📜

19. ධම්මට්ඨවග්ගො

1. විනිච්ඡයමහාමත්තවත්ථු

නතෙන හොතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො විනිච්ඡයමහාමත්තෙ ආරබ්භ කථෙසි.

එකදිවසඤ්හි භික්ඛූ සාවත්ථියං උත්තරද්වාරගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පිණ්ඩපාතපටික්කන්තා නගරමජ්ඣෙන විහාරං ආගච්ඡන්ති. තස්මිං ඛණෙ මෙඝො උට්ඨාය පාවස්සි. තෙ සම්මුඛාගතං විනිච්ඡයසාලං පවිසිත්වා විනිච්ඡයමහාමත්තෙ ලඤ්ජං ගහෙත්වා සාමිකෙ අසාමිකෙ කරොන්තෙ දිස්වා ‘‘අහො ඉමෙ අධම්මිකා, මයං පන ‘ඉමෙ ධම්මෙන විනිච්ඡයං කරොන්තී’ති සඤ්ඤිනො අහුම්හා’’ති චින්තෙත්වා වස්සෙ විගතෙ විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නා තමත්ථං ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඡන්දාදිවසිකා හුත්වා සාහසෙන අත්ථං විනිච්ඡිනන්තා ධම්මට්ඨා නාම හොන්ති, අපරාධං පන අනුවිජ්ජිත්වා අපරාධානුරූපං අසාහසෙන විනිච්ඡයං කරොන්තා එව ධම්මට්ඨා නාම හොන්තී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

256.

‘‘න තෙන හොති ධම්මට්ඨො, යෙනත්ථං සාහසා නයෙ;

යො ච අත්ථං අනත්ථඤ්ච, උභො නිච්ඡෙය්ය පණ්ඩිතො.

257.

‘‘අසාහසෙන ධම්මෙන, සමෙන නයතී පරෙ;

ධම්මස්ස ගුත්තො මෙධාවී, ධම්මට්ඨොති පවුච්චතී’’ති.

තත්ථ තෙනාති එත්තකෙනෙව කාරණෙන. ධම්මට්ඨොති රාජා හි අත්තනො කාතබ්බෙ විනිච්ඡයධම්මෙ ඨිතොපි ධම්මට්ඨො නාම න හොති. යෙනාති යෙන කාරණෙන. අත්ථන්ති ඔතිණ්ණං විනිච්ඡිතබ්බං අත්ථං. සාහසා නයෙති ඡන්දාදීසු පතිට්ඨිතො සාහසෙන මුසාවාදෙන විනිච්ඡෙය්ය. යො හි ඡන්දෙ පතිට්ඨාය ඤාතීති වා මිත්තොති වා මුසා වත්වා අසාමිකමෙව සාමිකං කරොති, දොසෙ පතිට්ඨාය අත්තනො වෙරීනං මුසා වත්වා සාමිකමෙව අසාමිකං කරොති, මොහෙ පතිට්ඨාය ලඤ්ජං ගහෙත්වා විනිච්ඡයකාලෙ අඤ්ඤවිහිතො විය ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො මුසා වත්වා ‘‘ඉමිනා ජිතං, අයං පරාජිතො’’ති පරං නීහරති, භයෙ පතිට්ඨාය කස්සචිදෙව ඉස්සරජාතිකස්ස පරාජයං පාපුණන්තස්සාපි ජයං ආරොපෙති, අයං සාහසෙන අත්ථං නෙති නාම. එසො ධම්මට්ඨො නාම න හොතීති අත්ථො. අත්ථං අනත්ථඤ්චාති භූතඤ්ච අභූතඤ්ච කාරණං. උභො නිච්ඡෙය්යාති යො පන පණ්ඩිතො උභො අත්ථානත්ථෙ විනිච්ඡිනිත්වා වදති. අසාහසෙනාති අමුසාවාදෙන. ධම්මෙනාති විනිච්ඡයධම්මෙන, න ඡන්දාදිවසෙන. සමෙනාති අපරාධානුරූපෙනෙව පරෙ නයති, ජයං වා පරාජයං වා පාපෙති. ධම්මස්ස ගුත්තොති සො ධම්මගුත්තො ධම්මරක්ඛිතො ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතො මෙධාවී විනිච්ඡයධම්මෙ ඨිතත්තා ධම්මට්ඨොති පවුච්චතීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

විනිච්ඡයමහාමත්තවත්ථු පඨමං.

2. ඡබ්බග්ගියවත්ථු

න තෙන පණ්ඩිතො හොතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ඡබ්බග්ගියෙ ආරබ්භ කථෙසි.

තෙ කිර විහාරෙපි ගාමෙපි භත්තග්ගං ආකුලං කරොන්තා විචරන්ති. අථෙකදිවසෙ භික්ඛූ ගාමෙ භත්තකිච්චං කත්වා ආගතෙ දහරෙ සාමණෙරෙ ච පුච්ඡිංසු – ‘‘කීදිසං, ආවුසො, භත්තග්ග’’න්ති? භන්තෙ, මා පුච්ඡථ, ඡබ්බග්ගියා ‘‘මයමෙව වියත්තා, මයමෙව පණ්ඩිතා, ඉමෙ පහරිත්වා සීසෙ කචවරං ආකිරිත්වා නීහරිස්සාමා’’ති වත්වා අම්හෙ පිට්ඨියං ගහෙත්වා කචවරං ඔකිරන්තා භත්තග්ගං ආකුලං අකංසූති. භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, බහුං භාසිත්වා පරෙ විහෙඨයමානං ‘පණ්ඩිතො’ති වදාමි, ඛෙමිනං පන අවෙරීනං අභයමෙව පණ්ඩිතොති වදාමී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

258.

‘‘න තෙන පණ්ඩිතො හොති, යාවතා බහු භාසති;

ඛෙමී අවෙරී අභයො, පණ්ඩිතොති පවුච්චතී’’ති.

තත්ථ යාවතාති යත්තකෙන කාරණෙන සඞ්ඝමජ්ඣාදීසු බහුං කථෙති, තෙන පණ්ඩිතො නාම න හොති . යො පන සයං ඛෙමී පඤ්චන්නං වෙරානං අභාවෙන අවෙරී නිබ්භයො , යං වා ආගම්ම මහාජනස්ස භයං න හොති, සො පණ්ඩිතො නාම හොතීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

ඡබ්බග්ගියවත්ථු දුතියං.

3. එකුදානඛීණාසවත්ථෙරවත්ථු

න තාවතාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකුදානත්ථෙරං නාම ඛීණාසවං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර එකකොව එකස්මිං වනසණ්ඩෙ විහරති, එකමෙවස්ස උදානං පගුණං –

‘‘අධිචෙතසො අප්පමජ්ජතො,

මුනිනො මොනපථෙසු සික්ඛතො;

සොකා න භවන්ති තාදිනො,

උපසන්තස්ස සදා සතීමතො’’ති. (පාචි. 153; උදා. 37);

සො කිර උපොසථදිවසෙසු සයමෙව ධම්මස්සවනං ඝොසෙත්වා ඉමං ගාථං වදති. පථවිඋන්ද්රියනසද්දො විය දෙවතානං සාධුකාරසද්දො හොති. අථෙකස්මිං උපොසථදිවසෙ පඤ්චපඤ්චසතපරිවාරා ද්වෙ තිපිටකධරා භික්ඛූ තස්ස වසනට්ඨානං අගමංසු. සො තෙ දිස්වාව තුට්ඨමානසො ‘‘සාධු වො කතං ඉධ ආගච්ඡන්තෙහි, අජ්ජ මයං තුම්හාකං ධම්මං සුණිස්සාමා’’ති ආහ. අත්ථි පන, ආවුසො, ඉධ ධම්මං සොතුකාමාති. අත්ථි, භන්තෙ, අයං වනසණ්ඩො ධම්මස්සවනදිවසෙ දෙවතානං සාධුකාරසද්දෙන එකනින්නාදො හොතීති. තෙසු එකො තිපිටකධරො ධම්මං ඔසාරෙසි, එකො කථෙසි. එකදෙවතාපි සාධුකාරං නාදාසි. තෙ ආහංසු – ‘‘ත්වං, ආවුසො, ධම්මස්සවනදිවසෙ ඉමස්මිං වනසණ්ඩෙ දෙවතා මහන්තෙන සද්දෙන සාධුකාරං දෙන්තීති වදෙසි, කිං නාමෙත’’න්ති. භන්තෙ, අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු සාධුකාරසද්දෙන එකනින්නාදො එව හොති, න අජ්ජ පන ජානාමි ‘‘කිමෙත’’න්ති. ‘‘තෙන හි, ආවුසො, ත්වං තාව ධම්මං කථෙහී’’ති. සො බීජනිං ගහෙත්වා ආසනෙ නිසින්නො තමෙව ගාථං වදෙසි. දෙවතා මහන්තෙන සද්දෙන සාධුකාරමදංසු. අථ නෙසං පරිවාරා භික්ඛූ උජ්ඣායිංසු ‘‘ඉමස්මිං වනසණ්ඩෙ දෙවතා මුඛොලොකනෙන සාධුකාරං දදන්ති, තිපිටකධරභික්ඛූසු එත්තකං භණන්තෙසුපි කිඤ්චි පසංසනමත්තම්පි අවත්වා එකෙන මහල්ලකත්ථෙරෙන එකගාථාය කථිතාය මහාසද්දෙන සාධුකාරං දදන්තී’’ති. තෙපි විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු තමත්ථං ආරොචෙසුං.

සත්ථා ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, යො බහුම්පි උග්ගණ්හති වා භාසති වා, තං ධම්මධරොති වදාමි. යො පන එකම්පි ගාථං උග්ගණ්හිත්වා සච්චානි පටිවිජ්ඣති, අයං ධම්මධරො නාමා’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

259.

‘‘න තාවතා ධම්මධරො, යාවතා බහු භාසති;

යො ච අප්පම්පි සුත්වාන, ධම්මං කායෙන පස්සති;

ස වෙ ධම්මධරො හොති, යො ධම්මං නප්පමජ්ජතී’’ති.

තත්ථ යාවතාති යත්තකෙන උග්ගහණධාරණවාචනාදිනා කාරණෙන බහුං භාසති, තාවත්තකෙන ධම්මධරො න හොති, වංසානුරක්ඛකො පන පවෙණිපාලකො නාම හොති. යො ච අප්පම්පීති යො පන අප්පමත්තකම්පි සුත්වා ධම්මමන්වාය අත්ථමන්වාය ධම්මානුධම්මප්පටිපන්නො හුත්වා නාමකායෙන දුක්ඛාදීනි පරිජානන්තො චතුසච්චධම්මං පස්සති, ස වෙ ධම්මධරො හොති. යො ධම්මං නප්පමජ්ජතීති යොපි ආරද්ධවීරියො හුත්වා අජ්ජ අජ්ජෙවාති පටිවෙධං ආකඞ්ඛන්තො ධම්මං නප්පමජ්ජති, අයම්පි ධම්මධරොයෙවාති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

එකුදානඛීණාසවත්ථෙරවත්ථු තතියං.

4. ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරවත්ථු

නතෙන ථෙරො සො හොතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකදිවසඤ්හි තස්මිං ථෙරෙ සත්ථු උපට්ඨානං ගන්ත්වා පක්කන්තමත්තෙ තිංසමත්තා ආරඤ්ඤිකා භික්ඛූ තං පස්සන්තා එව ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිසීදිංසු. සත්ථා තෙසං අරහත්තූපනිස්සයං දිස්වා ඉමං පඤ්හං පුච්ඡි – ‘‘ඉතො ගතං එකං ථෙරං පස්සථා’’ති? ‘‘න පස්සාම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං නු දිට්ඨො වො’’ති? ‘‘එකං, භන්තෙ, සාමණෙරං පස්සිම්හා’’ති. ‘‘න සො, භික්ඛවෙ, සාමණෙරො, ථෙරො එව සො’’ති? ‘‘අතිවිය ඛුද්දකො, භන්තෙ’’ති. ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, මහල්ලකභාවෙන ථෙරාසනෙ නිසින්නමත්තකෙන ථෙරොති වදාමි. යො පන සච්චානි පටිවිජ්ඣිත්වා මහාජනස්ස අහිංසකභාවෙ ඨිතො, අයං ථෙරො නාමා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

260.

‘‘න තෙන ථෙරො සො හොති, යෙනස්ස පලිතං සිරො;

පරිපක්කො වයො තස්ස, මොඝජිණ්ණොති වුච්චති.

261.

‘‘යම්හි සච්චඤ්ච ධම්මො ච, අහිංසා සංයමො දමො;

ස වෙ වන්තමලො ධීරො, ථෙරො ඉති පවුච්චතී’’ති.

තත්ථ පරිපක්කොති පරිණතො, වුඩ්ඪභාවං පත්තොති අත්ථො. මොඝජිණ්ණොති අන්තො ථෙරකරානං ධම්මානං අභාවෙන තුච්ඡජිණ්ණො නාම. යම්හි සච්චඤ්ච ධම්මො චාති යම්හි පන පුග්ගලෙ සොළසහාකාරෙහි පටිවිද්ධත්තා චතුබ්බිධං සච්චං, ඤාණෙන සච්ඡිකතත්තා නවවිධො ලොකුත්තරධම්මො ච අත්ථි. අහිංසාති අහිංසනභාවො. දෙසනාමත්තමෙතං, යම්හි පන චතුබ්බිධාපි අප්පමඤ්ඤාභාවනා අත්ථීති අත්ථො. සංයමො දමොති සීලඤ්චෙව ඉන්ද්රියසංවරො ච. වන්තමලොති මග්ගඤාණෙන නීහටමලො. ධීරොති ධිතිසම්පන්නො. ථෙරොති සො ඉමෙහි ථිරභාවකාරකෙහි සමන්නාගතත්තා ථෙරොති වුච්චතීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ තෙ භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසූති.

ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරවත්ථු චතුත්ථං.

5. සම්බහුලභික්ඛුවත්ථු

නවාක්කරණමත්තෙනාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සම්බහුලෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ දහරෙ චෙව සාමණෙරෙ ච අත්තනො ධම්මාචරියානමෙව චීවරරජනාදීනි වෙය්යාවච්චානි කරොන්තෙ දිස්වා එකච්චෙ ථෙරා චින්තයිංසු – ‘‘මයම්පි බ්යඤ්ජනසමයෙ කුසලා, අම්හාකමෙව කිඤ්චි නත්ථි. යංනූන මයං සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා එවං වදෙය්යාම, ‘භන්තෙ, මයං බ්යඤ්ජනසමයෙ කුසලා, අඤ්ඤෙසං සන්තිකෙ ධම්මං උග්ගණ්හිත්වාපි ඉමෙසං සන්තිකෙ අසොධෙත්වා මා සජ්ඣායිත්ථාති දහරසාමණෙරෙ ආණාපෙථා’ති. එවඤ්හි අම්හාකං ලාභසක්කාරො වඩ්ඪිස්සතී’’ති. තෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා තථා වදිංසු.

සත්ථා තෙසං වචනං සුත්වා ‘‘ඉමස්මිං සාසනෙ පවෙණිවසෙනෙව එවං වත්තුං ලභති, ඉමෙ පන ලාභසක්කාරෙ නිස්සිතාති ඤත්වා අහං තුම්හෙ වාක්කරණමත්තෙන සාධුරූපාති න වදාමි. යස්ස පනෙතෙ ඉස්සාදයො ධම්මා අරහත්තමග්ගෙන සමුච්ඡින්නා, එසො එව සාධුරූපො’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

262.

‘‘න වාක්කරණමත්තෙන, වණ්ණපොක්ඛරතාය වා;

සාධුරූපො නරො හොති, ඉස්සුකී මච්ඡරී සඨො.

263.

‘‘යස්ස චෙතං සමුච්ඡින්නං, මූලඝච්චං සමූහතං;

සවන්තදොසො මෙධාවී, සාධුරූපොති වුච්චතී’’ති.

තත්ථ න වාක්කරණමත්තෙනාති වචීකරණමත්තෙන සද්දලක්ඛණසම්පන්නවචනමත්තෙන. වණ්ණපොක්ඛරතාය වාති සරීරවණ්ණස්ස මනාපභාවෙන වා. නරොති එත්තකෙනෙව කාරණෙන පරලාභාදීසු ඉස්සාමනකො පඤ්චවිධෙන මච්ඡෙරෙන සමන්නාගතො කෙරාටිකභාවෙන සඨො නරො සාධුරූපො න හොති. යස්ස චෙතන්ති යස්ස ච පුග්ගලස්සෙතං ඉස්සාදිදොසජාතං අරහත්තමග්ගඤාණෙන සමූලකං ඡින්නං, මූලඝාතං කත්වා සමූහතං , සො වන්තදොසො ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතො සාධුරූපොති වුච්චතීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සම්බහුලභික්ඛුවත්ථු පඤ්චමං.

6. හත්ථකවත්ථු

නමුණ්ඩකෙන සමණොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො හත්ථකං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර වාදක්ඛිත්තො ‘‘තුම්හෙ අසුකවෙලාය අසුකට්ඨානං නාම ආගච්ඡෙය්යාථ, වාදං කරිස්සාමා’’ති වත්වා පුරෙතරමෙව තත්ථ ගන්ත්වා ‘‘පස්සථ, තිත්ථියා මම භයෙන නාගතා, එසොව පන නෙසං පරාජයො’’තිආදීනි වත්වා වාදක්ඛිත්තො අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරන්තො විචරති. සත්ථා ‘‘හත්ථකො කිර එවං කරොතී’’ති සුත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, හත්ථක, එවං කරොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්ච’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘කස්මා එවං කරොසි? එවරූපඤ්හි මුසාවාදං කරොන්තො සීසමුණ්ඩනාදිමත්තෙනෙව සමණො නාම න හොති. යො පන අණූනි වා ථූලානි වා පාපානි සමෙත්වා ඨිතො, අයමෙව සමණො’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

264.

‘‘න මුණ්ඩකෙන සමණො, අබ්බතො අලිකං භණං;

ඉච්ඡාලොභසමාපන්නො, සමණො කිං භවිස්සති.

265.

‘‘යො ච සමෙති පාපානි, අණුං ථූලානි සබ්බසො;

සමිතත්තා හි පාපානං, සමණොති පවුච්චතී’’ති.

තත්ථ මුණ්ඩකෙනාති සීසමුණ්ඩනමත්තෙන. අබ්බතොති සීලවතෙන ච ධුතඞ්ගවතෙන ච විරහිතො. අලිකං භණන්ති මුසාවාදං භණන්තො අසම්පත්තෙසු ආරම්මණෙසු ඉච්ඡාය පත්තෙසු ච ලොභෙන සමන්නාගතො සමණො නාම කිං භවිස්සති? සමෙතීති යො ච පරිත්තානි වා මහන්තානි වා පාපානි වූපසමෙති, සො තෙසං සමිතත්තා සමණොති පවුච්චතීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

හත්ථකවත්ථු ඡට්ඨං.

7. අඤ්ඤතරබ්රාහ්මණවත්ථු

නතෙන භික්ඛු සො හොතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං බ්රාහ්මණං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර බාහිරසමයෙ පබ්බජිත්වා භික්ඛං චරන්තො චින්තෙසි – ‘‘සමණො ගොතමො අත්තනො සාවකෙ භික්ඛාය චරණෙන ‘භික්ඛූ’ති වදති, මම්පි ‘භික්ඛූ’ති වත්තුං වට්ටතී’’ති. සො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භො ගොතම, අහම්පි භික්ඛං චරිත්වා ජීවාමි, මම්පි ‘භික්ඛූ’ති වදෙහී’’ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘නාහං, බ්රාහ්මණ, භික්ඛනමත්තෙන භික්ඛූති වදාමි. න හි විස්සං ධම්මං සමාදාය වත්තන්තො භික්ඛු නාම හොති. යො පන සබ්බසඞ්ඛාරෙසු සඞ්ඛාය චරති, සො භික්ඛු නාමා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

266.

‘‘න තෙන භික්ඛු සො හොති, යාවතා භික්ඛතෙ පරෙ;

විස්සං ධම්මං සමාදාය, භික්ඛු හොති න තාවතා.

267.

‘‘යොධ පුඤ්ඤඤ්ච පාපඤ්ච, බාහෙත්වා බ්රහ්මචරියවා;

සඞ්ඛාය ලොකෙ චරති, ස වෙ භික්ඛූති වුච්චතී’’ති.

තත්ථ යාවතාති යත්තකෙන පරෙ භික්ඛතෙ, තෙන භික්ඛනමත්තෙන භික්ඛු නාම න හොති. විස්සන්ති විසමං ධම්මං, විස්සගන්ධං වා කායකම්මාදිකං ධම්මං සමාදාය චරන්තො භික්ඛු නාම න හොති. යොධාති යො ඉධ සාසනෙ උභයම්පෙතං පුඤ්ඤඤ්ච පාපඤ්ච මග්ගබ්රහ්මචරියෙන බාහෙත්වා පනුදිත්වා බ්රහ්මචරියවා හොති. සඞ්ඛායාති ඤාණෙන. ලොකෙති ඛන්ධාදිලොකෙ ‘‘ඉමෙ අජ්ඣත්තිකා ඛන්ධා, ඉමෙ බාහිරා’’ති එවං සබ්බෙපි ධම්මෙ ජානිත්වා චරති, සො තෙන ඤාණෙන කිලෙසානං භින්නත්තා ‘‘භික්ඛූ’’ති වුච්චතීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

අඤ්ඤතරබ්රාහ්මණවත්ථු සත්තමං.

8. තිත්ථියවත්ථු

නමොනෙනාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො තිත්ථියෙ ආරබ්භ කථෙසි.

තෙ කිර භුත්තට්ඨානෙසු මනුස්සානං ‘‘ඛෙමං හොතු, සුඛං හොතු, ආයු වඩ්ඪතු, අසුකට්ඨානෙ නාම කලලං අත්ථි, අසුකට්ඨානෙ නාම කණ්ටකො අත්ථි, එවරූපං ඨානං ගන්තුං න වට්ටතී’’තිආදිනා නයෙන මඞ්ගලං වත්වා පක්කමන්ති. භික්ඛූ පන පඨමබොධියං අනුමොදනාදීනං අනනුඤ්ඤාතකාලෙ භත්තග්ගෙ මනුස්සානං අනුමොදනං අකත්වා පක්කමන්ති. මනුස්සා ‘‘තිත්ථියානං සන්තිකා මඞ්ගලං සුණාම, භද්දන්තා පන තුණ්හීභූතා පක්කමන්තී’’ති උජ්ඣායිංසු. භික්ඛූ තමත්ථං සත්ථු ආරොචෙසුං. සත්ථා, ‘‘භික්ඛවෙ, ඉතො පට්ඨාය භත්තග්ගාදීසු යථාසුඛං අනුමොදනං කරොථ, උපනිසින්නකථං කරොථ, ධම්මං කථෙථා’’ති අනුජානි. තෙ තථා කරිංසු. මනුස්සා අනුමොදනාදීනි සුණන්තා උස්සාහප්පත්තා භික්ඛූ නිමන්තෙත්වා සක්කාරං කරොන්තා විචරන්ති. තිත්ථියා පන ‘‘මයං මුනිනො මොනං කරොම, සමණස්ස ගොතමස්ස සාවකා භත්තග්ගාදීසු මහාකථං කථෙන්තා විචරන්තී’’ති උජ්ඣායිංසු.

සත්ථා තමත්ථං සුත්වා ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, තුණ්හීභාවමත්තෙන ‘මුනී’ති වදාමි. එකච්චෙ හි අජානන්තා න කථෙන්ති, එකච්චෙ අවිසාරදතාය, එකච්චෙ ‘මා නො ඉමං අතිසයත්ථං අඤ්ඤෙ ජානිංසූ’ති මච්ඡෙරෙන. තස්මා මොනමත්තෙන මුනි න හොති, පාපවූපසමෙන පන මුනි නාම හොතී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

268.

‘‘න මොනෙන මුනී හොති, මූළ්හරූපො අවිද්දසු;

යො ච තුලංව පග්ගය්හ, වරමාදාය පණ්ඩිතො.

269.

‘‘පාපානි පරිවජ්ජෙති, ස මුනී තෙන සො මුනි;

යො මුනාති උභො ලොකෙ, මුනි තෙන පවුච්චතී’’ති.

තත්ථ න මොනෙනාති කාමඤ්හි මොනෙය්යපටිපදාසඞ්ඛාතෙන මග්ගඤාණමොනෙන මුනි නාම හොති, ඉධ පන තුණ්හීභාවං සන්ධාය ‘‘මොනෙනා’’ති වුත්තං. මූළ්හරූපොති තුච්ඡරූපො. අවිද්දසූති අවිඤ්ඤූ. එවරූපො හි තුණ්හීභූතොපි මුනි නාම න හොති. අථ වා මොනෙන මුනි නාම න හොති, තුච්ඡසභාවො පන අවිඤ්ඤූ ච හොතීති අත්ථො. යො ච තුලංව පගය්හාති යථා හි තුලං ගහෙත්වා ඨිතො අතිරෙකං චෙ හොති, හරති. ඌනං චෙ හොති , පක්ඛිපති. එවමෙව යො අතිරෙකං හරන්තො විය පාපං හරති පරිවජ්ජෙති, ඌනකෙ පක්ඛිපන්තො විය කුසලං පරිපූරෙති. එවඤ්ච පන කරොන්තො සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනසඞ්ඛාතං වරං උත්තමමෙව ආදාය පාපානි අකුසලකම්මානි පරිවජ්ජෙති. ස මුනීති සො මුනි නාමාති අත්ථො. තෙන සො මුනීති කස්මා පන සො මුනීති චෙ? යං හෙට්ඨා වුත්තකාරණං, තෙන සො මුනීති අත්ථො. සො මුනාති උභො ලොකෙති යො පුග්ගලො ඉමස්මිං ඛන්ධාදිලොකෙ තුලං ආරොපෙත්වා මිනන්තො විය ‘‘ඉමෙ අජ්ඣත්තිකා ඛන්ධා, ඉමෙ බාහිරා’’තිආදිනා නයෙන ඉමෙ උභො අත්ථෙ මුනාති. මුනි තෙන පවුච්චතීති තෙන කාරණෙන මුනීති වුච්චතියෙවාති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

තිත්ථියවත්ථු අට්ඨමං.

9. බාලිසිකවත්ථු

න තෙන අරියො හොතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං අරියං නාම බාලිසිකං ආරබ්භ කථෙසි.

එකදිවසඤ්හි සත්ථා තස්ස සොතාපත්තිමග්ගස්සූපනිස්සයං දිස්වා සාවත්ථියා උත්තරද්වාරගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො තතො ආගච්ඡති. තස්මිං ඛණෙ සො බාලිසිකො බලිසෙන මච්ඡෙ ගණ්හන්තො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං දිස්වා බලිසයට්ඨිං ඡඩ්ඩෙත්වා අට්ඨාසි. සත්ථා තස්ස අවිදූරෙ ඨානෙ නිවත්තිත්වා ඨිතො ‘‘ත්වං කිං නාමොසී’’ති සාරිපුත්තත්ථෙරාදීනං නාමානි පුච්ඡි. තෙපි ‘‘අහං සාරිපුත්තො අහං මොග්ගල්ලානො’’ති අත්තනො අත්තනො නාමානි කථයිංසු. බාලිසිකො චින්තෙසි – ‘‘සත්ථා සබ්බෙසං නාමානි පුච්ඡති, මමම්පි නාමං පුච්ඡිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති. සත්ථා තස්ස ඉච්ඡං ඤත්වා, ‘‘උපාසක, ත්වං කො නාමොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, අරියො නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, උපාසක, තාදිසා පාණාතිපාතිනො අරියා නාම හොන්ති, අරියා පන මහාජනස්ස අහිංසනභාවෙ ඨිතා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

270.

‘‘න තෙන අරියො හොති, යෙන පාණානි හිංසති;

අහිංසා සබ්බපාණානං, අරියොති පවුච්චතී’’ති.

තත්ථ අහිංසාති අහිංසනෙන. ඉදං වුත්තං හොති – යෙන හි පාණානි හිංසති, න තෙන කාරණෙන අරියො හොති. යො පන සබ්බපාණානං පාණිආදීහි අහිංසනෙන මෙත්තාදිභාවනාය පතිට්ඨිතත්තා හිංසතො ආරාව ඨිතො, අයං අරියොති වුච්චතීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බාලිසිකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, සම්පත්තානම්පි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

බාලිසිකවත්ථු නවමං.

10. සම්බහුලසීලාදිසම්පන්නභික්ඛුවත්ථු

න සීලබ්බතමත්තෙනාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සම්බහුලෙ සීලාදිසම්පන්නෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

තෙසු කිර එකච්චානං එවං අහොසි – ‘‘මයං සම්පන්නසීලා, මයං ධුතඞ්ගධරා, මයං බහුස්සුතා, මයං පන්තසෙනාසනවාසිනො, මයං ඣානලාභිනො, න අම්හාකං අරහත්තං දුල්ලභං, ඉච්ඡිතදිවසෙයෙව අරහත්තං පාපුණිස්සාමා’’ති. යෙපි තත්ථ අනාගාමිනො, තෙසම්පි එතදහොසි – ‘‘න අම්හාකං ඉදානි අරහත්තං දුල්ලභ’’න්ති. තෙ සබ්බෙපි එකදිවසං සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා නිසින්නා ‘‘අපි නු ඛො වො, භික්ඛවෙ, පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පත්ත’’න්ති සත්ථාරා පුට්ඨා එවමාහංසු – ‘‘භන්තෙ, මයං එවරූපා එවරූපා ච, තස්මා ‘ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙයෙව අරහත්තං පත්තුං සමත්ථම්හා’ති චින්තෙත්වා විහරාමා’’ති.

සත්ථා තෙසං වචනං සුත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා නාම පරිසුද්ධසීලාදිමත්තකෙන වා අනාගාමිසුඛප්පත්තමත්තකෙන වා ‘අප්පකං නො භවදුක්ඛ’න්ති වත්තුං න වට්ටති, ආසවක්ඛයං පන අප්පත්වා ‘සුඛිතොම්හී’ති චිත්තං න උප්පාදෙතබ්බ’’න්ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

271.

‘‘න සීලබ්බතමත්තෙන, බාහුසච්චෙන වා පන;

අථ වා සමාධිලාභෙන, විවිත්තසයනෙන වා.

272.

‘‘ඵුසාමි නෙක්ඛම්මසුඛං, අපුථුජ්ජනසෙවිතං;

භික්ඛු විස්සාසමාපාදි, අප්පත්තො ආසවක්ඛය’’න්ති.

තත්ථ සීලබ්බතමත්තෙනාති චතුපාරිසුද්ධිසීලමත්තෙන වා තෙරසධුතඞ්ගමත්තෙන වා. බාහුසච්චෙන වාති තිණ්ණං පිටකානං උග්ගහිතමත්තෙන වා. සමාධිලාභෙනාති අට්ඨසමාපත්තියා ලාභෙන. නෙක්ඛම්මසුඛන්ති අනාගාමිසුඛං. තං අනාගාමිසුඛං ඵුසාමීති එත්තකමත්තෙන වා. අපුථුජ්ජනසෙවිතන්ති පුථුජ්ජනෙහි අසෙවිතං අරියසෙවිතමෙව. භික්ඛූති තෙසං අඤ්ඤතරං ආලපන්තො ආහ. විස්සාසමාපාදීති විස්සාසං න ආපජ්ජෙය්ය. ඉදං වුත්තං හොති – භික්ඛු ඉමිනා සම්පන්නසීලාදිභාවමත්තකෙනෙව ‘‘මය්හං භවො අප්පකො පරිත්තකො’’ති ආසවක්ඛයසඞ්ඛාතං අරහත්තං අප්පත්තො හුත්වා භික්ඛු නාම විස්සාසං නාපජ්ජෙය්ය. යථා හි අප්පමත්තකොපි ගූථො දුග්ගන්ධො හොති, එවං අප්පමත්තකොපි භවො දුක්ඛොති.

දෙසනාවසානෙ තෙ භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨහංසු, සම්පත්තානම්පි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

සම්බහුලසීලාදිසම්පන්නභික්ඛුවත්ථු දසමං.

ධම්මට්ඨවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එකූනවීසතිමො වග්ගො.