට්ඨිහත්ථමත්තෙ ආකාසෙ ඔලම්බාපෙත්වා ‘සචෙ අරහා අත්ථි, ඉමං ආකාසෙනාගන්ත්වා ගණ්හාතූ’ති වක්ඛාමි. යො තං ගහෙස්සති, තං සපුත්තදාරො සරණං ගමිස්සාමී’’ති. සො චින්තිතනියාමෙනෙව පත්තං ලිඛාපෙත්වා වෙළුපරම්පරාය උස්සාපෙත්වා ‘‘යො ඉමස්මිං ලොකෙ අරහා, සො ආකාසෙනාගන්ත්වා ඉමං පත්තං ගණ්හාතූ’’ති ආහ.

ඡ ¶ සත්ථාරො ‘‘අම්හාකං එස අනුච්ඡවිකො, අම්හාකමෙව නං දෙහී’’ති වදිංසු. සො ‘‘ආකාසෙනාගන්ත්වා ගණ්හථා’’ති ආහ. අථ ඡට්ඨෙ දිවසෙ නිගණ්ඨො නාටපුත්තො අන්තෙවාසිකෙ පෙසෙසි – ‘‘ගච්ඡථ, සෙට්ඨිං එවං වදෙථ – ‘අම්හාකං ආචරියස්සෙව අනුච්ඡවිකොයං, මා අප්පමත්තකස්ස කාරණා ආකාසෙනාගමනං කරි, දෙහි කිර මෙ තං පත්ත’’’න්ති ¶ . තෙ ගන්ත්වා සෙට්ඨිං තථා වදිංසු. සෙට්ඨි ‘‘ආකාසෙනාගන්ත්වා ගණ්හිතුං සමත්ථොව ගණ්හාතූ’’ති ආහ. නාටපුත්තො සයං ගන්තුකාමො අන්තෙවාසිකානං සඤ්ඤං අදාසි – ‘‘අහං එකං හත්ථඤ්ච පාදඤ්ච උක්ඛිපිත්වා උප්පතිතුකාමො විය භවිස්සාමි, තුම්හෙ මං, ‘ආචරිය, කිං කරොථ, දාරුමයපත්තස්ස කාරණා පටිච්ඡන්නං අරහත්තගුණං මහාජනස්ස මා දස්සයිත්ථා’ති වත්වා මං හත්ථෙසු ච පාදෙසු ච ගහෙත්වා ආකඩ්ඪන්තා භූමියං පාතෙය්යාථා’’ති. සො තත්ථ ගන්ත්වා සෙට්ඨිං ආහ, ‘‘මහාසෙට්ඨි, මය්හං අයං පත්තො අනුච්ඡවිකො, අඤ්ඤෙසං නානුච්ඡවිකො, මා තෙ අප්පමත්තකස්ස කාරණා මම ආකාසෙ උප්පතනං ¶ රුච්චි, දෙහි මෙ පත්ත’’න්ති. භන්තෙ, ආකාසෙ උප්පතිත්වාව ගණ්හථාති. තතො නාටපුත්තො ‘‘තෙන හි අපෙථ අපෙථා’’ති අන්තෙවාසිකෙ අපනෙත්වා ‘‘ආකාසෙ උප්පතිස්සාමී’’ති එකං හත්ථඤ්ච පාදඤ්ච උක්ඛිපි. අථ නං අන්තෙවාසිකා, ‘‘ආචරිය, කිං නාමෙතං කරොථ, ඡවස්ස ලාමකස්ස දාරුමයපත්තස්ස කාරණා පටිච්ඡන්නගුණෙන මහාජනස්ස දස්සිතෙන කො අත්ථො’’ති තං හත්ථපාදෙසු ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිත්වා භූමියං පාතෙසුං. සො සෙට්ඨිං ආහ – ‘‘ඉමෙ, මහාසෙට්ඨි, උප්පතිතුං න දෙන්ති, දෙහි මෙ පත්ත’’න්ති. උප්පතිත්වා ගණ්හථ, භන්තෙති. එවං තිත්ථියා ඡ දිවසානි වායමිත්වාපි තං පත්තං න ලභිංසුයෙව.

සත්තමෙ දිවසෙ ආයස්මතො මහාමොග්ගල්ලානස්ස ච ආයස්මතො පිණ්ඩොලභාරද්වාජස්ස ච ‘‘රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිස්සාමා’’ති ගන්ත්වා එකස්මිං පිට්ඨිපාසාණෙ ඨත්වා චීවරං පාරුපනකාලෙ ¶ ධුත්තකා කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘අම්භො පුබ්බෙ ඡ සත්ථාරො ලොකෙ ‘මයං අරහන්තම්හා’ති විචරිංසු., රාජගහසෙට්ඨිනො පන අජ්ජ සත්තමො දිවසො පත්තං උස්සාපෙත්වා ‘සචෙ අරහා අත්ථි, ආකාසෙනාගන්ත්වා ගණ්හාතූ’ති වදන්තස්ස, එකොපි ‘අහං අරහා’ති ආකාසෙ උප්පතන්තො නත්ථි. අජ්ජ නො ලොකෙ අරහන්තානං නත්ථිභාවො ඤාතො’’ති. තං කථං සුත්වා ආයස්මා ¶ මහාමොග්ගල්ලානො ආයස්මන්තං පිණ්ඩොලභාරද්වාජං ආහ – ‘‘සුතං තෙ, ආවුසො භාරද්වාජ, ඉමෙසං වචනං, ඉමෙ බුද්ධස්ස සාසනං පරිග්ගණ්හන්තා විය වදන්ති. ත්වඤ්ච මහිද්ධිකො මහානුභාවො, ගච්ඡ තං පත්තං ආකාසෙන ගන්ත්වා ගණ්හාහී’’ති. ආවුසො මහාමොග්ගල්ලාන, ත්වං ඉද්ධිමන්තානං අග්ගො, ත්වං එතං ගණ්හාහි, තයි පන අග්ගණ්හන්තෙ අහං ගණ්හිස්සාමීති. ‘‘ගණ්හාවුසො’’ති වුත්තෙ ආයස්මා පිණ්ඩොලභාරද්වාජො අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා උට්ඨාය තිගාවුතං පිට්ඨිපාසාණං පාදන්තෙන පටිච්ඡාදෙන්තො තුලපිචු විය ආකාසෙ උට්ඨාපෙත්වා රාජගහනගරස්ස උපරි සත්තක්ඛත්තුං අනුපරියායි. සො තිගාවුතපමාණස්ස නගරස්ස පිධානං විය පඤ්ඤායි. නගරවාසිනො ‘‘පාසාණො නො අවත්ථරිත්වා ගණ්හාතී’’ති භීතා සුප්පාදීනි මත්ථකෙ කත්වා තත්ථ තත්ථ නිලීයිංසු ¶ . සත්තමෙ වාරෙ ථෙරො පිට්ඨිපාසාණං භින්දිත්වා අත්තානං දස්සෙසි. මහාජනො ථෙරං දිස්වා, ‘‘භන්තෙ පිණ්ඩොලභාරද්වාජ, තව පාසාණං දළ්හං කත්වා ගණ්හ, මා නො සබ්බෙ නාසයී’’ති. ථෙරො පාසාණං පාදන්තෙන ඛිපිත්වා විස්සජ්ජෙසි. සො ගන්ත්වා යථාඨානෙයෙව පතිට්ඨාසි. ථෙරො සෙට්ඨිස්ස ගෙහමත්ථකෙ අට්ඨාසි. තං දිස්වා සෙට්ඨි උරෙන නිපජ්ජිත්වා ‘‘ඔතරථ සාමී’’ති වත්වා ආකාසතො ඔතිණ්ණං ථෙරං නිසීදාපෙත්වා පත්තං ඔතාරාපෙත්වා චතුමධුරපුණ්ණං කත්වා ථෙරස්ස අදාසි. ථෙරො පත්තං ගහෙත්වා විහාරාභිමුඛො පායාසි. අථස්ස යෙ අරඤ්ඤගතා වා සුඤ්ඤාගාරගතා වා තං පාටිහාරියං නාද්දසංසු. තෙ සන්නිපතිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අම්හාකම්පි පාටිහාරියං දස්සෙහී’’ති ථෙරං අනුබන්ධිංසු. සො තෙසං තෙසං පාටිහාරියං දස්සෙත්වා විහාරං අගමාසි.

සත්ථා ¶ තං අනුබන්ධිත්වා උන්නාදෙන්තස්ස මහාජනස්ස සද්දං සුත්වා, ‘‘ආනන්ද, කස්සෙසො සද්දො’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘භන්තෙ, පිණ්ඩොලභාරද්වාජෙන ආකාසෙ උප්පතිත්වා චන්දනපත්තො ගහිතො, තස්ස සන්තිකෙ එසො සද්දො’’ති සුත්වා භාරද්වාජං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර තයා එවං කත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ, ‘‘කස්මා තෙ, භාරද්වාජ, එවං කත’’න්ති ථෙරං ගරහිත්වා තං පත්තං ඛණ්ඩාඛණ්ඩං භෙදාපෙත්වා භික්ඛූනං අඤ්ජනපිසනත්ථාය දාපෙත්වා පාටිහාරියස්ස අකරණත්ථාය සාවකානං සික්ඛාපදං (චූළව. 252) පඤ්ඤාපෙසි.

තිත්ථියා ¶ ¶ ‘‘සමණො කිර ගොතමො තං පත්තං භෙදාපෙත්වා පාටිහාරියස්ස අකරණත්ථාය සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤාපෙසී’’ති සුත්වා ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස සාවකා පඤ්ඤත්තං සික්ඛාපදං ජීවිතහෙතුපි නාතික්කමන්ති, සමණොපි ගොතමො තං රක්ඛිස්සතෙව. ඉදානි අම්හෙහි ඔකාසො ලද්ධො’’ති නගරවීථීසු ආරොචෙන්තා විචරිංසු ‘‘මයං අත්තනො ගුණං රක්ඛන්තා පුබ්බෙ දාරුමයපත්තස්ස කාරණා අත්තනො ගුණං මහාජනස්ස න දස්සයිම්හා, සමණස්ස ගොතමස්ස සාවකා පත්තකමත්තස්ස කාරණා අත්තනො ගුණං මහාජනස්ස දස්සෙසුං. සමණො ගොතමො අත්තනො පණ්ඩිතතාය පත්තං භෙදාපෙත්වා සික්ඛාපදං පඤ්ඤාපෙසි, ඉදානි මයං තෙනෙව සද්ධිං පාටිහාරියං කරිස්සාමා’’ති.

රාජා බිම්බිසාරො තං කථං සුත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘තුම්හෙහි කිර, භන්තෙ, පාටිහාරියස්ස අකරණත්ථාය සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්ත’’න්ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ඉදානි තිත්ථියා ‘‘තුම්හෙහි සද්ධිං පාටිහාරියං කරිස්සාමා’’ති වදන්ති, කිං ඉදානි කරිස්සථාති? ‘‘තෙසු කරොන්තෙසු කරිස්සාමි, මහාරාජා’’ති. නනු තුම්හෙහි සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තන්ති. නාහං, මහාරාජ, අත්තනො සික්ඛාපදං පඤ්ඤාපෙසිං, තං මමෙව සාවකානං පඤ්ඤත්තන්ති. තුම්හෙ ඨපෙත්වා අඤ්ඤත්ථ සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං නාම හොති, භන්තෙති. තෙන හි, මහාරාජ, තමෙවෙත්ථ පටිපුච්ඡාමි, ‘‘අත්ථි පන තෙ, මහාරාජ, විජිතෙ උය්යාන’’න්ති. ‘‘අත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘සචෙ තෙ, මහාරාජ, උය්යානෙ මහාජනො අම්බාදීනි ඛාදෙය්ය, කිමස්ස කත්තබ්බ’’න්ති? ‘‘දණ්ඩො, භන්තෙ’’ති. ‘‘ත්වං පන ඛාදිතුං ලභසී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, මය්හං දණ්ඩො නත්ථි, අහං අත්තනො සන්තකං ඛාදිතුං ලභාමී’’ති. ‘‘මහාරාජ, යථා තව ¶ තියොජනසතිකෙ රජ්ජෙ ආණා පවත්තති, අත්තනො උය්යානෙ අම්බාදීනි ඛාදන්තස්ස දණ්ඩො නත්ථි, අඤ්ඤෙසං අත්ථි, එවං මමපි චක්කවාළකොටිසතසහස්සෙ ආණා පවත්තති, අත්තනො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා අතික්කමො නාම නත්ථි, අඤ්ඤෙසං පන අත්ථි, කරිස්සාමහං පාටිහාරිය’’න්ති. තිත්ථියා තං කථං සුත්වා ‘‘ඉදානම්හා නට්ඨා, සමණෙන කිර ගොතමෙන සාවකානංයෙව ¶ සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, න අත්තනො. සයමෙව කිර පාටිහාරියං කත්තුකාමො, කිං නු ඛො කරොමා’’ති මන්තයිංසු.

රාජා සත්ථාරං පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, කදා පාටිහාරියං කරිස්සථා’’ති. ‘‘ඉතො චතුමාසච්චයෙන ආසාළ්හිපුණ්ණමායං, මහාරාජා’’ති. ‘‘කත්ථ කරිස්සථ, භන්තෙ’’ති ¶ ? ‘‘සාවත්ථිං නිස්සාය, මහාරාජා’’ති. ‘‘කස්මා පන සත්ථා එවං දූරට්ඨානං අපදිසී’’ති? ‘‘යස්මා තං සබ්බබුද්ධානං මහාපාටිහාරියකරණට්ඨානං, අපිච මහාජනස්ස සන්නිපාතනත්ථායපි දූරට්ඨානමෙව අපදිසී’’ති. තිත්ථියා තං කථං සුත්වා ‘‘ඉතො කිර චතුන්නං මාසානං අච්චයෙන සමණො ගොතමො සාවත්ථියං පාටිහාරියං කරිස්සති, ඉදානි තං අමුඤ්චිත්වාව අනුබන්ධිස්සාම, මහාජනො අම්හෙ දිස්වා ‘කිං ඉද’න්ති පුච්ඡිස්සති. අථස්ස වක්ඛාම ‘මයං සමණෙන ගොතමෙන සද්ධිං පාටිහාරියං කරිස්සාමා’ති වදිම්හා. සො පලායති, මයමස්ස පලායිතුං අදත්වා අනුබන්ධාමා’’ති. සත්ථා රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා නික්ඛමි. තිත්ථියාපිස්ස පච්ඡතොව නික්ඛමිත්වා භත්තකිච්චට්ඨානෙ වසන්ති. වසිතට්ඨානෙ පුනදිවසෙ පාතරාසං කරොන්ති. තෙ මනුස්සෙහි ‘‘කිමිද’’න්ති පුච්ඡිතා හෙට්ඨා චින්තිතනියාමෙනෙව ආරොචෙසුං ¶ . මහාජනොපි ‘‘පාටිහාරියං පස්සිස්සාමා’’ති අනුබන්ධි.

සත්ථා අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං පාපුණි. තිත්ථියාපි තෙන සද්ධිංයෙව ගන්ත්වා උපට්ඨාකෙ සමාදපෙත්වා සතසහස්සං ලභිත්වා ඛදිරථම්භෙහි මණ්ඩපං කාරෙත්වා නීලුප්පලෙහි ඡාදාපෙත්වා ‘‘ඉධ පාටිහාරියං කරිස්සාමා’’ති නිසීදිංසු. රාජා පසෙනදි කොසලො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තිත්ථියෙහි මණ්ඩපො කාරිතො, අහම්පි තුම්හාකං මණ්ඩපං කරිස්සාමී’’ති. ‘‘අලං, මහාරාජ, අත්ථි මය්හං මණ්ඩපකාරකො’’ති. ‘‘භන්තෙ, මං ඨපෙත්වා කො අඤ්ඤො කාතුං සක්ඛිස්සතී’’ති? ‘‘සක්කො, දෙවරාජා’’ති. ‘‘කහං පන, භන්තෙ, පාටිහාරියං කරිස්සථා’’ති? ‘‘කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ, මහාරාජා’’ති. තිත්ථියා ‘‘අම්බරුක්ඛමූලෙ කිර පාටිහාරියං කරිස්සතී’’ති සුත්වා අත්තනො උපට්ඨාකානං ආරොචෙත්වා යොජනබ්භන්තරෙ ඨානෙ අන්තමසො තදහුජාතම්පි අම්බපොතකං උප්පාටෙත්වා අරඤ්ඤෙ ඛිපාපෙසුං.

සත්ථා ආසාළ්හිපුණ්ණමදිවසෙ අන්තොනගරං පාවිසි. රඤ්ඤොපි උය්යානපාලො කණ්ඩො නාම එකං පිඞ්ගලකිපිල්ලිකෙහි කතපත්තපුටස්ස අන්තරෙ මහන්තං අම්බපක්කං දිස්වා තස්ස ගන්ධරසලොභෙන සම්පතන්තෙ වායසෙ පලාපෙත්වා රඤ්ඤො ඛාදනත්ථාය ආදාය ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ සත්ථාරං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘රාජා ඉමං අම්බං ඛාදිත්වා මය්හං අට්ඨ වා සොළස වා කහාපණෙ දදෙය්ය, තං මෙ එකත්තභාවෙපි ¶ ජීවිතවුත්තියා නාලං. සචෙ පනාහං සත්ථු ඉමං ¶ දස්සාමි, අවස්සං තං මෙ දීඝකාලං හිතාවහං භවිස්සතී’’ති. සො තං අම්බපක්කං සත්ථු උපනාමෙසි. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරං ඔලොකෙසි ¶ . අථස්ස ථෙරො චතුමහාරාජදත්තියං පත්තං නීහරිත්වා හත්ථෙ ඨපෙසි. සත්ථා පත්තං උපනාමෙත්වා අම්බපක්කං පටිග්ගහෙත්වා තත්ථෙව නිසීදනාකාරං දස්සෙසි. ථෙරො චීවරං පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි. අථස්ස තස්මිං නිසින්නෙ ථෙරො පානීයං පරිස්සාවෙත්වා අම්බපක්කං මද්දිත්වා පානකං කත්වා අදාසි. සත්ථා අම්බපානකං පිවිත්වා කණ්ඩං ආහ – ‘‘ඉමං අම්බට්ඨිං ඉධෙව පංසුං වියූහිත්වා රොපෙහී’’ති. සො තථා අකාසි. සත්ථා තස්ස උපරි හත්ථං ධොවි. හත්ථෙ ධොවිතමත්තෙයෙව නඞ්ගලසීසමත්තක්ඛන්ධො හුත්වා උබ්බෙධෙන පණ්ණාසහත්ථො අම්බරුක්ඛො උට්ඨහි. චතූසු දිසාසු එකෙකා, උද්ධං එකාති පඤ්ච මහාසාඛා පණ්ණාසහත්ථා අහෙසුං. සො තාවදෙව පුප්ඵඵලසඤ්ඡන්නො හුත්වා එකෙකස්මිං ඨානෙ පරිපක්කඅම්බපිණ්ඩිධරො අහොසි. පච්ඡතො ආගච්ඡන්තා භික්ඛූ අම්බපක්කානි ඛාදන්තා එව ආගමිංසු. රාජා ‘‘එවරූපො කිර අම්බරුක්ඛො උට්ඨිතො’’ති සුත්වා ‘‘මා නං කොචි ඡින්දී’’ති ආරක්ඛං ඨපෙසි. සො පන කණ්ඩෙන රොපිතත්තා කණ්ඩම්බරුක්ඛොත්වෙව පඤ්ඤායි. ධුත්තකාපි අම්බපක්කානි ඛාදිත්වා ‘‘හරෙ දුට්ඨතිත්ථියා ‘සමණො කිර ගොතමො කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ පාටිහාරියං කරිස්සතී’ති තුම්හෙහි යොජනබ්භන්තරෙ තදහුජාතාපි අම්බපොතකා ¶ උප්පාටාපිතා, කණ්ඩම්බො නාම අය’’න්ති වත්වා තෙ උච්ඡිට්ඨඅම්බට්ඨීහි පහරිංසු.

සක්කො වාතවලාහකං දෙවපුත්තං ආණාපෙසි ‘‘තිත්ථියානං මණ්ඩපං වාතෙහි උප්පාටෙත්වා උක්කාරභූමියං ඛිපාපෙහී’’ති. සො තථා අකාසි. සූරියම්පි දෙවපුත්තං ආණාපෙසි ‘‘සූරියමණ්ඩලං නිකඩ්ඪන්තො තාපෙහී’’ති. සො තථා අකාසි. පුන වාතවලාහකං ආණාපෙසි ‘‘වාතමණ්ඩලං උට්ඨාපෙන්තො යාහී’’ති. සො තථා කරොන්තො තිත්ථියානං පග්ඝරිතසෙදසරීරෙ රජොවට්ටියා ඔකිරි. තෙ තම්බමත්තිකසදිසා අහෙසුං. වස්සවලාහකම්පි ආණාපෙසි ‘‘මහන්තානි බින්දූනි පාතෙහී’’ති. සො තථා අකාසි. අථ නෙසං කායො කබරගාවිසදිසො අහොසි. තෙ නිගණ්ඨා ලජ්ජමානා හුත්වා සම්මුඛසම්මුඛට්ඨානෙනෙව පලායිංසු. එවං පලායන්තෙසු පුරාණකස්සපස්ස උපට්ඨාකො එකො කස්සකො ‘‘ඉදානි මෙ අය්යානං පාටිහාරියකරණවෙලා, ගන්ත්වා පාටිහාරියං පස්සිස්සාමී’’ති ගොණෙ විස්සජ්ජෙත්වා පාතොව ආභතං යාගුකුටඤ්චෙව යොත්තකඤ්ච ගහෙත්වා ආගච්ඡන්තො පුරාණං තථා පලායන්තං දිස්වා, භන්තෙ ¶ , අජ්ජ ‘අය්යානං පාටිහාරියං පස්සිස්සාමී’ති ආගච්ඡාමි, තුම්හෙ කහං ගච්ඡථා’’ති. කිං තෙ පාටිහාරියෙන, ඉමං කුටඤ්ච ¶ යොත්තඤ්ච දෙහීති. සො තෙන දින්නං කුටඤ්ච යොත්තඤ්ච ආදාය නදීතීරං ගන්ත්වා කුටං යොත්තෙන අත්තනො ගීවාය බන්ධිත්වා ලජ්ජන්තො කිඤ්චි අකථෙත්වා රහදෙ පතිත්වා උදකපුබ්බුළෙ උට්ඨාපෙන්තො කාලං කත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්ති.

සක්කො ¶ ආකාසෙ රතනචඞ්කමං මාපෙසි. තස්ස එකා කොටි පාචීනචක්කවාළමුඛවට්ටියං අහොසි, එකා පච්ඡිමචක්කවාළමුඛවට්ටියං. සත්ථා සන්නිපතිතාය ඡත්තිංසයොජනිකාය පරිසාය වඩ්ඪමානකච්ඡායාය ‘‘ඉදානි පාටිහාරියකරණවෙලා’’ති ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා පමුඛෙ අට්ඨාසි. අථ නං ඝරණී නාම ඉද්ධිමන්තී එකා අනාගාමිඋපාසිකා උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, මාදිසාය ධීතරි විජ්ජමානාය තුම්හාකං කිලමනකිච්චං නත්ථි, අහං පාටිහාරියං කරිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘කථං ත්වං කරිස්සසි, ඝරණී’’ති? ‘‘භන්තෙ, එකස්මිං චක්කවාළගබ්භෙ මහාපථවිං උදකං කත්වා උදකසකුණිකා විය නිමුජ්ජිත්වා පාචීනචක්කවාළමුඛවට්ටියං අත්තානං දස්සෙස්සාමි, තථා පච්ඡිමඋත්තරදක්ඛිණචක්කවාළමුඛවට්ටියං, තථා මජ්ඣෙ’’. මහාජනො මං දිස්වා ‘‘කා එසා’’ති වුත්තෙ වක්ඛති ‘‘ඝරණී නාමෙසා, අයං තාව එකිස්සා ඉත්ථියා ආනුභාවො, බුද්ධානුභාවො පන කීදිසො භවිස්සතී’’ති ¶ . එවං තිත්ථියා තුම්හෙ අදිස්වාව පලායිස්සන්තීති. අථ නං සත්ථා ‘‘ජානාමි තෙ ඝරණී එවරූපං පාටිහාරියං කාතුං සමත්ථභාවං, න පනායං තවත්ථාය බද්ධො මාලාපුටො’’ති වත්වා පටික්ඛිපි. සා ‘‘න මෙ සත්ථා අනුජානාති, අද්ධා මයා උත්තරිතරං පාටිහාරියං කාතුං සමත්ථො අඤ්ඤො අත්ථී’’ති එකමන්තං අට්ඨාසි. සත්ථාපි ‘‘එවමෙව තෙසං ගුණො පාකටො භවිස්සතීති එවං ඡත්තිංසයොජනිකාය පරිසාය මජ්ඣෙ සීහනාදං නදිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානො අපරෙපි පුච්ඡි – ‘‘තුම්හෙ කථං පාටිහාරියං කරිස්සථා’’ති. තෙ ‘‘එවඤ්ච එවඤ්ච කරිස්සාම, භන්තෙ’’ති සත්ථු පුරතො ඨිතාව සීහනාදං නදිංසු. තෙසු කිර චූළඅනාථපිණ්ඩිකො ‘‘මාදිසෙ අනාගාමිඋපාසකෙ පුත්තෙ විජ්ජමානෙ සත්ථු කිලමනකිච්චං නත්ථී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, පාටිහාරියං කරිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘කථං කරිස්සසී’’ති පුට්ඨො ‘‘අහං, භන්තෙ, ද්වාදසයොජනිකං බ්රහ්මත්තභාවං නිම්මිනිත්වා ඉමිස්සා පරිසාය මජ්ඣෙ මහාමෙඝගජ්ජිතසදිසෙන සද්දෙන බ්රහ්මඅප්ඵොටනං නාම අප්ඵොටෙස්සාමී’’ති. මහාජනො ‘‘කිං නාමෙසො සද්දො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘චූළඅනාථපිණ්ඩිකස්ස කිර ¶ බ්රහ්මඅප්ඵොටනසද්දො නාමා’’ති වක්ඛති. තිත්ථියා ‘‘ගහපතිකස්ස කිර තාව එසො ආනුභාවො, බුද්ධානුභාවො කීදිසො භවිස්සතී’’ති තුම්හෙ අදිස්වාව පලායිස්සන්තීති. සත්ථා ‘‘ජානාමි තෙ ආනුභාව’’න්ති තස්සපි තථෙව වත්වා පාටිහාරියකරණං නානුජානි.

අථෙකා පටිසම්භිදප්පත්තා සත්තවස්සිකා ¶ චීරසාමණෙරී කිර නාම සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, පාටිහාරියං කරිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘කථං කරිස්සසි චීරෙ’’ති? ‘‘භන්තෙ, සිනෙරුඤ්ච චක්කවාළපබ්බතඤ්ච හිමවන්තඤ්ච ආහරිත්වා ඉමස්මිං ඨානෙ පටිපාටියා ඨපෙත්වා අහං හංසසකුණී විය තතො තතො නික්ඛමිත්වා අසජ්ජමානා ගමිස්සාමි, මහාජනො මං දිස්වා ‘කා එසා’ති පුච්ඡිත්වා ‘චීරසාමණෙරී’ති වක්ඛති. තිත්ථියා ‘සත්තවස්සිකාය තාව සාමණෙරියා ¶ අයමානුභාවො, බුද්ධානුභාවො කීදිසො භවිස්සතී’ති තුම්හෙ අදිස්වාව පලායිස්සන්තී’’ති. ඉතො පරං එවරූපානි වචනානි වුත්තානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බානි. තස්සාපි භගවා ‘‘ජානාමි තෙ ආනුභාව’’න්ති වත්වා පාටිහාරියකරණං නානුජානි. අථෙකො පටිසම්භිදප්පත්තො ඛීණාසවො චුන්දසාමණෙරො නාම ජාතියා සත්තවස්සිකො සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘අහං භගවා පාටිහාරියං කරිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘කථං කරිස්සසී’’ති පුට්ඨො ආහ – ‘‘අහං, භන්තෙ, ජම්බුදීපස්ස ධජභූතං මහාජම්බුරුක්ඛං ඛන්ධෙ ගහෙත්වා චාලෙත්වා මහාජම්බුපෙසියො ආහරිත්වා ඉමං පරිසං ඛාදාපෙස්සාමි, පාරිච්ඡත්තකකුසුමානි ච ආහරිත්වා තුම්හෙ වන්දිස්සාමී’’ති. සත්ථා ‘‘ජානාමි තෙ ආනුභාව’’න්ති තස්ස පාටිහාරියකරණං පටික්ඛිපි.

අථ උප්පලවණ්ණා ථෙරී සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, පාටිහාරියං කරිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘කථං කරිස්සසී’’ති පුට්ඨා ආහ – ‘‘අහං, භන්තෙ, සමන්තා ද්වාදසයොජනිකං පරිසං දස්සෙත්වා ආවට්ටතො ඡත්තිංසයොජනාය පරිසාය පරිවුතො චක්කවත්තිරාජා හුත්වා ආගන්ත්වා තුම්හෙ වන්දිස්සාමී’’ති ¶ . සත්ථා ‘‘ජානාමි තෙ ආනුභාව’’න්ති තස්සාපි පාටිහාරියකරණං පටික්ඛිපි. අථ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො භගවන්තං වන්දිත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, පාටිහාරියං කරිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘කථං කරිස්සසී’’ති පුට්ඨො ආහ – ‘‘අහං, භන්තෙ, සිනෙරුපබ්බතරාජානං දන්තන්තරෙ ඨපෙත්වා මාසසාසපබීජං විය ඛාදිස්සාමී’’ති. ‘‘අඤ්ඤං කිං කරිස්සසී’’ති? ‘‘ඉමං මහාපථවිං කටසාරකං විය සංවෙල්ලිත්වා අඞ්ගුලන්තරෙ නික්ඛිපිස්සාමී’’ති. ‘‘අඤ්ඤං කිං කරිස්සසී’’ති? ‘‘මහාපථවිං කුලාලචක්කං විය පරිවත්තෙත්වා මහාජනං පථවොජං ¶ ඛාදාපෙස්සාමී’’ති. ‘‘අඤ්ඤං කිං කරිස්සසී’’ති? ‘‘වාමහත්ථෙ පථවිං කත්වා ඉමෙ සත්තෙ දක්ඛිණහත්ථෙන අඤ්ඤස්මිං දීපෙ ඨපෙස්සාමී’’ති. ‘‘අඤ්ඤං කිං කරිස්සසී’’ති? ‘‘සිනෙරුං ඡත්තදණ්ඩං විය කත්වා මහාපථවිං උක්ඛිපිත්වා තස්සුපරි ඨපෙත්වා ඡත්තහත්ථො භික්ඛු විය එකහත්ථෙනාදාය ආකාසෙ චඞ්කමිස්සාමී’’ති. සත්ථා ‘‘ජානාමි තෙ ආනුභාව’’න්ති තස්සපි පාටිහාරියකරණං නානුජානි. සො ‘‘ජානාති මඤ්ඤෙ සත්ථා මයා උත්තරිතරං පාටිහාරියං කාතුං සමත්ථ’’න්ති එකමන්තං අට්ඨාසි.

අථ නං සත්ථා ‘‘නායං මොග්ගල්ලානං තවත්ථාය බද්ධො බාලාපුටො. අහඤ්හි අසමධුරො, මම ධුරං අඤ්ඤො වහිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. අනච්ඡරියමෙතං, යං ඉදානි මම ධුරං වහිතුං සමත්ථො නාම භවෙය්ය. අහෙතුකතිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තකාලෙපි මම ධුරං අඤ්ඤො වහිතුං සමත්ථො නාම නාහොසියෙවා’’ති වත්වා ‘‘කදා ¶ පන, භන්තෙ’’ති ථෙරෙන පුට්ඨො අතීතං ආහරිත්වා –

‘‘යතො ¶ යතො ගරු ධුරං, යතො ගම්භීරවත්තනී;

තදාස්සු කණ්හං යුඤ්ජන්ති, ස්වාස්සු තං වහතෙ ධුර’’න්ති. –

ඉදං කණ්හඋසභජාතකං (ජා. 1.1.29) විත්ථාරෙත්වා පුන තමෙව වත්ථුං විසෙසෙත්වා දස්සෙන්තො –

‘‘මනුඤ්ඤමෙව භාසෙය්ය, නාමනුඤ්ඤං කුදාචනං;

මනුඤ්ඤං භාසමානස්ස, ගරුං භාරං උදද්ධරි;

ධනඤ්ච නං අලාභෙසි, තෙන චත්තමනො අහූ’’ති. –

ඉදං නන්දිවිසාලජාතකං විත්ථාරෙත්වා කථෙසි. කථෙත්වා ච පන සත්ථා රතනචඞ්කමං අභිරුහි, පුරතො ද්වාදසයොජනිකා පරිසා අහොසි තථා පච්ඡතො ච උත්තරතො ච දක්ඛිණතො ච. උජුකං පන චතුවීසතියොජනිකාය පරිසාය මජ්ඣෙ භගවා යමකපාටිහාරියං අකාසි.

තං පාළිතො තාව එවං වෙදිතබ්බං (පටි. ම. 1.116) – කතමං තථාගතස්ස යමකපාටිහාරියෙ ඤාණං? ඉධං තථාගතො යමකපාටිහාරියං කරොති අසාධාරණං සාවකෙහි, උපරිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, හෙට්ඨිමකායතො ¶ උදකධාරා පවත්තති ¶ . හෙට්ඨිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, උපරිමකායතො උදකධාරා පවත්තති. පුරත්ථිමකායතො, පච්ඡිමකායතො; පච්ඡිමකායතො, පුරත්ථිමකායතො; දක්ඛිණඅක්ඛිතො, වාමඅක්ඛිතො; වාමඅක්ඛිතො, දක්ඛිණඅක්ඛිතො; දක්ඛිණකණ්ණසොතතො, වාමකණ්ණසොතතො; වාමකණ්ණසොතතො, දක්ඛිණකණ්ණසොතතො; දක්ඛිණනාසිකාසොතතො, වාමනාසිකාසොතතො; වාමනාසිකාසොතතො, දක්ඛිණනාසිකාසොතතො; දක්ඛිණඅංසකූටතො, වාමඅංසකූටතො; වාමඅංසකූටතො, දක්ඛිණඅංසකූටතො; දක්ඛිණහත්ථතො, වාමහත්ථතො; වාමහත්ථතො, දක්ඛිණහත්ථතො; දක්ඛිණපස්සතො, වාමපස්සතො; වාමපස්සතො, දක්ඛිණපස්සතො; දක්ඛිණපාදතො, වාමපාදතො; වාමපාදතො, දක්ඛිණපාදතො; අඞ්ගුලඞ්ගුලෙහි, අඞ්ගුලන්තරිකාහි; අඞ්ගුලන්තරිකාහි, අඞ්ගුලඞ්ගුලෙහි; එකෙකලොමකූපතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, එකෙකලොමතො උදකධාරා පවත්තති. එකෙකලොමතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, එකෙකලොමකූපතො උදකධාරා පවත්තති ඡන්නං වණ්ණානං නීලානං පීතකානං ලොහිතකානං ඔදාතානං මඤ්ජෙට්ඨානං පභස්සරානං. භගවා චඞ්කමති, බුද්ධනිම්මිතො තිට්ඨති වා නිසීදති වා සෙය්යං වා කප්පෙති…පෙ… නිම්මිතො සෙය්යං කප්පෙති, භගවා චඞ්කමති වා තිට්ඨති වා නිසීදති වා. ඉදං තථාගතස්ස යමකපාටිහාරියෙ ඤාණන්ති.

ඉදං ¶ පන පාටිහාරියං භගවා තස්මිං චඞ්කමෙ චඞ්කමිත්වා අකාසි. තස්ස තෙජොකසිණසමාපත්තිවසෙන උපරිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, ආපොකසිණසමාපත්තිවසෙන හෙට්ඨිමකායතො ¶ උදකධාරා පවත්තති. න පන උදකධාරාය පවත්තනට්ඨානතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, අග්ගික්ඛන්ධස්ස පවත්තනට්ඨානතො උදකධාරා පවත්තතීති දස්සෙතුං ‘‘හෙට්ඨිමකායතො උපරිමකායතො’’ති වුත්තං. එසෙව නයො සබ්බපදෙසු. අග්ගික්ඛන්ධො පනෙත්ථ උදකධාරාය අසම්මිස්සො අහොසි, තථා උදකධාරා අග්ගික්ඛන්ධෙන. උභයම්පි කිර චෙතං යාව බ්රහ්මලොකා උග්ගන්ත්වා චක්කවාළමුඛවට්ටියං පතති. ‘‘ඡන්නං වණ්ණාන’’න්ති වුත්තා පනස්ස ඡබ්බණ්ණරංසියො ඝටෙහි ආසිඤ්චමානං විලීනසුවණ්ණං විය යන්තනාලිකතො නික්ඛන්තසුවණ්ණරසධාරා විය ච එකචක්කවාළගබ්භතො උග්ගන්ත්වා බ්රහ්මලොකං ආහච්ච පටිනිවත්තිත්වා ¶ චක්කවාළමුඛවට්ටිමෙව ගණ්හිංසු. එකචක්කවාළගබ්භං වඞ්කගොපානසිකං විය බොධිඝරං අහොසි එකාලොකං.

තංදිවසං සත්ථා චඞ්කමිත්වා පාටිහාරියං කරොන්තො අන්තරන්තරා මහාජනස්ස ධම්මං කථෙසි. කථෙන්තො ච ජනං නිරස්සාසං අකත්වා තස්ස අස්සාසවාරං දෙති. තස්මිං ඛණෙ මහාජනො සාධුකාරං පවත්තෙසි. තස්ස සාධුකාරපවත්තනකාලෙ සත්ථා තාවමහතියා පරිසාය චිත්තං ඔලොකෙන්තො එකෙකස්ස සොළසන්නං ආකාරානං වසෙන චිත්තාචාරං අඤ්ඤාසි. එවං ලහුකපරිවත්තං බුද්ධානං චිත්තං ¶ . යො යො යස්මිඤ්ච ධම්මෙ යස්මිඤ්ච පාටිහීරෙ පසන්නො, තස්ස තස්ස අජ්ඣාසයවසෙනෙව ධම්මඤ්ච කථෙසි, පාටිහීරඤ්ච අකාසි. එවං ධම්මෙ දෙසියමානෙ පාටිහීරෙ ච කරියමානෙ මහාජනස්ස ධම්මාභිසමයො අහොසි. සත්ථා පන තස්මිං සමාගමෙ අත්තනො මනං ගහෙත්වා අඤ්ඤං පඤ්හං පුච්ඡිතුං සමත්ථං අදිස්වා නිම්මිතබුද්ධං මාපෙසි. තෙන පුච්ඡිතං පඤ්හං සත්ථා විස්සජ්ජෙසි, සත්ථාරා පුච්ඡිතං සො විස්සජ්ජෙසි. භගවතො චඞ්කමනකාලෙ නිම්මිතො ඨානාදීසු අඤ්ඤතරං කප්පෙසි, නිම්මිතස්ස චඞ්කමනකාලෙ භගවා ඨානාදීසු අඤ්ඤතරං කප්පෙසි. තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘නිම්මිතො චඞ්කමති වා’’තිආදි වුත්තං. එවං කරොන්තස්ස සත්ථු පාටිහාරියං දිස්වා ධම්මකථං සුත්වා තස්මිං සමාගමෙ වීසතියා පාණකොටීනං ධම්මාභිසමයො අහොසි.

සත්ථා පාටිහීරං කරොන්තොව ‘‘කත්ථ නු ඛො අතීතබුද්ධා ඉදං පාටිහීරං කත්වා වස්සං උපෙන්තී’’ති ආවජ්ජෙත්වා ‘‘තාවතිංසභවනෙ වස්සං උපගන්ත්වා මාතු අභිධම්මපිටකං දෙසෙන්තී’’ති දිස්වා දක්ඛිණපාදං උක්ඛිපිත්වා යුගන්ධරමත්ථකෙ ඨපෙත්වා ඉතරං පාදං උක්ඛිපිත්වා සිනෙරුමත්ථකෙ ඨපෙසි. එවං අට්ඨසට්ඨියොජනසතසහස්සට්ඨානෙ තයො පදවාරා අහෙසුං, ද්වෙ පාදඡිද්දානි. සත්ථා පාදං පසාරෙත්වා අක්කමීති න සල්ලක්ඛෙතබ්බං. තස්ස හි පාදුක්ඛිපනකාලෙයෙව පබ්බතා පාදමූලං ¶ ආගන්ත්වා සම්පටිච්ඡිංසු, සත්ථාරා අක්කමනකාලෙ තෙ පබ්බතා උට්ඨාය සකට්ඨානෙයෙව අට්ඨංසු. සක්කො සත්ථාරං ¶ දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘පණ්ඩුකම්බලසිලාය මඤ්ඤෙ සත්ථා ඉමං වස්සාවාසං උපෙස්සති, බහූනඤ්ච දෙවතානං උපකාරො භවිස්සති, සත්ථරි පනෙත්ථ වස්සාවාසං උපගතෙ අඤ්ඤා දෙවතා හත්ථම්පි ඨපෙතුං න සක්ඛිස්සන්ති. අයං ඛො ¶ පන පණ්ඩුකම්බලසිලා දීඝතො සට්ඨියොජනා, විත්ථාරතො පණ්ණාසයොජනා, පුථුලතො පන්නරසයොජනා, සත්ථරි නිසින්නෙපි තුච්ඡං භවිස්සතී’’ති. සත්ථා තස්ස අජ්ඣාසයං විදිත්වා අත්තනො සඞ්ඝාටිං සිලාසනං පටිච්ඡාදයමානං ඛිපි. සක්කො චින්තෙසි – ‘‘චීවරං තාව පටිච්ඡාදයමානං ඛිපි, සයං පන පරිත්තකෙ ඨානෙ නිසීදිස්සතී’’ති. සත්ථා තස්ස අජ්ඣාසයං විදිත්වා නීචපීඨකං මහාපංසුකූලිකො විය පණ්ඩුකම්බලසිලං අන්තොචීවරභොගෙයෙව කත්වා නිසීදි. මහාජනොපි තංඛණඤ්ඤෙව සත්ථාරං ඔලොකෙන්තො නාද්දස, චන්දස්ස අත්ථඞ්ගමිතකාලො විය සූරියස්ස ච අත්ථඞ්ගමිතකාලො විය අහොසි. මහාජනො –

‘‘ගතො නු චිත්තකූටං වා, කෙලාසං වා යුගන්ධරං;

න නො දක්ඛෙමු සම්බුද්ධං, ලොකජෙට්ඨං නරාසභ’’න්ති. –

ඉමං ¶ ගාථං වදන්තො පරිදෙවි. අපරෙ ‘‘සත්ථා නාම පවිවෙකරතො, සො ‘එවරූපාය මෙ පරිසාය එවරූපං පාටිහීරං කත’න්ති ලජ්ජාය අඤ්ඤං රට්ඨං වා ජනපදං වා ගතො භවිස්සති, න දානි තං දක්ඛිස්සාමා’’ති පරිදෙවන්තා ඉමං ගාථමාහංසු –

‘‘පවිවෙකරතො ධීරො, නිමං ලොකං පුනෙහිති;

න නො දක්ඛෙමු සම්බුද්ධං, ලොකජෙට්ඨං නරාසභ’’න්ති.

තෙ මහාමොග්ගල්ලානං පුච්ඡිංසු – ‘‘කහං, භන්තෙ, සත්ථා’’ති? සො සයං ජානන්තොපි ‘‘පරෙසම්පි ගුණා පාකටා හොන්තූ’’ති අජ්ඣාසයෙන ‘‘අනුරුද්ධං පුච්ඡථා’’ති ආහ. තෙ ථෙරං තථා පුච්ඡිංසු – ‘‘කහං, භන්තෙ, සත්ථා’’ති? තාවතිංසභවනෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං වස්සං උපගන්ත්වා මාතු අභිධම්මපිටකං දෙසෙතුං ගතොති. ‘‘කදා ආගමිස්සති, භන්තෙ’’ති? ‘‘තයො මාසෙ අභිධම්මපිටකං දෙසෙත්වා මහාපවාරණදිවසෙ’’ති. තෙ ‘‘සත්ථාරං අදිස්වා න ගමිස්සාමා’’ති තත්ථෙව ඛන්ධාවාරං බන්ධිංසු. ආකාසමෙව කිර නෙසං ඡදනං අහොසි. තාය ච මහතියා පරිසාය සරීරනිඝංසො නාම න පඤ්ඤායි, පථවී විවරං අදාසි, සබ්බත්ථ පරිසුද්ධමෙව භූමිතලං අහොසි.

සත්ථා පඨමමෙව මොග්ගල්ලානත්ථෙරං අවොච – ‘‘මොග්ගල්ලාන, ත්වං එතිස්සාය පරිසාය ධම්මං දෙසෙය්යාසි, චූළඅනාථපිණ්ඩිකො ආහාරං දස්සතී’’ති. තස්මා ¶ තං තෙමාසං චූළඅනාථපිණ්ඩිකොව තස්සා ¶ පරිසාය යාපනං යාගුභත්තං ¶ ඛාදනීයං තම්බුලතෙලගන්ධමාලාපිලන්ධනානි ච අදාසි. මහාමොග්ගල්ලානො ධම්මං දෙසෙසි, පාටිහාරියදස්සනත්ථං ආගතාගතෙහි පුට්ඨපඤ්හෙ ච විස්සජ්ජෙසි. සත්ථාරම්පි මාතු අභිධම්මදෙසනත්ථං පණ්ඩුකම්බලසිලායං වස්සං උපගතං දසසහස්සචක්කවාළදෙවතා පරිවාරයිංසු. තෙන වුත්තං –

‘‘තාවතිංසෙ යදා බුද්ධො, සිලායං පණ්ඩුකම්බලෙ;

පාරිච්ඡත්තකමූලම්හි, විහාසි පුරිසුත්තමො.

‘‘දසසු ලොකධාතූසු, සන්නිපතිත්වාන දෙවතා;

පයිරුපාසන්ති සම්බුද්ධං, වසන්තං නාගමුද්ධනි.

‘‘න කොචි දෙවො වණ්ණෙන, සම්බුද්ධස්ස විරොචති;

සබ්බෙ දෙවෙ අතික්කම්ම, සම්බුද්ධොව විරොචතී’’ති. (පෙ. ව. 317-319);

එවං සබ්බා දෙවතා අත්තනො සරීරප්පභාය අභිභවිත්වා නිසින්නස්ස පනස්ස මාතා තුසිතවිමානතො ආගන්ත්වා දක්ඛිණපස්සෙ නිසීදි. ඉන්දකොපි දෙවපුත්තො ආගන්ත්වා දක්ඛිණපස්සෙයෙව නිසීදි, අඞ්කුරො වාමපස්සෙ නිසීදි. සො මහෙසක්ඛාසු දෙවතාසු සන්නිපතන්තීසු අපගන්ත්වා ද්වාදසයොජනිකෙ ඨානෙ ඔකාසං ලභි, ඉන්දකො තත්ථෙව නිසීදි. සත්ථා තෙ උභොපි ඔලොකෙත්වා අත්තනො සාසනෙ දක්ඛිණෙය්යපුග්ගලානං දින්නදානස්ස මහප්ඵලභාවං ඤාපෙතුකාමො එවමාහ – ‘‘අඞ්කුර, තයා දීඝමන්තරෙ දසවස්සසහස්සපරිමාණකාලෙ ද්වාදසයොජනිකං උද්ධනපන්තිං කත්වා මහාදානං ¶ දින්නං, ඉදානි මම සමාගමං ආගන්ත්වා ද්වාදසයොජනිකෙ ඨානෙ ඔකාසං ලභි, කිං නු ඛො එත්ථ කාරණ’’න්ති? වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘ඔලොකෙත්වාන සම්බුද්ධො, අඞ්කුරඤ්චාපි ඉන්දකං;

දක්ඛිණෙය්යං සම්භාවෙන්තො, ඉදං වචනමබ්රවි.

‘‘මහාදානං ¶ තයා දින්නං, අඞ්කුර දීඝමන්තරෙ;

අතිදූරෙ නිසින්නොසි, ආගච්ඡ මම සන්තිකෙ’’ති. (පෙ. ව. 321-322);

සො සද්ධො පථවීතලං පාපුණි. සබ්බාපි නං සා පරිසා අස්සොසි. එවං වුත්තෙ –

‘‘චොදිතො ¶ භාවිතත්තෙන, අඞ්කුරො එතමබ්රවි;

කිං මය්හං තෙන දානෙන, දක්ඛිණෙය්යෙන සුඤ්ඤතං.

‘‘අයං සො ඉන්දකො යක්ඛො, දජ්ජා දානං පරිත්තකං;

අතිරොචති අම්හෙහි, චන්දො තාරාගණෙ යථා’’ති. (පෙ. ව. 323-324);

තත්ථ දජ්ජාති දත්වා. එවං වුත්තෙ සත්ථා ඉන්දකං ආහ – ‘‘ඉන්දක, ත්වං මම දක්ඛිණපස්සෙ නිසින්නො, කස්මා අනපගන්ත්වාව නිසීදසී’’ති? සො ‘‘අහං, භන්තෙ, සුඛෙත්තෙ අප්පකබීජං වපනකස්සකො විය දක්ඛිණෙය්යසම්පදං අලත්ථ’’න්ති දක්ඛිණෙය්යං පභාවෙන්තො ආහ –

‘‘උජ්ජඞ්ගලෙ යථා ඛෙත්තෙ, බීජං බහුම්පි රොපිතං;

න ඵලං විපුලං හොති, නපි තොසෙති කස්සකං.

‘‘තථෙව දානං බහුකං, දුස්සීලෙසු පතිට්ඨිතං;

න ඵලං විපුලං හොති, නපි තොසෙති දායකං.

‘‘යථාපි ¶ භද්දකෙ ඛෙත්තෙ, බීජං අප්පම්පි රොපිතං;

සම්මා ධාරං පවෙච්ඡන්තෙ, ඵලං තොසෙති කස්සකං.

‘‘තථෙව සීලවන්තෙසු, ගුණවන්තෙසු තාදිසු;

අප්පකම්පි කතං කාරං, පුඤ්ඤං හොති මහප්ඵල’’න්ති. (පෙ. ව. 325-328);

කිං පනෙතස්ස පුබ්බකම්මන්ති? සො කිර අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස අන්තොගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨස්ස අත්තනො ආභතං කටච්ඡුභික්ඛං දාපෙසි. තදා තස්ස පුඤ්ඤං අඞ්කුරෙන දසවස්සසහස්සානි ද්වාදසයොජනිකං උද්ධනපන්තිං කත්වා දින්නදානතො මහප්ඵලතරං ජාතං. තස්මා එවමාහ.

එවං වුත්තෙ සත්ථා, ‘‘අඞ්කුර, දානං නාම විචෙය්ය දාතුං වට්ටති, එවං තං සුඛෙත්තෙසු වුත්තබීජං විය මහප්ඵලං හොති. ත්වං පන න තථා අකාසි, තෙන තෙ දානං මහප්ඵලං න ජාත’’න්ති ඉමමත්ථං විභාවෙන්තො –

‘‘විචෙය්ය ¶ ¶ දානං දාතබ්බං, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං…පෙ….

‘‘විචෙය්ය දානං සුගතප්පසත්ථං,

යෙ දක්ඛිණෙය්යා ඉධ ජීවලොකෙ;

එතෙසු දින්නානි මහප්ඵලානි,

බීජානි වුත්තානි යථා සුඛෙත්තෙ’’ති. (පෙ. ව. 329-330) –

වත්වා උත්තරිම්පි ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘තිණදොසානි ඛෙත්තානි, රාගදොසා අයං පජා;

තස්මා හි වීතරාගෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵලං.

‘‘තිණදොසානි ඛෙත්තානි, දොසදොසා අයං පජා;

තස්මා හි වීතදොසෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵලං.

‘‘තිණදොසානි ඛෙත්තානි, මොහදොසා අයං පජා;

තස්මා හි වීතමොහෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵලං.

‘‘තිණදොසානි ¶ ඛෙත්තානි, ඉච්ඡාදොසා අයං පජා;

තස්මා හි විගතිච්ඡෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵල’’න්ති.

දෙසනාවසානෙ අඞ්කුරො ච ඉන්දකො ච සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු, මහාජනස්සාපි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

අථ සත්ථා දෙවපරිසාය මජ්ඣෙ නිසින්නො මාතරං ආරබ්භ ‘‘කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා, අබ්යාකතා ධම්මා’’ති අභිධම්මපිටකං පට්ඨපෙසි. එවං තයො මාසෙ නිරන්තරං අභිධම්මපිටකං කථෙසි. කථෙන්තො පන භික්ඛාචාරවෙලාය ‘‘යාව මමාගමනා එත්තකං නාම ධම්මං දෙසෙතූ’’ති නිම්මිතබුද්ධං මාපෙත්වා හිමවන්තං ගන්ත්වා නාගලතාදන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා අනොතත්තදහෙ මුඛං ධොවිත්වා උත්තරකුරුතො පිණ්ඩපාතං ආහරිත්වා මහාසාලමාළකෙ නිසින්නො භත්තකිච්චං අකාසි. සාරිපුත්තත්ථෙරො තත්ථ ගන්ත්වා සත්ථු වත්තං කරොති. සත්ථා භත්තකිච්චපරියොසානෙ, ‘‘සාරිපුත්ත ¶ , අජ්ජ මයා එත්තකො නාම ධම්මො භාසිතො, ත්වං අත්තනො අන්තෙවාසිකානං භික්ඛූනං වාචෙහී’’ති ථෙරස්ස කථෙසි. යමකපාටිහීරෙ කිර පසීදිත්වා පඤ්චසතා කුලපුත්තා ථෙරස්ස සන්තිකෙ ¶ පබ්බජිංසු. තෙ සන්ධාය ථෙරං ¶ එවමාහ. වත්වා ච පන දෙවලොකං ගන්ත්වා නිම්මිතබුද්ධෙන දෙසිතට්ඨානතො පට්ඨාය සයං ධම්මං දෙසෙසි. ථෙරොපි ගන්ත්වා තෙසං භික්ඛූනං ධම්මං දෙසෙසි. තෙ සත්ථරි දෙවලොකෙ විහරන්තෙයෙව සත්තපකරණිකා අහෙසුං.

තෙ කිර කස්සපබුද්ධකාලෙ ඛුද්දකවග්ගුලියො හුත්වා එකස්මිං පබ්භාරෙ ඔලම්බන්තා ද්වින්නං ථෙරානං චඞ්කමිත්වා අභිධම්මං සජ්ඣායන්තානං සද්දං සුත්වා සරෙ නිමිත්තං අග්ගහෙසුං. තෙ ‘‘ඉමෙ ඛන්ධා නාම, ඉමා ධාතුයො නාමා’’ති අජානිත්වා සරෙ නිමිත්තගහණමත්තෙනෙව තතො චුතා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තා, එකං බුද්ධන්තරං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවිත්වා තතො චවිත්වා සාවත්ථියං කුලඝරෙසු නිබ්බත්තා. යමකපාටිහීරෙ උප්පන්නපසාදා ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා සබ්බපඨමං සත්තපකරණිකා අහෙසුං. සත්ථාපි තෙනෙව නීහාරෙන තං තෙමාසං අභිධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාවසානෙ අසීතිකොටිසහස්සානං දෙවතානං ධම්මාභිසමයො අහොසි, මහාමායාපි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි.

සාපි ¶ ඛො ඡත්තිංසයොජනපරිමණ්ඩලා පරිසා ‘‘ඉදානි සත්තමෙ දිවසෙ මහාපවාරණා භවිස්සතී’’ති මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ සත්ථු, ඔරොහණදිවසං සඤ්ඤාතුං වට්ටති, න හි මයං සත්ථාරං අදිස්වා ගමිස්සාමා’’ති. ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො තං කථං සුත්වා ‘‘සාධාවුසො’’ති වත්වා තත්ථෙව පථවියං නිමුග්ගො සිනෙරුපාදං ගන්ත්වා ‘‘මං අභිරුහන්තං පරිසා පස්සතූ’’ති අධිට්ඨාය මණිරතනෙන ආවුතං පණ්ඩුකම්බලසුත්තං විය පඤ්ඤායමානරූපොව සිනෙරුමජ්ඣෙන අභිරුහි. මනුස්සාපි නං ‘‘එකයොජනං අභිරුළ්හො, ද්වියොජනං අභිරුළ්හො’’ති ඔලොකයිංසු. ථෙරොපි සත්ථු පාදෙ සීසෙන උක්ඛිපන්තො විය අභිරුහිත්වා වන්දිත්වා එවමාහ – ‘‘භන්තෙ, පරිසා තුම්හෙ දිස්වාව ගන්තුකාමා, කදා ඔරොහිස්සථා’’ති. ‘‘කහං පන තෙ, මොග්ගල්ලාන, ජෙට්ඨභාතිකො සාරිපුත්තො’’ති. ‘‘භන්තෙ, සඞ්කස්සනගරෙ වස්සං උපගතො’’ති. මොග්ගල්ලාන, අහං ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ මහාපවාරණාය සඞ්කස්සනගරද්වාරෙ ඔතරිස්සාමි, මං දට්ඨුකාමා තත්ථ ආගච්ඡන්තු, සාවත්ථිතො සඞ්කස්සනගරද්වාරං තිංසයොජනානි, එත්තකෙ මග්ගෙ කස්සචි පාථෙය්යකිච්චං නත්ථි, උපොසථිකා හුත්වා ධුරවිහාරං ධම්මස්සවනත්ථාය ¶ ගච්ඡන්තා විය ආගච්ඡෙය්යාථාති තෙසං ආරොචෙය්යාසීති. ථෙරො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ගන්ත්වා තථා ආරොචෙසි.

සත්ථා ¶ වුට්ඨවස්සො පවාරෙත්වා සක්කස්ස ආරොචෙසි – ‘‘මහාරාජ, මනුස්සපථං ගමිස්සාමී’’ති ¶ . සක්කො සුවණ්ණමයං මණිමයං රජතමයන්ති තීණි සොපානානි මාපෙසි. තෙසං පාදා සඞ්කස්සනගරද්වාරෙ පතිට්ඨහිංසු, සීසානි සිනෙරුමුද්ධනි. තෙසු දක්ඛිණපස්සෙ සුවණ්ණමයං සොපානං දෙවතානං අහොසි, වාමපස්සෙ රජතමයං සොපානං මහාබ්රහ්මානං අහොසි, මජ්ඣෙ මණිමයං සොපානං තථාගතස්ස අහොසි. සත්ථාපි සිනෙරුමුද්ධනි ඨත්වා දෙවොරොහණසමයෙ යමකපාටිහාරියං කත්වා උද්ධං ඔලොකෙසි, යාව බ්රහ්මලොකා එකඞ්ගණා අහෙසුං. අධො ඔලොකෙසි, යාව අවීචිතො එකඞ්ගණං අහොසි. දිසාවිදිසා ඔලොකෙසි, අනෙකානි චක්කවාළසතසහස්සානි එකඞ්ගණානි අහෙසුං. දෙවා මනුස්සෙ පස්සිංසු, මනුස්සාපි දෙවෙ පස්සිංසු, සබ්බෙ සම්මුඛාව පස්සිංසු.

භගවා ඡබ්බණ්ණරංසියො විස්සජ්ජෙසි. තං දිවසං බුද්ධසිරිං ඔලොකෙත්වා ඡත්තිංසයොජන පරිමණ්ඩලාය පරිසාය එකොපි බුද්ධභාවං අපත්ථෙන්තො නාම නත්ථි. සුවණ්ණසොපානෙන දෙවා ඔතරිංසු, රජතසොපානෙන මහාබ්රහ්මානො ඔතරිංසු, මණිසොපානෙන සම්මාසම්බුද්ධො ඔතරි. පඤ්චසිඛො ගන්ධබ්බදෙවපුත්තො බෙලුවපණ්ඩුවීණං ආදාය දක්ඛිණපස්සෙ ඨත්වා සත්ථු ගන්ධබ්බමධුරදිබ්බවීණාය සද්දෙන පූජං කරොන්තො ඔතරි, මාතලි, සඞ්ගාහකො වාමපස්සෙ ¶ ඨත්වා දිබ්බගන්ධමාලාපුප්ඵං ගහෙත්වා නමස්සමානො පූජං කත්වා ඔතරි, මහාබ්රහ්මා ඡත්තං ධාරෙසි, සුයාමො වාලබීජනිං ධාරෙසි. සත්ථා ඉමිනා පරිවාරෙන සද්ධිං ඔතරිත්වා සඞ්කස්සනගරද්වාරෙ පතිට්ඨහි. සාරිපුත්තත්ථෙරොපි ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා යස්මා සාරිපුත්තත්ථෙරෙන තථාරූපාය බුද්ධසිරියා ඔතරන්තො සත්ථා ඉතො පුබ්බෙ න දිට්ඨපුබ්බො, තස්මා –

‘‘න මෙ දිට්ඨො ඉතො පුබ්බෙ, න සුතො උද කස්සචි;

එවං වග්ගුවදො සත්ථා, තුසිතා ගණිමාගතො’’ති. (සු. නි. 961; මහානි. 190) –

ආදීහි ¶ අත්තනො තුට්ඨිං පකාසෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, අජ්ජ සබ්බෙපි දෙවමනුස්සා තුම්හාකං පිහයන්ති, පත්ථෙන්තී’’ති ආහ. අථ නං සත්ථා, ‘‘සාරිපුත්ත, එවරූපෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතා බුද්ධා දෙවමනුස්සානං පියා හොන්තියෙවා’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

181.

‘‘යෙ ඣානපසුතා ධීරා, නෙක්ඛම්මූපසමෙ රතා;

දෙවාපි තෙසං පිහයන්ති, සම්බුද්ධානං සතීමත’’න්ති.

තත්ථ යෙ ඣානපසුතාති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං ආරම්මණූපනිජ්ඣානන්ති ඉමෙසු ද්වීසු ඣානෙසු ආවජ්ජනසමාපජ්ජනඅධිට්ඨානවුට්ඨානපච්චවෙක්ඛණෙහි ¶ යුත්තප්පයුත්තා. නෙක්ඛම්මූපසමෙ රතාති ¶ එත්ථ පබ්බජ්ජා නෙක්ඛම්මන්ති න ගහෙතබ්බා, කිලෙසවූපසමනිබ්බානරතිං පන සන්ධායෙතං වුත්තං. දෙවාපීති දෙවාපි මනුස්සාපි තෙසං පිහයන්ති පත්ථෙන්ති. සතීමතන්ති එවරූපගුණානං තෙසං සතියා සමන්නාගතානං සම්බුද්ධානං. ‘‘අහො වත මයං බුද්ධා භවෙය්යාමා’’ති බුද්ධභාවං ඉච්ඡමානා පිහයන්තීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ තිංසමත්තානං පාණකොටීනං ධම්මාභිසමයො අහොසි, ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකා පඤ්චසතභික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු.

සබ්බබුද්ධානං කිර අවිජහිතමෙව යමකපාටිහීරං කත්වා දෙවලොකෙ වස්සං වසිත්වා සඞ්කස්සනගරද්වාරෙ ඔතරණං. තත්ථ පන දක්ඛිණපාදස්ස පතිට්ඨිතට්ඨානං අචලචෙතියට්ඨානං නාම හොති. සත්ථා තත්ථ ඨත්වා පුථුජ්ජනාදීනං විසයෙ පඤ්හං පුච්ඡි, පුථුජ්ජනා අත්තනො විසයෙ පඤ්හෙ විස්සජ්ජෙත්වා සොතාපන්නවිසයෙ පඤ්හං විස්සජ්ජෙතුං නාසක්ඛිංසු. තථා සකදාගාමිආදීනං විසයෙ සොතාපන්නාදයො, මහාමොග්ගල්ලානවිසයෙ සෙසමහාසාවකා, සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස විසයෙ මහාමොග්ගල්ලානො, බුද්ධවිසයෙ ¶ ච සාරිපුත්තොපි විස්සජ්ජෙතුං නාසක්ඛියෙව. සො පාචීනදිසං ආදිං කත්වා සබ්බදිසා ඔලොකෙසි, සබ්බත්ථ එකඞ්ගණමෙව අහොසි. අට්ඨසු දිසාසු දෙවමනුස්සා උද්ධං යාව බ්රහ්මලොකා හෙට්ඨා භූමට්ඨා ච යක්ඛනාගසුපණ්ණා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉධ තස්ස පඤ්හස්ස විස්සජ්ජෙතා නත්ථි, එත්ථෙව උපධාරෙථා’’ති ආහංසු. සත්ථා සාරිපුත්තො කිලමති. කිඤ්චාපි හෙස –

‘‘යෙ ¶ ච සඞ්ඛාතධම්මාසෙ, යෙ ච සෙඛා පුථූ ඉධ;

තෙසං මෙ නිපකො ඉරියං, පුට්ඨො පබ්රූහි මාරිසා’’ති. (සු. නි. 1044; චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 7) –

ඉමං බුද්ධවිසයෙ පුට්ඨපඤ්හං සුත්වා ‘සත්ථා මං සෙඛාසෙඛානං ආගමනපටිපදං පුච්ඡතී’ති පඤ්හෙ නික්කඞ්ඛො, ඛන්ධාදීසු පන කතරෙන නු ඛො මුඛෙන ඉමං පටිපදං කථෙන්තො ‘අහං සත්ථු අජ්ඣාසයං ගණ්හිතුං න සක්ඛිස්සාමී’ති මම අජ්ඣාසයෙ කඞ්ඛති, සො මයා නයෙ අදින්නෙ කථෙතුං න සක්ඛිස්සති, නයමස්ස දස්සාමීති නයං දස්සෙන්තො ‘‘භූතමිදං, සාරිපුත්ත, සමනුපස්සසී’’ති ආහ. එවං කිරස්ස අහොසි ‘‘සාරිපුත්තො මම අජ්ඣාසයං ගහෙත්වා කථෙන්තො ඛන්ධවසෙන ¶ කථෙස්සතී’’ති. ථෙරස්ස සහ නයදානෙන සො පඤ්හො නයසතෙන නයසහස්සෙන නයසතසහස්සෙන ¶ උපට්ඨාසි. සො සත්ථාරා දින්නනයෙ ඨත්වා තං පඤ්හං කථෙසි. ඨපෙත්වා කිර සම්මාසම්බුද්ධං අඤ්ඤො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස පඤ්ඤං පාපුණිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. තෙනෙව කිර ථෙරො සත්ථු පුරතො ඨත්වා සීහනාදං නදි – ‘‘අහං, භන්තෙ, සකලකප්පම්පි දෙවෙ වුට්ඨෙ ‘එත්තකානි බින්දූනි මහාසමුද්දෙ පතිතානි, එත්තකානි භූමියං, එත්තකානි පබ්බතෙ’ති ගණෙත්වා ලෙඛං ආරොපෙතුං සමත්ථො’’ති. සත්ථාපි නං ‘‘ජානාමි, සාරිපුත්ත, ගණෙතුං සමත්ථභාව’’න්ති ආහ. තස්ස ආයස්මතො පඤ්ඤාය උපමා නාම නත්ථි. තෙනෙවාහ –

‘‘ගඞ්ගාය වාලුකා ඛීයෙ, උදකං ඛීයෙ මහණ්ණවෙ;

මහියා මත්තිකා ඛීයෙ, න ඛීයෙ මම බුද්ධියා’’ති.

ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ හි, භන්තෙ, බුද්ධිසම්පන්නලොකනාථ, මයා එකස්මිං පඤ්හෙ විස්සජ්ජිතෙ එකං වා වාලුකං එකං වා උදකබින්දුං එකං වා පංසුඛණ්ඩං අඛිපිත්වා පඤ්හානං සතෙන වා සහස්සෙනවා සතසහස්සෙන වා විස්සජ්ජිතෙ ගඞ්ගාය වාලුකාදීසු එකෙකං එකමන්තෙ ඛිපෙය්ය, ඛිප්පතරං ගඞ්ගාදීසු වාලුකාදයො පරික්ඛයං ගච්ඡෙය්යුං, න ත්වෙව මම පඤ්හානං විස්සජ්ජනන්ති. එවං මහාපඤ්ඤොපි හි භික්ඛු බුද්ධවිසයෙ පඤ්හස්ස ¶ අන්තං වා කොටිං වා අදිස්වා සත්ථාරා දින්නනයෙ ඨත්වාව පඤ්හං විස්සජ්ජෙසි. තං සුත්වා භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘යං පඤ්හං පුට්ඨො සබ්බොපි ජනො කථෙතුං න සක්ඛි, තං ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තො එකකොව කථෙසී’’ති. සත්ථා තං කථං සුත්වා ‘‘න ඉදානෙව සාරිපුත්තො යං පඤ්හං මහාජනො විස්සජ්ජෙතුං නාසක්ඛි ¶ , තං විස්සජ්ජෙසි, පුබ්බෙපි අනෙන විස්සජ්ජිතොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරිතුං –

‘‘පරොසහස්සම්පි සමාගතානං,

කන්දෙය්යුං තෙ වස්සසතං අපඤ්ඤා;

එකොව සෙය්යො පුරිසො සපඤ්ඤො,

යො භාසිතස්ස විජානාති අත්ථ’’න්ති. (ජා. 1.1.99) –

ඉමං ජාතකං විත්ථාරෙන කථෙසීති.

දෙවොරොහණවත්ථු දුතියං.

3. එරකපත්තනාගරාජවත්ථු

කිච්ඡො ¶ මනුස්සපටිලාභොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා බාරාණසියං උපනිස්සාය සත්තසිරීසකරුක්ඛමූලෙ විහරන්තො එරකපත්තං නාම නාගරාජං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර පුබ්බෙ කස්සපබුද්ධසාසනෙ දහරභික්ඛු හුත්වා ගඞ්ගාය නාවං අභිරුය්හ ගච්ඡන්තො ¶ එකස්මිං එරකගුම්බෙ එරකපත්තං ගහෙත්වා නාවාය වෙගසා ගච්ඡමානායපි න මුඤ්චි, එරකපත්තං ඡිජ්ජිත්වා ගතං. සො ‘‘අප්පමත්තකං එත’’න්ති ආපත්තිං අදෙසෙත්වා වීසති වස්සසහස්සානි අරඤ්ඤෙ සමණධම්මං කත්වාපි මරණකාලෙ එරකපත්තෙන ගීවාය ගහිතො විය ආපත්තිං දෙසෙතුකාමොපි අඤ්ඤං භික්ඛුං අපස්සමානො ‘‘අපරිසුද්ධං මෙ සීල’’න්ති උප්පන්නවිප්පටිසාරො තතො චවිත්වා එකරුක්ඛදොණිකනාවප්පමාණො නාගරාජා හුත්වා නිබ්බත්ති, එරකපත්තොත්වෙවස්ස නාමං අහොසි. සො නිබ්බත්තක්ඛණෙයෙව අත්තභාවං ඔලොකෙත්වා ‘‘එත්තකං නාම කාලං සමණධම්මං කත්වා අහෙතුකයොනියං මණ්ඩූකභක්ඛට්ඨානෙ නිබ්බත්තොම්හී’’ති විප්පටිසාරී අහොසි. සො අපරභාගෙ එකං ධීතරං ලභිත්වා මජ්ඣෙ ගඞ්ගාය උදකපිට්ඨෙ මහන්තං ඵලං උක්ඛිපිත්වා ධීතරං තස්මිං ඨපෙත්වා නච්චාපෙත්වා ගායාපෙසි. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘අද්ධා අහං ඉධ ඉමිනා උපායෙන බුද්ධෙ උප්පන්නෙ තස්ස උප්පන්නභාවං සුණිස්සාමී’’ති. යො මෙ ගීතස්ස පටිගීතං ආහරති ¶ , තස්ස මහන්තෙන නාගභවනෙන සද්ධිං ධීතරං දස්සාමීති අන්වඩ්ඪමාසං උපොසථදිවසෙ තං ධීතරං ඵණෙ ඨපෙසි. සා තත්ථ ඨිතා නච්චන්තී –

‘‘කිංසු අධිප්පතී රාජා, කිංසු රාජා රජ්ජිස්සරො;

කථංසු විරජො හොති, කථං බාලොති වුච්චතී’’ති. –

ඉමං ¶ ගීතං ගායති.

සකලජම්බුදීපවාසිනො ‘‘නාගමාණවිකං ගණ්හිස්සාමා’’ති ගන්ත්වා අත්තනො අත්තනො පඤ්ඤාබලෙන පටිගීතං කත්වා ගායන්ති. සා තං පටික්ඛිපති. තස්සා අන්වඩ්ඪමාසං ඵණෙ ඨත්වා එවං ගායන්තියාව එකං බුද්ධන්තරං වීතිවත්තං. අථ අම්හාකං සත්ථා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා එකදිවසං පච්චූසකාලෙ ලොකං වොලොකෙන්තො එරකපත්තං ආදිං කත්වා උත්තරමාණවං නාම අත්තනො ඤාණජාලස්ස අන්තො පවිට්ඨං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘අජ්ජ එරකපත්තස්ස ධීතරං ඵණෙ ඨපෙත්වා නච්චාපනදිවසො, අයං උත්තරමාණවො මයා දින්නං පටිගීතං ගණ්හන්තොව ¶ සොතාපන්නො හුත්වා තං ආදාය නාගරාජස්ස සන්තිකං ගමිස්සති. සො තං සුත්වා ‘බුද්ධො උප්පන්නො’ති ඤත්වා මම සන්තිකං ආගමිස්සති, අහං තස්මිං ආගතෙ මහාසමාගමෙ ගාථං කථෙස්සාමි, ගාථාපරියොසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො භවිස්සතී’’ති අද්දස. සො තත්ථ ගන්ත්වා බාරාණසිතො අවිදූරෙ සත්ත සිරීසකරුක්ඛා අත්ථි, තෙසු එකස්ස මූලෙ නිසීදි. ජම්බුදීපවාසිනො ගීතපටිගීතං ආදාය සන්නිපතිංසු. සත්ථා අවිදූරෙ ඨානෙ ගච්ඡන්තං උත්තරමාණවං දිස්වා ‘‘එහි, උත්තරා’’ති ආහ. ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති? ‘‘ඉතො තාව එහී’’ති. අථ නං ආගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසින්නං ආහ ‘‘කහං ගච්ඡසී’’ති? ‘‘එරකපත්තස්ස ධීතු ගායනට්ඨාන’’න්ති. ‘‘ජානාසි පන ගීතපටිගීත’’න්ති? ‘‘ජානාමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘වදෙහි තාව න’’න්ති? අථ නං අත්තනො ජානනනියාමෙනෙව වදන්තං ‘‘න උත්තරං එතං පටිගීතං, අහං තෙ පටිගීතං දස්සාමි, ආදාය ¶ නං ගමිස්සසී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති. අථ නං සත්ථා, උත්තර, ත්වං නාගමාණවිකාය ගීතකාලෙ –

‘‘ඡද්වාරාධිප්පතී රාජා, රජ්ජමානො රජ්ජිස්සරො;

අරජ්ජං විරජො හොති, රජ්ජං බාලොති වුච්චතී’’ති. –

ඉමං පටිගීතං ගායෙය්යාසීති ආහ.

මාණවිකාය ¶ ගීතස්ස අත්ථො – කිංසු අධිප්පතී රාජාති කිං අධිප්පති රාජා නාම හොති? කිංසු රාජා රජ්ජිස්සරොති කථං පන රාජා රජ්ජිස්සරො නාම හොති? කථංසු විරජො හොතීති කථං නු ඛො සො රාජා විරජො නාම හොතීති?

පටිගීතස්ස පන අත්ථො – ඡද්වාරාධිප්පතී රාජාති යො ඡන්නං ද්වාරානං අධිප්පති, එකද්වාරෙපි රූපාදීහි අනභිභූතො, අයං රාජා නාම. රජ්ජමානො රජ්ජිස්සරොති යො පන තෙසු ආරම්මණෙසු රජ්ජති, සො රජ්ජමානො රජ්ජිස්සරො නාම. අරජ්ජන්ති අරජ්ජමානො පන විරජො නාම හොති. රජ්ජන්ති රජ්ජමානො බාලොති වුච්චතීති.

එවමස්ස සත්ථා පටිගීතං දත්වා, උත්තර, තයා ඉමස්මිං ගීතෙ ගායිතෙ ඉමස්ස ගීතස්ස ඉමං පටිගීතං ගායිස්සති –

‘‘කෙනස්සු ¶ වුය්හති බාලො, කථං නුදති පණ්ඩිතො;

යොගක්ඛෙමී කථං හොති, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.

අථස්ස ත්වං ඉදං පටිගීතං ගායෙය්යාසි –

‘‘ඔඝෙන වුය්හති බාලො, යොගා නුදති පණ්ඩිතො;

සබ්බයොගවිසංයුත්තො, යොගක්ඛෙමීති වුච්චතී’’ති.

තස්සත්ථො – ‘‘කාමොඝාදිනා චතුබ්බිධෙන ඔඝෙන බාලො වුය්හති, තං ඔඝං පණ්ඩිතො සම්මප්පධානසඞ්ඛාතෙන යොගෙන ¶ නුදති. සො සබ්බෙහි කාමයොගාදීහි විසංයුත්තො යොගක්ඛෙමී නාම වුච්චතී’’ති.

උත්තරො ඉමං පටිගීතං ගණ්හන්තොව සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. සො සොතාපන්නො හුත්වා තං ගාථං ආදාය ගන්ත්වා, ‘‘අම්භො, මයා ගීතපටිගීතං ආහටං, ඔකාසං මෙ දෙථා’’ති වත්වා නිරන්තරං ඨිතස්ස මහාජනස්ස ජණ්ණුනා අක්කමන්තො අගමාසි. නාගමාණවිකා පිතු ඵණෙ ඨත්වා නච්චමානා ‘‘කිංසු අධිප්පතී රාජා’’ති ගීතං ගායති? උත්තරො ‘‘ඡද්වාරාධිප්පතී රාජා’’ති පටිගීතං ගායි. පුන නාගමාණවිකා ‘‘කෙනස්සු වුය්හතී’’ති තස්ස ගීතං ගායති? අථස්සා පටිගීතං ගායන්තො උත්තරො ‘‘ඔඝෙන වුය්හතී’’ති ඉමං ගාථමාහ. නාගරාජා තං සුත්වාව බුද්ධස්ස උප්පන්නභාවං ඤත්වා ‘‘මයා එකං බුද්ධන්තරං එවරූපං පදං නාම න සුතපුබ්බං, උප්පන්නො වත, භො, ලොකෙ ¶ බුද්ධො’’ති තුට්ඨමානසො නඞ්ගුට්ඨෙන උදකං පහරි, මහාවීචියො උට්ඨහිංසු, උභො තීරානි භිජ්ජිංසු. ඉතො චිතො ච උසභමත්තෙ ඨානෙ මනුස්සා උදකෙ නිමුජ්ජිංසු. සො එත්තකං මහාජනං ඵණෙ ඨපෙත්වා උක්ඛිපිත්වා ථලෙ පතිට්ඨපෙසි. සො උත්තරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කහං, සාමි, සත්ථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘එකස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසින්නො, මහාරාජා’’ති. සො ‘‘එහි, සාමි, ගච්ඡාමා’’ති උත්තරෙන සද්ධිං අගමාසි. මහාජනොපි තෙන සද්ධිංයෙව ගතො. නාගරාජා ගන්ත්වා ඡබ්බණ්ණරංසීනං අන්තරං පවිසිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා රොදමානො අට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ආහ – ‘‘කිං ඉදං, මහාරාජා’’ති? ‘‘අහං, භන්තෙ, තුම්හාදිසස්ස බුද්ධස්ස සාවකො හුත්වා වීසති වස්සසහස්සානි සමණධම්මං ¶ අකාසිං, සොපි මං සමණධම්මො නිද්ධාරෙතුං නාසක්ඛි. අප්පමත්තකං එරකපත්තඡින්දනමත්තං නිස්සාය අහෙතුකපටිසන්ධිං ගහෙත්වා උරෙන පරිසක්කනට්ඨානෙ නිබ්බත්තොස්මි, එකං බුද්ධන්තරං නෙව මනුස්සත්තං ලභාමි, න සද්ධම්මස්සවනං, න තුම්හාදිසස්ස බුද්ධස්ස දස්සන’’න්ති සත්ථා තස්ස කථං සුත්වා, ‘‘මහාරාජ, මනුස්සත්තං නාම දුල්ලභමෙව, තථා සද්ධම්මස්සවනං ¶ , තථා බුද්ධුප්පාදො, ඉදං කිච්ඡෙන කසිරෙන ලබ්භතී’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

182.

‘‘කිච්ඡො මනුස්සපටිලාභො, කිච්ඡං මච්චාන ජීවිතං;

කිච්ඡං සද්ධම්මස්සවනං, කිච්ඡො බුද්ධානමුප්පාදො’’ති.

තස්සත්ථො – මහන්තෙන හි වායාමෙන මහන්තෙන කුසලෙන ලද්ධත්තා මනුස්සත්තපටිලාභො නාම කිච්ඡො දුල්ලභො. නිරන්තරං කසිකම්මාදීනි කත්වා ජීවිතවුත්තිං ඝටනතොපි පරිත්තට්ඨායිතායපි මච්චානං ජීවිතං කිච්ඡං. අනෙකෙසුපි කප්පෙසු ධම්මදෙසකස්ස පුග්ගලස්ස දුල්ලභතාය සද්ධම්මස්සවනම්පි කිච්ඡං. මහන්තෙන වායාමෙන අභිනීහාරස්ස සමිජ්ඣනතො සමිද්ධාභිනීහාරස්ස ච අනෙකෙහිපි කප්පකොටිසහස්සෙහි දුල්ලභුප්පාදතො බුද්ධානං උප්පාදොපි කිච්ඡොයෙව, අතිවිය දුල්ලභොති.

දෙසනාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. නාගරාජාපි තංදිවසං සොතාපත්තිඵලං ලභෙය්ය, තිරච්ඡානගතත්තා පන නාලත්ථ. සො යෙසු පටිසන්ධිගහණතචජහනවිස්සට්ඨනිද්දොක්කමනසජාතියාමෙථුනසෙවනචුතිසඞ්ඛාතෙසු ¶ පඤ්චසු ඨානෙසු නාගසරීරමෙව ¶ ගහෙත්වා කිලමන්ති, තෙසු අකිලමනභාවං පත්වා මාණවරූපෙනෙව විචරිතුං ලභතීති.

එරකපත්තනාගරාජවත්ථු තතියං.

4. ආනන්දත්ථෙරපඤ්හවත්ථු

සබ්බපාපස්ස අකරණන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආනන්දත්ථෙරස්ස පඤ්හං ආරබ්භ කථෙසි.

ථෙරො කිර දිවාට්ඨානෙ නිසින්නො චින්තෙසි – ‘‘සත්ථාරා සත්තන්නං බුද්ධානං මාතාපිතරො ආයුපරිච්ඡෙදො බොධි සාවකසන්නිපාතො අග්ගසාවකසන්නිපාතො අග්ගසාවකඋපට්ඨාකොති ඉදං සබ්බං කථිතං, උපොසථො පන අකථිතො, කිං නු ඛො තෙසම්පි අයමෙව උපොසථො, අඤ්ඤො’’ති? සො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා තමත්ථං පුච්ඡි. යස්මා පන තෙසං බුද්ධානං කාලභෙදොව අහොසි, න කථාභෙදො. විපස්සී සම්මාසම්බුද්ධො හි සත්තමෙ සත්තමෙ සංවච්ඡරෙ උපොසථං අකාසි. එකදිවසං දින්නොවාදොයෙව ¶ හිස්ස සත්තන්නං සංවච්ඡරානං අලං හොති. සිඛී චෙව වෙස්සභූ ච ඡට්ඨෙ ඡට්ඨෙ සංවච්ඡරෙ උපොසථං කරිංසු, කකුසන්ධො කොණාගමනො ච සංවච්ඡරෙ සංවච්ඡරෙ. කස්සපදසබලො ඡට්ඨෙ ඡට්ඨෙ මාසෙ උපොසථං අකාසි. එකදිවසං දින්නොවාදො එව හිස්ස ඡන්නං මාසානං අලං අහොසි. තස්මා සත්ථා තෙසං ඉමං කාලභෙදං ¶ ආරොචෙත්වා ‘‘ඔවාදගාථා පන නෙසං ඉමායෙවා’’ති වත්වා සබ්බෙසං එකමෙව උපොසථං ආවි කරොන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

183.

‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණං, කුසලස්ස උපසම්පදා;

සචිත්තපරියොදපනං, එතං බුද්ධාන සාසනං.

184.

‘‘ඛන්තී පරමං තපො තිතික්ඛා,

නිබ්බානං පරමං වදන්ති බුද්ධා;

න හි පබ්බජිතො පරූපඝාතී,

න සමණො හොති පරං විහෙඨයන්තො.

185.

‘‘අනූපවාදො ¶ අනූපඝාතො, පාතිමොක්ඛෙ ච සංවරො;

මත්තඤ්ඤුතා ච භත්තස්මිං, පන්තඤ්ච සයනාසනං;

අධිචිත්තෙ ච ආයොගො, එතං බුද්ධාන සාසන’’න්ති.

තත්ථ සබ්බපාපස්සාති සබ්බස්ස අකුසලකම්මස්ස. උපසම්පදාති අභිනික්ඛමනතො පට්ඨාය යාව අරහත්තමග්ගා කුසලස්ස උප්පාදනඤ්චෙව උප්පාදිතස්ස ච භාවනා. සචිත්තපරියොදපනන්ති පඤ්චහි නීවරණෙහි අත්තනො චිත්තස්ස වොදාපනං. එතං බුද්ධාන සාසනන්ති සබ්බබුද්ධානං අයමනුසිට්ඨි.

ඛන්තීති යා එසා තිතික්ඛාසඞ්ඛාතා ඛන්තී නාම, ඉදං ඉමස්මිං සාසනෙ පරමං උත්තමං තපො. නිබ්බානං පරමං වදන්ති බුද්ධාති බුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච අනුබුද්ධා චාති ඉමෙ තයො බුද්ධා නිබ්බානං උත්තමන්තී වදන්ති. න හි පබ්බජිතොති පාණිආදීහි පරං අපහනන්තො විහෙඨෙන්තො පරූපඝාතී පබ්බජිතො නාම න හොති. න සමණොති වුත්තනයෙනෙව පරං විහෙඨයන්තො සමණොපි න හොතියෙව ¶ .

අනූපවාදොති අනූපවාදනඤ්චෙව අනූපවාදාපනඤ්ච. අනූපඝාතොති අනූපඝාතනඤ්චෙව අනූපඝාතාපනඤ්ච ¶ . පාතිමොක්ඛෙති ජෙට්ඨකසීලෙ. සංවරොති පිදහනං. මත්තඤ්ඤුතාති මත්තඤ්ඤුභාවො පමාණජානනං. පන්තන්ති විවිත්තං. අධිචිත්තෙති අට්ඨසමාපත්තිසඞ්ඛාතෙ අධිචිත්තෙ. ආයොගොති පයොගකරණං. එතන්ති එතං සබ්බෙසං බුද්ධානං සාසනං. එත්ථ හි අනූපවාදෙන වාචසිකං සීලං කථිතං, අනූපඝාතෙන කායිකසීලං, ‘‘පාතිමොක්ඛෙ ච සංවරො’’ති සීලං කථිතං, අනූපඝාතෙන කායිකසීලං, ‘‘පාතිමොක්ඛෙ ච සංවරො’’ති ඉමිනා පාතිමොක්ඛසීලඤ්චෙව ඉන්ද්රියසංවරඤ්ච, මත්තඤ්ඤුතාය ආජීවපාරිසුද්ධි චෙව පච්චයසන්නිසිතසීලඤ්ච, පන්තසෙනාසනෙන සප්පායසෙනාසනං, අධිචිත්තෙන අට්ඨ සමාපත්තියො. එවං ඉමාය ගාථාය තිස්සොපි සික්ඛා කථිතා එව හොන්තීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

ආනන්දත්ථෙරපඤ්හවත්ථු චතුත්ථං.

5. අනභිරතභික්ඛුවත්ථු

න ¶ කහාපණවස්සෙනාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං අනභිරතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර සාසනෙ පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො ‘‘අසුකට්ඨානං නාම ගන්ත්වා උද්දෙසං උග්ගණ්හාහී’’ති උපජ්ඣායෙන පෙසිතො තත්ථ අගමාසි. අථස්ස පිතුනො රොගො උප්පජ්ජි. සො පුත්තං දට්ඨුකාමො හුත්වා තං පක්කොසිතුං සමත්ථං කඤ්චි ¶ අලභිත්වා පුත්තසොකෙන විප්පලපන්තොයෙව ආසන්නමරණො හුත්වා ‘‘ඉදං මෙ පුත්තස්ස පත්තචීවරමූලං කරෙය්යාසී’’ති කහාපණසතං කනිට්ඨස්ස හත්ථෙ දත්වා කාලමකාසි. සො දහරස්ස ආගතකාලෙ පාදමූලෙ නිපතිත්වා පවට්ටෙන්තො රොදිත්වා, ‘‘භන්තෙ, පිතා තෙ විප්පලපන්තොව කාලකතො, මය්හං පන තෙන කහාපණසතං හත්ථෙ ඨපිතං, තෙන කිං කරොමී’’ති ආහ. දහරො ‘‘න මෙ කහාපණෙහි අත්ථො’’ති පටික්ඛිපිත්වා අපරභාගෙ චින්තෙසි – ‘‘කිං මෙ පරකුලෙසු පිණ්ඩාය චරිත්වා ජීවිතෙන, සක්කා තං කහාපණසතං නිස්සාය ජීවිතුං, විබ්භමිස්සාමී’’ති. සො අනභිරතියා පීළිතො විස්සට්ඨසජ්ඣායනකම්මට්ඨානො පණ්ඩුරොගී විය අහොසි. අථ නං දහරසාමණෙරා ‘‘කිං ඉද’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘උක්කණ්ඨිතොම්හී’’ති වුත්තෙ ආචරියුපජ්ඣායානං ආචික්ඛිංසු. අථ නං තෙ සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා සත්ථු දස්සෙසුං. සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං උක්කණ්ඨිතො’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කස්මා එවමකාසි, අත්ථි පන තෙ ¶ කොචි ජීවිතපච්චයො’’ති ආහ. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං තෙ අත්ථී’’ති? ‘‘කහාපණසතං, භන්තෙ’’ති. තෙන හි කත්ථචි තාව සක්ඛරා ආහර, ගණෙත්වා ජානිස්සාම ‘‘සක්කා වා තාවත්තකෙන ජීවිතුං, නො වා’’ති. සො සක්ඛරා ආහරි. අථ නං සත්ථා ආහ – ‘‘පරිභොගත්ථාය තාව පණ්ණාසං ඨපෙහි, ද්වින්නං ගොණානං අත්ථාය චතුවීසති, එත්තකං නාම බීජත්ථාය, යුගනඞ්ගලත්ථාය, කුද්දාලවාසිඵරසුඅත්ථායා’’ති එවං ගණියමානෙ තං කහාපණසතං නප්පහොති. අථ නං සත්ථා ‘‘භික්ඛු තව කහාපණා අප්පකා, කථං එතෙ නිස්සාය තණ්හං පූරෙස්සසි, අතීතෙ කිර චක්කවත්තිරජ්ජං කාරෙත්වා අප්ඵොටිතමත්තෙන ¶ ද්වාදසයොජනට්ඨානෙ කටිප්පමාණෙන රතනවස්සං වස්සාපෙතුං සමත්ථො යාව ඡත්තිංස සක්කා චවන්ති, එත්තකං කාලං දෙවරජ්ජං කාරෙත්වාපි මරණකාලෙ ¶ තණ්හං අපූරෙත්වාව කාලමකාසී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරිත්වා මන්ධාතුජාතකං (ජා. 1.3.22) විත්ථාරෙත්වා –

‘‘යාවතා චන්දිමසූරියා පරිහරන්ති, දිසා භන්ති විරොචනා;

සබ්බෙව දාසා මන්ධාතු, යෙ පාණා පථවිස්සිතා’’ති. –

ඉමිස්සා ගාථාය අනන්තරා ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

186.

‘‘න කහාපණවස්සෙන, තිත්ති කාමෙසු විජ්ජති;

අප්පස්සාදා දුඛා කාමා, ඉති විඤ්ඤාය පණ්ඩිතො.

187.

‘‘අපි දිබ්බෙසු කාමෙසු, රතිං සො නාධිගච්ඡති;

තණ්හක්ඛයරතො හොති, සම්මාසම්බුද්ධසාවකො’’ති.

තත්ථ කහාපණවස්සෙනාති යං සො අප්ඵොටෙත්වා සත්තරතනවස්සං වස්සාපෙසි, තං ඉධ කහාපණවස්සන්ති වුත්තං. තෙනපි හි වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු තිත්ති නාම නත්ථි. එවං දුප්පූරා එසා තණ්හා. අප්පස්සාදාති සුපිනසදිසතාය පරිත්තසුඛා. දුඛාති දුක්ඛක්ඛන්ධාදීසු ආගතදුක්ඛවසෙන පන බහුදුක්ඛාව. ඉති විඤ්ඤායාති එවමෙතෙ කාමෙ ජානිත්වා. අපි දිබ්බෙසූති සචෙ හි දෙවානං උපකප්පනකකාමෙහි නිමන්තෙය්යාපි ආයස්මා සමිද්ධි ¶ විය එවම්පි තෙසු කාමෙසු රතිං න වින්දතියෙව. තණ්හක්ඛයරතොති අරහත්තෙ චෙව නිබ්බානෙ ච අභිරතො හොති, තං පත්ථයමානො විහරති. සම්මාසම්බුද්ධසාවකොති සම්මාසම්බුද්ධෙන දෙසිතස්ස ධම්මස්ස සවනෙන ජාතො යොගාවචරභික්ඛූති.

දෙසනාවසානෙ ¶ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, සම්පත්තපරිසායපි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

අනභිරතභික්ඛුවත්ථු පඤ්චමං.

6. අග්ගිදත්තබ්රාහ්මණවත්ථු

බහුං වෙ සරණං යන්තීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො වාලිකරාසිම්හි නිසින්නං අග්ගිදත්තං නාම කොසලරඤ්ඤො පුරොහිතං ආරබ්භ කථෙසි.

සො ¶ කිර මහාකොසලස්ස පුරොහිතො අහොසි. අථ නං පිතරි කාලකතෙ රාජා පසෙනදි කොසලො ‘‘පිතු මෙ පුරොහිතො’’ති ගාරවෙන තස්මිංයෙව ඨානෙ ඨපෙත්වා තස්ස අත්තනො උපට්ඨානං ආගතකාලෙ පච්චුග්ගමනං කරොති, ‘‘ආචරිය, ඉධ නිසීදථා’’ති සමානාසනං දාපෙසි. සො චින්තෙසි – ‘‘අයං රාජා මයි අතිවිය ගාරවං කරොති, න ඛො පන රාජූනං නිච්චකාලමෙව සක්කා චිත්තං ගහෙතුං. සමානවයෙනෙව හි සද්ධිං රජ්ජසුඛං නාම සුඛං හොති, අහඤ්චම්හි මහල්ලකො, පබ්බජිතුං මෙ යුත්ත’’න්ති. සො රාජානං පබ්බජ්ජං අනුජානාපෙත්වා නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා සත්තාහෙන සබ්බං අත්තනො ¶ ධනං දානමුඛෙ විස්සජ්ජෙත්වා බාහිරකපබ්බජ්ජං පබ්බජි. තං නිස්සාය දස පුරිසසහස්සානි අනුපබ්බජිංසු. සො තෙහි සද්ධිං අඞ්ගමගධානඤ්ච කුරුරට්ඨස්ස ච අන්තරෙ වාසං කප්පෙත්වා ඉමං ඔවාදං දෙති, ‘‘තාතා, යස්ස කාමවිතක්කාදයො උප්පජ්ජන්ති, සො නදිතො එකෙකං වාලුකපුටං උද්ධරිත්වා ඉමස්මිං ඔකිරතූ’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා කාමවිතක්කාදීනං උප්පන්නකාලෙ තථා කරිංසු. අපරෙන සමයෙන මහාවාලුකරාසි අහොසි, තං අහිඡත්තො නාම නාගරාජා පටිග්ගහෙසි. අඞ්ගමගධවාසිනො චෙව කුරුරට්ඨවාසිනො ච මාසෙ මාසෙ තෙසං මහන්තං සක්කාරං අභිහරිත්වා දානං දෙන්ති. අථ නෙසං අග්ගිදත්තො ඉමං ඔවාදං අදාසි – ‘‘පබ්බතං සරණං යාථ, වනං සරණං යාථ, ආරාමං සරණං යාථ, රුක්ඛං සරණං යාථ, එවං සබ්බදුක්ඛතො මුච්චිස්සථා’’ති. අත්තනො අන්තෙවාසිකෙපි ඉමිනා ඔවාදෙන ඔවදි.

බොධිසත්තොපි කතාභිනික්ඛමනො සම්මාසම්බොධිං පත්වා තස්මිං සමයෙ සාවත්ථිං නිස්සාය ජෙතවනෙ විහරන්තො පච්චූසකාලෙ ලොකං වොලොකෙන්තො අග්ගිදත්තබ්රාහ්මණං සද්ධිං අන්තෙවාසිකෙහි අත්තනො ඤාණජාලස්ස අන්තො පවිට්ඨං දිස්වා ‘‘සබ්බෙපි ඉමෙ අරහත්තස්ස උපනිස්සයසම්පන්නා’’ති ඤත්වා සායන්හසමයෙ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරං ආහ – ‘‘මොග්ගල්ලාන, කිං පස්සසි අග්ගිදත්තබ්රාහ්මණං මහාජනං ¶ අතිත්ථෙ පක්ඛන්දාපෙන්තං, ගච්ඡ තෙසං ඔවාදං දෙහී’’ති. භන්තෙ, බහූ එතෙ, එකකස්ස මය්හං අවිසය්හා. සචෙ ¶ තුම්හෙපි ආගමිස්සථ, විසය්හා භවිස්සන්තීති. මොග්ගල්ලාන, අහම්පි ආගමිස්සාමි, ත්වං පුරතො යාහීති. ථෙරො පුරතො ගච්ඡන්තොව චින්තෙසි – ‘‘එතෙ බලවන්තො චෙව බහූ ච. සචෙ සබ්බෙසං සමාගමට්ඨානෙ කිඤ්චි ¶ කථෙස්සාමි, සබ්බෙපි වග්ගවග්ගෙන උට්ඨහෙය්යු’’න්ති අත්තනො ආනුභාවෙන ථූලඵුසිතකං දෙවං වුට්ඨාපෙසි. තෙ ථූලඵුසිතකෙසු පතන්තෙසු උට්ඨායුට්ඨාය අත්තනො අත්තනො පණ්ණසාලං පවිසිංසු. ථෙරො අග්ගිදත්තස්ස බ්රාහ්මණස්ස පණ්ණසාලද්වාරෙ ඨත්වා ‘‘අග්ගිදත්තා’’ති ආහ. සො ථෙරස්ස සද්දං සුත්වා ‘‘මං ඉමස්මිං ලොකෙ නාමෙන ආලපිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, කො නු ඛො මං නාමෙන ආලපතී’’ති මානථද්ධතාය ‘‘කො එසො’’ති ආහ. ‘‘අහං, බ්රාහ්මණා’’ති. ‘‘කිං වදෙසී’’ති? ‘‘අජ්ජ මෙ එකරත්තිං ඉධ වසනට්ඨානං ත්වං ආචික්ඛාහී’’ති. ‘‘ඉධ වසනට්ඨානං නත්ථි, එකස්ස එකාව පණ්ණසාලා’’ති. ‘‘අග්ගිදත්ත, මනුස්සා නාම මනුස්සානං, ගාවො ගුන්නං, පබ්බජිතා පබ්බජිතානං සන්තිකං ගච්ඡන්ති, මා එවං කරි, දෙහි මෙ වසනට්ඨාන’’න්ති. ‘‘කිං පන ත්වං පබ්බජිතො’’ති? ‘‘ආම, පබ්බජිතොම්හී’’ති. ‘‘සචෙ පබ්බජිතො, කහං තෙ ඛාරිභණ්ඩං, කො පබ්බජිතපරික්ඛාරො’’ති. ‘‘අත්ථි මෙ පරික්ඛාරො, විසුං පන නං ගහෙත්වා විචරිතුං දුක්ඛන්ති අබ්භන්තරෙනෙව නං ගහෙත්වා විචරාමි, බ්රාහ්මණා’’ති. සො ‘‘තං ගහෙත්වා විචරිස්සසී’’ති ථෙරස්ස කුජ්ඣි. අථ නං සො ආහ – ‘‘අම්හෙ, අග්ගිදත්ත, මා කුජ්ඣි, වසනට්ඨානං මෙ ආචික්ඛාහී’’ති. නත්ථි එත්ථ වසනට්ඨානන්ති. එතස්මිං පන වාලුකරාසිම්හි කො වසතීති. එකො, නාගරාජාති. එතං මෙ දෙහීති. න සක්කා දාතුං, භාරියං ¶ එතස්ස කම්මන්ති. හොතු, දෙහි මෙති. තෙන හි ත්වං එව ජානාහීති.

ථෙරො වාලුකරාසිඅභිමුඛො පායාසි. නාගරාජා තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘අයං සමණො ඉතො ආගච්ඡති, න ජානාති මඤ්ඤෙ මම අත්ථිභාවං, ධූමායිත්වා නං මාරෙස්සාමී’’ති ධූමායි. ථෙරො ‘‘අයං නාගරාජා ‘අහමෙව ධූමායිතුං සක්කොමි, අඤ්ඤෙ න සක්කොන්තී’ති මඤ්ඤෙ සල්ලක්ඛෙතී’’ති සයම්පි ධූමායි. ද්වින්නම්පි සරීරතො උග්ගතා ධූමා යාව බ්රහ්මලොකා උට්ඨහිංසු. උභොපි ධූමා ථෙරං අබාධෙත්වා නාගරාජානමෙව බාධෙන්ති. නාගරාජා ධූමවෙගං සහිතුං අසක්කොන්තො පජ්ජලි. ථෙරොපි තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා තෙන සද්ධිංයෙව පජ්ජලි. අග්ගිජාලා යාව බ්රහ්මලොකා උට්ඨහිංසු. උභොපි ථෙරං අබාධෙත්වා නාගරාජානමෙව බාධයිංසු. අථස්ස සකලසරීරං උක්කාහි පදිත්තං විය අහොසි. ඉසිගණො ඔලොකෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘නාගරාජා, සමණං ඣාපෙති, භද්දකො වත සමණො අම්හාකං වචනං අසුත්වා නට්ඨො’’ති. ථෙරො නාගරාජානං ¶ දමෙත්වා නිබ්බිසෙවනං කත්වා වාලුකරාසිම්හි නිසීදි. නාගරාජා වාලුකරාසිං භොගෙහි පරික්ඛිපිත්වා කූටාගාරකුච්ඡිපමාණං ඵණං මාපෙත්වා ථෙරස්ස උපරි ධාරෙසි.

ඉසිගණා ¶ පාතොව ‘‘සමණස්ස මතභාවං වා අමතභාවං වා ජානිස්සාමා’’ති ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං වාලුකරාසිමත්ථකෙ නිසින්නං දිස්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අභිත්ථවන්තා ආහංසු – ‘‘සමණ, කච්චි නාගරාජෙන න බාධිතො’’ති. ‘‘කිං න පස්සථ මම උපරිඵණං ධාරෙත්වා ඨිත’’න්ති? තෙ ‘‘අච්ඡරියං වත භො, සමණස්ස එවරූපො ¶ නාම නාගරාජා දමිතො’’ති ථෙරං පරිවාරෙත්වා අට්ඨංසු. තස්මිං ඛණෙ සත්ථා ආගතො. ථෙරො සත්ථාරං දිස්වා උට්ඨාය වන්දි. අථ නං ඉසයො ආහංසු – ‘‘අයම්පි තයා මහන්තතරො’’ති. එසො භගවා සත්ථා, අහං ඉමස්ස සාවකොති. සත්ථා වාලුකරාසිමත්ථකෙ නිසීදි, ඉසිගණො ‘‘අයං තාව සාවකස්ස ආනුභාවො, ඉමස්ස පන ආනුභාවො කීදිසො භවිස්සතී’’ති අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සත්ථාරං අභිත්ථවි. සත්ථා අග්ගිදත්තං ආමන්තෙත්වා ආහ – ‘‘අග්ගිදත්ත, ත්වං තව සාවකානඤ්ච උපට්ඨාකානඤ්ච ඔවාදං දදමානො කින්ති වත්වා දෙසී’’ති. ‘‘එතං පබ්බතං සරණං ගච්ඡථ, වනං ආරාමං රුක්ඛං සරණං ගච්ඡථ. එතානි හි සරණං ගතො සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති එවං තෙසං ඔවාදං දම්මීති. සත්ථා ‘‘න ඛො, අග්ගිදත්ත, එතානි සරණං ගතො සබ්බදුක්ඛා පමුච්චති, බුද්ධං ධම්මං සඞ්ඝං පන සරණං ගන්ත්වා සකලවට්ටදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

188.

‘‘බහුං වෙ සරණං යන්ති, පබ්බතානි වනානි ච;

ආරාමරුක්ඛචෙත්යානි, මනුස්සා භයතජ්ජිතා.

189.

‘‘නෙතං ඛො සරණං ඛෙමං, නෙතං සරණමුත්තමං;

නෙතං සරණමාගම්ම, සබ්බදුක්ඛා පමුච්චති.

190.

‘‘යො ච බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච, සඞ්ඝඤ්ච සරණං ගතො;

චත්තාරි අරියසච්චානි, සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති.

191.

‘‘දුක්ඛං දුක්ඛසමුප්පාදං, දුක්ඛස්ස ච අතික්කමං;

අරියං චට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං, දුක්ඛූපසමගාමිනං.

192.

‘‘එතං ¶ ¶ ඛො සරණං ඛෙමං, එතං සරණමුත්තමං;

එතං සරණමාගම්ම, සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති.

තත්ථ බහුන්ති බහු. පබ්බතානීති තත්ථ තත්ථ ඉසිගිලිවෙපුල්ලවෙභාරාදිකෙ පබ්බතෙ ච මහාවනගොසිඞ්ගසාලවනාදීනි ¶ වනානි ච වෙළුවනජීවකම්බවනාදයො ආරාමෙ ච උදෙනචෙතියගොතමචෙතියාදීනි රුක්ඛචෙත්යානි ච තෙ තෙ මනුස්සා තෙන තෙන භයෙන තජ්ජිතා භයතො මුච්චිතුකාමා පුත්තලාභාදීනි වා පත්ථයමානා සරණං යන්තීති අත්ථො. නෙතං සරණන්ති එතං සබ්බම්පි සරණං නෙව ඛෙමං න උත්තමං, න ච එතං පටිච්ච ජාතිආදිධම්මෙසු සත්තෙසු එකොපි ජාතිආදිතො සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතීති අත්ථො.

යො චාති ඉදං අඛෙමං අනුත්තමං සරණං දස්සෙත්වා ඛෙමං උත්තමං සරණං දස්සනත්ථං ආරද්ධං. තස්සත්ථො – යො ච ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා ‘‘ඉතිපි සො භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’තිආදිකං බුද්ධධම්මසඞ්ඝානුස්සතිකම්මට්ඨානං නිස්සාය සෙට්ඨවසෙන බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච සඞ්ඝඤ්ච සරණං ගතො, තස්සපි තං සරණගමනං අඤ්ඤතිත්ථියවන්දනාදීහි කුප්පති චලති. තස්ස පන අචලභාවං දස්සෙතුං මග්ගෙන ආගතසරණමෙව පකාසන්තො චත්තාරි අරියසච්චානි සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතීති ආහ. යො හි එතෙසං සච්චානං දස්සනවසෙන එතානි සරණං ¶ ගතො, එතස්ස එතං සරණං ඛෙමඤ්ච උත්තමඤ්ච, සො ච පුග්ගලො එතං සරණං පටිච්ච සකලස්මාපි වට්ටදුක්ඛා පමුච්චති, තස්මා එතං ඛො සරණං ඛෙමන්තිආදි වුත්තං.

දෙසනාවසානෙ සබ්බෙපි තෙ ඉසයො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං යාචිංසු. සත්ථාපි චීවරගබ්භතො හත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘එථ භික්ඛවො, චරථ බ්රහ්මචරිය’’න්ති ආහ. තෙ තඞ්ඛණෙයෙව අට්ඨපරික්ඛාරධරා වස්සසට්ඨිකථෙරා විය අහෙසුං. සො ච සබ්බෙසම්පි අඞ්ගමගධකුරුරට්ඨවාසීනං සක්කාරං ආදාය ආගමනදිවසො අහොසි. තෙ සක්කාරං ආදාය ආගතා සබ්බෙපි තෙ ඉසයො පබ්බජිතෙ දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො අම්හාකං අග්ගිදත්තබ්රාහ්මණො මහා, උදාහු සමණො ගොතමො’’ති චින්තෙත්වා සමණස්ස ගොතමස්ස ආගතත්තා ‘‘අග්ගිදත්තොව මහා’’ති මඤ්ඤිංසු. සත්ථා තෙසං අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා, ‘‘අග්ගිදත්ත, පරිසාය කඞ්ඛං ඡින්දා’’ති ආහ. සො ‘‘අහම්පි එත්තකමෙව ¶ පච්චාසීසාමී’’ති ඉද්ධිබලෙන සත්තක්ඛත්තුං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පුනප්පුනං ඔරුය්හ සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘සත්ථා මෙ, භන්තෙ, භගවා, සාවකොහමස්මී’’ති වත්වා සාවකත්තං පකාසෙසීති.

අග්ගිදත්තබ්රාහ්මණවත්ථු ඡට්ඨං.

7. ආනන්දත්ථෙරපඤ්හවත්ථු

දුල්ලභොති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආනන්දත්ථෙරස්ස පඤ්හං ආරබ්භ කථෙසි.

ථෙරො හි එකදිවසං දිවාට්ඨානෙ නිසින්නො චින්තෙසි – ‘‘හත්ථාජානීයො ¶ ඡද්දන්තකුලෙ වා උපොසථකුලෙ වා උප්පජ්ජති, අස්සාජානීයො සින්ධවකුලෙ වා වලාහකස්සරාජකුලෙ වා, උසභො ගොආජනීයො දක්ඛිණපථෙතිආදීනි වදන්තෙන සත්ථාරා හත්ථිආජානීයාදීනං උප්පත්තිට්ඨානාදීනි කථිතානි, පුරිසාජානීයො පන කහං නු ඛො උප්පජ්ජතී’’ති. සො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා එතමත්ථං පුච්ඡි. සත්ථා, ‘‘ආනන්ද, පුරිසාජානීයො නාම සබ්බත්ථ නුප්පජ්ජති, උජුකතො පන තියොජනසතායාමෙ විත්ථාරතො අඩ්ඪතෙය්යසතෙ ආවට්ටතො නවයොජනසතප්පමාණෙ මජ්ඣිමපදෙසට්ඨානෙ උප්පජ්ජති. උප්පජ්ජන්තො ච පන න යස්මිං වා තස්මිං වා කුලෙ උප්පජ්ජති, ඛත්තියමහාසාලබ්රාහ්මණමහාසාලකුලානං පන අඤ්ඤතරස්මිංයෙව උප්පජ්ජතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

193.

‘‘දුල්ලභො පුරිසාජඤ්ඤො, න සො සබ්බත්ථ ජායති;

යත්ථ සො ජායතී ධීරො, තං කුලං සුඛමෙධතී’’ති.

තත්ථ දුල්ලභොති පුරිසාජඤ්ඤො හි දුල්ලභො, න හත්ථිආජානීයාදයො විය සුලභො, සො සබ්බත්ථ පච්චන්තදෙසෙ වා නීචකුලෙ වා න ජායති, මජ්ඣිමදෙසෙපි මහාජනස්ස අභිවාදනාදිසක්කාරකරණට්ඨානෙ ඛත්තියබ්රාහ්මණකුලානං අඤ්ඤතරස්මිං කුලෙ ජායති. එවං ජායමානො යත්ථ සො ජායති ධීරො උත්තමපඤ්ඤො සම්මාසම්බුද්ධො ¶ , තං කුලං සුඛමෙධතීති සුඛප්පත්තමෙව හොතීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

ආනන්දත්ථෙරපඤ්හවත්ථු සත්තමං.

8. සම්බහුලභික්ඛුවත්ථු

සුඛො ¶ ¶ බුද්ධානන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සම්බහුලානං භික්ඛූනං කථං ආරබ්භ කථෙසි.

එකදිවසඤ්හි පඤ්චසතභික්ඛූ උපට්ඨානසාලායං නිසින්නා, ‘‘ආවුසො, කිං නු ඛො ඉමස්මිං ලොකෙ සුඛ’’න්ති කථං සමුට්ඨාපෙසුං? තත්ථ කෙචි ‘‘රජ්ජසුඛසදිසං සුඛං නාම නත්ථී’’ති ආහංසු. කෙචි කාමසුඛසදිසං, කෙචි ‘‘සාලිමංසභොජනාදිසදිසං සුඛං නාම නත්ථී’’ති ආහංසු. සත්ථා තෙසං නිසින්නට්ඨානං ගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, කිං කථෙථ? ඉදඤ්හි සබ්බම්පි සුඛං වට්ටදුක්ඛපරියාපන්නමෙව, ඉමස්මිං ලොකෙ බුද්ධුප්පාදො ධම්මස්සවනං, සඞ්ඝසාමග්ගී, සම්මොදමානභාවොති ඉදමෙව සුඛ’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

194.

‘‘සුඛො බුද්ධානමුප්පාදො, සුඛා සද්ධම්මදෙසනා;

සුඛා සඞ්ඝස්ස සාමග්ගී, සමග්ගානං තපො සුඛො’’ති.

තත්ථ බුද්ධානමුප්පාදොති යස්මා බුද්ධා උප්පජ්ජමානා මහාජනං රාගකන්තාරාදීහි තාරෙන්ති, තස්මා බුද්ධානං උප්පාදො සුඛො උත්තමො. යස්මා ¶ සද්ධම්මදෙසනං ආගම්ම ජාතිආදිධම්මා සත්තා ජාතිආදීහි මුච්චන්ති, තස්මා සද්ධම්මදෙසනා සුඛා. සාමග්ගීති සමචිත්තතා, සාපි සුඛා එව. සමග්ගානං පන එකචිත්තානං යස්මා බුද්ධවචනං වා උග්ගණ්හිතුං ධුතඞ්ගානි වා පරිහරිතුං සමණධම්මං වා කාතුං සක්කා, තස්මා සමග්ගානං තපො සුඛොති වුත්තං. තෙනෙවාහ – ‘‘යාවකීවඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ සමග්ගා සන්නිපතිස්සන්ති, සම්මග්ගා වුට්ඨහිස්සන්ති, සමග්ගා සඞ්ඝකරණීයානි කරිස්සන්ති, වුද්ධියෙව, භික්ඛවෙ, භික්ඛූනං පාටිකඞ්ඛා, නො පරිහානී’’ති (දී. නි. 2.136).

දෙසනාවසානෙ තෙ භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු, මහාජනස්සාපි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

සම්බහුලභික්ඛුවත්ථු අට්ඨමං.

9. කස්සපදසබලස්ස සුවණ්ණචෙතියවත්ථු

පූජාරහෙති ¶ ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා චාරිකං චරමානො කස්සපදසබලස්ස සුවණ්ණචෙතියං ආරබ්භ කථෙසි.

තථාගතො සාවත්ථිතො නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ තොදෙය්යගාමස්ස සමීපෙ මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො අඤ්ඤතරං දෙවට්ඨානං සම්පාපුණි. තත්ර නිසින්නො සුගතො ධම්මභණ්ඩාගාරිකං පෙසෙත්වා අවිදූරෙ කසිකම්මං කරොන්තං බ්රාහ්මණං පක්කොසාපෙසි ¶ . සො බ්රාහ්මණො ආගන්ත්වා තථාගතං අනභිවන්දිත්වා තමෙව දෙවට්ඨානං වන්දිත්වා අට්ඨාසි. සුගතොපි ‘‘ඉමං පදෙසං කින්ති මඤ්ඤසි බ්රාහ්මණා’’ති ආහ. අම්හාකං පවෙණියා ආගතචෙතියට්ඨානන්ති වන්දාමි, භො ගොතමාති. ‘‘ඉමං ඨානං වන්දන්තෙන තයා සාධු කතං බ්රාහ්මණා’’ති සුගතො තං සම්පහංසෙසි. තං සුත්වා භික්ඛූ ‘‘කෙන නු ඛො කාරණෙන භගවා එවං සම්පහංසෙසී’’ති සංසයං සඤ්ජනෙසුං. තතො තථාගතො තෙසං සංසයමපනෙතුං මජ්ඣිමනිකායෙ ඝටිකාරසුත්තන්තං (ම. නි. 2.282 ආදයො) වත්වා ඉද්ධානුභාවෙන කස්සපදසබලස්ස යොජනුබ්බෙධං කනකචෙතියං අපරඤ්ච කනකචෙතියං ආකාසෙ නිම්මිනිත්වා මහාජනං දස්සෙත්වා, ‘‘බ්රාහ්මණ, එවංවිධානං පූජාරහානං පූජා යුත්තතරාවා’’ති වත්වා මහාපරිනිබ්බානසුත්තෙ (දී. නි. 2.206) දස්සිතනයෙනෙව බුද්ධාදිකෙ චත්තාරො ථූපාරහෙ පකාසෙත්වා සරීරචෙතියං උද්දිස්සචෙතියං පරිභොගචෙතියන්ති තීණි චෙතියානි විසෙසතො පරිදීපෙත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

195.

‘‘පූජාරහෙ පූජයතො, බුද්ධෙ යදි ච සාවකෙ;

පපඤ්චසමතික්කන්තෙ, තිණ්ණසොකපරිද්දවෙ.

196.

‘‘තෙ තාදිසෙ පූජයතො, නිබ්බුතෙ අකුතොභයෙ;

න සක්කා පුඤ්ඤං සඞ්ඛාතුං, ඉමෙත්තමපි කෙනචී’’ති. (අප. ථෙර 1.10.1-2);

තත්ථ පූජිතුං අරහා පූජාරහා, පූජිතුං යුත්තාති අත්ථො. පූජාරහෙ පූජයතොති අභිවාදනාදීහි ච චතූහි ච පච්චයෙහි ¶ පූජෙන්තස්ස. පූජාරහෙ දස්සෙති බුද්ධෙතිආදිනා. බුද්ධෙති සම්මාසම්බුද්ධෙ. යදීති යදි වා, අථ වාති අත්ථො. තත්ථ පච්චෙකබුද්ධෙති කථිතං හොති, සාවකෙ ච. පපඤ්චසමතික්කන්තෙති සමතික්කන්තතණ්හාදිට්ඨිමානපපඤ්චෙ. තිණ්ණසොකපරිද්දවෙති ¶ අතික්කන්තසොකපරිද්දවෙ ¶ , ඉමෙ ද්වෙ අතික්කන්තෙති අත්ථො. එතෙහි පූජාරහත්තං දස්සිතං.

තෙති බුද්ධාදයො. තාදිසෙති වුත්තගහණවසෙන. නිබ්බුතෙති රාගාදිනිබ්බුතියා. නත්ථි කුතොචි භවතො වා ආරම්මණතො වා එතෙසං භයන්ති අකුතොභයා, තෙ අකුතොභයෙ. න සක්කා පුඤ්ඤං සඞ්ඛාතුන්ති පුඤ්ඤං ගණෙතුං න සක්කා. කථන්ති චෙ? ඉමෙත්තමපි කෙනචීති ඉමං එත්තකං, ඉමං එත්තකන්ති කෙනචීති අපිසද්දො ඉධ සම්බන්ධිතබ්බො, කෙනචි පුග්ගලෙන මානෙන වා. තත්ථ පුග්ගලෙනාති තෙන බ්රහ්මාදිනා. මානෙනාති තිවිධෙන මානෙන තීරණෙන ධාරණෙන පූරණෙන වා. තීරණං නාම ඉදං එත්තකන්ති නයතො තීරණං. ධාරණන්ති තුලාය ධාරණං. පූරණං නාම අඩ්ඪපසතපත්ථනාළිකාදිවසෙන පූරණං. කෙනචි පුග්ගලෙන ඉමෙහි තීහි මානෙහි බුද්ධාදිකෙ පූජයතො පුඤ්ඤං විපාකවසෙන ගණෙතුං න සක්කා පරියන්තරහිතතොති ද්වීසු ඨානෙසු පූජයතො කිං දානං පඨමං ධරමානෙ බුද්ධාදී පූජයතො න සක්කා පුඤ්ඤං සඞ්ඛාතුං, පුන තෙ තාදිසෙ කිලෙසපරිනිබ්බානනිමිත්තෙන ඛන්ධපරිනිබ්බානෙන නිබ්බුතෙපි පූජයතො න සක්කා සඞ්ඛාතුන්ති භෙදා යුජ්ජන්ති. තෙන හි විමානවත්ථුම්හි –

‘‘තිට්ඨන්තෙ ¶ නිබ්බුතෙ චාපි, සමෙ චිත්තෙ සමං ඵලං;

චෙතොපණිධිහෙතු හි, සත්තා ගච්ඡන්ති සුග්ගති’’න්ති. (වි. ව. 806);

දෙසනාවසානෙ සො බ්රාහ්මණො සොතාපන්නො අහොසීති. යොජනිකං කනකචෙතියං සත්තාහමාකාසෙව අට්ඨාසි, මහන්තෙන සමාගමො චාහොසි, සත්තාහං චෙතියං නානප්පකාරෙන පූජෙසුං. තතො භින්නලද්ධිකානං ලද්ධිභෙදො ජාතො, බුද්ධානුභාවෙන තං චෙතියං සකට්ඨානමෙව ගතං, තත්ථෙව තංඛණෙ මහන්තං පාසාණචෙතියං අහොසි. තස්මිං සමාගමෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

කස්සපදසබලස්ස සුවණ්ණචෙතියවත්ථු නවමං.

බුද්ධවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චුද්දසමො වග්ගො.

පඨමභාණවාරං නිට්ඨිතං.