📜

2. අප්පමාදවග්ගො

1. සාමාවතීවත්ථු

අප්පමාදො ¶ ¶ ¶ අමතපදන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා කොසම්බිං උපනිස්සාය ඝොසිතාරාමෙ විහරන්තො සාමාවතිප්පමුඛානං පඤ්චන්නං ඉත්ථිසතානං, මාගණ්ඩියප්පමුඛානඤ්ච එතිස්සා පඤ්චන්නං ඤාතිසතානං මරණබ්යසනං ආරබ්භ කථෙසි.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – අතීතෙ අල්ලකප්පරට්ඨෙ අල්ලකප්පරාජා නාම, වෙඨදීපකරට්ඨෙ වෙඨදීපකරාජා නාමාති ඉමෙ ද්වෙ දහරකාලතො පට්ඨාය සහායකා හුත්වා එකාචරියකුලෙ සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා අත්තනො අත්තනො පිතූනං අච්චයෙන ඡත්තං උස්සාපෙත්වා ආයාමෙන දසදසයොජනිකෙ රට්ඨෙ රාජානො අහෙසුං. තෙ කාලෙන කාලං සමාගන්ත්වා එකතො තිට්ඨන්තා නිසීදන්තා නිපජ්ජන්තා මහාජනං ජායමානඤ්ච ජීයමානඤ්ච මීයමානඤ්ච දිස්වා ‘‘පරලොකං ගච්ඡන්තං අනුගච්ඡන්තො නාම නත්ථි, අන්තමසො ¶ අත්තනො සරීරම්පි නානුගච්ඡති, සබ්බං පහාය ගන්තබ්බං, කිං නො ඝරාවාසෙන, පබ්බජිස්සාමා’’ති මන්තෙත්වා රජ්ජානි පුත්තදාරානං නිය්යාදෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තප්පදෙසෙ වසන්තා මන්තයිංසු – ‘‘මයං රජ්ජං පහාය පබ්බජිතා, න ජීවිතුං අසක්කොන්තා. තෙ මයං එකට්ඨානෙ වසන්තා අපබ්බජිතසදිසායෙව හොම, තස්මා විසුං වසිස්සාම. ත්වං එතස්මිං පබ්බතෙ වස, අහං ඉමස්මිං පබ්බතෙ වසිස්සාමි. අන්වඩ්ඪමාසං පන උපොසථදිවසෙ එකතො භවිස්සාමා’’ති. අථ ඛො නෙසං එතදහොසි – ‘‘එවම්පි නො ගණසඞ්ගණිකාව භවිස්සති, ත්වං පන තව පබ්බතෙ අග්ගිං ජාලෙය්යාසි, අහං මම පබ්බතෙ අග්ගිං ජාලෙස්සාමි, තාය සඤ්ඤාය අත්ථිභාවං ජානිස්සාමා’’ති. තෙ තථා කරිංසු.

අථ අපරභාගෙ වෙඨදීපකතාපසො කාලං කත්වා මහෙසක්ඛො දෙවරාජා හුත්වා නිබ්බත්තො. තතො අඩ්ඪමාසෙ සම්පත්තෙ අග්ගිං අදිස්වාව ඉතරො ‘‘සහායකො මෙ කාලකතො’’ති අඤ්ඤාසි. ඉතරොපි නිබ්බත්තක්ඛණෙයෙව අත්තනො දෙවසිරිං ඔලොකෙත්වා කම්මං උපධාරෙන්තො නික්ඛමනතො පට්ඨාය අත්තනො තපචරියං දිස්වා ‘‘ගන්ත්වා මම සහායකං පස්සිස්සාමී’’ති ¶ තං අත්තභාවං විජහිත්වා මග්ගිකපුරිසො විය තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං සො ¶ ආහ – ‘‘කුතො ආගතොසී’’ති? ‘‘මග්ගිකපුරිසො ¶ අහං, භන්තෙ, දූරතොව ආගතොම්හි. කිං පන, භන්තෙ, අය්යො ඉමස්මිං ඨානෙ එකකොව වසති, අඤ්ඤොපි කොචි අත්ථී’’ති? ‘‘අත්ථි මෙ එකො සහායකො’’ති. ‘‘කුහිං සො’’ති? ‘‘එතස්මිං පබ්බතෙ වසති, උපොසථදිවසෙ පන අග්ගිං න ජාලෙති, මතො නූන භවිස්සතී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති? ‘‘එවමාවුසො’’ති. ‘‘අහං සො, භන්තෙ’’ති. ‘‘කුහිං නිබ්බත්තොසී’’ති? ‘‘දෙවලොකෙ මහෙසක්ඛො දෙවරාජා හුත්වා නිබ්බත්තොස්මි, භන්තෙ, ‘අය්යං පස්සිස්සාමී’ති පුන ආගතොම්හි. අපි නු ඛො අය්යානං ඉමස්මිං ඨානෙ වසන්තානං කොචි උපද්දවො අත්ථී’’ති? ‘‘ආම, ආවුසො, හත්ථී නිස්සාය කිලමාමී’’ති. ‘‘කිං වො, භන්තෙ, හත්ථී කරොන්තී’’ති? ‘‘සම්මජ්ජනට්ඨානෙ ලණ්ඩං පාතෙන්ති, පාදෙහි භූමියං පහරිත්වා පංසුං උද්ධරන්ති, ස්වාහං ලණ්ඩං ඡඩ්ඩෙන්තො පංසුං සමං කරොන්තො කිලමාමී’’ති. ‘‘කිං පන තෙසං අනාගමනං ඉච්ඡථා’’ති? ‘‘ආමාවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි තෙසං අනාගමනං කරිස්සාමී’’ති තාපසස්ස හත්ථිකන්තවීණඤ්චෙව හත්ථිකන්තමන්තඤ්ච අදාසි. දදන්තො ච පන වීණාය තිස්සො තන්තියො දස්සෙත්වා තයො මන්තෙ උග්ගණ්හාපෙත්වා ‘‘ඉමං තන්තිං පහරිත්වා ඉමස්මිං මන්තෙ වුත්තෙ නිවත්තිත්වා ඔලොකෙතුම්පි අසක්කොන්තා හත්ථී පලායන්ති, ඉමං තන්තිං පහරිත්වා ඉමස්මිං මන්තෙ වුත්තෙ නිවත්තිත්වා පච්ඡතො ඔලොකෙන්තා ඔලොකෙන්තා පලායන්ති, ඉමං තන්තිං පහරිත්වා ඉමස්මිං මන්තෙ වුත්තෙ හත්ථියූථපති පිට්ඨිං උපනාමෙන්තො ආගච්ඡතී’’ති ආචික්ඛිත්වා, ‘‘යං වො රුච්චති, තං කරෙය්යාථා’’ති ¶ වත්වා තාපසං වන්දිත්වා පක්කාමි. තාපසො පලායනමන්තං වත්වා පලායනතන්තිං පහරිත්වා හත්ථී පලාපෙත්වා වසි.

තස්මිං සමයෙ කොසම්බියං පූරන්තප්පො නාම රාජා හොති. සො එකදිවසං ගබ්භිනියා දෙවියා සද්ධිං බාලසූරියතපං තප්පමානො අබ්භොකාසතලෙ නිසීදි. දෙවී රඤ්ඤො පාරුපනං සතසහස්සග්ඝනිකං රත්තකම්බලං පාරුපිත්වා නිසින්නා රඤ්ඤා සද්ධිං සමුල්ලපමානා රඤ්ඤො අඞ්ගුලිතො සතසහස්සග්ඝනිකං රාජමුද්දිකං නීහරිත්වා අත්තනො අඞ්ගුලියං පිලන්ධි. තස්මිං සමයෙ හත්ථිලිඞ්ගසකුණො ආකාසෙන ගච්ඡන්තො දූරතො රත්තකම්බලපාරුපනං දෙවිං දිස්වා ‘‘මංසපෙසී’’ති සඤ්ඤාය පක්ඛෙ විස්සජ්ජෙත්වා ඔතරි. රාජා ¶ තස්ස ඔතරණසද්දෙන භීතො උට්ඨාය අන්තොනිවෙසනං පාවිසි. දෙවී ගරුගබ්භතාය චෙව භීරුකජාතිකතාය ච වෙගෙන ගන්තුං නාසක්ඛි. අථ නං සො සකුණො අජ්ඣප්පත්තො නඛපඤ්ජරෙ නිසීදාපෙත්වා ආකාසං පක්ඛන්දි. තෙ කිර සකුණා පඤ්චන්නං හත්ථීනං බලං ධාරෙන්ති. තස්මා ආකාසෙන නෙත්වා යථාරුචිතට්ඨානෙ නිසීදිත්වා මංසං ඛාදන්ති. සාපි තෙන නීයමානා මරණභයභීතා චින්තෙසි – ‘‘සචාහං විරවිස්සාමි, මනුස්සසද්දො නාම තිරච්ඡානගතානං උබ්බෙජනීයො, තං සුත්වා මං ඡඩ්ඩෙස්සති. එවං සන්තෙ ¶ සහ ගබ්භෙන ජීවිතක්ඛයං පාපුණිස්සාමි, යස්මිං පන ඨානෙ නිසීදිත්වා මං ඛාදිතුං ආරභිස්සති, තත්ර නං සද්දං කත්වා පලාපෙස්සාමී’’ති. සා අත්තනො පණ්ඩිතතාය අධිවාසෙසි.

තදා ච හිමවන්තපදෙසෙ ථොකං වඩ්ඪිත්වා මණ්ඩපාකාරෙන ¶ ඨිතො එකො මහානිග්රොධො හොති. සො සකුණො මිගරූපාදීනි තත්ථ නෙත්වා ඛාදති, තස්මා තම්පි තත්ථෙව නෙත්වා විටපබ්භන්තරෙ ඨපෙත්වා ආගතමග්ගං ඔලොකෙසි. ආගතමග්ගොලොකනං කිර තෙසං ධම්මතා. තස්මිං ඛණෙ දෙවී, ‘‘ඉදානි ඉමං පලාපෙතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා උභො හත්ථෙ උක්ඛිපිත්වා පාණිසද්දඤ්චෙව මුඛසද්දඤ්ච කත්වා තං පලාපෙසි. අථස්සා සූරියත්ථඞ්ගමනකාලෙ ගබ්භෙ කම්මජවාතා චලිංසු. සබ්බදිසාසු ගජ්ජන්තො මහාමෙඝො උට්ඨහි. සුඛෙධිතාය රාජමහෙසියා ‘‘මා භායි, අය්යෙ’’ති වචනමත්තම්පි අලභමානාය දුක්ඛපරෙතාය සබ්බරත්තිං නිද්දා නාම නාහොසි. විභාතාය පන රත්තියා වලාහකවිගමො ච අරුණුග්ගමනඤ්ච තස්සා ගබ්භවුට්ඨානඤ්ච එකක්ඛණෙයෙව අහොසි. සා මෙඝඋතුඤ්ච පබ්බතඋතුඤ්ච අරුණඋතුඤ්ච ගහෙත්වා ජාතත්තා පුත්තස්ස උතෙනොති නාමං අකාසි.

අල්ලකප්පතාපසස්සපි ඛො තතො අවිදූරෙ වසනට්ඨානං හොති. සො පකතියාව වස්සදිවසෙ සීතභයෙන ඵලාඵලත්ථාය වනං න පවිසති, තං රුක්ඛමූලං ගන්ත්වා සකුණෙහි ඛාදිතමංසානං අට්ඨිං ආහරිත්වා කොට්ටෙත්වා රසං කත්වා පිවති. තස්මා තං දිවසං ‘‘අට්ඨිං ආහරිස්සාමී’’ති තත්ථ ගන්ත්වා රුක්ඛමූලෙ අට්ඨිං පරියෙසෙන්තො ¶ උපරි දාරකසද්දං සුත්වා උල්ලොකෙන්තො දෙවිං දිස්වා ‘‘කාසි ත්ව’’න්ති වත්වා ‘‘මානුසිත්ථිම්හී’’ති. ‘‘කථං ආගතාසී’’ති? ‘‘හත්ථිලිඞ්ගසකුණෙනානීතාම්හී’’ති වුත්තෙ ‘‘ඔතරාහී’’ති ආහ ¶ . ‘‘ජාතිසම්භෙදතො භායාමි, අය්යා’’ති. ‘‘කාසි ත්ව’’න්ති? ‘‘ඛත්තියාම්හී’’ති. ‘‘අහම්පි ඛත්තියොයෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි ඛත්තියමායං කථෙහී’’ති. සො ඛත්තියමායං කථෙසි. ‘‘තෙන හි ආරුය්හ පුත්තං මෙ ඔතාරෙහී’’ති. සො එකෙන පස්සෙන අභිරුහනමග්ගං කත්වා අභිරුහිත්වා දාරකං ගණ්හි. ‘‘මා මං හත්ථෙන ඡුපී’’ති ච වුත්තෙ තං අඡුපිත්වාව දාරකං ඔතාරෙසි. දෙවීපි ඔතරි. අථ නං අස්සමපදං නෙත්වා සීලභෙදං අකත්වාව අනුකම්පාය පටිජග්ගි, නිම්මක්ඛිකමධුං ආහරිත්වා සයංජාතසාලිං ආහරිත්වා යාගුං පචිත්වා අදාසි. එවං තස්මිං පටිජග්ගන්තෙ සා අපරභාගෙ චින්තෙසි – ‘‘අහං නෙව ආගතමග්ගං ජානාමි, න ගමනමග්ගං ජානාමි, ඉමිනාපි මෙ සද්ධිං විස්සාසමත්තම්පි නත්ථි. සචෙ පනායං අම්හෙ පහාය කත්ථචි ගමිස්සති, උභොපි ඉධෙව මරණං පාපුණිස්සාම, යංකිඤ්චි කත්වා ඉමස්ස සීලං භින්දිත්වා යථා මං ¶ න මුඤ්චති, තථා තං කාතුං වට්ටතී’’ති. අථ නං දුන්නිවත්ථදුප්පාරුතදස්සනෙන පලොභෙත්වා සීලවිනාසං පාපෙසි. තතො පට්ඨාය ද්වෙපි සමග්ගවාසං වසිංසු.

අථෙකදිවසං තාපසො නක්ඛත්තයොගං උල්ලොකෙන්තො පූරන්තප්පස්ස නක්ඛත්තමිලායනං දිස්වා ‘‘භද්දෙ කොසම්බියං පූරන්තප්පරාජා ¶ මතො’’ති ආහ. ‘‘කස්මා, අය්ය, එවං වදෙසි? කිං තෙ තෙන සද්ධිං ආඝාතො අත්ථී’’ති? ‘‘නත්ථි, භද්දෙ, නක්ඛත්තමිලායනමස්ස දිස්වා එවං වදාමී’’ති, සා පරොදි. අථ නං ‘‘කස්මා රොදසී’’ති පුච්ඡිත්වා තාය තස්ස අත්තනො සාමිකභාවෙ අක්ඛාතෙ ආහ – ‘‘මා, භද්දෙ, රොදි, ජාතස්ස නාම නියතො මච්චූ’’ති. ‘‘ජානාමි, අය්යා’’ති වුත්තෙ ‘‘අථ කස්මා රොදසී’’ති? ‘‘පුත්තො මෙ කුලසන්තකස්ස රජ්ජස්ස අනුච්ඡවිකො, ‘සචෙ තත්ර අභවිස්ස, සෙතච්ඡත්තං උස්සාපයිස්ස. ඉදානි මහාජානිකො වත ජාතො’ති සොකෙන රොදාමි, අය්යා’’ති. ‘‘හොතු, භද්දෙ, මා චින්තයි, සචස්ස රජ්ජං පත්ථෙසි, අහමස්ස රජ්ජලභනාකාරං කරිස්සාමී’’ති. අථස්ස හත්ථිකන්තවීණඤ්චෙව හත්ථිකන්තමන්තෙ ච අදාසි. තදා අනෙකානි හත්ථිසහස්සානි ආගන්ත්වා වටරුක්ඛමූලෙ නිසීදන්ති. අථ නං ආහ – ‘‘හත්ථීසු අනාගතෙසුයෙව රුක්ඛං අභිරුහිත්වා තෙසු ආගතෙසු ඉමං මන්තං වත්වා ඉමං තන්තිං පහර, සබ්බෙ නිවත්තිත්වා ඔලොකෙතුම්පි අසක්කොන්තා පලායිස්සන්ති, අථ ඔතරිත්වා ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සො තථා කත්වා ආගන්ත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙසි. අථ නං දුතියදිවසෙ ආහ – ‘‘අජ්ජ ඉමං මන්තං වත්වා ඉමං තන්තිං පහරෙය්යාසි ¶ , සබ්බෙ නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තා පලායිස්සන්තී’’ති. තදාපි තථා කත්වා ආගන්ත්වා ආරොචෙසි ¶ . අථ නං තතියදිවසෙ ආහ – ‘‘අජ්ජ ඉමං මන්තං වත්වා ඉමං තන්තිං පහරෙය්යාසි, යූථපති පිට්ඨිං උපනාමෙන්තො ආගමිස්සතී’’ති. තදාපි තථා කත්වා ආරොචෙසි.

අථස්ස මාතරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘භද්දෙ, පුත්තස්ස තෙ සාසනං වදෙහි, එත්තොව ගන්ත්වා රාජා භවිස්සතී’’ති ආහ. සා පුත්තං ආමන්තෙත්වා, ‘‘තාත, ත්වං කොසම්බියං පූරන්තප්පරඤ්ඤො පුත්තො, මං සගබ්භං හත්ථිලිඞ්ගසකුණො ආනෙසී’’ති වත්වා සෙනාපතිආදීනං නාමානි ආචික්ඛිත්වා ‘‘අසද්දහන්තානං ඉමං පිතු පාරුපනකම්බලඤ්චෙව පිලන්ධනමුද්දිකඤ්ච දස්සෙය්යාසී’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. කුමාරො තාපසං ‘‘ඉදානි කිං කරොමී’’ති ආහ. ‘‘රුක්ඛස්ස හෙට්ඨිමසාඛාය නිසීදිත්වා ඉමං මන්තං වත්වා ඉමං තන්තිං පහර, ජෙට්ඨකහත්ථී තෙ පිට්ඨිං උපනාපෙත්වා උපසඞ්කමිස්සති, තස්ස පිට්ඨියං නිසින්නොව රට්ඨං ගන්ත්වා රජ්ජං ගණ්හාහී’’ති. සො මාතාපිතරො වන්දිත්වා තථා කත්වා ආගතස්ස හත්ථිනො පිට්ඨියං නිසීදිත්වා කණ්ණෙ මන්තයි – ‘‘අහං කොසම්බියං පූරන්තප්පරඤ්ඤො පුත්තො, පෙත්තිකං මෙ රජ්ජං ගණ්හිත්වා දෙහි සාමී’’ති. සො තං සුත්වා ‘‘අනෙකානි ¶ හත්ථිසහස්සානි සන්නිපතන්තූ’’ති හත්ථිරවං රවි, අනෙකානි හත්ථිසහස්සානි සන්නිපතිංසු. පුන ‘‘ජිණ්ණා හත්ථී පටික්කමන්තූ’’ති හත්ථිරවං රවි, ජිණ්ණා හත්ථී පටික්කමිංසු. පුන ‘‘අතිතරුණා හත්ථී නිවත්තන්තූ’’ති හත්ථිරවං රවි, තෙපි නිවත්තිංසු. සො අනෙකෙහි යූථහත්ථිසහස්සෙහෙව පරිවුතො පච්චන්තගාමං පත්වා ‘‘අහං රඤ්ඤො පුත්තො, සම්පත්තිං ¶ පත්ථයමානා මයා සද්ධිං ආගච්ඡන්තූ’’ති ආහ. ‘‘තතො පට්ඨාය මනුස්සානං සඞ්ගහං කරොන්තො ගන්ත්වා නගරං පරිවාරෙත්වා ‘යුද්ධං වා මෙ දෙතු, රජ්ජං වා’’’ති සාසනං පෙසෙසි. නාගරා ආහංසු – ‘‘මයං ද්වෙපි න දස්සාම. අම්හාකඤ්හි දෙවී ගරුගබ්භා හත්ථිලිඞ්ගසකුණෙන නීතා, තස්සා අත්ථිභාවං වා නත්ථිභාවං වා මයං න ජානාම. යාව තස්සා පවත්තිං න සුණාම. තාව නෙව යුද්ධං දස්සාම, න රජ්ජ’’න්ති. තදා කිර තං පවෙණිරජ්ජං අහොසි. තතො කුමාරො ‘‘අහං තස්සා පුත්තො’’ති වත්වා සෙනාපතිආදීනං නාමානි කථෙත්වා තථාපි අසද්දහන්තානං කම්බලඤ්ච මුද්දිකඤ්ච දස්සෙසි. තෙ කම්බලඤ්ච මුද්දිකඤ්ච සඤ්ජානිත්වා නික්කඞ්ඛා හුත්වා ද්වාරං විවරිත්වා තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිංසු. අයං තාව උතෙනස්ස උප්පත්ති.

අල්ලකප්පරට්ඨෙ ¶ පන දුබ්භික්ඛෙ ජීවිතුං අසක්කොන්තො එකො කොතුහලිකො නාම මනුස්සො කාපිං නාම තරුණපුත්තඤ්ච කාළිං නාම භරියඤ්ච ආදාය ‘‘කොසම්බිං ගන්ත්වා ජීවිස්සාමී’’ති පාථෙය්යං ගහෙත්වා නික්ඛමි. ‘‘අහිවාතරොගෙන මහාජනෙ මරන්තෙ දිස්වා නික්ඛමී’’තිපි වදන්තියෙව. තෙ ගච්ඡන්තා පාථෙය්යෙ පරික්ඛීණෙ ඛුදාභිභූතා දාරකං වහිතුං නාසක්ඛිංසු. අථ සාමිකො පජාපතිං ආහ – ‘‘භද්දෙ, මයං ජීවන්තා පුන පුත්තං ලභිස්සාම, ඡඩ්ඩෙත්වා නං ගච්ඡාමා’’ති. මාතු හදයං නාම මුදුකං හොති. තස්මා සා ආහ – ‘‘නාහං ජීවන්තමෙව පුත්තං ඡඩ්ඩෙතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති. ‘‘අථ කිං කරොමා’’ති? ‘‘වාරෙන නං වහාමා’’ති. මාතා අත්තනො වාරෙ පුප්ඵදාමං විය නං උක්ඛිපිත්වා උරෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ¶ අඞ්කෙන වහිත්වා පිතුනො දෙති. තස්ස තං ගහෙත්වා ගමනකාලෙ ඡාතකතොපි බලවතරා වෙදනා උප්පජ්ජි. සො පුනප්පුනං ආහ – ‘‘භද්දෙ, මයං ජීවන්තා පුත්තං ලභිස්සාම, ඡඩ්ඩෙම න’’න්ති. සාපි පුනප්පුනං පටික්ඛිපිත්වා පටිවචනං නාදාසි. දාරකො වාරෙන පරිවත්තියමානො කිලන්තො පිතු හත්ථෙ නිද්දායි. සො තස්ස නිද්දායනභාවං ඤත්වා මාතරං පුරතො කත්වා එකස්ස ගච්ඡස්ස හෙට්ඨා පණ්ණසන්ථරෙ තං නිපජ්ජාපෙත්වා පායාසි. මාතා නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තී පුත්තං අදිස්වා, ‘‘සාමි, කුහිං මෙ පුත්තො’’ති පුච්ඡි. ‘‘එකස්ස මෙ ගච්ඡස්ස හෙට්ඨා නිපජ්ජාපිතො’’ති. ‘‘සාමි, මා මං නාසයි, පුත්තං විනා ජීවිතුං න සක්ඛිස්සාමි, ආනෙහි මෙ පුත්ත’’න්ති උරං පහරිත්වා පරිදෙවි. අථ නං නිවත්තිත්වා ආනෙසි. පුත්තොපි අන්තරාමග්ගෙ මතො හොති. ඉති සො එත්තකෙ ඨානෙ පුත්තං ඡඩ්ඩෙත්වා තස්ස නිස්සන්දෙන භවන්තරෙ සත්ත වාරෙ ඡඩ්ඩිතො. ‘‘පාපකම්මං නාමෙතං අප්පක’’න්ති න අවමඤ්ඤිතබ්බං.

තෙ ¶ ගච්ඡන්තා එකං ගොපාලකුලං පාපුණිංසු. තං දිවසඤ්ච ගොපාලකස්ස ධෙනුමඞ්ගලං හොති. ගොපාලකස්ස ගෙහෙ නිබද්ධං එකො පච්චෙකබුද්ධො භුඤ්ජති. සො තං භොජෙත්වා මඞ්ගලමකාසි. බහු පායාසො පටියත්තො හොති. ගොපාලකො තෙ ආගතෙ දිස්වා, ‘‘කුතො ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡිත්වා සබ්බං පවත්තිං සුත්වා මුදුජාතිකො කුලපුත්තො තෙසු අනුකම්පං කත්වා බහුකෙන සප්පිනා පායාසං දාපෙසි. භරියා ‘‘සාමි, තයි ජීවන්තෙ අහම්පි ජීවාමි නාම, දීඝරත්තං ඌනොදරොසි, යාවදත්ථං භුඤ්ජාහී’’ති සප්පිඤ්ච දධිඤ්ච තදභිමුඛඤ්ඤෙව කත්වා අත්තනා මන්දසප්පිනා ¶ ථොකමෙව භුඤ්ජි. ඉතරො බහුං භුඤ්ජිත්වා සත්තට්ඨදිවසෙ ඡාතතාය ආහාරතණ්හං ඡින්දිතුං නාසක්ඛි. ගොපාලකො තෙසං පායාසං දාපෙත්වා සයං ¶ භුඤ්ජිතුං ආරභි. කොතුහලිකො තං ඔලොකෙන්තො නිසීදිත්වා හෙට්ඨාපීඨෙ නිපන්නාය සුනඛියා ගොපාලකෙන වඩ්ඪෙත්වා දිය්යමානං පායාසපිණ්ඩං දිස්වා ‘‘පුඤ්ඤා වතායං සුනඛී, නිබද්ධං එවරූපං භොජනං ලභතී’’ති චින්තෙසි. සො රත්තිභාගෙ තං පායාසං ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තො කාලං කත්වා තස්සා සුනඛියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති.

අථස්ස භරියා සරීරකිච්චං කත්වා තස්මිංයෙව ගෙහෙ භතිං කත්වා තණ්ඩුලනාළිං ලභිත්වා පචිත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස පත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා, ‘‘දාසස්ස වො පාපුණාතූ’’ති වත්වා චින්තෙසි – ‘‘මයා ඉධෙව වසිතුං වට්ටති, නිබද්ධං, අය්යො, ඉධාගච්ඡති, දෙය්යධම්මො හොතු වා, මා වා, දෙවසිකං වන්දන්තී වෙය්යාවච්චං කරොන්තී චිත්තං පසාදෙන්තී බහුං පුඤ්ඤං පසවිස්සාමී’’ති. සා තත්ථෙව භතිං කරොන්තී වසි. සාපි සුනඛී ඡට්ඨෙ වා සත්තමෙ වා මාසෙ එකමෙව කුක්කුරං විජායි. ගොපාලකො තස්ස එකධෙනුයා ඛීරං දාපෙසි. සො න චිරස්සෙව වඩ්ඪි. අථස්ස පච්චෙකබුද්ධො භුඤ්ජන්තො නිබද්ධං එකං භත්තපිණ්ඩං දෙති. සො භත්තපිණ්ඩං නිස්සාය පච්චෙකබුද්ධෙ සිනෙහමකාසි. ගොපාලකොපි නිබද්ධං ද්වෙ වාරෙ පච්චෙකබුද්ධස්සුපට්ඨානං යාති. ගච්ඡන්තොපි අන්තරාමග්ගෙ වාළමිගට්ඨානෙ දණ්ඩෙන ගච්ඡෙ ච භූමිඤ්ච පහරිත්වා ‘‘සුසූ’’ති තික්ඛත්තුං සද්දං කත්වා වාළමිගෙ පලාපෙති. සුනඛොපි තෙන සද්ධිං ගච්ඡති.

සො එකදිවසං පච්චෙකබුද්ධං ආහ – ‘‘භන්තෙ, යදා මෙ ඔකාසො න භවිස්සති, තදා ඉමං සුනඛං පෙසෙස්සාමි, තෙන සඤ්ඤාණෙන ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති. තතො පට්ඨාය අනොකාසදිවසෙ, ‘‘ගච්ඡ, තාත, අය්යං ආනෙහී’’ති සුනඛං පෙසෙසි. සො එකවචනෙනෙව පක්ඛන්දිත්වා සාමිකස්ස ගච්ඡපොථනභූමිපොථනට්ඨානෙ තික්ඛත්තුං භුස්සිත්වා තෙන සද්දෙන වාළමිගානං පලාතභාවං ඤත්වා ¶ පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා නිසින්නස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා පණ්ණසාලද්වාරෙ තික්ඛත්තුං භුස්සිත්වා අත්තනො ආගතභාවං ජානාපෙත්වා එකමන්තෙ නිපජ්ජති, පච්චෙකබුද්ධෙ වෙලං සල්ලක්ඛෙත්වා නික්ඛන්තෙ භුස්සන්තො පුරතො ගච්ඡති. අන්තරන්තරා පච්චෙකබුද්ධො ¶ තං වීමංසන්තො අඤ්ඤං මග්ගං පටිපජ්ජති. අථස්ස පුරතො ¶ තිරියං ඨත්වා භුස්සිත්වා ඉතරමග්ගමෙව නං ආරොපෙති. අථෙකදිවසං අඤ්ඤං මග්ගං පටිපජ්ජිත්වා තෙන පුරතො තිරියං ඨත්වා වාරියමානොපි අනිවත්තිත්වා සුනඛං පාදෙන පහරිත්වා පායාසි. සුනඛො තස්ස අනිවත්තනභාවං ඤත්වා නිවාසනකණ්ණෙ ඩංසිත්වා ආකඩ්ඪන්තො ඉතරමග්ගමෙව නං ආරොපෙසි. එවං සො තස්මිං බලවසිනෙහං උප්පාදෙසි.

තතො අපරභාගෙ පච්චෙකබුද්ධස්ස චීවරං ජීරි. අථස්ස ගොපාලකො චීවරවත්ථානි අදාසි. තමෙනං පච්චෙකබුද්ධො ආහ – ‘‘ආවුසො, චීවරං නාම එකකෙන කාතුං දුක්කරං, ඵාසුකට්ඨානං ගන්ත්වා කාරෙස්සාමී’’ති. ‘‘ඉධෙව, භන්තෙ, කරොථා’’ති. ‘‘න සක්කා, ආවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, මා චිරං බහි වසිත්ථා’’ති. සුනඛො තෙසං කථං සුණන්තොව අට්ඨාසි, පච්චෙකබුද්ධොපි ‘‘තිට්ඨ, උපාසකා’’ති ගොපාලකං නිවත්තාපෙත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ගන්ධමාදනාභිමුඛො පායාසි. සුනඛස්ස තං ආකාසෙන ගච්ඡන්තං ¶ දිස්වා භුක්කරිත්වා ඨිතස්ස තස්මිං චක්ඛුපථං විජහන්තෙ හදයං ඵලිත්වා මතො. තිරච්ඡානා කිර නාමෙතෙ උජුජාතිකා හොන්ති අකුටිලා. මනුස්සා පන අඤ්ඤං හදයෙන චින්තෙන්ති, අඤ්ඤං මුඛෙන කථෙන්ති. තෙනෙවාහ – ‘‘ගහනඤ්හෙතං, භන්තෙ, යදිදං මනුස්සා, උත්තානකඤ්හෙතං, භන්තෙ, යදිදං පසවො’’ති (ම. නි. 2.3).

ඉති සො තාය උජුචිත්තතාය අකුටිලතාය කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්තො අච්ඡරාසහස්සපරිවුතො මහාසම්පත්තිං අනුභොසි. තස්ස කණ්ණමූලෙ මන්තයන්තස්ස සද්දො සොළසයොජනට්ඨානං ඵරති, පකතිකථාසද්දො පන සකලං දසයොජනසහස්සං දෙවනගරං ඡාදෙති. තෙනෙවස්ස ‘‘ඝොසකදෙවපුත්තො’’ති නාමං අහොසි. ‘‘කිස්ස පනෙස නිස්සන්දො’’ති. පච්චෙකබුද්ධෙ පෙමෙන භුක්කරණස්ස නිස්සන්දො. සො තත්ථ න චිරං ඨත්වා චවි. දෙවලොකතො හි දෙවපුත්තා ආයුක්ඛයෙන පුඤ්ඤක්ඛයෙන ආහාරක්ඛයෙන කොපෙනාති චතූහි කාරණෙහි චවන්ති.

තත්ථ යෙන බහුං පුඤ්ඤකම්මං කතං හොති, සො දෙවලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා යාවතායුකං ඨත්වා උපරූපරි නිබ්බත්තති. එවං ආයුක්ඛයෙන චවති නාම. යෙන පරිත්තං පුඤ්ඤං කතං හොති, තස්ස රාජකොට්ඨාගාරෙ පක්ඛිත්තං තිචතුනාළිමත්තං ධඤ්ඤං විය අන්තරාව තං පුඤ්ඤංඛීයති, අන්තරාව කාලං කරොති ¶ . එවං පුඤ්ඤක්ඛයෙන චවති නාම. අපරොපි කාමගුණෙ පරිභුඤ්ජමානො සතිසම්මොසෙන ආහාරං අපරිභුඤ්ජිත්වා කිලන්තකායො කාලං කරොති. එවං ආහාරක්ඛයෙන චවති නාම. අපරොපි පරස්ස සම්පත්තිං අසහන්තො ¶ කුජ්ඣිත්වා කාලං කරොති. එවං කොපෙන චවති නාම.

අයං ¶ පන කාමගුණෙ පරිභුඤ්ජන්තො මුට්ඨස්සති හුත්වා ආහාරක්ඛයෙන චවි, චවිත්වා ච පන කොසම්බියං නගරසොභිනියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. සාපි ජාතදිවසෙ ‘‘කිං එත’’න්ති දාසිං පුච්ඡිත්වා, ‘‘පුත්තො, අය්යෙ’’ති වුත්තෙ – ‘‘හන්ද, ජෙ, ඉමං දාරකං කත්තරසුප්පෙ ආරොපෙත්වා සඞ්කාරකූටෙ ඡඩ්ඩෙහී’’ති ඡඩ්ඩාපෙසි. නගරසොභිනියො හි ධීතරං පටිජග්ගන්ති, න පුත්තං. ධීතරා හි තාසං පවෙණී ඝටීයති. දාරකං කාකාපි සුනඛාපි පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසු. පච්චෙකබුද්ධෙ සිනෙහප්පභවස්ස භුක්කරණස්ස නිස්සන්දෙන එකොපි උපගන්තුං න විසහි. තස්මිං ඛණෙ එකො මනුස්සො බහි නික්ඛන්තො තං කාකසුනඛසන්නිපාතං දිස්වා, ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති ගන්ත්වා දාරකං දිස්වා පුත්තසිනෙහං පටිලභිත්වා ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති ගෙහං නෙසි. තදා කොසම්බකසෙට්ඨි රාජකුලං ගච්ඡන්තො රාජනිවෙසනතො ආගච්ඡන්තං පුරොහිතං දිස්වා, ‘‘කිං, ආචරිය, අජ්ජ තෙ තිථිකරණනක්ඛත්තයොගො ඔලොකිතො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, මහාසෙට්ඨි, අම්හාකං කිං අඤ්ඤං කිච්චන්ති? ජනපදස්ස කිං භවිස්සතී’’ති? ‘‘අඤ්ඤං නත්ථි, ඉමස්මිං පන නගරෙ අජ්ජ ජාතදාරකො ජෙට්ඨකසෙට්ඨි භවිස්සතී’’ති. තදා සෙට්ඨිනො භරියා ගරුගබ්භා හොති. තස්මා සො සීඝං ගෙහං පුරිසං පෙසෙසි – ‘‘ගච්ඡ භණෙ, ජානාහි නං විජාතා වා, නො වා’’ති. ‘‘න විජායතී’’ති සුත්වා රාජානං දිස්වාව වෙගෙන ගෙහං ගන්ත්වා කාළිං නාම දාසිං පක්කොසිත්වා සහස්සං දත්වා, ‘‘ගච්ඡ ¶ ජෙ, ඉමස්මිං නගරෙ උපධාරෙත්වා සහස්සං දත්වා අජ්ජ ජාතදාරකං ගණ්හිත්වා එහී’’ති. සා උපධාරෙන්තී තං ගෙහං ගන්ත්වා දාරකං දිස්වා, ‘‘අයං දාරකො කදා ජාතො’’ති ගහපතානිං පුච්ඡිත්වා ‘‘අජ්ජ ජාතො’’ති වුත්තෙ, ‘‘ඉමං මය්හං දෙහී’’ති එකකහාපණං ආදිං කත්වා මූලං වඩ්ඪෙන්තී සහස්සං දත්වා තං ආනෙත්වා සෙට්ඨිනො දස්සෙසි. සෙට්ඨි ‘‘සචෙ මෙ ධීතා විජායිස්සති, තාය නං සද්ධිං නිවෙසෙත්වා සෙට්ඨිට්ඨානස්ස සාමිකං කරිස්සාමි. සචෙ මෙ පුත්තො විජායිස්සති, මාරෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා තං ගෙහෙ කාරෙසි.

අථස්ස ¶ භරියා කතිපාහච්චයෙන පුත්තං විජායි. සෙට්ඨි ‘‘ඉමස්මිං අසති මම පුත්තොව සෙට්ඨිට්ඨානං ලභිස්සති, ඉදානෙව තං මාරෙතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා කාළිං ආමන්තෙත්වා, ‘‘ගච්ඡ, ජෙ, වජතො ගුන්නං නික්ඛමනවෙලාය වජද්වාරමජ්ඣෙ ඉමං තිරියං නිපජ්ජාපෙහි, ගාවියො නං මද්දිත්වා මාරෙස්සන්ති, මද්දිතාමද්දිතභාවං පනස්ස ඤත්වා එහී’’ති ආහ. සා ගන්ත්වා ගොපාලකෙන වජද්වාරෙ විවටමත්තෙයෙව තං තථා නිපජ්ජාපෙසි. ගොගණජෙට්ඨකො උසභො අඤ්ඤස්මිං කාලෙ සබ්බපච්ඡා නික්ඛමන්තොපි තං දිවසං සබ්බපඨමං නික්ඛමිත්වා දාරකං චතුන්නං පාදානං අන්තරෙ කත්වා අට්ඨාසි. අනෙකසතගාවියො උසභස්ස ද්වෙ පස්සානි ඝංසන්තියො නික්ඛමිංසු. ගොපාලකොපි ‘‘අයං උසභො පුබ්බෙ සබ්බපච්ඡා නික්ඛමති, අජ්ජ පන සබ්බපඨමං නික්ඛමිත්වා ¶ වජද්වාරමජ්ඣෙ නිච්චලොව ඨිතො, කිං නු ඛො එත’’න්ති චින්තෙත්වා ගන්ත්වා තස්ස හෙට්ඨා නිපන්නං දාරකං දිස්වා පුත්තසිනෙහං පටිලභිත්වා, ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති ගෙහං නෙසි.

කාළී ගන්ත්වා සෙට්ඨිනා පුච්ඡිතා තමත්ථං ආරොචෙත්වා, ‘‘ගච්ඡ, නං පුන සහස්සං දත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තා සහස්සං දත්වා පුන ආනෙත්වා අදාසි. අථ ¶ නං ආහ – ‘‘අම්ම, කාළි ඉමස්මිං නගරෙ පඤ්ච සකටසතානි පච්චූසකාලෙ උට්ඨාය වාණිජ්ජාය ගච්ඡන්ති, ත්වං ඉමං නෙත්වා චක්කමග්ගෙ නිපජ්ජාපෙහි, ගොණා වා නං මද්දිස්සන්ති, චක්කා වා ඡින්දිස්සන්ති, පවත්තිං චස්ස ඤත්වාව ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සා තං නෙත්වා චක්කමග්ගෙ නිපජ්ජාපෙසි. තදා සාකටිකජෙට්ඨකො පුරතො අහොසි. අථස්ස ගොණා තං ඨානං පත්වා ධුරං ඡඩ්ඩෙසුං, පුනප්පුනං ආරොපෙත්වා පාජියමානාපි පුරතො න ගච්ඡිංසු. එවං තස්ස තෙහි සද්ධිං වායමන්තස්සෙව අරුණං උට්ඨහි. සො ‘‘කිං නාමෙතං ගොණා කරිංසූ’’ති මග්ගං ඔලොකෙන්තො දාරකං දිස්වා, ‘‘භාරියං වත මෙ කම්ම’’න්ති චින්තෙත්වා, ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති තුට්ඨමානසො තං ගෙහං නෙසි.

කාළී ගන්ත්වා සෙට්ඨිනා පුච්ඡිතා තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා, ‘‘ගච්ඡ, නං පුන සහස්සං දත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තා තථා අකාසි. අථ නං සො ආහ – ‘‘ඉදානි නං ආමකසුසානං නෙත්වා ගච්ඡන්තරෙ නිපජ්ජාපෙහි, තත්ථ සුනඛාදීහි වා ඛාදිතො, අමනුස්සෙහි වා පහටො මරිස්සති, මාතාමතභාවඤ්චස්ස ජානිත්වාව ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සා තං නෙත්වා තත්ථ නිපජ්ජාපෙත්වා එකමන්තෙ අට්ඨාසි. තං සුනඛො වා කාකො වා අමනුස්සො වා උපසඞ්කමිතුං ¶ නාසක්ඛි. ‘‘නනු චස්ස නෙව මාතා න පිතා න භාතිකාදීසු කොචි රක්ඛිතා නාම අත්ථි, කො තං රක්ඛතී’’ති? සුනඛකාලෙ පච්චෙකබුද්ධෙ සිනෙහෙන පවත්තිතභුක්කරණමත්තමෙව තං රක්ඛති. අථෙකො අජපාලකො අනෙකසහස්සා අජා ගොචරං නෙන්තො සුසානපස්සෙන ගච්ඡති. එකා අජා පණ්ණානි ඛාදමානා ගච්ඡන්තරං පවිට්ඨා දාරකං දිස්වා ජණ්ණුකෙහි ඨත්වා දාරකස්ස ථනං අදාසි, අජපාලකෙන ‘‘හෙ හෙ’’ති සද්දෙ කතෙපි න නික්ඛමි. සො ‘‘යට්ඨියා නං පහරිත්වා නීහරිස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තරං පවිට්ඨො ජණ්ණුකෙහි ¶ ඨත්වා දාරකං ඛීරං පායන්තිං අජිං දිස්වා දාරකෙ පුත්තසිනෙහං පටිලභිත්වා, ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති ආදාය පක්කාමි.

කාළී ගන්ත්වා සෙට්ඨිනා පුච්ඡිතා තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා, ‘‘ගච්ඡ, තං පුන සහස්සං දත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තා තථා අකාසි. අථ නං ආහ – ‘‘අම්ම කාළි, ඉමං ආදාය චොරපපාතපබ්බතං අභිරුහිත්වා පපාතෙ ඛිප, පබ්බතකුච්ඡියං පටිහඤ්ඤමානො ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකො හුත්වා භූමියං පතිස්සති, මතාමතභාවඤ්චස්ස ඤත්වාව ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සා තං තත්ථ නෙත්වා පබ්බතමත්ථකෙ ¶ ඨත්වා ඛිපි. තං ඛො පන පබ්බතකුච්ඡිං නිස්සාය මහාවෙළුගුම්බො පබ්බතානුසාරෙනෙව වඩ්ඪි, තස්ස මත්ථකං ඝනජාතො ජිඤ්ජුකගුම්බො අවත්ථරි. දාරකො පතන්තො කොජවකෙ විය තස්මිං පති. තං දිවසඤ්ච නළකාරජෙට්ඨකස්ස වෙළුබලි පත්තො හොති. සො පුත්තෙන සද්ධිං ගන්ත්වා තං වෙළුගුම්බං ඡින්දිතුං ආරභි. තස්මිං චලන්තෙ දාරකො සද්දමකාසි. සො ‘‘දාරකසද්දො වියා’’ති එකෙන පස්සෙන අභිරුහිත්වා තං දිස්වා, ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති තුට්ඨචිත්තො ආදාය ගතො.

කාළී සෙට්ඨිස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තෙන පුච්ඡිතා තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා, ‘‘ගච්ඡ, නං පුන සහස්සං දත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තා තථා අකාසි. සෙට්ඨිනො ඉදඤ්චිදඤ්ච කරොන්තස්සෙව දාරකො වඩ්ඪිතො ‘‘ඝොසකො’’ත්වෙවස්ස නාමං අහොසි. සො සෙට්ඨිනො අක්ඛිම්හි කණ්ටකො විය ඛායි, උජුකං තං ඔලොකෙතුම්පි න විසති. අථස්ස මාරණූපායං චින්තෙන්තො අත්තනො සහායකස්ස කුම්භකාරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘කදා ත්වං ආවාපං ආලිම්පෙස්සසී’’ති පුච්ඡිත්වා – ‘‘ස්වෙ’’ති වුත්තෙ, ‘‘තෙන ¶ හි ඉදං සහස්සං ගහෙත්වා මම එකං ¶ කම්මං කරොහී’’ති ආහ. ‘‘කිං, සාමී’’ති? ‘‘එකො මෙ අවජාතපුත්තො අත්ථි, තං තව සන්තිකං පෙසෙස්සාමි, අථ නං ගහෙත්වා ගබ්භං පවෙසෙත්වා තිඛිණාය වාසියා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දිත්වා චාටියං පක්ඛිපිත්වා ආවාපෙ පචෙය්යාසි, ඉදං තෙ සහස්සං සච්චකාරසදිසං. උත්තරිං පන තෙ කත්තබ්බයුත්තකං පච්ඡා කරිස්සාමී’’ති. කුම්භකාරො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. සෙට්ඨි පුනදිවසෙ ඝොසකං පක්කොසිත්වා, ‘‘හිය්යො මයා කුම්භකාරො එකං කම්මං ආණත්තො, එහි, ත්වං තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා එවං වදෙහි – ‘හිය්යො කිර මෙ පිතරා ආණත්තං කම්මං නිප්ඵාදෙහී’’’ති පහිණි. සො ‘‘සාධූ’’ති අගමාසි. තං තත්ථ ගච්ඡන්තං ඉතරො සෙට්ඨිනො පුත්තො දාරකෙහි සද්ධිං ගුළං කීළන්තො දිස්වා තං පක්කොසිත්වා, ‘‘කුහිං ගච්ඡසි භාතිකා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පිතු සාසනං ගහෙත්වා කුම්භකාරස්ස සන්තික’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අහං තත්ථ ගමිස්සාමි. ඉමෙ මං දාරකා බහුං ලක්ඛං ජිනිංසු, තං මෙ පටිජිනිත්වා දෙහී’’ති ආහ. ‘‘අහං පිතු භායාමී’’ති. ‘‘මා භායි, භාතික, අහං තං සාසනං හරිස්සාමි. බහූහි ජිතො, යාවාහං ආගච්ඡාමි, තාව මෙ ලක්ඛං පටිජිනා’’ති.

ඝොසකො කිර ගුළකීළාය ඡෙකො, තෙන නං එවං නිබන්ධි. සොපි තං ‘‘තෙන හි ගන්ත්වා කුම්භකාරං වදෙහි – ‘පිතරා කිර මෙ හිය්යො එකං කම්මං ආණත්තං, තං නිප්ඵාදෙහී’’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. සො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තථා අවච. අථ නං කුම්භකාරො සෙට්ඨිනා වුත්තනියාමෙනෙව මාරෙත්වා ආවාපෙ ඛිපි. ඝොසකොපි දිවසභාගං කීළිත්වා සායන්හසමයෙ ගෙහං ගන්ත්වා ¶ ¶ ‘‘කිං, තාත, න ගතොසී’’ති වුත්තෙ අත්තනො අගතකාරණඤ්ච කනිට්ඨස්ස ගතකාරණඤ්ච ආරොචෙසි. තං සුත්වා සෙට්ඨි ‘‘අහං ධී’’ති මහාවිරවං විරවිත්වා සකලසරීරෙ පක්කුථිතලොහිතො විය හුත්වා, ‘‘අම්භො, කුම්භකාර, මා මං නාසයි, මා මං නාසයී’’ති බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තො තස්ස සන්තිකං අගමාසි. කුම්භකාරො තං තථා ආගච්ඡන්තං දිස්වා, ‘‘සාමි, මා සද්දං කරි, කම්මං තෙ නිප්ඵන්න’’න්ති ආහ. සො පබ්බතෙන විය මහන්තෙන සොකෙන අවත්ථටො හුත්වා අනප්පකං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙසි. යථා තං අප්පදුට්ඨස්ස පදුස්සමානො. තෙනාහ භගවා –

‘‘යො ¶ දණ්ඩෙන අදණ්ඩෙසු, අප්පදුට්ඨෙසු දුස්සති;

දසන්නමඤ්ඤතරං ඨානං, ඛිප්පමෙව නිගච්ඡති.

‘‘වෙදනං ඵරුසං ජානිං, සරීරස්ස ච භෙදනං;

ගරුකං වාපි ආබාධං, චිත්තක්ඛෙපඤ්ච පාපුණෙ.

‘‘රාජතො වා උපසග්ගං, අබ්භක්ඛානඤ්ච දාරුණං;

පරික්ඛයඤ්ච ඤාතීනං, භොගානඤ්ච පභඞ්ගුරං.

‘‘අථ වාස්ස අගාරානි, අග්ගි ඩහති පාවකො;

කායස්ස භෙදා දුප්පඤ්ඤො, නිරයං සොපපජ්ජතී’’ති. (ධ. ප. 137-140);

එවං ¶ සන්තෙපි පුන නං සෙට්ඨි උජුකං ඔලොකෙතුං න සක්කොති. ‘‘කින්ති නං මාරෙය්ය’’න්ති චින්තෙන්තො, ‘‘මම ගාමසතෙ ආයුත්තකස්ස සන්තිකං පෙසෙත්වා මාරෙස්සාමී’’ති උපායං දිස්වා, ‘‘අයං මෙ අවජාතපුත්තො, ඉමං මාරෙත්වා වච්චකූපෙ ඛිපතු, එවං කතෙ අහං මාතුලස්ස කත්තබ්බයුත්තකං පච්ඡා ජානිස්සාමී’’ති තස්ස පණ්ණං ලිඛිත්වා, ‘‘තාත ඝොසක, අම්හාකං ගාමසතෙ ආයුත්තකො අත්ථි, ඉමං පණ්ණං හරිත්වා තස්ස දෙහී’’ති වත්වා පණ්ණං තස්ස දුස්සන්තෙ බන්ධි. සො පන අක්ඛරසමයං න ජානාති. දහරකාලතො පට්ඨාය හි නං මාරාපෙන්තොව සෙට්ඨි මාරෙතුං නාසක්ඛි, කිං අක්ඛරසමයං සික්ඛාපෙස්සති? ඉති සො අත්තනො මාරාපනපණ්ණමෙව දුස්සන්තෙ බන්ධිත්වා නික්ඛමන්තො ආහ – ‘‘පාථෙය්යං මෙ, තාත, නත්ථී’’ති. ‘‘පාථෙය්යෙන තෙ කම්මං නත්ථි, අන්තරාමග්ගෙ ‘අසුකගාමෙ නාම මමසහායකො සෙට්ඨි අත්ථි, තස්ස ඝරෙ පාතරාසං කත්වා පුරතො ගච්ඡාහී’’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පිතරං වන්දිත්වා නික්ඛන්තො තං ගාමං පත්වා සෙට්ඨිස්ස ඝරං ¶ පුච්ඡිත්වා ගන්ත්වා සෙට්ඨිජායං පස්සි. ‘‘ත්වං කුතො ආගතොසී’’ති ච වුත්තෙ, ‘‘අන්තොනගරතො’’ති ආහ. ‘‘කස්ස පුත්තොසී’’ති? ‘‘තුම්හාකං සහායකසෙට්ඨිනො, අම්මා’’ති. ‘‘ත්වංසි ඝොසකො නාමා’’ති? ‘‘ආම, අම්මා’’ති. තස්සා සහ දස්සනෙනෙව තස්මිං පුත්තසිනෙහො උප්පජ්ජි. සෙට්ඨිනො පනෙකා ධීතා අත්ථි පන්නරසසොළසවස්සුද්දෙසිකා අභිරූපා පාසාදිකා, තං රක්ඛිතුං එකමෙව පෙසනකාරිකං දාසිං දත්වා සත්තභූමිකස්ස පාසාදස්ස උපරිමතලෙ සිරිගබ්භෙ වසාපෙන්ති. සෙට්ඨිධීතා තස්මිං ¶ ඛණෙ තං දාසිං අන්තරාපණං පෙසෙසි. අථ නං සෙට්ඨිජායා දිස්වා, ‘‘කුහිං ගච්ඡසී’’ති ¶ පුච්ඡිත්වා, ‘‘අය්යධීතාය පෙසනෙනා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉතො තාව එහි, තිට්ඨතු පෙසනං, පුත්තස්ස මෙ පීඨකං අත්ථරිත්වා පාදෙ ධොවිත්වා තෙලං මක්ඛිත්වා සයනං අත්ථරිත්වා දෙහි, පච්ඡා පෙසනං කරිස්සසී’’ති ආහ. සා තථා අකාසි.

අථ නං චිරෙනාගතං සෙට්ඨිධීතා සන්තජ්ජෙසි. අථ නං සා ආහ – ‘‘මා මෙ කුජ්ඣි, සෙට්ඨිපුත්තො ඝොසකො ආගතො, තස්ස ඉදඤ්චිදඤ්ච කත්වා තත්ථ ගන්ත්වා ආගතාම්හී’’ති. සෙට්ඨිධීතාය ‘‘සෙට්ඨිපුත්තො ඝොසකො’’ති නාමං සුත්වාව පෙමං ඡවියාදීනි ඡින්දිත්වා අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච ඨිතං. කොතුහලකාලස්මිඤ්හි සා තස්ස පජාපතී හුත්වා නාළිකොදනං පච්චෙකබුද්ධස්ස අදාසි, තස්සානුභාවෙනාගන්ත්වා ඉමස්මිං සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තා. ඉති තං සො පුබ්බසිනෙහො අවත්ථරිත්වා ගණ්හි. තෙනාහ භගවා –

‘‘පුබ්බෙව සන්නිවාසෙන, පච්චුප්පන්නහිතෙන වා;

එවං තං ජායතෙ පෙමං, උප්පලංව යථොදකෙ’’ති. (ජා. 1.2.174);

අථ නං පුච්ඡි – ‘‘කුහිං සො, අම්මා’’ති? ‘‘සයනෙ නිපන්නො නිද්දායතී’’ති. ‘‘අත්ථි පනස්ස හත්ථෙ කිඤ්චී’’ති? ‘‘දුස්සන්තෙ පණ්ණං අත්ථී’’ති. සා ‘‘කිං පණ්ණං නු ඛො එත’’න්ති තස්මිං නිද්දායන්තෙ මාතාපිතූනං අඤ්ඤවිහිතතාය අපස්සන්තානං ඔතරිත්වා සමීපං ගන්ත්වා තං පණ්ණං මොචෙත්වා ආදාය අත්තනො ගබ්භං පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය වාතපානං විවරිත්වා අක්ඛරසමයෙ කුසලතාය පණ්ණං වාචෙත්වා, ‘‘අහො වත බාලො, අත්තනො මරණපණ්ණං දුස්සන්තෙ බන්ධිත්වා ¶ විචරති, සචෙ මයා න දිට්ඨං අස්ස, නත්ථිස්ස ජීවිත’’න්ති තං පණ්ණං ඵාලෙත්වා සෙට්ඨිස්ස වචනෙන අපරං පණ්ණං ලිඛි – ‘‘අයං මම පුත්තො ඝොසකො නාම, ගාමසතතො පණ්ණාකාරං ආහරාපෙත්වා ඉමස්ස ජනපදසෙට්ඨිනො ධීතරා සද්ධිං මඞ්ගලං කත්වා අත්තනො වසනගාමස්ස මජ්ඣෙ ද්විභූමකං ගෙහං කාරෙත්වා පාකාරපරික්ඛෙපෙන චෙව පුරිසගුත්තියා ච සුසංවිහිතාරක්ඛං කරොතු, මය්හඤ්ච ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච මයා කත’න්ති සාසනං පෙසෙතු, එවං කතෙ අහං ¶ මාතුලස්ස කත්තබ්බයුත්තකං පච්ඡා ජානිස්සාමී’’ති, ලිඛිත්වා ච පන සඞ්ඝරිත්වා ඔතරිත්වා දුස්සන්තෙයෙවස්ස බන්ධි.

සො ¶ දිවසභාගං නිද්දායිත්වා උට්ඨාය භුඤ්ජිත්වා පක්කාමි. පුනදිවසෙ පාතොව තං ගාමං ගන්ත්වා ආයුත්තකං ගාමකිච්චං කරොන්තංයෙව පස්සි. සො තං දිස්වා, ‘‘කිං, තාතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘පිතරා මෙ තුම්හාකං පණ්ණං පෙසිත’’න්ති. ‘‘කිං පණ්ණං, තාත, ආහරා’’ති පණ්ණං ගහෙත්වා වාචෙත්වා තුට්ඨමානසො ‘‘පස්සථ, භො, මම සාමිනො මයි සිනෙහං කත්වා ජෙට්ඨපුත්තස්ස මෙ මඞ්ගලං කරොතූ’’ති මම සන්තිකං පහිණි. ‘‘සීඝං දාරුආදීනි ආහරථා’’ති ගහපතිකෙ වත්වා ගාමමජ්ඣෙ වුත්තපකාරං ගෙහං කාරාපෙත්වා ගාමසතතො පණ්ණාකාරං ආහරාපෙත්වා ජනපදසෙට්ඨිනො සන්තිකා ධීතරං ආනෙත්වා මඞ්ගලං කත්වා සෙට්ඨිස්ස සාසනං පහිණි ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච මයා කත’’න්ති.

තං සුත්වා සෙට්ඨිනො ‘‘යං කාරෙමි, තං න හොති; යං න කාරෙමි, තදෙව හොතී’’ති මහන්තං දොමනස්සං උප්පජ්ජි. පුත්තසොකෙන සද්ධිං සො සොකො එකතො හුත්වා කුච්ඡිඩාහං උප්පාදෙත්වා අතිසාරං ජනෙසි. සෙට්ඨිධීතාපි ‘‘සචෙ කොචි සෙට්ඨිනො සන්තිකා ආගච්ඡති, මම අකථෙත්වා සෙට්ඨිපුත්තස්ස පඨමතරං මා කථයිත්ථා’’ති ¶ ජනෙ ආණාපෙසි. සෙට්ඨිපි ඛො ‘‘දානි තං දුට්ඨපුත්තං මම සාපතෙය්යස්ස සාමිකං න කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එකං ආයුත්තකං ආහ – ‘‘මාතුල, පුත්තං මෙ දට්ඨුකාමොම්හි, එකං පාදමූලිකං පෙසෙත්වා මම පුත්තං පක්කොසාපෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා පණ්ණං දත්වා එකං පුරිසං පෙසෙසි. සෙට්ඨිධීතාපි තස්ස ආගන්ත්වා ද්වාරෙ ඨිතභාවං සුත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘කිං, තාතා’’ති පුච්ඡි. සො ආහ – ‘‘සෙට්ඨි ගිලානො, පුත්තං පස්සිතුං පක්කොසාපෙසි, අය්යෙ’’ති. ‘‘කිං, තාත, බලවා, දුබ්බලො’’ති? ‘‘බලවා තාව, ආහාරං භුඤ්ජතියෙව, අය්යෙ’’ති. සා සෙට්ඨිපුත්තං අජානාපෙත්වාව තස්ස නිවෙසනඤ්ච පරිබ්බයඤ්ච දාපෙත්වා ‘‘මයා පෙසිතකාලෙ ගමිස්සසි, අච්ඡස්සු තාවා’’ති ආහ. සෙට්ඨි පුන ආයුත්තකං අවච, ‘‘කිං, මාතුල, න තෙ මම පුත්තස්ස සන්තිකං පහිත’’න්ති? ‘‘පහිතං, සාමි, ගතපුරිසො න තාව එතී’’ති. ‘‘තෙන හි පුන අපරං පෙසෙහී’’ති. සො පෙසෙසි. සෙට්ඨිධීතා තස්මිම්පි තථෙව පටිපජ්ජි. අථ සෙට්ඨිනො රොගො බලවා ජාතො, එකං භාජනං පවිසති, එකං නික්ඛමති. පුන සෙට්ඨි ආයුත්තකං පුච්ඡි – ‘‘කිං, මාතුල, න තෙ මම පුත්තස්ස සන්තිකං පහිත’’න්ති? ‘‘පහිතං, සාමි, ගතපුරිසො න තාව ¶ එතී’’ති. ‘‘තෙන හි පුන අපරං පෙසෙහී’’ති. සො පෙසෙසි. සෙට්ඨිධීතා තතියවාරෙ ආගතම්පි තං පවත්තිං පුච්ඡි. සො ‘‘බාළ්හගිලානො, අය්යෙ, සෙට්ඨි ආහාරං පච්ඡින්දිත්වා මච්චුපරායණො ජාතො, එකං භාජනං නික්ඛමති ¶ , එකං පවිසතී’’ති ආහ. සෙට්ඨිධීතා ‘‘ඉදානි ගන්තුං කාලො’’ති සෙට්ඨිපුත්තස්ස ‘‘පිතා තෙ කිර ගිලානො’’ති ආරොචෙත්වා ‘‘කිං වදෙසි භද්දෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘අඵාසුකමස්ස, සාමී’’ති ආහ. ‘‘ඉදානි කිං කාතබ්බ’’න්ති. සාමි? ‘‘ගාමසතතො වුට්ඨානකපණ්ණාකාරං ¶ ආදාය ගන්ත්වා පස්සිස්සාම න’’න්ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පණ්ණාකාරං ආහරාපෙත්වා සකටෙහි ආදාය පක්කාමි.

අථ නං සා ‘‘පිතා තෙ දුබ්බලො, එත්තකං පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තානං පපඤ්චො භවිස්සති, එතං නිවත්තාපෙහී’’ති වත්වා තං සබ්බං අත්තනො කුලගෙහං පෙසෙත්වා පුන තං ආහ – ‘‘සාමි, ත්වං අත්තනො පිතු පාදපස්සෙ තිට්ඨෙය්යාසි, අහං උස්සීසකපස්සෙ ඨස්සාමී’’ති. ගෙහං පවිසමානායෙව ච ‘‘ගෙහස්ස පුරතො ච පච්ඡතො ච ආරක්ඛං ගණ්හථා’’ති අත්තනො පුරිසෙ ආණාපෙසි. පවිට්ඨකාලෙ පන සෙට්ඨිපුත්තො පිතු පාදපස්සෙ අට්ඨාසි, ඉතරා උස්සීසකපස්සෙ.

තස්මිං ඛණෙ සෙට්ඨි උත්තානකො නිපන්නො හොති. ආයුත්තකො පන තස්ස පාදෙ පරිමජ්ජන්තො ‘‘පුත්තො තෙ, සාමි, ආගතො’’ති ආහ. ‘‘කුහිං සො’’ති? ‘‘එස පාදමූලෙ ඨිතො’’ති. අථ නං දිස්වා ආයකම්මිකං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘මම ගෙහෙ කිත්තකං ධන’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘සාමි, ධනස්සෙව චත්තාලීසකොටියො, උපභොගපරිභොගභණ්ඩානං පන වනගාමක්ඛෙත්තද්විපදචතුප්පදයානවාහනානඤ්ච අයඤ්ච අයඤ්ච පරිච්ඡෙදො’’ති වුත්තෙ, ‘‘අහං එත්තකං ධනං මම පුත්තස්ස ඝොසකස්ස න දෙමී’’ති වත්තුකාමො ‘‘දෙමී’’ති ආහ. තං සුත්වා සෙට්ඨිධීතා ‘‘අයං පුන කථෙන්තො අඤ්ඤං කිඤ්චි කථෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා සොකාතුරා විය කෙසෙ විකිරිත්වා රොදමානා ‘‘කිං නාමෙතං, තාත, වදෙථ, ඉදම්පි නාම වො වචනං සුණොම, අලක්ඛිකා වතම්හා’’ති වත්වා මත්ථකෙන නං උරමජ්ඣෙ පහරන්තී පතිත්වා යථා පුන වත්තුං න සක්කොති, තථාස්ස උරමජ්ඣෙ මත්ථකෙන ඝංසෙන්තී ආරොදනං දස්සෙසි. සෙට්ඨි තංඛණඤ්ඤෙව කාලමකාසි. ‘‘සෙට්ඨි මතො’’ති ගන්ත්වා ¶ ¶ උතෙනස්ස රඤ්ඤො ආරොචයිංසු. රාජා තස්ස සරීරකිච්චං කාරාපෙත්වා, ‘‘අත්ථි පනස්ස පුත්තො වා ධීතා වා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි, දෙව, ඝොසකො නාම තස්ස පුත්තො, සබ්බං සාපතෙය්යං තස්ස නිය්යාදෙත්වාව මතො, දෙවා’’ති.

රාජා අපරභාගෙ සෙට්ඨිපුත්තං පක්කොසාපෙසි. තස්මිඤ්ච දිවසෙ දෙවො වස්සි. රාජඞ්ගණෙ තත්ථ තත්ථ උදකං සණ්ඨාති. සෙට්ඨිපුත්තො ‘‘රාජානං පස්සිස්සාමී’’ති පායාසි. රාජා වාතපානං විවරිත්වා තං ආගච්ඡන්තං ඔලොකෙන්තො රාජඞ්ගණෙ උදකං ලඞ්ඝිත්වා ආගච්ඡන්තං දිස්වා ආගන්ත්වා වන්දිත්වා ඨිතං ‘‘ත්වං ඝොසකො නාම, තාතා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, දෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘පිතා මෙ ¶ මතොති මා සොචි, තව පෙත්තිකං සෙට්ඨිට්ඨානං තුය්හමෙව දස්සාමී’’ති තං සමස්සාසෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, තාතා’’ති උය්යොජෙසි. රාජා ගච්ඡන්තඤ්ච නං ඔලොකෙන්තොව අට්ඨාසි. සො ආගමනකාලෙ ලඞ්ඝිතං උදකං ගමනකාලෙ ඔතරිත්වා සණිකං අගමාසි. අථ නං රාජා තතොව පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘කිං නු ඛො, තාත, ත්වං මම සන්තිකං ආගච්ඡන්තො උදකං ලඞ්ඝිත්වා ආගම්ම ගච්ඡන්තො ඔතරිත්වා සණිකං ගච්ඡසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, දෙව, අහං තස්මිං ඛණෙ කුමාරකො, කීළනකාලො නාම, සො ඉදානි පන මෙ දෙවෙන ඨානන්තරං පටිස්සුතං. තස්මා යථා පුරෙ අචරිත්වා ඉදානි සන්නිසින්නෙන හුත්වා චරිතුං වට්ටතී’’ති. තං සුත්වා රාජා ‘‘ධිතිමායං පුරිසො, ඉදානෙවස්ස ඨානන්තරං දස්සාමී’’ති පිතරා භුත්තං භොගං දත්වා සබ්බසතෙන සෙට්ඨිට්ඨානං අදාසි.

සො රථෙ ඨත්වා නගරං පදක්ඛිණං අකාසි. ඔලොකිතොලොකිතට්ඨානං කම්පති. සෙට්ඨිධීතා කාළිදාසියා සද්ධිං මන්තයමානා නිසින්නා ¶ ‘‘අම්ම කාළි, පුත්තස්ස තෙ එත්තිකා සම්පත්ති මං නිස්සාය උප්පන්නා’’ති ආහ. ‘‘කිං කාරණා, අම්මා’’ති? ‘‘අයඤ්හි අත්තනො මරණපණ්ණං දුස්සන්තෙ බන්ධිත්වා අම්හාකං ඝරං ආගතො, අථස්ස මයා තං පණ්ණං ඵාලෙත්වා මයා සද්ධිං මඞ්ගලකරණත්ථාය අඤ්ඤං පණ්ණං ලිඛිත්වා එත්තකං කාලං තත්ථ ආරක්ඛො කතො’’ති. ‘‘අම්ම, ත්වං එත්තකං පස්සසි, ඉමං පන සෙට්ඨි දහරකාලතො පට්ඨාය මාරෙතුකාමො මාරෙතුං නාසක්ඛි, කෙවලං ඉමං නිස්සාය බහුං ධනං ඛීයී’’ති. ‘‘අම්ම, අතිභාරියං වත සෙට්ඨිනා කත’’න්ති. නගරං පදක්ඛිණං කත්වා ගෙහං පවිසන්තං පන නං දිස්වා, ‘‘අයං එත්තිකා සම්පත්ති මං නිස්සාය ¶ උප්පන්නා’’ති හසිතං අකාසි. අථ නං සෙට්ඨිපුත්තො දිස්වා, ‘‘කිං කාරණා හසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘එකං කාරණං නිස්සායා’’ති. ‘‘කථෙහි න’’න්ති? ‘‘සා න කථෙසි’’. සො ‘‘සචෙ න කථෙස්සසි, ද්විධා තං ඡින්දිස්සාමී’’ති තජ්ජෙත්වා අසිං නික්කඩ්ඪි. සා ‘‘අයං එත්තිකා සම්පත්ති තයා මං නිස්සාය ලද්ධාති චින්තෙත්වා හසිත’’න්ති ආහ. ‘‘යදි මම පිතරා අත්තනො සන්තකං මය්හං නිය්යාදිතං, ත්වං එත්ථ කිං හොසී’’ති? සො කිර එත්තකං කාලං කිඤ්චි න ජානාති, තෙනස්සා වචනං න සද්දහි. අථස්ස සා ‘‘තුම්හාකං පිතරා මරණපණ්ණං දත්වා පෙසිතා, තුම්හෙ මයා ඉදඤ්චිදඤ්ච කත්වා රක්ඛිතා’’ති සබ්බං කථෙසි. ‘‘ත්වං අභූතං කථෙසී’’ති අසද්දහන්තො ‘‘මාතරං කාළිං පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘එවං කිර, අම්මා’’ති. ‘‘ආම, තාත, දහරකාලතො පට්ඨාය තං මාරෙතුකාමො මාරෙතුං අසක්කොන්තො තං නිස්සාය බහුං ධනං ඛීයි, සත්තසු ඨානෙසු ත්වං මරණතො මුත්තො, ඉදානි භොගගාමතො ආගම්ම ¶ සබ්බසතෙන සද්ධිං සෙට්ඨිට්ඨානං පත්තො’’ති. සො තං සුත්වා ‘‘භාරියං වත කම්මං, එවරූපා ඛො පන මරණා මුත්තස්ස මම පමාදජීවිතං ජීවිතුං අයුත්තං, අප්පමත්තො භවිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා දෙවසිකං සහස්සං ¶ විස්සජ්ජෙත්වා අද්ධිකකපණාදීනං දානං පට්ඨපෙසි. මිත්තො නාමස්ස කුටුම්බිකො දානබ්යාවටො අහොසි. අයං ඝොසකසෙට්ඨිනො උප්පත්ති.

තස්මිං පන කාලෙ භද්දවතීනගරෙ භද්දවතියසෙට්ඨි නාම ඝොසකසෙට්ඨිනො අදිට්ඨපුබ්බසහායකො අහොසි. භද්දවතීනගරතො ආගතානං වාණිජානං සන්තිකෙ ඝොසකසෙට්ඨි භද්දවතියසෙට්ඨිනො සම්පත්තිඤ්ච වයප්පදෙසඤ්ච සුත්වා තෙන සද්ධිං සහායකභාවං ඉච්ඡන්තො පණ්ණාකාරං පෙසෙසි. භද්දවතියසෙට්ඨිපි කොසම්බිතො ආගතානං වාණිජානං සන්තිකෙ ඝොසකසෙට්ඨිනො සම්පත්තිඤ්ච වයප්පදෙසඤ්ච සුත්වා තෙන සද්ධිං සහායකභාවං ඉච්ඡන්තො පණ්ණාකාරං පෙසෙසි. එවං තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං අදිට්ඨපුබ්බසහායකා හුත්වා වසිංසු. අපරභාගෙ භද්දවතියසෙට්ඨිනො ගෙහෙ අහිවාතරොගො පතිතො. තස්මිං පතිතෙ පඨමං මක්ඛිකා මරන්ති, තතො අනුක්කමෙනෙව කීටා මූසිකා කුක්කුටා සූකරා ගාවො දාසී දාසා සබ්බපච්ඡා ඝරමානුසකාපි මරන්ති. තෙසු යෙ භිත්තිං භින්දිත්වා පලායන්ති, තෙ ජීවිතං ලභන්ති, තදා පන සෙට්ඨි ච භරියා ච ධීතා චස්ස තථා පලායිත්වා ¶ ඝොසකසෙට්ඨිං පස්සිතුං පත්ථෙන්තා කොසම්බිමග්ගං ¶ පටිපජ්ජිංසු. තෙ අන්තරාමග්ගෙයෙව ඛීණපාථෙය්යා වාතාතපෙන චෙව ඛුප්පිපාසාහි ච කිලන්තසරීරා කිච්ඡෙන කොසම්බිං පත්වා උදකඵාසුකට්ඨානෙ ඨත්වා න්හත්වා නගරද්වාරෙ එකං සාලං පවිසිංසු.

තතො සෙට්ඨි භරියං ආහ – ‘‘භද්දෙ, ඉමිනා නීහාරෙන ගච්ඡන්තා විජාතමාතුයාපි අමනාපා හොන්ති, සහායකො කිර මෙ අද්ධිකකපණාදීනං දෙවසිකං සහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා දානං දාපෙසි. තත්ථ ධීතරං පෙසෙත්වා ආහාරං ආහරාපෙත්වා එකාහං ද්වීහං ඉධෙව සරීරං සන්තප්පෙත්වා සහායකං පස්සිස්සාමා’’ති. සා ‘‘සාධු, සාමී’’ති. තෙ සාලායමෙව වසිංසු. පුනදිවසෙ කාලෙ ආරොචිතෙ කපණද්ධිකාදීසු ආහාරත්ථාය ගච්ඡන්තෙසු මාතාපිතරො, ‘‘අම්ම, ගන්ත්වා අම්හාකං ආහාරං ආහරා’’ති ධීතරං පෙසයිංසු. මහාභොගකුලස්ස ධීතා විපත්තියා අච්ඡින්නලජ්ජිතාය අලජ්ජමානා පාතිං ගහෙත්වා කපණජනෙන සද්ධිං ආහාරත්ථාය ගන්ත්වා ‘‘කති පටිවීසෙ ගණ්හිස්සසි, අම්මා’’ති පුට්ඨා ච පන ‘‘තයො’’ති ආහ. අථස්සා තයො පටිවීසෙ අදාසි. තාය භත්තෙ ආහටෙ තයොපි එකතො භුඤ්ජිතුං නිසීදිංසු.

අථ මාතාධීතරො සෙට්ඨිං ආහංසු – ‘‘සාමි, විපත්ති නාම මහාකුලානම්පි උප්පජ්ජති, මා අම්හෙ ඔලොකෙත්වා භුඤ්ජ, මා චින්තයී’’ති. ඉති නං නානප්පකාරෙහි යාචිත්වා භොජෙසුං. සො භුඤ්ජිත්වා ආහාරං ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තො අරුණෙ උග්ගච්ඡන්තෙ කාලමකාසි. මාතාධීතරො නානප්පකාරෙහි පරිදෙවිත්වා රොදිංසු. කුමාරිකා පුනදිවසෙ රොදමානා ආහාරත්ථාය ගන්ත්වා, ‘‘කති ¶ පටිවීසෙ ගණ්හිස්සසී’’ති ¶ වුත්තා, ‘‘ද්වෙ’’ති වත්වා ආහාරං ආහරිත්වා මාතරං යාචිත්වා භොජෙසි. සාපි තාය යාචියමානා භුඤ්ජිත්වා ආහාරං ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තී තං දිවසමෙව කාලමකාසි. කුමාරිකා එකිකාව රොදිත්වා පරිදෙවිත්වා තාය දුක්ඛුප්පත්තියා අතිවිය සඤ්ජාතඡාතකදුක්ඛා පුනදිවසෙ යාචකෙහි සද්ධිං රොදන්තී ආහාරත්ථාය ගන්ත්වා, ‘‘කති පටිවීසෙ ගණ්හිස්සසි, අම්මා’’ති වුත්තා ‘‘එක’’න්ති ආහ. මිත්තකුටුම්බිකො තං තයො දිවසෙ භත්තං ගණ්හන්තිං සඤ්ජානාති, තෙන තං ‘‘අපෙහි නස්ස, වසලි, අජ්ජ තව කුච්ඡිප්පමාණං අඤ්ඤාසී’’ති ආහ. හිරොත්තප්පසම්පන්නා කුලධීතා ¶ පච්චොරස්මිං සත්තිපහාරං විය වණෙ ඛාරොදකසෙචනකං විය ච පත්වා ‘‘කිං, සාමී’’ති ආහ. ‘‘තයා පුරෙ තයො කොට්ඨාසා ගහිතා, හිය්යො ද්වෙ, අජ්ජ එකං ගණ්හාසි. අජ්ජ තෙ අත්තනො කුච්ඡිප්පමාණං ඤාත’’න්ති. ‘‘මා මං, සාමි, ‘අත්තනොව අත්ථාය ගණ්හී’ති මඤ්ඤිත්ථා’’ති. ‘‘අථ කස්මා එවං ගණ්හී’’ති? ‘‘පුරෙ තයො ජනා අහුම්හ, සාමි, හිය්යො ද්වෙ, අජ්ජ එකිකාව ජාතාම්හී’’ති. සො ‘‘කෙන කාරණෙනා’’ති පුච්ඡිත්වා ආදිතො පට්ඨාය තාය කථිතං සබ්බං පවත්තිං සුත්වා අස්සූනි සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො සඤ්ජාතබලවදොමනස්සො හුත්වා, ‘‘අම්ම, එවං සන්තෙ මා චින්තයි, ත්වං භද්දවතියසෙට්ඨිනො ධීතා අජ්ජකාලතො පට්ඨාය මම ධීතායෙව නාමා’’ති වත්වා සීසෙ චුම්බිත්වා ඝරං නෙත්වා අත්තනො ජෙට්ඨධීතුට්ඨානෙ ඨපෙසි.

සා දානග්ගෙ උච්චාසද්දං මහාසද්දං සුත්වා, ‘‘තාත, කස්මා එතං ජනං නිස්සද්දං කත්වා දානං න දෙථා’’ති ආහ. ‘‘න සක්කා කාතුං, අම්මා’’ති. ‘‘සක්කා, තාතා’’ති. ‘‘කථං සක්කා, අම්මා’’ති? ‘‘තාත දානග්ගං පරික්ඛිපිත්වා ¶ එකෙකස්සෙව පවෙසනප්පමාණෙන ද්වෙ ද්වාරානි යොජෙත්වා, ‘එකෙන ද්වාරෙන පවිසිත්වා එකෙන නික්ඛමථා’ති වදෙථ, එවං නිස්සද්දා හුත්වාව ගණ්හිස්සන්තී’’ති. සො තං සුත්වා, ‘‘භද්දකොව, අම්ම, උපායො’’ති තථා කාරෙසි. සාපි පුබ්බෙ සාමා නාම. වතියා පන කාරිතත්තා සාමාවතී නාම ජාතා. තතො පට්ඨාය දානග්ගෙ කොලාහලං පච්ඡින්දී. ඝොසකසෙට්ඨි පුබ්බෙ තං සද්දං සුණන්තො ‘‘මය්හං දානග්ගෙ සද්දො’’ති තුස්සති. ද්වීහතීහං පන සද්දං අසුණන්තො මිත්තකුටුම්බිකං අත්තනො උපට්ඨානං ආගතං පුච්ඡි – ‘‘දිය්යති කපණද්ධිකාදීනං දාන’’න්ති? ‘‘ආම, සාමී’’ති. ‘‘අථ කිං ද්වීහතීහං සද්දො න සුය්යතී’’ති? ‘‘යථා නිස්සද්දා හුත්වා ගණ්හන්ති, තථා මෙ උපායො කතො’’ති. ‘‘අථ පුබ්බෙව කස්මා නාකාසී’’ති? ‘‘අජානනතාය, සාමී’’ති. ‘‘ඉදානි කථං තෙ ඤාතො’’ති? ‘‘ධීතරා මෙ අක්ඛාතො, සාමී’’ති. මය්හං අවිදිතා ‘‘තව ධීතා නාම අත්ථී’’ති. සො අහිවාතරොගුප්පත්තිතො පට්ඨාය සබ්බං භද්දවතියසෙට්ඨිනො පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා තස්සා අත්තනො ජෙට්ඨධීතුට්ඨානෙ ඨපිතභාවං ආරොචෙසි. අථ නං සෙට්ඨි ‘‘එවං සන්තෙ මම කස්මා න කථෙසි, මම සහායකස්ස ¶ ධීතා මම ධීතා නාමා’’ති තං පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, සෙට්ඨිනො ධීතාසී’’ති? ‘‘ආම, තාතා’’ති. ‘‘තෙන හි මා චින්තයි, ත්වං මම ¶ ධීතාසී’’ති තං සීසෙ චුම්බිත්වා පරිවාරත්ථාය තස්සා පඤ්ච ඉත්ථිසතානි දත්වා තං අත්තනො ජෙට්ඨධීතුට්ඨානෙ ඨපෙසි.

අථෙකදිවසං තස්මිං නගරෙ නක්ඛත්තං සඞ්ඝුට්ඨං හොති. තස්මිං පන නක්ඛත්තෙ බහි අනික්ඛමනකා කුලධීතරොපි අත්තනො පරිවාරෙන සද්ධිං පදසාව ¶ නදිං ගන්ත්වා න්හායන්ති. තස්මා තං දිවසං සාමාවතීපි පඤ්චහි ඉත්ථිසතෙහි පරිවාරිතා රාජඞ්ගණෙනෙව න්හායිතුං අගමාසි. උතෙනො සීහපඤ්ජරෙ ඨිතො තං දිස්වා ‘‘කස්සිමා නාටකිත්ථියො’’ති පුච්ඡි. ‘‘න කස්සචි නාටකිත්ථියො, දෙවා’’ති. ‘‘අථ කස්ස ධීතරො’’ති? ‘‘ඝොසකසෙට්ඨිනො ධීතා දෙව, සාමාවතී නාමෙසා’’ති. සො දිස්වාව උප්පන්නසිනෙහො සෙට්ඨිනො සාසනං පාහෙසි – ‘‘ධීතරං කිර මෙ පෙසෙතූ’’ති. ‘‘න පෙසෙමි, දෙවා’’ති. ‘‘මා කිර එවං කරොතු, පෙසෙතුයෙවා’’ති. ‘‘මයං ගහපතිකා නාම කුමාරිකානං පොථෙත්වා විහෙඨෙත්වා කඩ්ඪනභයෙන න දෙම, දෙවා’’ති. රාජා කුජ්ඣිත්වා ගෙහං ලඤ්ඡාපෙත්වා සෙට්ඨිඤ්ච භරියඤ්ච හත්ථෙ ගහෙත්වා බහි කාරාපෙසි. සාමාවතී, න්හායිත්වා ආගන්ත්වා ගෙහං පවිසිතුං ඔකාසං අලභන්තී, ‘‘කිං එතං, තාතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අම්ම, රාජා තව කාරණා පහිණි. අථ ‘න මයං දස්සාමා’ති වුත්තෙ ඝරං ලඤ්ඡාපෙත්වා අම්හෙ බහි කාරාපෙසී’’ති. ‘‘තාත, භාරියං වො කම්මං කතං, රඤ්ඤා නාම පහිතෙ ‘න, දෙමා’ති අවත්වා ‘සචෙ මෙ ධීතරං සපරිවාරං ගණ්හථ, දෙමා’ති වත්තබ්බං භවෙය්ය, තාතා’’ති. ‘‘සාධු, අම්ම, තව රුචියා සති එවං කරිස්සාමී’’ති රඤ්ඤො තථා සාසනං පාහෙසි. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තං සපරිවාරං ආනෙත්වා අභිසිඤ්චිත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි. සෙසා තස්සායෙව පරිවාරිත්ථියො අහෙසුං. අයං සාමාවතියා උප්පත්ති.

උතෙනස්ස පන අපරාපි වාසුලදත්තා නාම දෙවී අහොසි ¶ චණ්ඩපජ්ජොතස්ස ධීතා. උජ්ජෙනියඤ්හි චණ්ඩපජ්ජොතො නාම රාජා අහොසි. සො එකදිවසං උය්යානතො ආගච්ඡන්තො අත්තනො සම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා, ‘‘අත්ථි නු ඛො අඤ්ඤස්සපි කස්සචි එවරූපා සම්පත්තී’’ති වත්වා තං සුත්වා මනුස්සෙහි ‘‘කිං සම්පත්ති නාමෙසා, කොසම්බියං උතෙනස්ස රඤ්ඤො අතිමහතී සම්පතී’’ති වුත්තෙ රාජා ආහ – ‘‘තෙන හි ගණ්හිස්සාම න’’න්ති? ‘‘න සක්කා සො ගහෙතු’’න්ති. ‘‘කිඤ්චි කත්වා ගණ්හිස්සාමයෙවා’’ති? ‘‘න සක්කා දෙවා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘සො හත්ථිකන්තං නාම සිප්පං ජානාති, මන්තං ¶ පරිවත්තෙත්වා හත්ථිකන්තවීණං වාදෙන්තො නාගෙ පලාපෙතිපි ගණ්හාතිපි. හත්ථිවාහනසම්පන්නො තෙන සදිසො නාම නත්ථී’’ති. ‘‘න සක්කා මයා සො ගහෙතු’’න්ති. ‘‘සචෙ තෙ, දෙව, එකන්තෙන අයං නිච්ඡයො, තෙන හි දාරුහත්ථිං කාරෙත්වා ¶ තස්සාසන්නට්ඨානං පෙසෙහි. සො හත්ථිවාහනං වා අස්සවාහනං වා සුත්වා දූරම්පි ගච්ඡති. තත්ථ නං ආගතං ගහෙතුං සක්කා භවිස්සතී’’ති.

රාජා ‘‘අත්ථෙසො උපායො’’ති දාරුමයං යන්තහත්ථිං කාරාපෙත්වා බහි පිලොතිකාහි වෙඨෙත්වා කතචිත්තකම්මං කත්වා තස්ස විජිතෙ ආසන්නට්ඨානෙ එකස්මිං සරතීරෙ විස්සජ්ජාපෙසි. හත්ථිනො අන්තොකුච්ඡියං සට්ඨි පුරිසා අපරාපරං චඞ්කමන්ති, හත්ථිලණ්ඩං ආහරිත්වා තත්ථ තත්ථ ඡඩ්ඩෙසුං. එකො වනචරකො හත්ථිං දිස්වා, ‘‘අම්හාකං රඤ්ඤො අනුච්ඡවිකො’’ති චින්තෙත්වා, ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘දෙව, මයා සබ්බසෙතො කෙලාසකූටපටිභාගො තුම්හාකඤ්ඤෙව අනුච්ඡවිකො වරවාරණො දිට්ඨො’’ති. උතෙනො තමෙව මග්ගදෙසකං කත්වා හත්ථිං අභිරුය්හ සපරිවාරො නික්ඛමි. තස්ස ආගමනං ඤත්වා ¶ චරපුරිසා ගන්ත්වා චණ්ඩපජ්ජොතස්ස ආරොචෙසුං. සො ආගන්ත්වා මජ්ඣෙ තුච්ඡං කත්වා උභොසු පස්සෙසු බලකායං පයොජෙසි. උතෙනො තස්සාගමනං අජානන්තො හත්ථිං අනුබන්ධි. අන්තො ඨිතමනුස්සා වෙගෙන පලාපෙසුං. කට්ඨහත්ථී රඤ්ඤො මන්තං පරිවත්තෙත්වා වීණං වාදෙන්තස්ස තන්තිසද්දං අසුණන්තො විය පලායතියෙව. රාජා හත්ථිනාගං පාපුණිතුං අසක්කොන්තො අස්සං ආරුය්හ අනුබන්ධි. තස්මිං වෙගෙන අනුබන්ධන්තෙ බලකායො ඔහීයි. රාජා එකකොව අහොසි. අථ නං උභොසු පස්සෙසු පයුත්තා චණ්ඩපජ්ජොතස්ස පුරිසා ගණ්හිත්වා අත්තනො රඤ්ඤො අදංසු. අථස්ස බලකායො අමිත්තවසං ගතභාවං ඤත්වා බහිනගරෙව ඛන්ධාවාරං නිවෙසෙත්වා අච්ඡි.

චණ්ඩපජ්ජොතොපි උතෙනං ජීවග්ගාහමෙව ගාහාපෙත්වා එකස්මිං චොරගෙහෙ පක්ඛිපිත්වා ද්වාරං පිදහාපෙත්වා තයො දිවසෙ ජයපානං පිවි. උතෙනො තතියදිවසෙ ආරක්ඛකෙ පුච්ඡි – ‘‘කහං වො, තාත, රාජා’’ති? ‘‘‘පච්චාමිත්තො මෙ ගහිතො’ති ජයපානං පිවතී’’ති. ‘‘කා නාමෙසා මාතුගාමස්ස විය තුම්හාකං රඤ්ඤො කිරියා, නනු පටිරාජූනං ගහෙත්වා ¶ විස්සජ්ජෙතුං වා මාරෙතුං වා වට්ටති, අම්හෙ දුක්ඛං නිසීදාපෙත්වා ජයපානං කිර පිවතී’’ති. තෙ ගන්ත්වා තමත්ථං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. සො ආගන්ත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං එවං වදසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘සාධු තං විස්සජ්ජෙස්සාමි, එවරූපො කිර තෙ මන්තො අත්ථි, තං මය්හං දස්සසී’’ති. ‘‘සාධු දස්සාමි, ගහණසමයෙ මං වන්දිත්වා තං ගණ්හාහි. කිං පන ත්වං වන්දිස්සසී’’ති? ‘‘ක්යාහං තං වන්දිස්සාමි, න වන්දිස්සාමී’’ති? ‘‘අහම්පි තෙ න දස්සාමී’’ති ¶ . ‘‘එවං සන්තෙ රාජාණං තෙ කරිස්සාමී’’ති. ‘‘කරොහි, සරීරස්ස මෙ ඉස්සරො, න පන චිත්තස්සා’’ති. රාජා තස්ස සූරගජ්ජිතං සුත්වා, ‘‘කථං නු ඛො ඉමං මන්තං ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘ඉමං මන්තං අඤ්ඤං ජානාපෙතුං න සක්කා, මම ධීතරං එතස්ස සන්තිකෙ ¶ උග්ගණ්හාපෙත්වා අහං තස්සා සන්තිකෙ ගණ්හිස්සාමී’’ති. අථ නං ආහ – ‘‘අඤ්ඤස්ස වන්දිත්වා ගණ්හන්තස්ස දස්සසී’’ති. ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙන හි අම්හාකං ඝරෙ එකා ඛුජ්ජා අත්ථි තස්සා අන්තොසාණියං වන්දිත්වා නිසින්නාය ත්වං බහිසාණියං ඨිතොව මන්තං වාචෙහී’’ති. ‘‘සාධු, මහාරාජ, ඛුජ්ජා වා හොතු පීඨසප්පි වා, වන්දන්තියා දස්සාමී’’ති. තතො රාජා ගන්ත්වා ධීතරං වාසුලදත්තං ආහ – ‘‘අම්ම, එකො සඞ්ඛකුට්ඨී අනග්ඝමන්තං ජානාති, තං අඤ්ඤං ජානාපෙතුං න සක්කා. ත්වං අන්තොසාණියං නිසීදිත්වා තං වන්දිත්වා මන්තං ගණ්හ, සො බහිසාණියං ඨත්වා තුය්හං වාචෙස්සති. තව සන්තිකා අහං තං ගණ්හිස්සාමී’’ති.

එවං සො තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං සන්ථවකරණභයෙන ධීතරං ඛුජ්ජං, ඉතරං සඞ්ඛකුට්ඨිං කත්වා කථෙසි. සො තස්සා අන්තොසාණියං වන්දිත්වා නිසින්නාය බහි ඨිතො මන්තං වාචෙසි. අථ නං එකදිවසං පුනප්පුනං වුච්චමානම්පි මන්තපදං වත්තුං අසක්කොන්තිං ‘‘අරෙ ඛුජ්ජෙ අතිබහලොට්ඨකපොලං තෙ මුඛං, එවං නාම වදෙහී’’ති ආහ. ‘‘සා කුජ්ඣිත්වා අරෙ දුට්ඨසඞ්ඛකුට්ඨි ¶ කිං වදෙසි, කිං මාදිසා ඛුජ්ජා නාම හොතී’’ති? සාණිකණ්ණං උක්ඛිපිත්වා ‘‘කාසි ත්ව’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘රඤ්ඤො ධීතා වාසුලදත්තා නාමාහ’’න්ති ආහ. ‘‘පිතා තෙ තං මය්හං කථෙන්තො ‘ඛුජ්ජා’ති කථෙසී’’ති. ‘‘මය්හම්පි කථෙන්තො තං සඞ්ඛකුට්ඨිං කත්වා කථෙසී’’ති. තෙ උභොපි ‘‘තෙන හි අම්හාකං සන්ථවකරණභයෙන කථිතං භවිස්සතී’’ති අන්තොසාණියඤ්ඤෙව සන්ථවං කරිංසු.

තතො පට්ඨාය මන්තග්ගහණං වා සිප්පග්ගහණං වා නත්ථි. රාජාපි ධීතරං නිච්චං පුච්ඡති – ‘‘සිප්පං ගණ්හසි, අම්මා’’ති? ‘‘ගණ්හාමි, තාතා’’ති. අථ නං එකදිවසං උතෙනො ¶ ආහ – ‘‘භද්දෙ, සාමිකෙන කත්තබ්බං නාම නෙව මාතාපිතරො න භාතුභගිනියො කාතුං සක්කොන්ති, සචෙ මය්හං ජීවිතං දස්සසි, පඤ්ච තෙ ඉත්ථිසතානි පරිවාරං දත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානං දස්සාමී’’ති. ‘‘සචෙ ඉමස්මිං වචනෙ පතිට්ඨාතුං සක්ඛිස්සථ, දස්සාමි වො ජීවිත’’න්ති. ‘‘සක්ඛිස්සාමි, භද්දෙ’’ති. සා ‘‘සාධු, සාමී’’ති පිතු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං සො පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, නිට්ඨිතං සිප්ප’’න්ති? ‘‘න තාව නිට්ඨිතං, තාත, සිප්ප’’න්ති. අථ නං සො පුච්ඡි – ‘‘කිං, අම්මා’’ති? ‘‘අම්හාකං එකං ද්වාරඤ්ච එකං වාහනඤ්ච ලද්ධුං වට්ටති, තාතා’’ති. ‘‘ඉදං කිං, අම්මා’’ති? ‘‘තාත, රත්තිං කිර තාරකසඤ්ඤාය මන්තස්ස උපචාරත්ථාය එකං ඔසධං ගහෙතබ්බං අත්ථි. තස්මා අම්හාකං වෙලාය ¶ වා අවෙලාය වා නික්ඛමනකාලෙ එකං ද්වාරඤ්චෙව එකං වාහනඤ්ච ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. තෙ අත්තනො අභිරුචිතං එකං ද්වාරං හත්ථගතං කරිංසු. රඤ්ඤො පන පඤ්ච වාහනානි අහෙසුං. භද්දවතී නාම කරෙණුකා ¶ එකදිවසං පඤ්ඤාස යොජනානි ගච්ඡති, කාකො නාම දාසො සට්ඨි යොජනානි ගච්ඡති, චෙලකට්ඨි ච මුඤ්චකෙසී චාති ද්වෙ අස්සා යොජනසතං ගච්ඡන්ති, නාළාගිරි හත්ථී වීසති යොජනසතන්ති.

සො කිර රාජා අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ එකස්ස ඉස්සරස්ස උපට්ඨාකො අහොසි. අථෙකදිවසං ඉස්සරෙ බහිනගරං ගන්ත්වා න්හත්වා ආගච්ඡන්තෙ එකො පච්චෙකබුද්ධො නගරං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා සකලනගරවාසීනං මාරෙන ආවට්ටිතත්තා එකං භික්ඛාම්පි අලභිත්වා යථාධොතෙන පත්තෙන නික්ඛමි. අථ නං නගරද්වාරං පත්තකාලෙ මාරො අඤ්ඤාතකවෙසෙන උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘අපි, භන්තෙ, වො කිඤ්චි ලද්ධ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘කිං පන මෙ ත්වං අලභනාකාරං කරී’’ති? ‘‘තෙන හි නිවත්තිත්වා පුන පවිසථ, ඉදානි න කරිස්සාමී’’ති. ‘‘නාහං පුන නිවත්තිස්සාමී’’ති. සචෙ හි නිවත්තෙය්ය, පුන සො සකලනගරවාසීනං සරීරෙ අධිමුඤ්චිත්වා පාණිං පහරිත්වා හසනකෙළිං කරෙය්ය. පච්චෙකබුද්ධෙ අනිවත්තිත්වා ගතෙ මාරො තත්ථෙව අන්තරධායි. අථ සො ඉස්සරො යථාධොතෙනෙව පත්තෙන ¶ ආගච්ඡන්තං පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා වන්දිත්වා, ‘‘අපි, භන්තෙ, කිඤ්චි ලද්ධ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘චරිත්වා නික්ඛන්තම්හාවුසො’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘අය්යො, මයා පුච්ඡිතං අකථෙත්වා අඤ්ඤං වදති, න කිඤ්චි ලද්ධං භවිස්සතී’’ති. අථස්ස පත්තං ඔලොකෙන්තො තුච්ඡං දිස්වා ගෙහෙ භත්තස්ස ¶ නිට්ඨිතානිට්ඨිතභාවං අජානනතාය සූරො හුත්වා පත්තං ගහෙතුං අවිසහන්තො ‘‘ථොකං, භන්තෙ, අධිවාසෙථා’’ති වත්වා වෙගෙන ඝරං ගන්ත්වා ‘‘අම්හාකං භත්තං නිට්ඨිත’’න්ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘නිට්ඨිත’’න්ති වුත්තෙ තං උපට්ඨාකං ආහ – ‘‘තාත, අඤ්ඤො තයා සම්පන්නවෙගතරො නාම නත්ථි, සීඝෙන ජවෙන භදන්තං පත්වා ‘පත්තං මෙ, භන්තෙ, දෙථා’ති වත්වා පත්තං ගහෙත්වා වෙගෙන එහී’’ති. සො එකවචනෙනෙව පක්ඛන්දිත්වා පත්තං ගහෙත්වා ආහරි. ඉස්සරොපි අත්තනො භොජනස්ස පත්තං පූරෙත්වා ‘‘ඉමං සීඝං ගන්ත්වා අය්යස්ස සම්පාදෙහි, අහං තෙ ඉතො පත්තිං දම්මී’’ති ආහ.

සොපි තං ගහෙත්වා ජවෙන ගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස පත්තං දත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, ‘වෙලා උපකට්ඨා’ති අහං අතිසීඝෙන ජවෙන ආගතො ච ගතො ච, එතස්ස මෙ ජවස්ස ඵලෙන යොජනානං පණ්ණාසසට්ඨිසතවීසසතගමනසමත්ථානි පඤ්ච වාහනානි නිබ්බත්තන්තු, ආගච්ඡන්තස්ස ච මෙ ගච්ඡන්තස්ස ච සරීරං සූරියතෙජෙන තත්ථං, තස්ස මෙ ඵලෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ ආණා සූරියතෙජසදිසා හොතු, ඉමස්මිං මෙ පිණ්ඩපාතෙ සාමිනා පත්ති දින්නා, තස්සා මෙ නිස්සන්දෙන තුම්හෙහි දිට්ඨධම්මස්ස ¶ භාගී හොමී’’ති ආහ. පච්චෙකබුද්ධො ‘‘එවං හොතූ’’ති වත්වා –

‘‘ඉච්ඡිතං ¶ පත්ථිතං තුය්හං, සබ්බමෙව සමිජ්ඣතු;

සබ්බෙ පූරෙන්තු සඞ්කප්පා, චන්දො පන්නරසො යථා. (දී. නි. අට්ඨ. 2.95 පුබ්බූපනිස්සයසම්පත්තිකථා; අ. නි. අට්ඨ. 1.1. 192);

‘‘ඉච්ඡිතං පත්ථිතං තුය්හං, ඛිප්පමෙව සමිජ්ඣතු;

සබ්බෙ පූරෙන්තු සඞ්කප්පා, මණිජොතිරසො යථා’’ති. –

අනුමොදනං අකාසි. පච්චෙකබුද්ධානං කිර ඉධාව ද්වෙ ගාථා අනුමොදනගාථා නාම හොන්ති. තත්ථ ජොතිරසොති සබ්බකාමදදං මණිරතනං වුච්චති. ඉදං තස්ස පුබ්බචරිතං. සො එතරහි චණ්ඩපජ්ජොතො අහොසි. තස්ස ච කම්මස්ස නිස්සන්දෙන ඉමානි පඤ්ච වාහනානි නිබ්බත්තිංසු. අථෙකදිවසං රාජා උය්යානකීළාය නික්ඛමි. උතෙනො ‘‘අජ්ජ පලායිතබ්බ’’න්ති මහන්තාමහන්තෙ චම්මපසිබ්බකෙ හිරඤ්ඤසුවණ්ණස්ස පූරෙත්වා කරෙණුකාපිට්ඨෙ ඨපෙත්වා වාසුලදත්තං ආදාය පලායි. අන්තෙපුරපාලකා පලායන්තං තං දිස්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘සීඝං ගච්ඡථා’’ති බලං පහිණි. උතෙනො ¶ බලස්ස පක්ඛන්දභාවං ඤත්වා කහාපණපසිබ්බකං මොචෙත්වා පාතෙසි, මනුස්සා කහාපණෙ උච්චිනිත්වා පුන පක්ඛන්දිංසු. ඉතරො සුවණ්ණපසිබ්බකං මොචෙත්වා පාතෙත්වා නෙසං සුවණ්ණලොභෙන පපඤ්චෙන්තානඤ්ඤෙව ¶ බහි නිවුට්ඨං අත්තනො ඛන්ධාවාරං පාපුණි. අථ නං ආගච්ඡන්තං දිස්වාව අත්තනො බලකායො පරිවාරෙත්වා නගරං පවෙසෙසි. සො පත්වාව වාසුලදත්තං අභිසිඤ්චිත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසීති. අයං වාසුලදත්තාය උප්පත්ති.

අපරා පන මාගණ්ඩියා නාම රඤ්ඤො සන්තිකා අග්ගමහෙසිට්ඨානං ලභි. සා කිර කුරුරට්ඨෙ මාගණ්ඩියබ්රාහ්මණස්ස ධීතා. මාතාපිස්සා මාගණ්ඩියායෙව නාමං. චූළපිතාපිස්සා මාගණ්ඩියොව, සා අභිරූපා අහොසි දෙවච්ඡරපටිභාගා. පිතා පනස්සා අනුච්ඡවිකං සාමිකං අලභන්තො මහන්තෙහි මහන්තෙහි කුලෙහි යාචිතොපි ‘‘න මය්හං ධීතු තුම්හෙ අනුච්ඡවිකා’’ති තජ්ජෙත්වා උය්යොජෙසි. අථෙකදිවසං සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තො මාගණ්ඩියබ්රාහ්මණස්ස සපජාපතිකස්ස අනාගාමිඵලූපනිස්සයං දිස්වා අත්තනො පත්තචීවරමාදාය තස්ස බහිනිගමෙ අග්ගිපරිචරණට්ඨානං අගමාසි. සො තථාගතස්ස රූපසොභග්ගප්පත්තං අත්තභාවං ඔලොකෙත්වා, ‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ ඉමිනා පුරිසෙන සදිසො අඤ්ඤො පුරිසො නාම නත්ථි, අයං මය්හං ධීතු අනුච්ඡවිකො, ඉමස්ස පොසාපනත්ථාය ධීතරං දස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘සමණ, එකා මෙ ධීතා අත්ථි, අහං එත්තකං කාලං තස්සා අනුච්ඡවිකං පුරිසං න පස්සාමි, තුම්හෙ තස්සා අනුච්ඡවිකා, සා ච තුම්හාකඤ්ඤෙව අනුච්ඡවිකා. තුම්හාකඤ්හි ¶ පාදපරිචාරිකා, තස්සා ච භත්තා ¶ ලද්ධුං වට්ටති, තං වො අහං දස්සාමි, යාව මමාගමනා ඉධෙව තිට්ඨථා’’ති ආහ. සත්ථා කිඤ්චි අවත්වා තුණ්හී අහොසි. බ්රාහ්මණො වෙගෙන ඝරං ගන්ත්වා, ‘‘භොති, භොති ධීතු මෙ අනුච්ඡවිකො පුරිසො දිට්ඨො, සීඝං සීඝං නං අලඞ්කරොහී’’ති තං අලඞ්කාරාපෙත්වා සද්ධිං බ්රාහ්මණියා ආදාය සත්ථු සන්තිකං පායාසි. සකලනගරං සඞ්ඛුභි. අයං ‘‘එත්තකං කාලං මය්හං ධීතු අනුච්ඡවිකො නත්ථී’’ති කස්සචි අදත්වා ‘‘අජ්ජ මෙ ධීතු අනුච්ඡවිකො දිට්ඨො’’ති කිර වදෙති, ‘‘කීදිසො නු ඛො සො පුරිසො, පස්සිස්සාම න’’න්ති මහාජනො තෙනෙව සද්ධිං නික්ඛමි.

තස්මිං ¶ ධීතරං ගහෙත්වා ආගච්ඡන්තෙ සත්ථා තෙන වුත්තට්ඨානෙ අට්ඨත්වා තත්ථ පදචෙතියං දස්සෙත්වා ගන්ත්වා අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ අට්ඨාසි. බුද්ධානඤ්හි පදචෙතියං අධිට්ඨහිත්වා අක්කන්තට්ඨානෙයෙව පඤ්ඤායති, න අඤ්ඤත්ථ. යෙසඤ්චත්ථාය අධිට්ඨිතං හොති, තෙයෙව නං පස්සන්ති. තෙසං පන අදස්සනකරණත්ථං හත්ථිආදයො වා අක්කමන්තු, මහාමෙඝො වා පවස්සතු, වෙරම්භවාතා වා පහරන්තු, න තං කොචි මක්ඛෙතුං සක්කොති. අථ බ්රාහ්මණී බ්රාහ්මණං ආහ – ‘‘කුහිං සො පුරිසො’’ති. ‘‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ තිට්ඨාහී’ති නං අවචං, කුහිං නු ඛො සො ගතො’’ති ඉතො චිතො ඔලොකෙන්තො පදචෙතියං දිස්වා ‘‘අයමස්ස පදවලඤ්ජො’’ති ¶ ආහ. බ්රාහ්මණී සලක්ඛණමන්තානං තිණ්ණං වෙදානං පගුණතාය ලක්ඛණමන්තෙ පරිවත්තෙත්වා පදලක්ඛණං උපධාරෙත්වා, ‘‘නයිදං, බ්රාහ්මණ, පඤ්චකාමගුණසෙවිනො පද’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘රත්තස්ස හි උක්කුටිකං පදං භවෙ,

දුට්ඨස්ස හොති සහසානුපීළිතං;

මූළ්හස්ස හොති අවකඩ්ඪිතං පදං,

විවට්ටච්ඡදස්ස ඉදමීදිසං පද’’න්ති. (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.260-261; විසුද්ධි. 1.45);

අථ නං බ්රාහ්මණො එවමාහ – ‘‘භොති ත්වං උදකපාතියං කුම්භීලං, ගෙහමජ්ඣෙ ච පන චොරං විය මන්තෙ පස්සනසීලා, තුණ්හී හොහී’’ති. බ්රාහ්මණ, යං ඉච්ඡසි, තං වදෙහි, නයිදං පඤ්චකාමගුණසෙවිනො පදන්ති. තතො ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො සත්ථාරං දිස්වා, ‘‘අයං සො පුරිසො’’ති වත්වා බ්රාහ්මණො ගන්ත්වා, ‘‘සමණ, ධීතරං මෙ තව පොසාපනත්ථාය දෙමී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘ධීතරා තෙ මය්හං අත්ථො අත්ථි වා නත්ථි වා’’ති අවත්වාව, ‘‘බ්රාහ්මණ, එකං තෙ කාරණං කථෙමී’’ති වත්වා, ‘‘කථෙහි සමණා’’ති වුත්තෙ මහාභිනික්ඛමනතො පට්ඨාය යාව අජපාලනිග්රොධමූලා ¶ මාරෙන අනුබද්ධභාවං අජපාලනිග්රොධමූලෙ ච පන ‘‘අතීතො දානි මෙ එස විසය’’න්ති තස්ස සොකාතුරස්ස සොකවූපසමනත්ථං ආගතාහි මාරධීතාහි කුමාරිකවණ්ණාදිවසෙන ¶ පයොජිතං පලොභනං ආචික්ඛිත්වා, ‘‘තදාපි මය්හං ඡන්දො නාහොසී’’ති වත්වා –

‘‘දිස්වාන ¶ තණ්හං අරතිං රගඤ්ච,

නාහොසි ඡන්දො අපි මෙථුනස්මිං;

කිමෙවිදං මුත්තකරීසපුණ්ණං,

පාදාපි නං සම්ඵුසිතුං න ඉච්ඡෙ’’ති. (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.260-261; සු. නි. 841) –

ඉමං ගාථමාහ. ගාථාපරියොසානෙ බ්රාහ්මණො ච බ්රාහ්මණී ච අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. මාගණ්ඩියාපි ඛො ‘‘සචස්ස මයා අත්ථො නත්ථි, අනත්ථිකභාවොව වත්තබ්බො, අයං පන මං මුත්තකරීසපුණ්ණං කරොති, පාදාපි නං සම්ඵුසිතුං න ඉච්ඡෙති, හොතු, අත්තනො ජාතිකුලපදෙසභොගයසවයසම්පත්තිං ආගම්ම තථාරූපං භත්තාරං ලභිත්වා සමණස්ස ගොතමස්ස කත්තබ්බයුත්තකං ජානිස්සාමී’’ති සත්ථරි ආඝාතං බන්ධි. ‘‘කිං පන සත්ථා තාය අත්තනි ආඝාතුප්පත්තිං ජානාති, නො’’ති? ‘‘ජානාතියෙව. ජානන්තො කස්මා ගාථමාහා’’ති? ඉතරෙසං ද්වින්නං වසෙන. බුද්ධා හි ආඝාතං අගණෙත්වා මග්ගඵලාධිගමාරහානං වසෙන ධම්මං දෙසෙන්තියෙව. මාතාපිතරො තං නෙත්වා චූළමාගණ්ඩියං කනිට්ඨං පටිච්ඡාපෙත්වා පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිංසු. චූළමාගණ්ඩියොපි ¶ චින්තෙසි – ‘‘මම ධීතා ඔමකසත්තස්ස න අනුච්ඡවිකා, එකස්ස රඤ්ඤොව අනුච්ඡවිකා’’ති. තං ආදාය කොසම්බිං ගන්ත්වා සබ්බාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරිත්වා, ‘‘ඉමං ඉත්ථිරතනං දෙවස්ස අනුච්ඡවික’’න්ති උතෙනස්ස රඤ්ඤො අදාසි. සො තං දිස්වාව උප්පන්නබලවසිනෙහො අභිසෙකං කත්වා පඤ්චසතමාතුගාමපරිවාරං දත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි. අයං මාගණ්ඩියාය උප්පත්ති.

එවමස්ස දියඩ්ඪසහස්සනාටකිත්ථිපරිවාරා තිස්සො අග්ගමහෙසියො අහෙසුං. තස්මිං ඛො පන සමයෙ ඝොසකසෙට්ඨි කුක්කුටසෙට්ඨි පාවාරිකසෙට්ඨීති කොසම්බියං තයො සෙට්ඨිනො හොන්ති. තෙ උපකට්ඨාය වස්සූපනායිකාය පඤ්චසතතාපසෙ හිමවන්තතො ආගන්ත්වා නගරෙ භික්ඛාය චරන්තෙ දිස්වා පසීදිත්වා නිසීදාපෙත්වා භොජෙත්වා පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා චත්තාරො මාසෙ අත්තනො සන්තිකෙ වසාපෙත්වා පුන වස්සාරත්තෙ ආගමනත්ථාය පටිජානාපෙත්වා උය්යොජෙසුං. තාපසාපි තතො පට්ඨාය අට්ඨ මාසෙ හිමවන්තෙ වසිත්වා චත්තාරො මාසෙ තෙසං සන්තිකෙ ¶ වසිංසු. තෙ අපරභාගෙ හිමවන්තතො ආගච්ඡන්තා ¶ අරඤ්ඤායතනෙ එකං මහානිග්රොධං දිස්වා තස්ස මූලෙ නිසීදිංසු. තෙසු ජෙට්ඨකතාපසො චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්මිං රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා ඔරමත්තිකා න භවිස්සති, මහෙසක්ඛෙනෙවෙත්ථ දෙවරාජෙන භවිතබ්බං ¶ , සාධු වත සචායං ඉසිගණස්ස පානීයං දදෙය්යා’’ති. සොපි පානීයං අදාසි. තාපසො න්හානොදකං චින්තෙසි, තම්පි අදාසි. තතො භොජනං චින්තෙසි, තම්පි අදාසි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘අයං දෙවරාජා අම්හෙහි චින්තිතං චින්තිතං සබ්බං දෙති, අහො වත නං පස්සෙය්යාමා’’ති. සො රුක්ඛක්ඛන්ධං පදාලෙත්වා අත්තානං දස්සෙසි. අථ නං තාපසා, ‘‘දෙවරාජ, මහතී තෙ සම්පත්ති, කිං නු ඛො කත්වා අයං තෙ ලද්ධා’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘මා පුච්ඡථ, අය්යා’’ති. ‘‘ආචික්ඛ, දෙවරාජා’’ති. සො අත්තනා කතකම්මස්ස පරිත්තකත්තා ලජ්ජමානො කථෙතුං න විසහි. තෙහි පුනප්පුනං නිප්පීළියමානො පන ‘‘තෙන හි සුණාථා’’ති වත්වා කථෙසි.

සො කිරෙකො දුග්ගතමනුස්සො හුත්වා භතිං පරියෙසන්තො අනාථපිණ්ඩිකස්ස සන්තිකෙ භතිකම්මං ලභිත්වා තං නිස්සාය ජීවිකං කප්පෙසි. අථෙකස්මිං උපොසථදිවසෙ සම්පත්තෙ අනාථපිණ්ඩිකො විහාරතො ආගන්ත්වා පුච්ඡි – ‘‘තස්ස භතිකස්ස අජ්ජුපොසථදිවසභාවො කෙනචි කථිතො’’ති? ‘‘න කථිතො, සාමී’’ති. ‘‘තෙන හිස්ස සායමාසං පචථා’’ති. අථස්ස පත්ථොදනං පචිංසු. සො දිවසං අරඤ්ඤෙ කම්මං කත්වා සායං ආගන්ත්වා භත්තෙ වඩ්ඪෙත්වා දින්නෙ ‘‘ඡාතොම්හී’’ති සහසා අභුඤ්ජිත්වාව ‘‘අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු ඉමස්මිං ගෙහෙ ‘භත්තං දෙථ, සූපං දෙථ, බ්යඤ්ජනං දෙථා’ති මහාකොලාහලං අහොසි, අජ්ජ තෙ සබ්බෙ නිස්සද්දා නිපජ්ජිංසු, මය්හමෙව එකස්සාහාරං වඩ්ඪයිංසු, කිං නු ඛො එත’’න්ති චින්තෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘අවසෙසා භුඤ්ජිංසු, න භුඤ්ජිංසූ’’ති? ‘‘න භුඤ්ජිංසු, තාතා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ඉමස්මිං ගෙහෙ උපොසථදිවසෙසු සායමාසං ¶ න භුඤ්ජන්ති, සබ්බෙව උපොසථිකා හොන්ති. අන්තමසො ථනපායිනොපි දාරකෙ මුඛං වික්ඛාලාපෙත්වා චතුමධුරං මුඛෙ පක්ඛිපාපෙත්වා මහාසෙට්ඨි උපොසථිකෙ කාරෙති. ගන්ධතෙලප්පදීපෙ ජාලන්තෙ ඛුද්දකමහල්ලකදාරකා සයනගතා ද්වත්තිංසාකාරං සජ්ඣායන්ති. තුය්හං පන උපොසථදිවසභාවං කථෙතුං සතිං න කරිම්හා. තස්මා තවෙව භත්තං පක්කං, නං භුඤ්ජස්සූති. සචෙ ඉදානි උපොසථිකෙන ¶ භවිතුං වට්ටති, අහම්පි භවෙය්යන්ති. ‘‘ඉදං සෙට්ඨි ජානාතී’’ති. ‘‘තෙන හි නං පුච්ඡථා’’ති. තෙ ගන්ත්වා සෙට්ඨිං පුච්ඡිංසු. සො එවමාහ – ‘‘ඉදානි පන අභුඤ්ජිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨහන්තො උපඩ්ඪං උපොසථකම්මං ලභිස්සතී’’ති. ඉතරො තං සුත්වා තථා අකාසි.

තස්ස සකලදිවසං කම්මං කත්වා ඡාතස්ස සරීරෙ වාතා කුප්පිංසු. සො යොත්තෙන උරං බන්ධිත්වා යොත්තකොටියං ගහෙත්වා පරිවත්තති. සෙට්ඨි තං පවත්තිං සුත්වා උක්කාහි ධාරියමානාහි චතුමධුරං ගාහාපෙත්වා ¶ තස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා, ‘‘කිං, තාතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘සාමි, වාතා මෙ කුප්පිතා’’ති. ‘‘තෙන හි උට්ඨාය ඉදං භෙසජ්ජං ඛාදාහී’’ති. ‘‘තුම්හෙපි ඛාදථ, සාමී’’ති. ‘‘අම්හාකං අඵාසුකං නත්ථි, ත්වං ඛාදාහී’’ති. ‘‘සාමි, අහං උපොසථකම්මං කරොන්තො ¶ සකලං කාතුං නාසක්ඛිං, උපඩ්ඪකම්මම්පි මෙ විකලං මා අහොසී’’ති න ඉච්ඡි. ‘‘මා එවං කරි, තාතා’’ති වුච්චමානොපි අනිච්ඡිත්වා අරුණෙ උට්ඨහන්තෙ මිලාතමාලා විය කාලං කත්වා තස්මිං නිග්රොධරුක්ඛෙ දෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්මා ඉමමත්ථං කථෙත්වා ‘‘සො සෙට්ඨි බුද්ධමාමකො, ධම්මමාමකො, සඞ්ඝමාමකො, තං නිස්සාය කතස්ස උපඩ්ඪුපොසථකම්මස්ස නිස්සන්දෙනෙසා සම්පත්ති මයා ලද්ධා’’ති ආහ.

‘‘බුද්ධො’’ති වචනං සුත්වාව පඤ්චසතා තාපසා උට්ඨාය දෙවතාය අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘බුද්ධොති වදෙසි, බුද්ධොති වදෙසී’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘බුද්ධොති වදාමි, බුද්ධොති වදාමී’’ති තික්ඛත්තුං පටිජානාපෙත්වා ‘‘ඝොසොපි ඛො එසො දුල්ලභො ලොකස්මි’’න්ති උදානං උදානෙත්වා ‘‘දෙවතෙ අනෙකෙසු කප්පසතසහස්සෙසු අසුතපුබ්බං සද්දං තයා සුණාපිතම්හා’’ති ආහංසු. අථ අන්තෙවාසිනො ආචරියං එතදවොචුං – ‘‘තෙන හි සත්ථු සන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති. ‘‘තාතා, තයො සෙට්ඨිනො අම්හාකං බහූපකාරා, ස්වෙ තෙසං නිවෙසනෙ භික්ඛං ගණ්හිත්වා තෙසම්පි ආචික්ඛිත්වා ගමිස්සාම, අධිවාසෙථ, තාතා’’ති. තෙ අධිවාසයිංසු. පුනදිවසෙ සෙට්ඨිනො යාගුභත්තං සම්පාදෙත්වා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා ‘‘අජ්ජ නො අය්යානං ආගමනදිවසො’’ති ඤත්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා තෙ ආදාය නිවෙසනං ගන්ත්වා නිසීදාපෙත්වා භික්ඛං අදංසු. තෙ කතභත්තකිච්චා මහාසෙට්ඨිනො ‘‘මයං ගමිස්සාමා’’ති වදිංසු. ‘‘නනු, භන්තෙ, තුම්හෙහි චත්තාරො ¶ වස්සිකෙ මාසෙ අම්හාකං ගහිතාව පටිඤ්ඤා, ඉදානි කුහිං ගච්ඡථා’’ති? ‘‘ලොකෙ ¶ කිර බුද්ධො උප්පන්නො, ධම්මො උප්පන්නො, සඞ්ඝො උප්පන්නො, තස්මා සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘කිං පන තස්ස සත්ථුනො සන්තිකං තුම්හාකඤ්ඤෙව ගන්තුං වට්ටතී’’ති? ‘‘අඤ්ඤෙසම්පි අවාරිතං, ආවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, ආගමෙථ, මයම්පි ගමනපරිවච්ඡං කත්වා ගච්ඡාමා’’ති. ‘‘තුම්හෙසු පරිවච්ඡං කරොන්තෙසු අම්හාකං පපඤ්චො හොති, මයං පුරතො ගච්ඡාම, තුම්හෙ පච්ඡා ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති වත්වා තෙ පුරෙතරං ගන්ත්වා සම්මාසම්බුද්ධං දිස්වා අභිත්ථවිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. අථ නෙසං සත්ථා අනුපුබ්බිං කථං කථෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ සබ්බෙපි සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති වචනසමනන්තරංයෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා එහිභික්ඛූ අහෙසුං.

තෙපි ඛො තයො සෙට්ඨිනො පඤ්චහි පඤ්චහි සකටසතෙහි භත්තච්ඡාදනසප්පිමධුඵාණිතාදීනි දානූපකරණානි ආදාය සාවත්ථිං පත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ධම්මකථං සුත්වා කථාපරියොසානෙ සොතාපත්තිඵලෙ ¶ පතිට්ඨාය අද්ධමාසමත්තම්පි දානං දදමානා සත්ථු සන්තිකෙ වසිත්වා කොසම්බිං ආගමනත්ථාය සත්ථාරං යාචිත්වා සත්ථාරා පටිඤ්ඤං දදන්තෙන ¶ ‘‘සුඤ්ඤාගාරෙ ඛො ගහපතයො තථාගතා අභිරමන්තී’’ති වුත්තෙ, ‘‘අඤ්ඤාතං, භන්තෙ, අම්හෙහි පහිතසාසනෙන ආගන්තුං වට්ටතී’’ති වත්වා කොසම්බිං ගන්ත්වා ඝොසකසෙට්ඨි ඝොසිතාරාමං, කුක්කුටසෙට්ඨි කුක්කුටාරාමං, පාවාරිකසෙට්ඨි පාවාරිකාරාමන්ති තයො මහාවිහාරෙ කාරෙත්වා සත්ථු ආගමනත්ථාය සාසනං පහිණිංසු. සත්ථා තෙසං සාසනං සුත්වා තත්ථ අගමාසි. තෙ පච්චුග්ගන්ත්වා සත්ථාරං විහාරං පවෙසෙත්වා වාරෙන වාරෙන පටිජග්ගන්ති. සත්ථා දෙවසිකං එකෙකස්මිං විහාරෙ වසති. යස්ස විහාරෙ වුට්ඨො හොති, තස්සෙව ඝරද්වාරෙ පිණ්ඩාය චරති. තෙසං පන තිණ්ණං සෙට්ඨීනං උපට්ඨාකො සුමනො නාම මාලාකාරො අහොසි. සො තෙ සෙට්ඨිනො එවමාහ – ‘‘අහං තුම්හාකං දීඝරත්තං උපකාරකො, සත්ථාරං භොජෙතුකාමොම්හි, මය්හම්පි එකදිවසං සත්ථාරං දෙථා’’ති. ‘‘තෙන හි භණෙ ස්වෙ භොජෙහී’’ති. ‘‘සාධු, සාමී’’ති සො සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා සක්කාරං පටියාදෙසි.

තදා ¶ රාජා සාමාවතියා දෙවසිකං පුප්ඵමූලෙ අට්ඨ කහාපණෙ දෙති. තස්සා ඛුජ්ජුත්තරා නාම දාසී සුමනමාලාකාරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා නිබද්ධං පුප්ඵානි ගණ්හාති. අථ නං තස්මිං දිවසෙ ආගතං මාලාකාරො ආහ – ‘‘මයා සත්ථා නිමන්තිතො, අජ්ජ පුප්ඵෙහි සත්ථාරං පූජෙස්සාමි, තිට්ඨ තාව, ත්වං පරිවෙසනාය සහායිකා හුත්වා ධම්මං සුත්වා අවසෙසානි පුප්ඵානි ගහෙත්වා ගමිස්සසී’’ති ¶ . සා ‘‘සාධූ’’ති අධිවාසෙසි. සුමනො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසිත්වා අනුමොදනකරණත්ථාය පත්තං අග්ගහෙසි. සත්ථා අනුමොදනධම්මදෙසනං ආරභි. ඛුජ්ජුත්තරාපි සත්ථු ධම්මකථං සුණන්තීයෙව සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. සා අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු චත්තාරො කහාපණෙ අත්තනො ගහෙත්වා චතූහි පුප්ඵානි ගහෙත්වා ගච්ඡති, තං දිවසං අට්ඨහිපි පුප්ඵානි ගහෙත්වා ගතා. අථ නං සාමාවතී ආහ – ‘‘කිං නු ඛො, අම්ම, අජ්ජ අම්හාකං රඤ්ඤා ද්විගුණං පුප්ඵමූලං දින්න’’න්ති? ‘‘නො, අය්යෙ’’ති. ‘‘අථ කස්මා බහූනි පුප්ඵානී’’ති? ‘‘අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු අහං චත්තාරො කහාපණෙ අත්තනො ගහෙත්වා චතූහි පුප්ඵානි ආහරාමී’’ති. ‘‘අජ්ජ කස්මා න ගණ්හී’’ති? ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස ධම්මකථං සුත්වා ධම්මස්ස අධිගතත්තා’’ති. අථ නං ‘‘අරෙ, දුට්ඨදාසි එත්තකං කාලං තයා ගහිතකහාපණෙ මෙ දෙහී’’ති අතජ්ජෙත්වා, ‘‘අම්ම, තයා පිවිතං අමතං අම්හෙපි පායෙහී’’ති වත්වා ‘‘තෙන හි මං න්හාපෙහී’’ති වුත්තෙ සොළසහි ගන්ධොදකඝටෙහි න්හාපෙත්වා ද්වෙ මට්ඨසාටකෙ දාපෙසි. සා එකං නිවාසෙත්වා එකං එකංසං පාරුපිත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා එකං බීජනිං ආහරාපෙත්වා ආසනෙ නිසීදිත්වා චිත්රබීජනිං ආදාය පඤ්ච මාතුගාමසතානි ආමන්තෙත්වා තාසං සත්ථාරා දෙසිතනියාමෙනෙව ධම්මං දෙසෙසි. තස්සා ධම්මකථං සුත්වා තා සබ්බාපි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු.

තා ¶ සබ්බාපි ඛුජ්ජුත්තරං වන්දිත්වා, ‘‘අම්ම ¶ , අජ්ජතො පට්ඨාය ත්වං කිලිට්ඨකම්මං මා කරි, අම්හාකං මාතුට්ඨානෙ ච ආචරියට්ඨානෙ ච ඨත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරා දෙසිතං ධම්මං සුත්වා අම්හාකං කථෙහී’’ති වදිංසු. සා තථා කරොන්තී අපරභාගෙ තිපිටකධරා ජාතා. අථ නං සත්ථා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවිකානං උපාසිකානං බහුස්සුතානං ධම්මකථිකානං යදිදං ඛුජ්ජුත්තරා’’ති එතදග්ගෙ ඨපෙසි. තාපි ඛො පඤ්චසතා ඉත්ථියො තං එවමාහංසු – ‘‘අම්ම, සත්ථාරං දට්ඨුකාමාම්හා, තං නො දස්සෙහි, ගන්ධමාලාදීහි ¶ තං පූජෙස්සාමා’’ති. ‘‘අය්යෙ, රාජකුලං නාම භාරියං, තුම්හෙ ගහෙත්වා බහි ගන්තුං න සක්කා’’ති. ‘‘අම්ම, නො මා නාසෙහි, දස්සෙහෙව අම්හාකං සත්ථාර’’න්ති. ‘‘තෙන හි තුම්හාකං වසනගබ්භානං භිත්තීසු යත්තකෙන ඔලොකෙතුං සක්කා හොති, තත්තකං ඡිද්දං කත්වා ගන්ධමාලාදීනි ආහරාපෙත්වා සත්ථාරං තිණ්ණං සෙට්ඨීනං ඝරද්වාරං ගච්ඡන්තං තුම්හෙ තෙසු තෙසු ඨානෙසු ඨත්වා ඔලොකෙථ චෙව, හත්ථෙ ච පසාරෙත්වා වන්දථ, පූජෙථ චා’’ති. තා තථා කත්වා සත්ථාරං ගච්ඡන්තඤ්ච ආගච්ඡන්තඤ්ච ඔලොකෙත්වා වන්දිංසු චෙව පූජෙසුඤ්ච.

අථෙකදිවසං මාගණ්ඩියා අත්තනො පාසාදතලතො නික්ඛමිත්වා චඞ්කමමානා තාසං වසනට්ඨානං ගන්ත්වා ගබ්භෙසු ඡිද්දං දිස්වා, ‘‘ඉදං කි’’න්ති පුච්ඡිත්වා, තාහි තස්සා සත්ථරි ආඝාතබද්ධභාවං අජානන්තීහි ‘‘සත්ථා ¶ ඉමං නගරං ආගතො, මයං එත්ථ ඨත්වා සත්ථාරං වන්දාම චෙව පූජෙම චා’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආගතො නාම ඉමං නගරං සමණො ගොතමො, ඉදානිස්ස කත්තබ්බං ජානිස්සාමි, ඉමාපි තස්ස උපට්ඨායිකා, ඉමාසම්පි කත්තබ්බං ජානිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘මහාරාජ, සාමාවතිමිස්සිකානං බහිද්ධා පත්ථනා අත්ථි, කතිපාහෙනෙව තෙ ජීවිතං මාරෙස්සන්තී’’ති. රාජා ‘‘න තා එවරූපං කරිස්සන්තී’’ති න සද්දහි. පුනප්පුනං වුත්තෙපි න සද්දහි එව. අථ නං එවං තික්ඛත්තුං වුත්තෙපි අසද්දහන්තං ‘‘සචෙ මෙ න සද්දහසි, තාසං වසනට්ඨානං ගන්ත්වා උපචාරෙහි, මහාරාජා’’ති ආහ. රාජා ගන්ත්වා ගබ්භෙසු ඡිද්දං දිස්වා, ‘‘ඉදං කි’’න්ති පුච්ඡිත්වා, තස්මිං අත්ථෙ ආරොචිතෙ තාසං අකුජ්ඣිත්වා, කිඤ්චි අවත්වාව ඡිද්දානි පිදහාපෙත්වා සබ්බගබ්භෙසු උද්ධච්ඡිද්දකවාතපානානි කාරෙසි. උද්ධච්ඡිද්දකවාතපානානි කිර තස්මිං කාලෙ උප්පන්නානි. මාගණ්ඩියා තාසං කිඤ්චි කාතුං අසක්කුණිත්වා, ‘‘සමණස්ස ගොතමස්සෙව කත්තබ්බං කරිස්සාමී’’ති නාගරානං ලඤ්ජං දත්වා, ‘‘සමණං ගොතමං අන්තොනගරං පවිසිත්වා විචරන්තං දාසකම්මකරපොරිසෙහි අක්කොසෙත්වා පරිභාසෙත්වා පලාපෙථා’’ති ආණාපෙසි. මිච්ඡාදිට්ඨිකා තීසු රතනෙසු අප්පසන්නා අන්තොනගරං පවිට්ඨං සත්ථාරං අනුබන්ධිත්වා ¶ , ‘‘චොරොසි ¶ , බාලොසි, මූළ්හොසි, ඔට්ඨොසි, ගොණොසි, ගද්රභොසි, නෙරයිකොසි, තිරච්ඡානගතොසි, නත්ථි තුය්හං සුගති, දුග්ගතියෙව තුය්හං පාටිකඞ්ඛා’’ති දසහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසන්ති පරිභාසන්ති.

තං ¶ සුත්වා ආයස්මා ආනන්දො සත්ථාරං එතදවොච – ‘‘භන්තෙ, ඉමෙ නාගරා අම්හෙ අක්කොසන්ති පරිභාසන්ති, ඉතො අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡාමා’’ති. ‘‘කුහිං, ආනන්දොති’’? ‘‘අඤ්ඤං නගරං, භන්තෙ’’ති. ‘‘තත්ථ මනුස්සෙසු අක්කොසන්තෙසු පුන කත්ථ ගමිස්සාම, ආනන්දො’’ති? ‘‘තතොපි අඤ්ඤං නගරං, භන්තෙ’’ති. ‘‘තත්ථාපි මනුස්සෙසු අක්කොසන්තෙසු කුහිං ගමිස්සාමා’’ති? ‘‘තතොපි අඤ්ඤං නගරං, භන්තෙ’’ති. ‘‘ආනන්ද, එවං කාතුං න වට්ටති. යත්ථ අධිකරණං උප්පන්නං, තත්ථෙව තස්මිං වූපසන්තෙ අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං වට්ටති. කෙ පන තෙ, ආනන්ද, අක්කොසන්තී’’ති? ‘‘භන්තෙ, දාසකම්මකරෙ උපාදාය සබ්බෙ අක්කොසන්තී’’ති. ‘‘අහං, ආනන්ද, සඞ්ගාමං ඔතිණ්ණහත්ථිසදිසො, සඞ්ගාමං ඔතිණ්ණහත්ථිනො හි චතූහි දිසාහි ආගතෙ සරෙ සහිතුං භාරො, තථෙව බහූහි දුස්සීලෙහි කථිතකථානං සහනං නාම මය්හං භාරො’’ති වත්වා අත්තානං ආරබ්භ ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා නාගවග්ගෙ තිස්සො ගාථා අභාසි –

‘‘අහං නාගොව සඞ්ගාමෙ, චාපතො පතිතං සරං;

අතිවාක්යං තිතික්ඛිස්සං, දුස්සීලො හි බහුජ්ජනො.

‘‘දන්තං ¶ නයන්ති සමිතිං, දන්තං රාජාභිරූහති;

දන්තො සෙට්ඨො මනුස්සෙසු, යොතිවාක්යං තිතික්ඛති.

‘‘වරමස්සතරා දන්තා, ආජානීයා ච සින්ධවා;

කුඤ්ජරා ච මහානාගා, අත්තදන්තො තතො වර’’න්ති. (ධ. ප. 320-322);

ධම්මකථා සම්පත්තමහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසි. එවං ධම්මං දෙසෙත්වා මා චින්තයි, ආනන්ද, එතෙ සත්තාහමත්තමෙව අක්කොසිස්සන්ති, අට්ඨමෙ දිවසෙ තුණ්හී භවිස්සන්ති, බුද්ධානඤ්හි උප්පන්නං අධිකරණං සත්තාහතො උත්තරි න ගච්ඡති. මාගණ්ඩියා සත්ථාරං අක්කොසාපෙත්වා පලාපෙතුං අසක්කොන්තී, ‘‘කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘ඉමා එතස්ස උපත්ථම්භභූතා, එතාසම්පි බ්යසනං කරිස්සාමී’’ති එකදිවසං රඤ්ඤො සුරාපානට්ඨානෙ උපට්ඨානං කරොන්තී චූළපිතු සාසනං පහිණි ‘‘අත්ථො මෙ කිර කුක්කුටෙහි ¶ , අට්ඨ මතකුක්කුටෙ, අට්ඨ සජීවකුක්කුටෙ ච ගහෙත්වා ආගච්ඡතු, ආගන්ත්වා ච සොපානමත්ථකෙ ඨත්වා ආගතභාවං නිවෙදෙත්වා ‘පවිසතූ’ති වුත්තෙපි අපවිසිත්වා පඨමං අට්ඨ සජීවකුක්කුටෙ පහිණතු, ‘පච්ඡා ඉතරෙ’’’ති. චූළාපට්ඨාකස්ස ච ‘‘මම වචනං කරෙය්යාසී’’ති ලඤ්ජං අදාසි. මාගණ්ඩියො ආගන්ත්වා, රඤ්ඤො නිවෙදාපෙත්වා, ‘‘පවිසතූ’’ති වුත්තෙ, ‘‘රඤ්ඤො ආපානභූමිං න පවිසිස්සාමී’’ති ආහ. ඉතරා චූළුපට්ඨාකං ¶ පහිණි ¶ – ‘‘ගච්ඡ, තාත, මම චූළපිතු සන්තික’’න්ති. සො ගන්ත්වා තෙන දින්නෙ අට්ඨ සජීවකුක්කුටෙ ආනෙත්වා, ‘‘දෙව, පුරොහිතෙන පණ්ණාකාරො පහිතො’’ති ආහ. රාජා ‘‘භද්දකො වත නො උත්තරිභඞ්ගො උප්පන්නො, කො නු ඛො පචෙය්යා’’ති ආහ. මාගණ්ඩියා, ‘‘මහාරාජ, සාමාවතිප්පමුඛා පඤ්චසතා ඉත්ථියො නික්කම්මිකා විචරන්ති, තාසං පෙසෙහි, තා පචිත්වා ආහරිස්සන්තී’’ති ආහ. රාජා ‘‘ගච්ඡ, තාසං දත්වා අඤ්ඤස්ස කිර හත්ථෙ අදත්වා සයමෙව මාරෙත්වා පචන්තූ’’ති පෙසෙසි. චූළුපට්ඨාකො ‘‘සාධු දෙවා’’ති ගන්ත්වා තථා වත්වා තාහි ‘‘මයං පාණාතිපාතං න කරොමා’’ති පටික්ඛිත්තො ආගන්ත්වා තමත්ථං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. මාගණ්ඩියා ‘‘දිට්ඨං තෙ, මහාරාජ, ඉදානි තාසං පාණාතිපාතස්ස කරණං වා අකරණං වා ජානිස්සසි, ‘සමණස්ස ගොතමස්ස පචිත්වා පෙසෙන්තූ’ති වදෙහි දෙවා’’ති ආහ. රාජා තථා වත්වා පෙසෙසි. ඉතරො තෙ ගහෙත්වා ගච්ඡන්තො විය හුත්වා ගන්ත්වා තෙ කුක්කුටෙ පුරොහිතස්ස දත්වා මතකුක්කුටෙ තාසං සන්තිකං නෙත්වා, ‘‘ඉමෙ කිර කුක්කුටෙ පචිත්වා සත්ථු සන්තිකං පහිණථා’’ති ආහ. තා, ‘‘සාමි, ආහර, ඉදං නාම අම්හාකං කිච්ච’’න්ති පච්චුග්ගන්ත්වා ගණ්හිංසු. සො රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘කිං, තාතා’’ති පුට්ඨො, ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස පචිත්වා පෙසෙථාති වුත්තමත්තෙයෙව පටිමග්ගං ආගන්ත්වා ගණ්හිංසූ’’ති ආචික්ඛි. මාගණ්ඩියා ‘‘පස්ස, මහාරාජ, න තා තුම්හාදිසානං කරොන්ති, බහිද්ධා පත්ථනා තාසං අත්ථීති වුත්තෙ න සද්දහසී’’ති ආහ. රාජා තං සුත්වාපි අධිවාසෙත්වා ¶ තුණ්හීයෙව අහොසි. මාගණ්ඩියා ‘‘කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති චින්තෙසි.

තදා පන රාජා ‘‘සාමාවතියා වාසුලදත්තාය මාගණ්ඩියාය චා’’ති තිස්සන්නම්පි එතාසං පාසාදතලෙ වාරෙන වාරෙන සත්තාහං සත්තාහං වීතිනාමෙති ¶ . අථ නං ‘‘ස්වෙ වා පරසුවෙ වා සාමාවතියා පාසාදතලං ගමිස්සතී’’ති ඤත්වා මාගණ්ඩියා චූළපිතු සාසනං පහිණි – ‘‘අගදෙන කිර දාඨා ධොවිත්වා එකං සප්පං පෙසෙතූ’’ති. සො තථා කත්වා පෙසෙසි. රාජා අත්තනො ගමනට්ඨානං හත්ථිකන්තවීණං ආදායයෙව ගච්ඡති, තස්සා පොක්ඛරෙ එකං ඡිද්දං අත්ථි. මාගණ්ඩියා තෙන ඡිද්දෙන සප්පං පවෙසෙත්වා ඡිද්දං මාලාගුළෙන ථකෙසි. සප්පො ද්වීහතීහං අන්තොවීණායමෙව අහොසි. මාගණ්ඩියා රඤ්ඤො ගමනදිවසෙ ‘‘අජ්ජ කතරිස්සිත්ථියා පාසාදං ගමිස්සසි දෙවා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සාමාවතියා’’ති වුත්තෙ, ‘‘අජ්ජ මයා, මහාරාජ, අමනාපො සුපිනො දිට්ඨො. න සක්කා තත්ථ ගන්තුං, දෙවා’’ති? ‘‘ගච්ඡාමෙවා’’ති. සා යාව තතියං වාරෙත්වා, ‘‘එවං සන්තෙ අහම්පි තුම්හෙහි සද්ධිං ගමිස්සාමි, දෙවා’’ති වත්වා නිවත්තියමානාපි අනිවත්තිත්වා, ‘‘න ජානාමි, කිං භවිස්සති දෙවා’’ති රඤ්ඤා සද්ධිංයෙව අගමාසි.

රාජා සාමාවතිමිස්සිකාහි දින්නානි වත්ථපුප්ඵගන්ධාභරණානි ධාරෙත්වා සුභොජනං භුඤ්ජිත්වා වීණං ¶ උස්සීසකෙ ඨපෙත්වා සයනෙ නිපජ්ජි. මාගණ්ඩියා අපරාපරං විචරන්තී විය හුත්වා වීණාඡිද්දතො පුප්ඵගුළං අපනෙසි. සප්පො ද්වීහතීහං නිරාහාරො තෙන ඡිද්දෙන නික්ඛමිත්වා පස්සසන්තො ඵණං කත්වා සයනපිට්ඨෙ නිපජ්ජි ¶ . මාගණ්ඩියා තං දිස්වා, ‘‘ධී ධී, දෙව, සප්පො’’ති මහාසද්දං කත්වා රාජානඤ්ච තා ච අක්කොසන්තී, ‘‘අයං අන්ධබාලරාජා අලක්ඛිකො මය්හං වචනං න සුණාති, ඉමාපි නිස්සිරීකා දුබ්බිනීතා, කිං නාම රඤ්ඤො සන්තිකා න ලභන්ති, කිං නු තුම්හෙ ඉමස්මිං මතෙයෙව සුඛං ජීවිස්සථ, ජීවන්තෙ දුක්ඛං ජීවථ, ‘අජ්ජ මයා පාපසුපිනො දිට්ඨො, සාමාවතියා පාසාදං ගන්තුං න වට්ටතී’ති වාරෙන්තියාපි මෙ වචනං න සුණසි, දෙවා’’ති ආහ. රාජා සප්පං දිස්වා මරණභයතජ්ජිතො ‘‘එවරූපම්පි නාම ඉමා කරිස්සන්ති, අහො පාපා, අහං ඉමාසං පාපභාවං ආචික්ඛන්තියාපි ඉමිස්සා වචනං න සද්දහිං, පඨමං අත්තනො ගබ්භෙසු ඡිද්දානි කත්වා නිසින්නා, පුන මයා පෙසිතෙ කුක්කුටෙ පටිපහිණිංසු, අජ්ජ සයනෙ සප්පං විස්සජ්ජිංසූ’’ති කොධෙන සම්පජ්ජලිතො විය අහොසි.

සාමාවතීපි ¶ පඤ්චන්නං ඉත්ථිසතානං ඔවාදං අදාසි – ‘‘අම්මා, අම්හාකං අඤ්ඤං පටිසරණං නත්ථි, නරින්දෙ ච දෙවියා ච අත්තනි ච සමමෙව මෙත්තචිත්තං පවත්තෙථ, මා කස්සචි කොපං කරිත්ථා’’ති. රාජා සහස්සථාමං සිඞ්ගධනුං ආදාය ජියං පොථෙත්වා විසපීතං සරං සන්නය්හිත්වා සාමාවතිං ධුරෙ කත්වා සබ්බා ¶ තා පටිපාටියා ඨපාපෙත්වා සාමාවතියා උරෙ සරං විස්සජ්ජෙසි. සො තස්සා මෙත්තානුභාවෙන පටිනිවත්තිත්වා ආගතමග්ගාභිමුඛොව හුත්වා රඤ්ඤො හදයං පවිසන්තො විය අට්ඨාසි. රාජා චින්තෙසි – ‘‘මයා ඛිත්තො සරො සිලම්පි විනිවිජ්ඣිත්වා ගච්ඡති, ආකාසෙ පටිහනනකට්ඨානං නත්ථි, අථ ච පනෙස නිවත්තිත්වා මම හදයාභිමුඛො ජාතො, අයඤ්හි නාම නිස්සත්තො නිජ්ජීවො සරොපි එතිස්සා ගුණං ජානාති, අහං මනුස්සභූතොපි න ජානාමී’’ති, සො ධනුං ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සාමාවතියා පාදමූලෙ උක්කුටිකං නිසීදිත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සම්මුය්හාමි පමුය්හාමි, සබ්බා මුය්හන්ති මෙ දිසා;

සාමාවති මං තායස්සු, ත්වඤ්ච මෙ සරණං භවා’’ති.

සා තස්ස වචනං සුත්වා, ‘‘සාධු, දෙව, මං සරණං ගච්ඡා’’ති අවත්වා, ‘‘යමහං, මහාරාජ, සරණං ගතා, තමෙව ත්වම්පි සරණං ගච්ඡාහී’’ති ඉදං වත්වා සාමාවතී සම්මාසම්බුද්ධසාවිකා –

‘‘මා ¶ මං ත්වං සරණං ගච්ඡ, යමහං සරණං ගතා;

එස බුද්ධො මහාරාජ, එස බුද්ධො අනුත්තරො;

සරණං ගච්ඡ තං බුද්ධං, ත්වඤ්ච මෙ සරණං භවා’’ති. –

ආහ ¶ . රාජා තස්ස වචනං සුත්වා, ‘‘ඉදානාහං අතිරෙකතරං භායාමී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘එස භිය්යො පමුය්හාමි, සබ්බා මුය්හන්ති මෙ දිසා;

සාමාවති මං තායස්සු, ත්වඤ්ච මෙ සරණං භවා’’ති.

අථ නං සා පුරිමනයෙනෙව පුන පටික්ඛිපිත්වා, ‘‘තෙන හි ත්වඤ්ච සරණං ගච්ඡාමි, සත්ථාරඤ්ච සරණං ගච්ඡාමි, වරඤ්ච තෙ දම්මී’’ති වුත්තෙ, ‘‘වරො ගහිතො හොතු, මහාරාජා’’ති ආහ. සො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා සරණං ගන්ත්වා නිමන්තෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සත්තාහං මහාදානං දත්වා ¶ සාමාවතිං ආමන්තෙත්වා, ‘‘උට්ඨෙහි, වරං ගණ්හා’’ති ආහ. ‘‘මහාරාජ, මය්හං හිරඤ්ඤාදීහි අත්ථො නත්ථි, ඉමං පන මෙ වරං දෙහි, තථා කරොහි, යථා සත්ථා නිබද්ධං පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ඉධාගච්ඡති, ධම්මං සුණිස්සාමී’’ති. රාජා සත්ථාරං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං නිබද්ධං ඉධාගච්ඡථ, සාමාවතිමිස්සිකා ‘ධම්මං සුණිස්සාමා’ති වදන්තී’’ති ආහ. ‘‘මහාරාජ, බුද්ධානං නාම එකස්මිං ඨානෙ නිබද්ධං ගන්තුං න වට්ටති, මහාජනො සත්ථාරං ආගමනත්ථාය පච්චාසීසතී’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, එකං භික්ඛුං ආණාපෙථා’’ති. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරං ආණාපෙසි. සො තතො පට්ඨාය පඤ්ච භික්ඛුසතානි ආදාය නිබද්ධං රාජකුලං ගච්ඡති. තාපි දෙවියො නිබද්ධං ථෙරං සපරිවාරං භොජෙන්ති, ධම්මං සුණන්ති. තා එකදිවසං ථෙරස්ස ධම්මකථං සුත්වා පසීදිත්වා, පඤ්චහි උත්තරාසඞ්ගසතෙහි ධම්මපූජං අකංසු ¶ . එකෙකො උත්තරාසඞ්ගො පඤ්ච සතානි පඤ්ච සතානි අග්ඝති.

තා එකවත්ථා දිස්වා රාජා පුච්ඡි – ‘‘කුහිං වො උත්තරාසඞ්ගො’’ති. ‘‘අය්යස්ස නො දින්නා’’ති. ‘‘තෙන සබ්බෙ ගහිතා’’ති? ‘‘ආම, ගහිතා’’ති. රාජා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා තාහි උත්තරාසඞ්ගානං දින්නභාවං පුච්ඡිත්වා තාහි දින්නභාවඤ්ච ථෙරෙන ගහිතභාවඤ්ච සුත්වා, ‘‘නනු, භන්තෙ, අතිබහූනි වත්ථානි, එත්තකෙහි කිං කරිස්සථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අම්හාකං පහොනකානි වත්ථානි ගණ්හිත්වා සෙසානි ජිණ්ණචීවරිකානං භික්ඛූනං දස්සාමි, මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙ අත්තනො ජිණ්ණචීවරානි කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘ජිණ්ණතරචීවරිකානං දස්සන්තී’’ති. ‘‘තෙ ¶ අත්තනො ජිණ්ණතරචීවරානි කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘පච්චත්ථරණානි කරිස්සන්තී’’ති. ‘‘පුරාණපච්චත්ථරණානි කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘භූමත්ථරණානි කරිස්සන්තී’’ති. ‘‘පුරාණභූමත්ථරණානි කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘පාදපුඤ්ඡනානි කරිස්සන්ති, මහාරාජා’’ති. ‘‘පුරාණපාදපුඤ්ඡනානි කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කොට්ටෙත්වා මත්තිකාය මද්දිත්වා භිත්තිං ලිම්පිස්සන්තී’’ති. ‘‘භන්තෙ, එත්තකානි කත්වාපි අය්යානං දින්නානි න නස්සන්තී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. රාජා පසන්නො අපරානිපි පඤ්ච වත්ථසතානි ආහරාපෙත්වා ථෙරස්ස පාදමූලෙ ඨපාපෙසි. ථෙරො කිර පඤ්චසතග්ඝනකානෙව වත්ථානි පඤ්චසතභාගෙන ¶ පාදමූලෙ ඨපෙත්වා දින්නානි පඤ්චසතක්ඛත්තුං ලභි, සහස්සග්ඝනකානි සහස්සභාගෙන පාදමූලෙ ඨපෙත්වා දින්නානි ¶ සහස්සක්ඛත්තුං ලභි, සතසහස්සග්ඝනකානි සතසහස්සභාගෙන පාදමූලෙ ඨපෙත්වා දින්නානි සතසහස්සක්ඛත්තුං ලභි. එකං ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච දසාතිආදිනා නයෙන ලද්ධානං පන ගණනා නාම නත්ථි. තථාගතෙ කිර පරිනිබ්බුතෙ ථෙරො සකලජම්බුදීපං විචරිත්වා සබ්බවිහාරෙසු භික්ඛූනං අත්තනො සන්තකානෙව පත්තචීවරානි අදාසි.

තදා මාගණ්ඩියාපි ‘‘යමහං කරොමි. තං තථා අහුත්වා අඤ්ඤථාව හොති, ඉදානි කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘අත්ථෙසො උපායො’’ති රඤ්ඤෙ උය්යානකීළං ගච්ඡන්තෙ චූළපිතු සාසනං පහිණි – ‘‘සාමාවතියා පාසාදං ගන්ත්වා, දුස්සකොට්ඨාගාරානි ච තෙලකොට්ඨාගාරානි ච විවරාපෙත්වා, දුස්සානි තෙලචාටීසු තෙමෙත්වා තෙමෙත්වා ථම්භෙ වෙඨෙත්වා තා සබ්බාපි එකතො කත්වා ද්වාරං පිදහිත්වා බහි යන්තකං දත්වා දණ්ඩදීපිකාහි ගෙහෙ අග්ගිං දදමානො ඔතරිත්වා ගච්ඡතූ’’ති. සො පාසාදං අභිරුය්හ කොට්ඨාගාරානි ¶ විවරිත්වා වත්ථානි තෙලචාටීසු තෙමෙත්වා තෙමෙත්වා ථම්භෙ වෙඨෙතුං ආරභි. අථ නං සාමාවතිප්පමුඛා ඉත්ථියො ‘‘කිං එතං චූළපිතා’’ති වදන්තියො උපසඞ්කමිංසු. ‘‘අම්මා, රාජා දළ්හිකම්මත්ථාය ඉමෙ ථම්භෙ තෙලපිලොතිකාහි වෙඨාපෙති, රාජගෙහෙ නාම සුයුත්තං දුයුත්තං දුජ්ජානං, මා මෙ සන්තිකෙ හොථ, අම්මා’’ති එවං වත්වා තා ආගතා ගබ්භෙ පවෙසෙත්වා ද්වාරානි පිදහිත්වා බහි යන්තකං දත්වා ආදිතො පට්ඨාය අග්ගිං දෙන්තො ඔතරි. සාමාවතී තාසං ඔවාදං අදාසි – ‘‘අම්හාකං අනමතග්ගෙ සංසාරෙ විචරන්තීනං එවමෙව අග්ගිනා ඣායමානානං අත්තභාවානං පරිච්ඡෙදො බුද්ධඤාණෙනපි න සුකරො, අප්පමත්තා හොථා’’ති. තා ගෙහෙ ඣායන්තෙ වෙදනාපරිග්ගහකම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තියො කාචි දුතියඵලං, කාචි තතියඵලං පාපුණිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො සම්බහුලා භික්ඛූ පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තා යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසු, උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු, එකමන්තං නිසින්නා ඛො තෙ භික්ඛූ භගවන්තං එතදවොචුං – ‘ඉධ, භන්තෙ, රඤ්ඤො උතෙනස්ස උය්යානගතස්ස අන්තෙපුරං දඩ්ඪං, පඤ්ච ච ඉත්ථිසතානි කාලකතානි ¶ සාමාවතිප්පමුඛානි. තාසං, භන්තෙ, උපාසිකානං කා ගති, කො අභිසම්පරායො’ති? සන්තෙත්ථ, භික්ඛවෙ, උපාසිකායො සොතාපන්නා ¶ , සන්ති සකදාගාමියො, සන්ති අනාගාමියො, සබ්බා තා, භික්ඛවෙ ¶ , උපාසිකායො අනිප්ඵලා කාලකතා’’ති. අථ ඛො භගවා එතමත්ථං විදිත්වා තායං වෙලායං ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘මොහසම්බන්ධනො ලොකො, භබ්බරූපොව දිස්සති;

උපධීබන්ධනො බාලො, තමසා පරිවාරිතො;

සස්සතොරිව ඛායති, පස්සතො නත්ථි කිඤ්චන’’න්ති. (උදා. 70);

එවඤ්ච පන වත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, සත්තා නාම වට්ටෙ විචරන්තා නිච්චකාලං අප්පමත්තා හුත්වා පුඤ්ඤකම්මමෙව න කරොන්ති, පමාදිනො හුත්වා පාපකම්මම්පි කරොන්ති. තස්මා වට්ටෙ විචරන්තා සුඛම්පි දුක්ඛම්පි අනුභවන්තී’’ති ධම්මං දෙසෙසි.

රාජා ‘‘සාමාවතියා ගෙහං කිර ඣායතී’’ති සුත්වා වෙගෙනාගච්ඡන්තොපි අදඩ්ඪෙ සම්පාපුණිතුං නාසක්ඛි. ආගන්ත්වා පන ගෙහං නිබ්බාපෙන්තො උප්පන්නබලවදොමනස්සො අමච්චගණපරිවුතො නිසීදිත්වා සාමාවතියා ගුණෙ අනුස්සරන්තො, ‘‘කස්ස නු ඛො ඉදං කම්ම’’න්ති චින්තෙත්වා – ‘‘මාගණ්ඩියාය කාරිතං භවිස්සතී’’ති ඤත්වා, ‘‘තාසෙත්වා පුච්ඡියමානා න කථෙස්සති, සණිකං උපායෙන පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා අමච්චෙ ¶ ආහ – ‘‘අම්භො, අහං ඉතො පුබ්බෙ උට්ඨාය සමුට්ඨාය ආසඞ්කිතපරිසඞ්කිතොව හොමි, සාමාවතී මෙ නිච්චං ඔතාරමෙව ගවෙසති, ඉදානි පන මෙ චිත්තං නිබ්බුතං භවිස්සති, සුඛෙන ච වසිතුං ලභිස්සාමී’’ති, තෙ ‘‘කෙන නු ඛො, දෙව, ඉදං කත’’න්ති ආහංසු. ‘‘මයි සිනෙහෙන කෙනචි කතං භවිස්සතී’’ති. මාගණ්ඩියාපි සමීපෙ ඨිතා තං සුත්වා, ‘‘නාඤ්ඤො කොචි කාතුං සක්ඛිස්සති, මයා කතං, දෙව, අහං චූළපිතරං ආණාපෙත්වා කාරෙසි’’න්ති ආහ. ‘‘තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤො මයි සිනෙහො සත්තො නාම නත්ථි, පසන්නොස්මි, වරං තෙ දම්මි, අත්තනො ඤාතිගණං පක්කොසාපෙහී’’ති. සා ඤාතකානං සාසනං පහිණි – ‘‘රාජා මෙ පසන්නො වරං දෙති, සීඝං ආගච්ඡන්තූ’’ති. රාජා ආගතාගතානං මහන්තං සක්කාරං කාරෙසි. තං දිස්වා තස්සා අඤ්ඤාතකාපි ලඤ්ජං දත්වා ‘‘මයං මාගණ්ඩියාය ඤාතකා’’ති ආගච්ඡිංසු. රාජා තෙ සබ්බෙ ගාහාපෙත්වා රාජඞ්ගණෙ නාභිප්පමාණෙ ආවාටෙ ඛණාපෙත්වා තෙ තත්ථ නිසීදාපෙත්වා පංසූහි පූරෙත්වා උපරි පලාලෙ විකිරාපෙත්වා අග්ගිං දාපෙසි. චම්මස්ස දඩ්ඪකාලෙ අයනඞ්ගලෙන ¶ කසාපෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩං හීරාහීරං කාරෙසි. මාගණ්ඩියාය ¶ සරීරතොපි තිඛිණෙන ¶ සත්ථෙන ඝනඝනට්ඨානෙසු මංසං උප්පාටෙත්වා තෙලකපාලං උද්ධනං ආරොපෙත්වා පූවෙ විය පචාපෙත්වා තමෙව ඛාදාපෙසි.

ධම්මසභායම්පි භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං, ‘‘අනනුච්ඡවිකං වත, ආවුසො, එවරූපාය සද්ධාය පසන්නාය උපාසිකාය එවරූපං මරණ’’න්ති. සත්ථා ආගන්ත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛවෙ, ඉමස්මිං අත්තභාවෙ සාමාවතිප්පමුඛානං ඉත්ථීනං එතං අයුත්තං සම්පත්තං. පුබ්බෙ කතකම්මස්ස පන යුත්තමෙව එතාහි ලද්ධ’’න්ති වත්වා, ‘‘කිං, භන්තෙ, එතාහි පුබ්බෙ කතං, තං ආචික්ඛථා’’ති තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි –

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ රාජගෙහෙ නිබද්ධං අට්ඨ පච්චෙකබුද්ධා භුඤ්ජන්ති. පඤ්චසතා ඉත්ථියො තෙ උපට්ඨහන්ති. තෙසු සත්ත පච්චෙකබුද්ධා හිමවන්තං ගච්ඡන්ති, එකො නදීතීරෙ එකං තිණගහනං අත්ථි, තත්ථ ඣානං සමාපජ්ජිත්වා නිසීදි. අථෙකදිවසං රාජා පච්චෙකබුද්ධෙසු ගතෙසු තා ඉත්ථියො ආදාය නදියං උදකකීළං ¶ කීළිතුං ගතො. තත්ථ තා ඉත්ථියො දිවසභාගං උදකෙ කීළිත්වා උත්තරිත්වා සීතපීළිතා අග්ගිං විසිබ්බෙතුකාමා ‘‘අම්හාකං අග්ගිකරණට්ඨානං ඔලොකෙථා’’ති අපරාපරං විචරන්තියො තං තිණගහනං දිස්වා, ‘‘තිණරාසී’’ති සඤ්ඤාය තං පරිවාරෙත්වා ඨිතා අග්ගිං අදංසු. තිණෙසු ඣායිත්වා පතන්තෙසු පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා, ‘‘නට්ඨාම්හා, අම්හාකං රඤ්ඤො පච්චෙකබුද්ධො ඣායති, රාජා ඤත්වා අම්හෙ නාසෙස්සති, සුදඩ්ඪං නං කරිස්සාමා’’ති සබ්බා තා ඉත්ථියො ඉතො චිතො ච දාරූනි ආහරිත්වා තස්ස උපරි දාරුරාසිං කරිංසු. මහාදාරුරාසි අහොසි. අථ නං ආලිම්පෙත්වා, ‘‘ඉදානි ඣායිස්සතී’’ති පක්කමිංසු. තා පඨමං අසඤ්චෙතනිකා හුත්වා කම්මුනා න බජ්ඣිංසු, ඉදානි පච්ඡා සඤ්චෙතනාය කම්මුනා බජ්ඣිංසු. පච්චෙකබුද්ධං පන අන්තොසමාපත්තියං සකටසහස්සෙහි දාරූනි ආහරිත්වා ආලිම්පෙන්තාපි උස්මාකාරමත්තම්පි ගහෙතුං න සක්කොන්ති. තස්මා සො සත්තමෙ දිවසෙ උට්ඨාය යථාසුඛං අගමාසි. තා තස්ස කම්මස්ස කතත්තා බහූනි වස්සසතසහස්සානි නිරයෙ පච්චිත්වා තස්සෙව කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙන අත්තභාවසතෙ ඉමිනාව නියාමෙන ගෙහෙ ඣායමානෙ ඣායිංසු. ඉදං එතාසං පුබ්බකම්මන්ති.

එවං ¶ වුත්තෙ භික්ඛූ සත්ථාරං පටිපුච්ඡිංසු – ‘‘ඛුජ්ජුත්තරා පන, භන්තෙ, කෙන කම්මෙන ඛුජ්ජා ජාතා, කෙන කම්මෙන මහාපඤ්ඤා, කෙන කම්මෙන සොතාපත්තිඵලං අධිගතා, කෙන කම්මෙන පරෙසං පෙසනකාරිතා ¶ ජාතා’’ති? භික්ඛවෙ, තස්සෙව රඤ්ඤො බාරාණසියං රජ්ජං කරණකාලෙ ස්වෙව ¶ පච්චෙකබුද්ධො ථොකං ඛුජ්ජධාතුකො අහොසි. අථෙකා උපට්ඨායිකා ඉත්ථී කම්බලං පාරුපිත්වා සුවණ්ණසරණං ගහෙත්වා, ‘‘අම්හාකං පච්චෙකබුද්ධො එවඤ්ච එවඤ්ච විචරතී’’ති ඛුජ්ජා හුත්වා තස්ස විචරණාකාරං දස්සෙසි. තස්ස නිස්සන්දෙන ඛුජ්ජා ජාතා. තෙ පන පච්චෙකබුද්ධෙ පඨමදිවසෙ රාජගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා පත්තෙ ගාහාපෙත්වා පායාසස්ස පූරෙත්වා දාපෙසි. උණ්හපායාසස්ස පූරෙ පත්තෙ පච්චෙකබුද්ධා පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා ගණ්හන්ති. සා ඉත්ථී තෙ තථා කරොන්තෙ දිස්වා අත්තනො සන්තකානි අට්ඨ දන්තවලයානි දත්වා, ‘‘ඉධ ඨපෙත්වා ගණ්හථා’’ති ආහ. තෙසු තථා කත්වා තං ඔලොකෙත්වා ඨිතෙසු තෙසං අධිප්පායං ඤත්වා, ‘‘නත්ථි, භන්තෙ, අම්හාකං එතෙහි අත්ථො. තුම්හාකඤ්ඤෙව එතානි පරිච්චත්තානි, ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති ආහ. තෙ ගහෙත්වා නන්දමූලකපබ්භාරං අගමංසු. අජ්ජතනාපි තානි වලයානි අරොගානෙව. සා තස්ස කම්මස්ස නිස්සන්දෙන ඉදානි තිපිටකධරා මහාපඤ්ඤා ජාතා. පච්චෙකබුද්ධානං කතඋපට්ඨානස්ස නිස්සන්දෙන පන සොතාපත්තිඵලං පත්තා. ඉදමස්සා බුද්ධන්තරෙ පුබ්බකම්මං.

කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ පන එකා බාරාණසිසෙට්ඨිනො ධීතා වඩ්ඪමානකච්ඡායාය ආදාසං ගහෙත්වා අත්තානං අලඞ්කරොන්තී නිසීදි. අථස්සා විස්සාසිකා එකා ඛීණාසවා ¶ භික්ඛුනී තං දට්ඨුං අගමාසි. භික්ඛුනියො හි ඛීණාසවාපි සායන්හසමයෙ උපට්ඨාකකුලානි දට්ඨුකාමා හොන්ති. තස්මිං පන ඛණෙ සෙට්ඨිධීතාය සන්තිකෙ කාචි පෙසනකාරිකා නත්ථි, සා ‘‘වන්දාමි, අය්යෙ, එතං තාව මෙ පසාධනපෙළකං ගහෙත්වා දෙථා’’ති ආහ. ථෙරී චින්තෙසි – ‘‘සචස්සා ඉමං ගණ්හිත්වා න දස්සාමි, මයි ආඝාතං කත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සති. සචෙ පන දස්සාමි, පරස්ස පෙසනකාරිකා හුත්වා නිබ්බත්තිස්සති. නිරයසන්තාපතො ඛො පන පරස්ස පෙසනභාවොව සෙය්යො’’ති. ‘‘සා අනුදයං පටිච්ච තං ගහෙත්වා තස්සා අදාසි. තස්ස කම්මස්ස නිස්සන්දෙන පරෙසං පෙසනකාරිකා ජාතා’’ති.

අථ ¶ පුනෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘සාමාවතිප්පමුඛා පඤ්චසතා ඉත්ථියො ගෙහෙ අග්ගිනා ඣායිංසු, මාගණ්ඩියාය ඤාතකා උපරි පලාලග්ගිං දත්වා අයනඞ්ගලෙහි භින්නා, මාගණ්ඩියා පක්කුථිතතෙලෙ පක්කා, කෙ නු ඛො එත්ථ ජීවන්ති නාම, කෙ මතා නාමා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, යෙ කෙචි පමත්තා, තෙ වස්සසතං ජීවන්තාපි මතායෙව නාම. යෙ අප්පමත්තා, තෙ මතාපි ජීවන්තියෙව. තස්මා මාගණ්ඩියා ජීවන්තීපි මතායෙව නාම, සාමාවතිප්පමුඛා පඤ්චසතා ඉත්ථියො මතාපි ජීවන්තියෙව නාම. න හි, භික්ඛවෙ, අප්පමත්තා මරන්ති නාමා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

21.

‘‘අප්පමාදො ¶ ¶ අමතපදං, පමාදො මච්චුනො පදං;

අප්පමත්තා න මීයන්ති, යෙ පමත්තා යථා මතා.

22.

‘‘එවං විසෙසතො ඤත්වා, අප්පමාදම්හි පණ්ඩිතා;

අප්පමාදෙ පමොදන්ති, අරියානං ගොචරෙ රතා.

23.

‘‘තෙ ඣායිනො සාතතිකා, නිච්චං දළ්හපරක්කමා;

ඵුසන්ති ධීරා නිබ්බානං, යොගක්ඛෙමං අනුත්තර’’න්ති.

තත්ථ අප්පමාදොති පදං මහන්තං අත්ථං දීපෙති, මහන්තං අත්ථං ගහෙත්වා තිට්ඨති. සකලම්පි හි තෙපිටකං බුද්ධවචනං ආහරිත්වා කථියමානං අප්පමාදපදමෙව ඔතරති. තෙන වුත්තං –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, යානි කානිචි ජඞ්ගලානං පාණානං පදජාතානි, සබ්බානි තානි හත්ථිපදෙ සමොධානං ගච්ඡන්ති, හත්ථිපදං තෙසං අග්ගමක්ඛායති යදිදං මහන්තත්තෙන. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙතෙ අප්පමාදමූලකා අප්පමාදසමොසරණා, අප්පමාදො තෙසං ධම්මානං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (සං. නි. 5.140).

සො පනෙස අත්ථතො සතියා අවිප්පවාසො නාම. නිච්චං උපට්ඨිතාය සතියා චෙතං නාමං. අමතපදන්ති අමතං වුච්චති නිබ්බානං. තඤ්හි අජාතත්තා නු ජීයති න මීයති, තස්මා අමතන්ති වුච්චති. පජ්ජන්ති ඉමිනාති පදං, අමතං ¶ පාපුණන්තීති අත්ථො. අමතස්ස පදං අමතපදං, අමතස්ස අධිගමූපායොති වුත්තං හොති, පමාදොති පමජ්ජනභාවො, මුට්ඨස්සතිසඞ්ඛාතස්ස සතියා වොසග්ගස්සෙතං නාමං. මච්චුනොති ¶ මරණස්ස. පදන්ති උපායො මග්ගො. පමත්තො හි ජාතිං නාතිවත්තති, ජාතො ජීයති චෙව මීයති චාති පමාදො මච්චුනො පදං නාම හොති, මරණං උපෙති. අප්පමත්තා න මීයන්තීති සතියා සමන්නාගතා හි අප්පමත්තා න මරන්ති. අජරා අමරා හොන්තීති න සල්ලක්ඛෙතබ්බං. න හි කොචි සත්තො අජරො අමරො නාම අත්ථි, පමත්තස්ස පන වට්ටං නාම අපරිච්ඡින්නං, අප්පමත්තස්ස පරිච්ඡින්නං. තස්මා පමත්තා ජාතිආදීහි අපරිමුත්තත්තා ජීවන්තාපි මතායෙව නාම. අප්පමත්තා පන අප්පමාදලක්ඛණං වඩ්ඪෙත්වා ඛිප්පං මග්ගඵලානි සච්ඡිකත්වා දුතියතතියඅත්තභාවෙසු න නිබ්බත්තන්ති. තස්මා තෙ ජීවන්තාපි මතාපි න මීයන්තියෙව නාම. යෙ පමත්තා යථා මතාති යෙ පන සත්තා පමත්තා, තෙ පමාදමරණෙන මතත්තා, යථා හි ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදෙන මතා දාරුක්ඛන්ධසදිසා අපගතවිඤ්ඤාණා ¶ , තථෙව හොන්ති. තෙසම්පි හි මතානං විය ගහට්ඨානං තාව ‘‘දානං දස්සාම, සීලං රක්ඛිස්සාම, උපොසථකම්මං කරිස්සාමා’’ති එකචිත්තම්පි න උප්පජ්ජති, පබ්බජිතානම්පි ‘‘ආචරියුපජ්ඣායවත්තාදීනි පූරෙස්සාම, ධුතඞ්ගානි සමාදියිස්සාම, භාවනං වඩ්ඪෙස්සාමා’’ති න උප්පජ්ජතීති මතෙන තෙ කිං නානාකරණාව හොන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘යෙ පමත්තා යථා මතා’’ති.

එවං විසෙසතො ඤත්වාති පමත්තස්ස වට්ටතො නිස්සරණං නත්ථි, අප්පමත්තස්ස අත්ථීති එවං ¶ විසෙසතොව ජානිත්වා. කෙ පනෙතං විසෙසං ජානන්තීති? අප්පමාදම්හි පණ්ඩිතාති යෙ පණ්ඩිතා මෙධාවිනො සප්පඤ්ඤා අත්තනො අප්පමාදෙ ඨත්වා අප්පමාදං වඩ්ඪෙන්ති, තෙ එවං විසෙසකාරණං ජානන්ති. අප්පමාදෙ පමොදන්තීති තෙ එවං ඤත්වා තස්මිං අත්තනො අප්පමාදෙ පමොදන්ති, පහංසිතමුඛා තුට්ඨපහට්ඨා හොන්ති. අරියානං ගොචරෙ රතාති තෙ එවං අප්පමාදෙ පමොදන්තා තං අප්පමාදං වඩ්ඪෙත්වා අරියානං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං ගොචරසඞ්ඛාතෙ චතුසතිපට්ඨානාදිභෙදෙ සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මෙ නවවිධලොකුත්තරධම්මෙ ච රතා නිරතා, අභිරතා හොන්තීති අත්ථො.

තෙ ¶ ඣායිනොති තෙ අප්පමත්තා පණ්ඩිතා අට්ඨසමාපත්තිසඞ්ඛාතෙන ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙන විපස්සනාමග්ගඵලසඞ්ඛාතෙන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන චාති දුවිධෙනපි ඣානෙන ඣායිනො. සාතතිකාති අභිනික්ඛමනකාලතො පට්ඨාය යාව අරහත්තමග්ගා සතතං පවත්තකායිකචෙතසිකවීරියා. නිච්චං දළ්හපරක්කමාති යං තං පුරිසථාමෙන පුරිසවීරියෙන පුරිසපරක්කමෙන පත්තබ්බං, න තං අපාපුණිත්වා වීරියස්ස සණ්ඨානං භවිස්සතීති එවරූපෙන වීරියෙන අන්තරා අනොසක්කිත්වා නිච්චප්පවත්තෙන දළ්හපරක්කමෙන සමන්නාගතා. ඵුසන්තීති එත්ථ ද්වෙ ඵුසනා ඤාණඵුසනා ච, විපාකඵුසනා ච. තත්ථ චත්තාරො මග්ගා ඤාණඵුසනා නාම, චත්තාරි ඵලානි විපාකඵුසනා නාම. තෙසු ඉධ විපාකඵුසනා අධිප්පෙතා. අරියඵලෙන නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්තො ¶ ධීරා පණ්ඩිතා තාය විපාකඵුසනාය ඵුසන්ති, නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්ති. යොගක්ඛෙමං අනුත්තරන්ති යෙ චත්තාරො යොගා මහාජනං වට්ටෙ ඔසීදාපෙන්ති, තෙහි ඛෙමං නිබ්භයං සබ්බෙහි ලොකියලොකුත්තරධම්මෙහි සෙට්ඨත්තා අනුත්තරන්ති.

දෙසනාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

සාමාවතීවත්ථු පඨමං.

2. කුම්භඝොසකසෙට්ඨිවත්ථු

උට්ඨානවතොති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො කුම්භඝොසකං ආරබ්භ කථෙසි. රාජගහනගරස්මිඤ්හි රාජගහසෙට්ඨිනො ගෙහෙ අහිවාතරොගො උප්පජ්ජි, තස්මිං උප්පන්නෙ මක්ඛිකා ආදිං කත්වා යාව ගාවා පඨමං තිරච්ඡානගතා මරන්ති, තතො දාසකම්මකරො, සබ්බපච්ඡා ගෙහසාමිකා, තස්මා සො රොගො සබ්බපච්ඡා සෙට්ඨිඤ්ච ජායඤ්ච ගණ්හි. තෙ රොගෙන ඵුට්ඨා පුත්තං සන්තිකෙ ඨිතං ඔලොකෙත්වා අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි තං ආහංසු – ‘‘තාත, ඉමස්මිං කිර රොගෙ උප්පන්නෙ භිත්තිං භින්දිත්වා පලායන්තාව ජීවිතං ලභන්ති, ත්වං අම්හෙ අනොලොකෙත්වා පලායිත්වා ජීවන්තො පුනාගන්ත්වා අම්හාකං අසුකට්ඨානෙ නාම චත්තාලීස ධනකොටියො ¶ නිදහිත්වා ඨපිතා, තා උද්ධරිත්වා ජීවිකං කප්පෙය්යාසී’’ති. සො ¶ තෙසං වචනං සුත්වා රුදමානො මාතාපිතරො වන්දිත්වා මරණභයභීතො භිත්තිං භින්දිත්වා පලායිත්වා පබ්බතගහනං ගන්ත්වා ද්වාදස වස්සානි තත්ථ වසිත්වා මාතාපිතුවසනට්ඨානං පච්චාගඤ්ඡි.

අථ නං දහරකාලෙ ගන්ත්වා පරූළ්හකෙසමස්සුකාලෙ ආගතත්තා න කොචි සඤ්ජානි. සො මාතාපිතූහි දින්නසඤ්ඤාවසෙන ධනට්ඨානං ගන්ත්වා ධනස්ස අරොගභාවං ඤත්වා චින්තෙසි – ‘‘මං න කොචි සඤ්ජානාති, සචාහං ධනං උද්ධරිත්වා වලඤ්ජිස්සාමි, ‘එකෙන දුග්ගතෙන නිධි උද්ධටො’ති මං ගහෙත්වා විහෙඨෙය්යුං, යංනූනාහං භතිං කත්වා ජීවෙය්ය’’න්ති. අථෙකං පිලොතිකං නිවාසෙත්වා, ‘‘අත්ථි කොචි භතකෙන අත්ථිකො’’ති පුච්ඡන්තො භතකවීථිං පාපුණි. අථ නං භතකා දිස්වා, ‘‘සචෙ අම්හාකං එකං කම්මං කරිස්සසි, භත්තවෙතනං තෙ දස්සාමා’’ති ආහංසු. ‘‘කිං කම්මං නාමා’’ති? ‘‘පබොධනචොදනකම්මං. සචෙ උස්සහසි, පාතොව උට්ඨාය ‘තාතා, උට්ඨහථ, සකටානි සන්නය්හථ, ගොණෙ යොජෙථ, හත්ථිඅස්සානං තිණත්ථාය ගමනවෙලා; අම්මා, තුම්හෙපි උට්ඨහථ, යාගුං පචථ, භත්තං පචථා’ති විචරිත්වා ආරොචෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. අථස්ස වසනත්ථාය එකං ඝරං අදංසු. සො දෙවසිකං තං කම්මං අකාසි.

අථස්ස එකදිවසං රාජා බිම්බිසාරො සද්දමස්සොසි. සො පන සබ්බරවඤ්ඤූ අහොසි. තස්මා ‘‘මහාධනස්ස පුරිසස්සෙස සද්දො’’ති ආහ. අථස්ස සන්තිකෙ ඨිතා එකා පරිචාරිකා ‘‘රාජා යං වා ¶ තං වා න කථෙස්සති, ඉදං මයා ඤාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘ගච්ඡ, තාත, එතං ජානාහී’’ති එකං පුරිසං පහිණි. සො වෙගෙන ගන්ත්වා තං දිස්වා ආගන්ත්වා, ‘‘එකො භතකානං භතිකාරකො කපණමනුස්සො එසො’’ති ආරොචෙසි. රාජා තස්ස වචනං සුත්වා තුණ්හී හුත්වා දුතියදිවසෙපි තතියදිවසෙපි තං තස්ස සද්දං සුත්වා තථෙව ආහ. සාපි පරිචාරිකා ¶ තථෙව චින්තෙත්වා පුනප්පුනං පෙසෙත්වා, ‘‘කපණමනුස්සො එසො’’ති වුත්තෙ චින්තෙසි – ‘‘රාජා ‘කපණමනුස්සො එසො’ති වචනං සුත්වාපි න සද්දහති, පුනප්පුනං ‘මහාධනස්ස පුරිසස්සෙස සද්දො’ති වදති, භවිතබ්බමෙත්ථ කාරණෙන, යථාසභාවතො එතං ඤාතුං වට්ටතී’’ති. සා රාජානං ආහ, ‘‘දෙව ¶ , අහං සහස්සං ලභමානා ධීතරං ආදාය ගන්ත්වා එතං ධනං රාජකුලං පවෙසෙස්සාමී’’ති. රාජා තස්සා සහස්සං දාපෙසි.

සා තං ගහෙත්වා ධීතරං එකං මලිනධාතුකං වත්ථං නිවාසාපෙත්වා තාය සද්ධිං රාජගෙහතො නික්ඛමිත්වා මග්ගපටිපන්නා විය භතකවීථිං ගන්ත්වා එකං ඝරං පවිසිත්වා, ‘‘අම්ම, මයං මග්ගපටිපන්නා, එකාහද්වීහං ඉධ විස්සමිත්වා ගමිස්සාමා’’ති ආහ. ‘‘අම්ම, බහූනි ඝරමානුසකානි, න සක්කා ඉධ වසිතුං, එතං කුම්භඝොසකස්ස ගෙහං තුච්ඡං, තත්ථ ගච්ඡථා’’ති. සා තත්ථ ගන්ත්වා, ‘‘සාමි, මයං මග්ගපටිපන්නකා, එකාහද්වීහං ඉධ වසිස්සාමා’’ති වත්වා තෙන පුනප්පුනං පටික්ඛිත්තාපි, ‘‘සාමි, අජ්ජෙකදිවසමත්තං වසිත්වා පාතොව ගමිස්සාමා’’ති නික්ඛමිතුං න ඉච්ඡි. සා තත්ථෙව වසිත්වා පුනදිවසෙ තස්ස අරඤ්ඤගමනවෙලාය, ‘‘සාමි, තව නිවාපං දත්වා යාහි ¶ , ආහාරං තෙ පචිස්සාමී’’ති වත්වා, ‘‘අලං, අම්ම, අහමෙව පචිත්වා භුඤ්ජිස්සාමී’’ති වුත්තෙ පුනප්පුනං නිබන්ධිත්වා තෙන දින්නෙ ගහිතමත්තකෙයෙව කත්වා අන්තරාපණතො භාජනානි චෙව පරිසුද්ධතණ්ඩුලාදීනි ච ආහරාපෙත්වා රාජකුලෙ පචනනියාමෙන සුපරිසුද්ධං ඔදනං, සාධුරසානි ච ද්වෙ තීණි සූපබ්යඤ්ජනානි පචිත්වා තස්ස අරඤ්ඤතො ආගතස්ස අදාසි. අථ නං භුඤ්ජිත්වා මුදුචිත්තතං ආපන්නං ඤත්වා, ‘‘සාමි, කිලන්තම්හ, එකාහද්වීහං ඉධෙව හොමා’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි.

අථස්ස සායම්පි පුනදිවසෙපි මධුරභත්තං පචිත්වා අදාසි. අථ මුදුචිත්තතං තස්ස ඤත්වා ‘‘සාමි, කතිපාහං ඉධෙව වසිස්සාමා’’ති. තත්ථ වසමානා තිඛිණෙන සත්ථෙන තස්ස මඤ්චවාණං හෙට්ඨාඅටනියං තහං තහං ඡින්දි. මඤ්චො තස්මිං ආගන්ත්වා නිසින්නමත්තෙයෙව හෙට්ඨා ඔලම්බි. සො ‘‘කස්මා අයං මඤ්චො එවං ඡිජ්ජිත්වා ගතො’’ති ආහ. ‘‘සාමි, දහරදාරකෙ වාරෙතුං න සක්කොමි, එත්ථෙව සන්නිපතන්තී’’ති. ‘‘අම්ම, ඉදං මෙ දුක්ඛං තුම්හෙ නිස්සාය ජාතං. අහඤ්හි පුබ්බෙ කත්ථචි ගච්ඡන්තො ද්වාරං පිදහිත්වා ගච්ඡාමී’’ති. ‘‘කිං කරොමි, තාත, වාරෙතුං න සක්කොමී’’ති. සා ඉමිනාව නියාමෙන ද්වෙ තයො දිවසෙ ඡින්දිත්වා තෙන උජ්ඣායිත්වා ඛීයිත්වා වුච්චමානාපි තථෙව වත්වා පුන එකං ද්වෙ රජ්ජුකෙ ඨපෙත්වා සෙසෙ ඡින්දි. තං දිවසං ¶ තස්මිං නිසින්නමත්තෙයෙව සබ්බං වාණං භූමියං පති, සීසං ජණ්ණුකෙහි සද්ධිං එකතො අහොසි, සො උට්ඨාය, ‘‘කිං කරොමි, ඉදානි කුහිං ගමිස්සාමි ¶ , නිපජ්ජනමඤ්චස්සපි තුම්හෙහි අසාමිකො ¶ විය කතොම්හී’’ති ආහ. ‘‘තාත, කිං කරොමි, පටිවිස්සකදාරකෙ වාරෙතුං න සක්කොමි, හොතු, මා චින්තයි, ඉමාය නාම වෙලාය කුහිං ගමිස්සසී’’ති ධීතරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘අම්ම, තව භාතිකස්ස නිපජ්ජනොකාසං කරොහී’’ති ආහ. සා එකපස්සෙ සයිත්වා ‘‘ඉධාගච්ඡ, සාමී’’ති ආහ. ඉතරොපි නං ‘‘ගච්ඡ, තාත, භගිනියා සද්ධිං නිපජ්ජා’’ති වදෙසි. සො තාය සද්ධිං එකමඤ්චෙ නිපජ්ජිත්වා තං දිවසඤ්ඤෙව සන්ථවං අකාසි, කුමාරිකා පරොදි. අථ නං මාතා පුච්ඡි – ‘‘කිං, අම්ම, රොදසී’’ති? ‘‘අම්ම, ඉදං නාම ජාත’’න්ති. ‘‘හොතු, අම්ම, කිං සක්කා කාතුං, තයාපි එකං භත්තාරං ඉමිනාපෙකං පාදපරිචාරිකං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති තං ජාමාතරං අකාසි. තෙ සමග්ගවාසං වසිංසු.

සා කතිපාහච්චයෙන රඤ්ඤො සාසනං පෙසෙසි – ‘‘භතකවීථියං ඡණං කරොන්තු. යස්ස පන ඝරෙ ඡණො න කරීයති, තස්ස එත්තකො නාම දණ්ඩොති ඝොසනං කාරෙතූ’’ති. රාජා තථා කාරෙසි. අථ නං සස්සු ආහ – ‘‘තාත, භතකවීථියං රාජාණාය ඡණො කත්තබ්බො ජාතො, කිං කරොමා’’ති? ‘‘අම්ම, අහං භතිං කරොන්තොපි ජීවිතුං න සක්කොමි, කිං කරිස්සාමී’’ති? ‘‘තාත, ඝරාවාසං වසන්තා නාම ඉණම්පි ගණ්හන්ති, රඤ්ඤො ¶ ආණා අකාතුං න ලබ්භා. ඉණතො නාම යෙන කෙනචි උපායෙන මුච්චිතුං සක්කා, ගච්ඡ, කුතොචි එකං වා ද්වෙ වා කහාපණෙ ආහරා’’ති ආහ. සො උජ්ඣායන්තො ඛීයන්තො ගන්ත්වා චත්තාලීසකොටිධනට්ඨානතො එකමෙව කහාපණං ආහරි. සා තං කහාපණං රඤ්ඤො පෙසෙත්වා අත්තනො කහාපණෙන ඡණං කත්වා පුන කතිපාහච්චයෙන තථෙව සාසනං පහිණි. පුන රාජා තථෙව ‘‘ඡණං කරොන්තු, අකරොන්තානං එත්තකො දණ්ඩො’’ති ආණාපෙසි. පුනපි සො තාය තථෙව වත්වා නිප්පීළියමානො ගන්ත්වා තයො කහාපණෙ ආහරි. සා තෙපි කහාපණෙ රඤ්ඤො පෙසෙත්වා පුන කතිපාහච්චයෙන තථෙව සාසනං පහිණි – ‘‘ඉදානි පුරිසෙ පෙසෙත්වා ඉමං පක්කොසාපෙතූ’’ති. රාජා පෙසෙසි. පුරිසා ගන්ත්වා, ‘‘කුම්භඝොසකො නාම කතරො’’ති පුච්ඡිත්වා පරියෙසන්තා තං දිස්වා ‘‘එහි, භො රාජා, තං පක්කොසතී’’ති ආහංසු. සො භීතො ‘‘න මං රාජා ජානාතී’’තිආදීනි වත්වා ගන්තුං න ඉච්ඡි. අථ නං බලක්කාරෙන හත්ථාදීසු ගහෙත්වා ¶ ආකඩ්ඪිංසු. සා ඉත්ථී තෙ දිස්වා, ‘‘අරෙ, දුබ්බිනීතා, තුම්හෙ මම ජාමාතරං හත්ථාදීසු ගහෙතුං අනනුච්ඡවිකා’’ති තජ්ජෙත්වා, ‘‘එහි, තාත, මා භායි, රාජානං දිස්වා තව හත්ථාදිගාහකානං හත්ථෙයෙව ඡින්දාපෙස්සාමී’’ති ධීතරං ආදාය පුරතො හුත්වා රාජගෙහං පත්වා වෙසං පරිවත්තෙත්වා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා එකමන්තං අට්ඨාසි. ඉතරම්පි පරිකඩ්ඪිත්වා ආනයිංසුයෙව.

අථ නං වන්දිත්වා ඨිතං රාජා ආහ – ‘‘ත්වං කුම්භඝොසකො නාමා’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති ¶ . ‘‘කිං කාරණා මහාධනං වඤ්චෙත්වා ඛාදසී’’ති ¶ ? ‘‘කුතො මෙ, දෙව, ධනං භතිං කත්වා ජීවන්තස්සා’’ති? ‘‘මා එවං කරි, කිං අම්හෙ වඤ්චෙසී’’ති? ‘‘න වඤ්චෙමි, දෙව, නත්ථි මෙ ධන’’න්ති. අථස්ස රාජා තෙ කහාපණෙ දස්සෙත්වා, ‘‘ඉමෙ කස්ස කහාපණා’’ති ආහ. සො සඤ්ජානිත්වා, ‘‘අහො බාලොම්හි, කථං නු ඛො ඉමෙ රඤ්ඤො හත්ථං පත්තා’’ති ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො තා ද්වෙපි පටිමණ්ඩිතපසාධනා ගබ්භද්වාරමූලෙ ඨිතා දිස්වා, ‘‘භාරියං වතිදං කම්මං, ඉමාහි රඤ්ඤා පයොජිතාහි භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙසි. අථ නං රාජා ‘‘වදෙහි, භො, කස්මා එවං කරොසී’’ති ආහ. ‘‘නිස්සයො මෙ නත්ථි, දෙවා’’ති. ‘‘මාදිසො නිස්සයො භවිතුං න වට්ටතී’’ති. ‘‘කල්යාණං, දෙව, සචෙ මෙ දෙවො අවස්සයො හොතී’’ති. ‘‘හොමි, භො, කිත්තකං තෙ ධන’’න්ති? ‘‘චත්තාලීසකොටියො, දෙවා’’ති. ‘‘කිං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘සකටානි දෙවා’’ති? රාජා අනෙකසතානි සකටානි යොජාපෙත්වා පහිණිත්වා තං ධනං ආහරාපෙත්වා රාජඞ්ගණෙ රාසිං කාරාපෙත්වා රාජගහවාසිනො සන්නිපාතාපෙත්වා, ‘‘අත්ථි කස්සචි ඉමස්මිං නගරෙ ‘‘එත්තකං ධන’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘නත්ථි, දෙවා’’ති. ‘‘කිං පනස්ස කාතුං වට්ටතී’’ති? ‘‘සක්කාරං, දෙවා’’ති වුත්තෙ මහන්තෙන සක්කාරෙන තං සෙට්ඨිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා ධීතරං තස්සෙව දත්වා තෙන සද්ධිං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, පස්සථිමං පුරිසං, එවරූපො ධිතිමා නාම නත්ථි, චත්තාලීසකොටිවිභවො හොන්තොපි උප්පිලාවිතාකාරං වා අස්මිමානමත්තං වා න කරොති, කපණො විය පිලොතිකං ¶ නිවාසෙත්වා භතකවීථියං භතිං කත්වා ජීවන්තො මයා ඉමිනා නාම උපායෙන ඤාතො. ජානිත්වා ච පන පක්කොසාපෙත්වා සධනභාවං සම්පටිච්ඡාපෙත්වා තං ධනං ආහරාපෙත්වා ¶ සෙට්ඨිට්ඨානෙ ඨපිතො, ධීතා චස්ස මයා දින්නා. භන්තෙ, මයා ච එවරූපො ධිතිමා න දිට්ඨපුබ්බො’’ති ආහ.

තං සුත්වා සත්ථා ‘‘එවං ජීවන්තස්ස ජීවිකං ධම්මිකජීවිකං නාම, මහාරාජ, චොරිකාදිකම්මං පන ඉධලොකෙ චෙව පීළෙති හිංසෙති, පරලොකෙ ච, තතොනිදානං සුඛං නාම නත්ථි. පුරිසස්ස හි ධනපාරිජුඤ්ඤකාලෙ කසිං වා භතිං වා කත්වා ජීවිකමෙව ධම්මිකජීවිකං නාම. එවරූපස්ස හි වීරියසම්පන්නස්ස සතිසම්පන්නස්ස කායවාචාහි පරිසුද්ධකම්මස්ස පඤ්ඤාය නිසම්මකාරිනො කායාදීහි සඤ්ඤතස්ස ධම්මජීවිකං ජීවන්තස්ස සතිඅවිප්පවාසෙ ඨිතස්ස ඉස්සරියං වඩ්ඪතියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

24.

‘‘උට්ඨානවතො සතීමතො,

සුචිකම්මස්ස නිසම්මකාරිනො;

සඤ්ඤතස්ස ¶ ධම්මජීවිනො,

අප්පමත්තස්ස යසොභිවඩ්ඪතී’’ති.

තත්ථ උට්ඨානවතොති උට්ඨානවීරියවන්තස්ස. සතිමතොති සතිසම්පන්නස්ස. සුචිකම්මස්සාති නිද්දොසෙහි නිරපරාධෙහි කායකම්මාදීහි සමන්නාගතස්ස. නිසම්මකාරිනොති එවඤ්චෙ භවිස්සති, එවං කරිස්සාමීති වා, ඉමස්මිං කම්මෙ එවං කතෙ ඉදං නාම භවිස්සතීති වා එවං නිදානං සල්ලක්ඛෙත්වා රොගතිකිච්ඡනං ¶ විය සබ්බකම්මානි නිසාමෙත්වා උපධාරෙත්වා කරොන්තස්ස. සඤ්ඤතස්සාති කායාදීහි සඤ්ඤතස්ස නිච්ඡිද්දස්ස. ධම්මජීවිනොති අගාරිකස්ස තුලාකූටාදීනි වජ්ජෙත්වා කසිගොරක්ඛාදීහි, අනගාරිකස්ස වෙජ්ජකම්මදූතකම්මාදීනි වජ්ජෙත්වා ධම්මෙන සමෙන භික්ඛාචරියාය ජීවිකං කප්පෙන්තස්ස. අප්පමත්තස්සාති අවිප්පවුත්ථසතිනො. යසොභිවඩ්ඪතීති ඉස්සරියභොගසම්පන්නසඞ්ඛාතො චෙව කිත්තිවණ්ණභණනසඞ්ඛාතො ච යසො අභිවඩ්ඪතීති.

ගාථාපරියොසානෙ කුම්භඝොසකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. එවං මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

කුම්භඝොසකසෙට්ඨිවත්ථු දුතියං.

3. චූළපන්ථකත්ථෙරවත්ථු

උට්ඨානෙනප්පමාදෙනාති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො චූළපන්ථකත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

රාජගහෙ කිර ධනසෙට්ඨිකුලස්ස ධීතා වයප්පත්තකාලෙ මාතාපිතූහි සත්තභූමිකස්ස පාසාදස්ස උපරිමතලෙ අතිවිය රක්ඛියමානා යොබ්බනමදමත්තතාය පුරිසලොලා හුත්වා අත්තනො ¶ දාසෙනෙව සද්ධිං සන්ථවං කත්වා, ‘‘අඤ්ඤෙපි මෙ ඉදං කම්මං ජානෙය්යු’’න්ති භීතා එවමාහ – ‘‘අම්හෙහි ඉමස්මිං ඨානෙ න සක්කා වසිතුං. සචෙ මෙ මාතාපිතරො ඉමං දොසං ජානිස්සන්ති, ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං මං කරිස්සන්ති. විදෙසං ගන්ත්වා වසිස්සාමා’’ති. තෙ හත්ථසාරං ගහෙත්වා අග්ගද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා, ‘‘යත්ථ වා තත්ථ වා අඤ්ඤෙහි අජානනට්ඨානං ගන්ත්වා වසිස්සාමා’’ති උභොපි අගමංසු. තෙසං එකස්මිං ඨානෙ වසන්තානං සංවාසමන්වාය තස්සා කුච්ඡිස්මිං ගබ්භො පතිට්ඨාසි. සා ගබ්භපරිපාකං ආගම්ම තෙන සද්ධිං මන්තෙසි, ‘‘ගබ්භො මෙ පරිපාකං ගතො, ඤාතිබන්ධුවිරහිතෙ ¶ ඨානෙ ගබ්භවුට්ඨානං නාම උභින්නම්පි අම්හාකං දුක්ඛාවහං, කුලගෙහමෙව ගච්ඡාමා’’ති. සො ‘‘සචාහං තත්ථ ගමිස්සාමි, ජීවිතං මෙ නත්ථී’’ති භයෙන ‘‘අජ්ජ ගච්ඡාම, ස්වෙ ගච්ඡාමා’’ති දිවසෙ අතික්කාමෙසි. සා චින්තෙසි – ‘‘අයං බාලො අත්තනො දොසමහන්තතාය ගන්තුං න උස්සහති, මාතාපිතරො නාම එකන්තහිතාව, අයං ගච්ඡතු වා, මා වා, අහං ගමිස්සාමී’’ති. සා තස්මිං ගෙහා නික්ඛන්තෙ ගෙහපරික්ඛාරං පටිසාමෙත්වා අත්තනො කුලඝරං ගතභාවං අනන්තරගෙහවාසීනං ආරොචෙත්වා මග්ගං පටිපජ්ජි.

සොපි ඝරං ආගන්ත්වා තං අදිස්වා පටිවිස්සකෙ පුච්ඡිත්වා, ‘‘සා කුලඝරං ගතා’’ති සුත්වා වෙගෙන අනුබන්ධිත්වා අන්තරාමග්ගෙ සම්පාපුණි. තස්සාපි තත්ථෙව ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. සො ‘‘කිං ඉදං, භද්දෙ’’ති ¶ පුච්ඡි. ‘‘සාමි, මෙ එකො පුත්තො ජාතො’’ති. ‘‘ඉදානි කිං කරිස්සාමා’’ති? ‘‘යස්සත්ථාය මයං කුලඝරං ගච්ඡෙය්යාම, තං කම්මං අන්තරාමග්ගෙව නිප්ඵන්නං, තත්ථ ගන්ත්වා කිං කරිස්සාම, නිවත්තිස්සාමා’’ති ද්වෙපි එකචිත්තා හුත්වා නිවත්තිංසු. තස්ස ච දාරකස්ස පන්ථෙ ජාතත්තා පන්ථකොති නාමං කරිංසු. තස්සා නචිරස්සෙව අපරොපි ගබ්භො පතිට්ඨහි. සබ්බං ¶ පුරිමනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං. තස්සපි දාරකස්ස පන්ථෙ ජාතත්තා පඨමජාතස්ස මහාපන්ථකොති නාමං කත්වා ඉතරස්ස චූළපන්ථකොති නාමං කරිංසු. තෙ ද්වෙපි දාරකෙ ගහෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගතා. තෙසං තත්ථ වසන්තානං මහාපන්ථකදාරකො අඤ්ඤෙ දාරකෙ ‘‘චූළපිතා මහාපිතාති, අය්යකො අය්යිකා’’ති ච වදන්තෙ සුත්වා මාතරං පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, අඤ්ඤෙ දාරකා ‘අය්යකො අය්යිකා’තිපි, ‘මහාපිතා චූළපිතා’තිපි වදන්ති, කච්චි අම්හාකඤ්ඤෙව ඤාතකා නත්ථී’’ති? ‘‘ආම, තාත, අම්හාකං එත්ථ ඤාතකා නත්ථි. රාජගහනගරෙ පන වො ධනසෙට්ඨි නාම අය්යකො, තත්ථ අම්හාකං බහූ ඤාතකා’’ති. ‘‘කස්මා තත්ථ න ගච්ඡථ, අම්මා’’ති? සා අත්තනො අගමනකාරණං පුත්තස්ස අකථෙත්වා පුත්තෙසු පුනප්පුනං කථෙන්තෙසු සාමිකං ආහ – ‘‘ඉමෙ දාරකා ¶ මං අතිවිය කිලමෙන්ති, කිං නො මාතාපිතරො දිස්වා මංසං ඛාදිස්සන්ති, එහි, දාරකානං අය්යකකුලං දස්සෙස්සාමා’’ති? ‘‘අහං සම්මුඛා භවිතුං න සක්ඛිස්සාමි, තෙ පන නයිස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු යෙන කෙනචි උපායෙන දාරකානං අය්යකකුලමෙව දට්ඨුං වට්ටතී’’ති. ද්වෙපි ජනා දාරකෙ ආදාය අනුපුබ්බෙන රාජගහං පත්වා නගරද්වාරෙ එකිස්සා සාලාය පවිසිත්වා දාරකමාතා ද්වෙ දාරකෙ ගහෙත්වා අත්තනො ආගතභාවං මාතාපිතූනං ආරොචාපෙසි. තෙ තං සාසනං සුත්වා, ‘‘සංසාරෙ විචරන්තානං න පුත්තො න ධීතා භූතපුබ්බා නාම නත්ථි, තෙ අම්හාකං මහාපරාධිකා, න සක්කා තෙහි අම්හාකං චක්ඛුපථෙ ඨාතුං, එත්තකං නාම ධනං ගහෙත්වා ද්වෙපි ජනා ඵාසුකට්ඨානං ගන්ත්වා ජීවන්තු, දාරකෙ පන ඉධ පෙසෙන්තූ’’ති ධනං දත්වා දූතං පාහෙසුං.

තෙහි ¶ පෙසිතං ධනං ගහෙත්වා දාරකෙ ආගතදූතානඤ්ඤෙව හත්ථෙ දත්වා පහිණිංසු. දාරකා අය්යකකුලෙ වඩ්ඪන්ති. තෙසු චූළපන්ථකො අතිදහරො, මහාපන්ථකො පන අය්යකෙන සද්ධිං දසබලස්ස ධම්මකථං සොතුං ගච්ඡති. තස්ස නිච්චං සත්ථු සන්තිකං ගච්ඡන්තස්ස පබ්බජ්ජාය චිත්තං නමි. සො අය්යකං ආහ – ‘‘සචෙ මං අනුජානෙය්යාථ, අහං පබ්බජෙය්ය’’න්ති ¶ . ‘‘කිං වදෙසි, තාත, සකලස්ස ලොකස්සපි මෙ පබ්බජ්ජාතො තව පබ්බජ්ජා භද්දිකා. සචෙ සක්කොසි පබ්බජාහී’’ති. තං ¶ සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා, ‘‘කිං, ගහපති, දාරකො තෙ ලද්ධො’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආම, භන්තෙ, අයං මෙ නත්තා තුම්හාකං සන්තිකෙ පබ්බජිතුකාමො’’ති ආහ. සත්ථා අඤ්ඤතරං පිණ්ඩපාතචාරිකං භික්ඛුං ‘‘ඉමං දාරකං පබ්බාජෙහී’’ති ආණාපෙසි. ථෙරො තස්ස තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං ආචික්ඛිත්වා පබ්බාජෙසි. සො බහුං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා පරිපුණ්ණවස්සො උපසම්පදං ලභිත්වා යොනිසොමනසිකාරෙන කම්මට්ඨානං කරොන්තො අරහත්තං පාපුණි. සො ඣානසුඛෙන ඵලසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො චින්තෙසි – ‘‘සක්කා නු ඛො ඉදං සුඛං චූළපන්ථකස්ස දාතු’’න්ති! තතො අය්යකසෙට්ඨිස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා එවමාහ – ‘‘මහාසෙට්ඨි, සචෙ අනුජානෙය්යාථ, අහං චූළපන්ථකං පබ්බාජෙය්ය’’න්ති. ‘‘පබ්බාජෙථ, භන්තෙ’’ති. සෙට්ඨි කිර සාසනෙ ච සුප්පසන්නො, ‘‘කතරධීතාය වො එතෙ පුත්තා’’ති පුච්ඡියමානො ච ‘‘පලාතධීතායා’’ති වත්තුං ලජ්ජති, තස්මා සුඛෙනෙව තෙසං පබ්බජ්ජං අනුජානි. ථෙරො චූළපන්ථකං පබ්බාජෙත්වා ¶ සීලෙසු පතිට්ඨාපෙසි. සො පබ්බජිත්වාව දන්ධො අහොසි.

‘‘පද්මං යථා කොකනදං සුගන්ධං,

පාතො සියා ඵුල්ලමවීතගන්ධං;

අඞ්ගීරසං පස්ස විරොචමානං,

තපන්තමාදිච්චමිවන්තලික්ඛෙ’’ති. (සං. නි. 1.123; අ. නි. 5.195) –

ඉමං එකං ගාථං චතූහි මාසෙහි උග්ගණ්හිතුං නාසක්ඛි. සො කිර කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ පබ්බජිත්වා පඤ්ඤවා හුත්වා අඤ්ඤතරස්ස දන්ධභික්ඛුනො උද්දෙසග්ගහණකාලෙ පරිහාසකෙළිං අකාසි. සො භික්ඛු තෙන පරිහාසෙන ලජ්ජිතො නෙව උද්දෙසං ගණ්හි, න සජ්ඣායමකාසි. තෙන කම්මෙන අයං පබ්බජිත්වාව දන්ධො ජාතො, ගහිතගහිතං පදං උපරූපරිපදං ගණ්හන්තස්ස නස්සති. තස්ස ඉමමෙව ගාථං උග්ගහෙතුං වායමන්තස්ස චත්තාරො මාසා අතික්කන්තා. අථ නං මහාපන්ථකො, ‘‘චූළපන්ථක, ත්වං ඉමස්මිං සාසනෙ අභබ්බො, චතූහි මාසෙහි එකං ගාථම්පි ගණ්හිතුං ¶ න සක්කොසි, පබ්බජිතකිච්චං පන කථං මත්ථකං පාපෙස්සසි, නික්ඛම ඉතො’’ති විහාරා නික්කඩ්ඪි. චූළපන්ථකො බුද්ධසාසනෙ සිනෙහෙන ගිහිභාවං න පත්ථෙති.

තස්මිඤ්ච කාලෙ මහාපන්ථකො භත්තුද්දෙසකො අහොසි. ජීවකො කොමාරභච්චො බහුං මාලාගන්ධවිලෙපනං ආදාය අත්තනො අම්බවනං ¶ ගන්ත්වා සත්ථාරං පූජෙත්වා ධම්මං සුත්වා උට්ඨායාසනා දසබලං වන්දිත්වා මහාපන්ථකං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘කිත්තකා ¶ , භන්තෙ, සත්ථු සන්තිකෙ භික්ඛූ’’ති පුච්ඡි. ‘‘පඤ්චමත්තානි භික්ඛුසතානී’’ති. ‘‘ස්වෙ, භන්තෙ, බුද්ධප්පමුඛානි පඤ්ච භික්ඛුසතානි ආදාය අම්හාකං නිවෙසනෙ භික්ඛං ගණ්හථා’’ති. ‘‘උපාසක, චූළපන්ථකො නාම භික්ඛු දන්ධො අවිරුළ්හිධම්මො, තං ඨපෙත්වා සෙසානං නිමන්තනං සම්පටිච්ඡාමී’’ති ථෙරො ආහ. තං සුත්වා චූළපන්ථකො චින්තෙසි – ‘‘ථෙරො එත්තකානං භික්ඛූනං නිමන්තනං සම්පටිච්ඡන්තො මං බාහිරං කත්වා සම්පටිච්ඡති, නිස්සංසයං මය්හං භාතිකස්ස මයි චිත්තං භින්නං භවිස්සති, කිං දානි මය්හං ඉමිනා සාසනෙන, ගිහී හුත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්තො ජීවිස්සාමී’’ති? සො පුනදිවසෙ පාතොව විබ්භමිතුං පායාසි.

සත්ථා පච්චූසකාලෙයෙව ලොකං වොලොකෙන්තො ඉමං කාරණං දිස්වා පඨමතරං ගන්ත්වා චූළපන්ථකස්ස ගමනමග්ගෙ ද්වාරකොට්ඨකෙ චඞ්කමන්තො අට්ඨාසි. චූළපන්ථකො ගච්ඡන්තො සත්ථාරං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘කුහිං පන ත්වං, චූළපන්ථක, ඉමාය වෙලාය ගච්ඡසී’’ති ආහ. ‘‘භාතා මං, භන්තෙ, නික්කඩ්ඪති, තෙනාහං විබ්භමිතුං ගච්ඡාමී’’ති. ‘‘චූළපන්ථක, තව පබ්බජ්ජා නාම මම සන්තකා, භාතරා නික්කඩ්ඪිතො කස්මා මම සන්තිකං නාගඤ්ඡි, එහි, කිං තෙ ගිහිභාවෙන, මම සන්තිකෙ භවිස්සසී’’ති චක්කඞ්කිතතලෙන පාණිනා තං සිරසි පරාමසිත්වා ආදාය ගන්ත්වා ගන්ධකුටිප්පමුඛෙ නිසීදාපෙත්වා, ‘‘චූළපන්ථක, පුරත්ථාභිමුඛො හුත්වා ඉමං පිලොතිකං ‘රජොහරණං රජොහරණ’න්ති පරිමජ්ජන්තො ඉධෙව හොහී’’ති ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛතං පරිසුද්ධං ¶ පිලොතිකං දත්වා කාලෙ ආරොචිතෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ජීවකස්ස ගෙහං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. චූළපන්ථකොපි සූරියං ඔලොකෙන්තො තං පිලොතිකං ‘‘රජොහරණං රජොහරණ’’න්ති පරිමජ්ජන්තො නිසීදි. තස්ස තං පිලොතිකඛණ්ඩං පරිමජ්ජන්තස්ස කිලිට්ඨං අහොසි. තතො චින්තෙසි – ‘‘ඉදං පිලොතිකඛණ්ඩං අතිවිය පරිසුද්ධං, ඉමං පන අත්තභාවං නිස්සාය පුරිමපකතිං විජහිත්වා එවං කිලිට්ඨං ජාතං, අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති ඛයවයං පට්ඨපෙන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙසි. සත්ථා ‘‘චූළපන්ථකස්ස චිත්තං විපස්සනං ආරුළ්හ’’න්ති ඤත්වා, ‘‘චූළපන්ථක, ත්වං පිලොතිකඛණ්ඩමෙව සංකිලිට්ඨං ‘රජං රජ’න්ති ¶ මා සඤ්ඤං කරි, අබ්භන්තරෙ පන තෙ රාගරජාදයො අත්ථි, තෙ හරාහී’’ති ¶ වත්වා ඔභාසං විස්සජ්ජෙත්වා පුරතො නිසින්නො විය පඤ්ඤායමානරූපො හුත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘රාගො රජො න ච පන රෙණු වුච්චති,

රාගස්සෙතං අධිවචනං රජොති;

එතං රජ්ජං විප්පජහිත්ව භික්ඛවො,

විහරන්ති තෙ විගතරජස්ස සාසනෙ.

‘‘දොසො රජො න ච පන රෙණු වුච්චති,

දොසස්සෙතං අධිවචනං රජොති;

එතං රජං විප්පජහිත්ව භික්ඛවො,

විහරන්ති තෙ විගතරජස්ස සාසනෙ.

‘‘මොහො රජො න ච පන රෙණු වුච්චති,

මොහස්සෙතං අධිවචනං රජොති;

එතං රජං විප්පජහිත්ව භික්ඛවො,

විහරන්ති තෙ විගතරජස්ස සාසනෙ’’ති. (මහානි. 209);

ගාථාපරියොසානෙ ¶ චූළපන්ථකො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. සහ පටිසම්භිදාහියෙවස්ස තීණි පිටකානි ආගමිංසු.

සො කිර පුබ්බෙ රාජා හුත්වා නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො නලාටතො සෙදෙ මුච්චන්තෙ පරිසුද්ධෙන සාටකෙන නලාටන්තං පුඤ්ඡි, සාටකො කිලිට්ඨො අහොසි. සො ‘‘ඉමං සරීරං නිස්සාය එවරූපො පරිසුද්ධො සාටකො පකතිං ජහිත්වා කිලිට්ඨො ජාතො, අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති අනිච්චසඤ්ඤං පටිලභි. තෙ කාරණෙනස්ස රජොහරණමෙව පච්චයො ජාතො.

ජීවකොපි ඛො කොමාරභච්චො දසබලස්ස දක්ඛිණොදකං උපනාමෙසි. සත්ථා ‘‘නනු, ජීවක, විහාරෙ භික්ඛූ අත්ථී’’ති හත්ථෙන පත්තං පිදහි. මහාපන්ථකො ‘‘නනු, භන්තෙ, විහාරෙ භික්ඛූ නත්ථී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘අත්ථි, ජීවකා’’ති ආහ. ජීවකො ‘‘තෙන හි භණෙ ගච්ඡ, විහාරෙ භික්ඛූනං අත්ථිභාවං වා නත්ථිභාවං වා ත්වඤ්ඤෙව ජානාහී’’ති පුරිසං පෙසෙසි. තස්මිං ¶ ඛණෙ චූළපන්ථකො ‘‘මය්හං භාතිකො ‘විහාරෙ භික්ඛූ නත්ථී’ති භණති ¶ , විහාරෙ භික්ඛූනං අත්ථිභාවමස්ස පකාසෙස්සාමී’’ති සකලං අම්බවනං භික්ඛූනඤ්ඤෙව පූරෙසි. එකච්චෙ භික්ඛූ චීවරකම්මං කරොන්ති, එකච්චෙ රජනකම්මං කරොන්ති, එකච්චෙ සජ්ඣායං කරොන්ති. එවං අඤ්ඤමඤ්ඤඅසදිසං භික්ඛුසහස්සං මාපෙසි. සො පුරිසො විහාරෙ බහූ භික්ඛූ දිස්වා නිවත්තිත්වා, ‘‘අය්ය, සකලං අම්බවනං භික්ඛූහි පරිපුණ්ණ’’න්ති ජීවකස්ස ආරොචෙසි. ථෙරොපි ඛො තත්ථෙව –

‘‘සහස්සක්ඛත්තුමත්තානං ¶ , නිම්මිනිත්වාන පන්ථකො;

නිසීදම්බවනෙ රම්මෙ, යාව කාලප්පවෙදනා’’ති.

අථ සත්ථා තං පුරිසං ආහ – ‘‘විහාරං ගන්ත්වා ‘සත්ථා චූළපන්ථකං නාම පක්කොසතී’ති වදෙහී’’ති. තෙන ගන්ත්වා තථා වුත්තෙ, ‘‘අහං චූළපන්ථකො, අහං චූළපන්ථකො’’ති මුඛසහස්සං උට්ඨහි. සො පුරිසො පුන ගන්ත්වා, ‘‘සබ්බෙපි කිර, භන්තෙ, චූළපන්ථකායෙව නාමා’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි ගන්ත්වා යො ‘අහං චූළපන්ථකො’ති පඨමං වදති, තං හත්ථෙ ගණ්හ, අවසෙසා අන්තරධායිස්සන්තී’’ති. සො තථා අකාසි. තාවදෙව සහස්සමත්තා භික්ඛූ අන්තරධායිංසු. ථෙරොපි තෙන පුරිසෙන සද්ධිං අගමාසි. සත්ථා භත්තකිච්චපරියොසානෙ ජීවකං ආමන්තෙසි – ‘‘ජීවක, චූළපන්ථකස්ස පත්තං ගණ්හාහි, අයං තෙ අනුමොදනං කරිස්සතී’’ති. ජීවකො තථා අකාසි. ථෙරො සීහනාදං නදන්තො තරුණසීහො විය තීහි පිටකෙහි සඞ්ඛොභෙත්වා අනුමොදනමකාසි. සත්ථා උට්ඨායාසනා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො විහාරං ගන්ත්වා භික්ඛූහි වත්තෙ දස්සිතෙ ගන්ධකුටිප්පමුඛෙ ඨත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සුගතොවාදං දත්වා කම්මට්ඨානං කථෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං උය්යොජෙත්වා සුරභිගන්ධවාසිතං ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සීහසෙය්යං උපගතො. අථ සායන්හසමයෙ භික්ඛූ ඉතො චිතො ච සමොසරිත්වා රත්තකම්බලසාණියා පරික්ඛිත්තා විය ¶ නිසීදිත්වා සත්ථු ගුණකථං ආරභිංසු, ‘‘ආවුසො, මහාපන්ථකො චූළපන්ථකස්ස අජ්ඣාසයං අජානන්තො චතූහි මාසෙහි එකං ගාථං උග්ගණ්හාපෙතුං න සක්කොති, ‘දන්ධො අය’න්ති විහාරා නික්කඩ්ඪි, සම්මාසම්බුද්ධො පන අත්තනො අනුත්තරධම්මරාජතාය එකස්මිංයෙවස්ස අන්තරභත්තෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං අදාසි, තීණි පිටකානි සහ පටිසම්භිදාහියෙව ආගතානි, අහො බුද්ධානං බලං නාම මහන්ත’’න්ති.

අථ ¶ භගවා ධම්මසභායං ඉමං කථාපවත්තිං ඤත්වා, ‘‘අජ්ජ මයා ගන්තුං වට්ටතී’’ති බුද්ධසෙය්යාය උට්ඨාය සුරත්තදුපට්ටං නිවාසෙත්වා විජ්ජුලතං විය කායබන්ධනං බන්ධිත්වා රත්තකම්බලසදිසං සුගතමහාචීවරං පාරුපිත්වා සුරභිගන්ධකුටිතො නික්ඛම්ම මත්තවරවාරණසීහවිජම්භිතවිලාසෙන ¶ අනන්තාය බුද්ධලීළාය ධම්මසභං ගන්ත්වා අලඞ්කතමණ්ඩලමාළමජ්ඣෙ සුපඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනං අභිරුය්හ ඡබ්බණ්ණබුද්ධරංසියො විස්සජ්ජෙන්තො අණ්ණවකුච්ඡිං ඛොභයමානො යුගන්ධරමත්ථකෙ බාලසූරියො විය ආසනමජ්ඣෙ නිසීදි. සම්මාසම්බුද්ධෙ පන ආගතමත්තෙ භික්ඛුසඞ්ඝො කථං පච්ඡින්දිත්වා තුණ්හී අහොසි. සත්ථා මුදුකෙන මෙත්තචිත්තෙන ¶ පරිසං ඔලොකෙත්වා, ‘‘අයං පරිසා අතිවිය සොභති, එකස්සපි හත්ථකුක්කුච්චං වා පාදකුක්කුච්චං වා උක්කාසිතසද්දො වා ඛිපිතසද්දො වා නත්ථි, සබ්බෙපි ඉමෙ බුද්ධගාරවෙන සගාරවා, බුද්ධතෙජෙන තජ්ජිතා. මයි ආයුකප්පම්පි අකථෙත්වා නිසින්නෙ පඨමං කථං සමුට්ඨාපෙත්වා න කථෙස්සන්ති. කථාසමුට්ඨාපනවත්තං නාම මයාව ජානිතබ්බං, අහමෙව පඨමං කථෙස්සාමී’’ති මධුරෙන බ්රහ්මස්සරෙන භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා, කා ච පන වො අන්තරාකථා විප්පකතා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘න, භික්ඛවෙ, චූළපන්ථකො ඉදානෙව දන්ධො, පුබ්බෙපි දන්ධොයෙව. න කෙවලඤ්චස්සාහං ඉදානෙව අවස්සයො ජාතො, පුබ්බෙපි අවස්සයො අහොසිමෙව. පුබ්බෙ පනාහං ඉමං ලොකියකුටුම්බස්ස සාමිකං අකාසිං, ඉදානි ලොකුත්තරකුටුම්බස්සා’’ති වත්වා තමත්ථං විත්ථාරතො සොතුකාමෙහි භික්ඛූහි ආයාචිතො අතීතං ආහරි –

‘‘අතීතෙ, භික්ඛවෙ, බාරාණසිනගරවාසී එකො මාණවො තක්කසිලං ගන්ත්වා සිප්පුග්ගහණත්ථාය දිසාපාමොක්ඛස්ස ආචරියස්ස ධම්මන්තෙවාසිකො හුත්වා පඤ්චන්නං මාණවකසතානං අන්තරෙ අතිවිය ආචරියස්ස උපකාරකො අහොසි, පාදපරිකම්මාදීනි සබ්බකිච්චානි කරොති. දන්ධතාය පන කිඤ්චි උග්ගණ්හිතුං න සක්කො’’ති. ආචරියො ‘‘අයං මම බහූපකාරො, සික්ඛාපෙස්සාමි න’’න්ති වායමන්තොපි කිඤ්චි සික්ඛාපෙතුං ¶ න සක්කොති. සො චිරං වසිත්වා එකගාථම්පි උග්ගණ්හිතුං අසක්කොන්තො උක්කණ්ඨිත්වා ‘‘ගමිස්සාමී’’ති ආචරියං ආපුච්ඡි. ආචරියො චින්තෙසි – ‘‘අයං මය්හං උපකාරකො, පණ්ඩිතභාවමස්ස පච්චාසීසාමි, න නං කාතුං සක්කොමි ¶ , අවස්සං මයා ඉමස්ස පච්චුපකාරො කාතබ්බො, එකමස්ස මන්තං බන්ධිත්වා දස්සාමී’’ති සො තං අරඤ්ඤං නෙත්වා ‘‘ඝට්ටෙසි ඝට්ටෙසි, කිං කාරණා ඝට්ටෙසි? අහම්පි තං ජානාමි ජානාමී’’ති ඉමං මන්තං බන්ධිත්වා උග්ගණ්හාපෙන්තො අනෙකසතක්ඛත්තුං පරිවත්තාපෙත්වා, ‘‘පඤ්ඤායති තෙ’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ආම, පඤ්ඤායතී’’ති වුත්තෙ ‘‘දන්ධෙන නාම වායාමං කත්වා පගුණං කතං සිප්පං න පලායතී’’ති චින්තෙත්වා මග්ගපරිබ්බයං දත්වා, ‘‘ගච්ඡ, ඉමං මන්තං නිස්සාය ජීවිස්සසි, අපලායනත්ථාය පනස්ස නිච්චං සජ්ඣායං කරෙය්යාසී’’ති වත්වා තං උය්යොජෙසි. අථස්ස මාතා බාරාණසියං සම්පත්තකාලෙ ‘‘පුත්තො මෙ සිප්පං සික්ඛිත්වා ආගතො’’ති මහාසක්කාරසම්මානං අකාසි.

තදා ¶ බාරාණසිරාජා ‘‘අත්ථි නු ඛො මෙ කායකම්මාදීසු කොචි දොසො’’ති පච්චවෙක්ඛන්තො අත්තනො අරුච්චනකං කිඤ්චි කම්මං අදිස්වා ‘‘අත්තනො වජ්ජං නාම අත්තනො න පඤ්ඤායති, පරෙසං පඤ්ඤායති, නාගරානං පරිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා සායං අඤ්ඤාතකවෙසෙන නික්ඛමිත්වා, ‘‘සායමාසං භුඤ්ජිත්වා නිසින්නමනුස්සානං කථාසල්ලාපො නාම නානප්පකාරකො හොති, ‘සචාහං අධම්මෙන රජ්ජං කාරෙමි, පාපෙන අධම්මිකෙන රඤ්ඤා දණ්ඩබලිආදීහි හතම්හා’ති වක්ඛන්ති. ‘සචෙ ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙමි, දීඝායුකො හොතු නො රාජා’තිආදීනි ¶ වත්වා මම ගුණං කථෙස්සන්තී’’ති තෙසං තෙසං ගෙහානං භිත්තිඅනුසාරෙනෙව විචරති.

තස්මිං ඛණෙ උමඞ්ගචොරා ද්වින්නං ගෙහානං අන්තරෙ උමඞ්ගං භින්දන්ති එකඋමඞ්ගෙනෙව ද්වෙ ගෙහානි පවිසනත්ථාය. රාජා තෙ දිස්වා ගෙහච්ඡායාය අට්ඨාසි. තෙසං උමඞ්ගං භින්දිත්වා ගෙහං පවිසිත්වා භණ්ඩකං ඔලොකිතකාලෙ මාණවො පබුජ්ඣිත්වා තං මන්තං සජ්ඣායන්තො ‘‘ඝට්ටෙසි ඝට්ටෙසි, කිං කාරණා ඝට්ටෙසි? අහම්පි තං ජානාමි ජානාමී’’ති ආහ. තෙ තං සුත්වා, ‘‘ඉමිනා කිරම්හා ඤාතා, ඉදානි නො නාසෙස්සතී’’ති නිවත්ථවත්ථානිපි ඡඩ්ඩෙත්වා භීතා සම්මුඛසම්මුඛට්ඨානෙනෙව පලායිංසු. රාජා තෙ පලායන්තෙ දිස්වා ඉතරස්ස ච මන්තසජ්ඣායනසද්දං සුත්වා ගෙහඤ්ඤෙව වවත්ථපෙත්වා නාගරානං පරිග්ගණ්හිත්වා නිවෙසනං පාවිසි. සො විභාතාය පන රත්තියා පාතොවෙකං පුරිසං පක්කොසිත්වා ආහ – ‘‘ගච්ඡ භණෙ, අසුකවීථියං නාම යස්මිං ගෙහෙ උමඞ්ගො භින්නො, තත්ථ තක්කසිලතො සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා ආගතමාණවො අත්ථි, තං ආනෙහී’’ති. සො ¶ ගන්ත්වා ‘‘රාජා තං පක්කොසතී’’ති වත්වා මාණවං ආනෙසි. අථ නං රාජා ආහ – ‘‘ත්වං, තාත, තක්කසිලතො සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා ආගතමාණවො’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘අම්හාකම්පි තං සිප්පං දෙහී’’ති. ‘‘සාධු, දෙව, සමානාසනෙ නිසීදිත්වා ගණ්හාහී’’ති. රාජාපි තථා කත්වා මන්තං ගහෙත්වා ‘‘අයං තෙ ¶ ආචරියභාගො’’ති සහස්සං අදාසි.

තදා සෙනාපති රඤ්ඤො කප්පකං ආහ – ‘‘කදා රඤ්ඤො මස්සුං කරිස්සසී’’ති? ‘‘ස්වෙ වා පරසුවෙ වා’’ති. සො තස්ස සහස්සං දත්වා ‘‘කිච්චං මෙ අත්ථී’’ති වත්වා, ‘‘කිං, සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘රඤ්ඤො මස්සුකම්මං කරොන්තො විය හුත්වා ඛුරං අතිවිය පහංසිත්වා ගලනාළිං ඡින්ද, ත්වං සෙනාපති භවිස්සසි, අහං රාජා’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා රඤ්ඤො මස්සුකම්මකරණදිවසෙ ගන්ධොදකෙන මස්සුං තෙමෙත්වා ඛුරං පහංසිත්වා නලාටන්තෙ ගහෙත්වා, ‘‘ඛුරො ථොකං කුණ්ඨධාරො, එකප්පහාරෙනෙව ගලනාළිං ඡින්දිතුං වට්ටතී’’ති පුන එකමන්තං ඨත්වා ඛුරං පහංසි. තස්මිං ඛණෙ රාජා අත්තනො මන්තං සරිත්වා සජ්ඣායං කරොන්තො ‘‘ඝට්ටෙසි ඝට්ටෙසි, කිං කාරණා ¶ ඝට්ටෙසි? අහම්පි තං ජානාමි ජානාමී’’ති ආහ. න්හාපිතස්ස නලාටතො සෙදා මුච්චිංසු. සො ‘‘ජානාති මම කාරණං රාජා’’ති භීතො ඛුරං භූමියං ඛිපිත්වා පාදමූලෙ උරෙන නිපජ්ජි. රාජානො නාම ඡෙකා හොන්ති, තෙන තං එවමාහ – ‘‘අරෙ, දුට්ඨ, න්හාපිත, ‘න මං රාජා ජානාතී’ති සඤ්ඤං කරොසී’’ති. ‘‘අභයං මෙ දෙහි, දෙවා’’ති. ‘‘හොතු, මා භායි, කථෙහී’’ති. සෙනාපති මෙ, දෙව, සහස්සං දත්වා, ‘‘රඤ්ඤො මස්සුං කරොන්තො විය ගලනාළිං ඡින්ද, අහං රාජා හුත්වා තං සෙනාපතිං කරිස්සාමී’’ති ආහාති. රාජා තං සුත්වා ‘‘ආචරියං මෙ නිස්සාය ජීවිතං ලද්ධ’’න්ති චින්තෙත්වා සෙනාපතිං ¶ පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘අම්භො, සෙනාපති, කිං නාම තයා මම සන්තිකා න ලද්ධං, ඉදානි තං දට්ඨුං න සක්කොමි, මම රට්ඨා නික්ඛමාහී’’ති තං රට්ඨා පබ්බාජෙත්වා ආචරියං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘ආචරිය, තං නිස්සාය මයා ජීවිතං ලද්ධ’’න්ති වත්වා මහන්තං සක්කාරං කරිත්වා තස්ස සෙනාපතිට්ඨානං අදාසි. ‘‘සො තදා චූළපන්ථකො අහොසි, සත්ථා දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො’’ති.

සත්ථා ඉමං අතීතං ආහරිත්වා, ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙපි චූළපන්ථකො දන්ධොයෙව අහොසි, තදාපිස්සාහං අවස්සයො හුත්වා තං ලොකියකුටුම්බෙ ¶ පතිට්ඨාපෙසි’’න්ති වත්වා පුන එකදිවසං ‘‘අහො සත්ථා චූළපන්ථකස්ස අවස්සයො ජාතො’’ති කථාය සමුට්ඨිතාය චූළසෙට්ඨිජාතකෙ අතීතවත්ථුං කථෙත්වා –

‘‘අප්පකෙනාපි මෙධාවී, පාභතෙන විචක්ඛණො;

සමුට්ඨාපෙති අත්තානං, අණුං අග්ගිංව සන්ධම’’න්ති. (ජා. 1.1.4) –

ගාථං වත්වා, ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙවාහං ඉමස්ස අවස්සයො ජාතො, පුබ්බෙපි අවස්සයො අහොසිමෙව. පුබ්බෙ පනාහං ඉමං ලොකියකුටුම්බස්ස සාමිකං අකාසිං, ඉදානි ලොකුත්තරකුටුම්බස්ස. තදා හි චූළන්තෙවාසිකො චූළපන්ථකො අහොසි, චූළසෙට්ඨි පන පණ්ඩිතො බ්යත්තො නක්ඛත්තකොවිදො අහමෙවා’’ති ජාතකං සමොධානෙසි.

පුනෙකදිවසං ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං, ‘‘ආවුසො, චූළපන්ථකො චතූහි මාසෙහි චතුප්පදං ගාථං ගහෙතුං අසක්කොන්තොපි වීරියං අනොස්සජ්ජිත්වාව අරහත්තෙ පතිට්ඨිතො ¶ , ඉදානි ලොකුත්තරධම්මකුටුම්බස්ස සාමිකො ජාතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, මම සාසනෙ ආරද්ධවීරියො භික්ඛු ලොකුත්තරධම්මස්ස සාමිකො හොතියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

25.

‘‘උට්ඨානෙනප්පමාදෙන ¶ , සංයමෙන දමෙන ච;

දීපං කයිරාථ මෙධාවී, යං ඔඝො නාභිකීරතී’’ති.

තත්ථ දීපං කයිරාථාති වීරියසඞ්ඛාතෙන උට්ඨානෙන, සතියා අවිප්පවාසාකාරසඞ්ඛාතෙන අප්පමාදෙන, චතුපාරිසුද්ධිසීලසඞ්ඛාතෙන සංයමෙන, ඉන්ද්රියදමෙන චාති ඉමෙහි කාරණභූතෙහි චතූහි ධම්මෙහි ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතො මෙධාවී ඉමස්මිං අතිවිය දුල්ලභපතිට්ඨතාය අතිගම්භීරෙ සංසාරසාගරෙ අත්තනො පතිට්ඨානභූතං අරහත්තඵලං දීපං කයිරාථ කරෙය්ය, කාතුං සක්කුණෙය්යාති අත්ථො. කීදිසං? යං ඔඝො නාභිකීරතීති යං චතුබ්බිධොපි කිලෙසොඝො අභිකිරිතුං විද්ධංසෙතුං න සක්කොති. න හි සක්කා අරහත්තං ඔඝෙන අභිකිරිතුන්ති.

ගාථාපරියොසානෙ ¶ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. එවං දෙසනා සම්පත්තපරිසාය සාත්ථිකා ජාතාති.

චූළපන්ථකත්ථෙරවත්ථු තතියං.

4. බාලනක්ඛත්තසඞ්ඝුට්ඨවත්ථු

පමාදමනුයුඤ්ජන්තීති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො බාලනක්ඛත්තං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ සාවත්ථියං බාලනක්ඛත්තං නාම සඞ්ඝුට්ඨං. තස්මිං නක්ඛත්තෙ බාලා දුම්මෙධිනො ජනා ඡාරිකාය චෙව ගොමයෙන ච සරීරං මක්ඛෙත්වා සත්තාහං අසබ්භං භණන්තා විචරන්ති. කිඤ්චි ඤාති සුහජ්ජං වා පබ්බජිතං වා දිස්වා ලජ්ජන්තා නාම නත්ථි. ද්වාරෙ ද්වාරෙ ඨත්වා අසබ්භං භණන්ති. මනුස්සා තෙසං අසබ්භං සොතුං අසක්කොන්තා යථාබලං අඩ්ඪං වා පාදං වා කහාපණං වා පෙසෙන්ති. තෙ තෙසං ද්වාරෙ ලද්ධං ලද්ධං ගහෙත්වා පක්කමන්ති. තදා පන සාවත්ථියං පඤ්ච කොටිමත්තා අරියසාවකා වසන්ති, තෙ සත්ථු සන්තිකං සාසනං පෙසයිංසු – ‘‘භගවා, භන්තෙ, සත්තාහං භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං නගරං අප්පවිසිත්වා විහාරෙයෙව හොතූ’’ති. තඤ්ච පන සත්තාහං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස විහාරෙයෙව යාගුභත්තාදීනි සම්පාදෙත්වා පහිණිංසු, සයම්පි ගෙහා න නික්ඛමිංසු. තෙ නක්ඛත්තෙ පන පරියොසිතෙ අට්ඨමෙ දිවසෙ බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා නගරං පවෙසෙත්වා මහාදානං දත්වා එකමන්තං නිසින්නා, ‘‘භන්තෙ, අතිදුක්ඛෙන නො සත්ත දිවසානි අතික්කන්තානි, බාලානං අසබ්භානි සුණන්තානං ¶ කණ්ණා භිජ්ජනාකාරප්පත්තා හොන්ති, කොචි කස්සචි ¶ න ලජ්ජති, තෙන මයං තුම්හාකං අන්තොනගරං පවිසිතුං නාදම්හ, මයම්පි ගෙහතො න නික්ඛමිම්හා’’ති ආහංසු. සත්ථා තෙසං කථං සුත්වා, ‘‘බාලානං දුම්මෙධානං කිරියා නාම එවරූපා හොති, මෙධාවිනො පන ධනසාරං විය අප්පමාදං රක්ඛිත්වා අමතමහානිබ්බානසම්පත්තිං පාපුණන්තී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

26.

‘‘පමාදමනුයුඤ්ජන්ති, බාලා දුම්මෙධිනො ජනා;

අප්පමාදඤ්ච මෙධාවී, ධනං සෙට්ඨංව රක්ඛති.

27.

‘‘මා ¶ පමාදමනුයුඤ්ජෙථ, මා කාමරතිසන්ථවං;

අප්පමත්තො හි ඣායන්තො, පප්පොති විපුලං සුඛ’’න්ති.

තත්ථ බාලාති බාල්යෙන සමන්නාගතා ඉධලොකපරලොකත්ථං අජානන්තා. දුම්මෙධිනොති නිප්පඤ්ඤා. තෙ පමාදෙ ආදීනවං අපස්සන්තා පමාදං අනුයුඤ්ජන්ති පවත්තෙන්ති, පමාදෙන කාලං වීතිනාමෙන්ති. මෙධාවීති ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතො පන පණ්ඩිතො කුලවංසාගතං සෙට්ඨං උත්තමං සත්තරතනධනං විය අප්පමාදං රක්ඛති. යථා හි උත්තමං ධනං නිස්සාය ‘‘කාමගුණසම්පත්තිං පාපුණිස්සාම, පුත්තදාරං පොසෙස්සාම, පරලොකගමනමග්ගං සොධෙස්සාමා’’ති ධනෙ ආනිසංසං පස්සන්තා තං රක්ඛන්ති, එවං පණ්ඩිතොපි අප්පමත්තො ‘‘පඨමජ්ඣානාදීනි ¶ පටිලභිස්සාමි, මග්ගඵලාදීනි පාපුණිස්සාමි, තිස්සො විජ්ජා, ඡ අභිඤ්ඤා සම්පාදෙස්සාමී’’ති අප්පමාදෙ ආනිසංසං පස්සන්තො ධනං සෙට්ඨංව අප්පමාදං රක්ඛතීති අත්ථො. මා පමාදන්ති තස්මා තුම්හෙ මා පමාදමනුයුඤ්ජෙථ මා පමාදෙන කාලං වීතිනාමයිත්ථ. මා කාමරතිසන්ථවන්ති වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු රතිසඞ්ඛාතං තණ්හාසන්ථවම්පි මා අනුයුඤ්ජෙථ මා චින්තයිත්ථ මා පටිලභිත්ථ. අප්පමත්තො හීති උපට්ඨිතස්සතිතාය හි අප්පමත්තො ඣායන්තො පුග්ගලො විපුලං උළාරං නිබ්බානසුඛං පාපුණාතීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

බාලනක්ඛත්තසඞ්ඝුට්ඨවත්ථු චතුත්ථං.

5. මහාකස්සපත්ථෙරවත්ථු

පමාදං ¶ අප්පමාදෙනාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාකස්සපත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි දිවසෙ ථෙරො පිප්ඵලිගුහායං විහරන්තො රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා පමත්තෙ ච අප්පමත්තෙ ච උදකපථවීපබ්බතාදීසු චවනකෙ උපපජ්ජනකෙ ච සත්තෙ ¶ දිබ්බෙන චක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො නිසීදි. සත්ථා ජෙතවනෙ නිසින්නකොව ¶ ‘‘කෙන නු ඛො විහාරෙන අජ්ජ මම පුත්තො කස්සපො විහරතී’’ති දිබ්බෙන චක්ඛුනා උපධාරෙන්තො ‘‘සත්තානං චුතූපපාතං ඔලොකෙන්තො විහරතී’’ති ඤත්වා ‘‘සත්තානං චුතූපපාතො නාම බුද්ධඤාණෙනපි අපරිච්ඡින්නො, මාතුකුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා මාතාපිතරො අජානාපෙත්වා චවනසත්තානං පරිච්ඡෙදො කාතුං න සක්කා, තෙ ජානිතුං තව අවිසයො, කස්සප, අප්පමත්තකො තව විසයො, සබ්බසො පන චවන්තෙ ච උපපජ්ජන්තෙ ච ජානිතුං පස්සිතුං බුද්ධානමෙව විසයො’’ති වත්වා ඔභාසං ඵරිත්වා සම්මුඛෙ නිසින්නො විය හුත්වා ඉමං ගාථමාහ –

28.

‘‘පමාදං අප්පමාදෙන, යදා නුදති පණ්ඩිතො;

පඤ්ඤාපාසාදමාරුය්හ, අසොකො සොකිනිං පජං;

පබ්බතට්ඨොව භූමට්ඨෙ, ධීරො බාලෙ අවෙක්ඛතී’’ති.

තත්ථ නුදතීති යථා නාම පොක්ඛරණිං පවිසන්තං නවොදකං පුරාණොදකං ඛොභෙත්වා තස්සොකාසං අදත්වා තං අත්තනො මත්ථකමත්ථකෙන පලායන්තං නුදති නීහරති, එවමෙව පණ්ඩිතො අප්පමාදලක්ඛණං බ්රූහෙන්තො පමාදස්සොකාසං අදත්වා යදා අප්පමාදවෙගෙන තං නුදති නීහරති, අථ සො පනුන්නපමාදො අච්චුග්ගතත්ථෙන පරිසුද්ධං දිබ්බචක්ඛුසඞ්ඛාතං පඤ්ඤාපාසාදං තස්ස අනුච්ඡවිකං පටිපදං පූරෙන්තො තාය පටිපදාය නිස්සෙණියා පාසාදං විය ආරුය්හ පහීනසොකසල්ලතාය අසොකො, අප්පහීනසොකසල්ලතාය සොකිනිං පජං සත්තනිකායං චවමානඤ්චෙව උපපජ්ජමානඤ්ච දිබ්බචක්ඛුනා අවෙක්ඛති පස්සති. යථා කිං? පබ්බතට්ඨොව ¶ භූමට්ඨෙති පබ්බතමුද්ධනි ඨිතො භූමියං ඨිතෙ, උපරිපාසාදෙ වා පන ඨිතො පාසාදපරිවෙණෙ ඨිතෙ අකිච්ඡෙන අවෙක්ඛති, තථා සොපි ධීරො පණ්ඩිතො මහාඛීණාසවො අසමුච්ඡින්නවට්ටබීජෙ බාලෙ චවන්තෙ ච උපපජ්ජන්තෙ ච අකිච්ඡෙන අවෙක්ඛතීති.

ගාථාපරියොසානෙ ¶ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි සච්ඡිකරිංසූති.

මහාකස්සපත්ථෙරවත්ථු පඤ්චමං.

6. පමත්තාපමත්තද්වෙසහායකවත්ථු

අප්පමත්තො ¶ පමත්තෙසූති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ද්වෙ සහායකෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

තෙ කිර සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ආරඤ්ඤකවිහාරං පවිසිංසු. තෙසු එකො කිර කාලස්සෙව දාරූනි ආහරිත්වා අඞ්ගාරකපල්ලං සජ්ජෙත්වා දහරසාමණෙරෙහි සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමයාමං විසිබ්බමානො නිසීදති. එකො අප්පමත්තො සමණධම්මං කරොන්තො ඉතරං ඔවදති, ‘‘ආවුසො, මා එවං කරි, පමත්තස්ස හි චත්තාරො අපායා සකඝරසදිසා. බුද්ධා නාම සාඨෙය්යෙන ආරාධෙතුං න සක්කා’’ති සො තස්සොවාදං න සුණාති. ඉතරො ‘‘නායං වචනක්ඛමො’’ති තං අවත්වා අප්පමත්තොව සමණධම්මමකාසි. අලසත්ථෙරොපි ¶ පඨමයාමෙ විසිබ්බෙත්වා ඉතරස්ස චඞ්කමිත්වා ගබ්භං පවිට්ඨකාලෙ පවිසිත්වා, ‘‘මහාකුසීත, ත්වං නිපජ්ජිත්වා සයනත්ථාය අරඤ්ඤං පවිට්ඨොසි, කිං බුද්ධානං සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා උට්ඨාය සමණධම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති වත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං පවිසිත්වා නිපජ්ජිත්වා සුපති. ඉතරොපි මජ්ඣිමයාමෙ විස්සමිත්වා පච්ඡිමයාමෙ පච්චුට්ඨාය සමණධම්මං කරොති. සො එවං අප්පමත්තො විහරන්තො න චිරස්සෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. ඉතරො පමාදෙනෙව කාලං වීතිනාමෙසි. තෙ වුට්ඨවස්සා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. සත්ථා තෙහි සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා, ‘‘කච්චි, භික්ඛවෙ, අප්පමත්තා සමණධම්මං කරිත්ථ, කච්චි වො පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පත්ත’’න්ති පුච්ඡි. පඨමං පමත්තො භික්ඛු ආහ – ‘‘කුතො, භන්තෙ, එතස්ස අප්පමාදො, ගතකාලතො පට්ඨාය නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තො කාලං වීතිනාමෙසී’’ති. ‘‘ත්වං පන භික්ඛූ’’ති. ‘‘අහං, භන්තෙ, කාලස්සෙව දාරූනි ආහරිත්වා අඞ්ගාරකපල්ලං සජ්ජෙත්වා පඨමයාමෙ විසිබ්බෙන්තො නිසීදිත්වා අනිද්දායන්තොව කාලං වීතිනාමෙසි’’න්ති. අථ නං සත්ථා ‘‘ත්වං පමත්තො කාලං වීතිනාමෙත්වා ‘අප්පමත්තොම්හී’ති වදසි, අප්පමත්තං පන පමත්තං කරොසී’’ති ආහ. පුන පමාදෙ දොසෙ, අප්පමාදෙ ආනිසංසෙ පකාසෙතුං, ‘‘ත්වං මම පුත්තස්ස ¶ සන්තිකෙ ජවච්ඡින්නො දුබ්බලස්සො විය, එස පන තව සන්තිකෙ සීඝජවස්සො වියා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

29.

‘‘අප්පමත්තො ¶ ¶ පමත්තෙසු, සුත්තෙසු බහුජාගරො;

අබලස්සංව සීඝස්සො, හිත්වා යාති සුමෙධසො’’ති.

තත්ථ අප්පමත්තොති සතිවෙපුල්ලප්පත්තතාය අප්පමාදසම්පන්නෙ ඛීණාසවො. පමත්තෙසූති සතිවොසග්ගෙ ඨිතෙසු සත්තෙසු. සුත්තෙසූති සතිජාගරියාභාවෙන සබ්බිරියාපථෙසු නිද්දායන්තෙසු. බහුජාගරොති මහන්තෙ සතිවෙපුල්ලෙ ජාගරියෙ ඨිතො. අබලස්සංවාති කුණ්ඨපාදං ඡින්නජවං දුබ්බලස්සං සීඝජවො සින්ධවාජානීයො විය. සුමෙධසොති උත්තමපඤ්ඤො. තථාරූපං පුග්ගලං ආගමෙනපි අධිගමෙනපි හිත්වා යාති. මන්දපඤ්ඤස්මිඤ්හි එකං සුත්තං ගහෙතුං වායමන්තෙයෙව සුමෙධසො එකං වග්ගං ගණ්හාති, එවං තාව ආගමෙන හිත්වා යාති. මන්දපඤ්ඤෙ පන රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි කාතුං වායමන්තෙයෙව කම්මට්ඨානං උග්ගහෙත්වා සජ්ඣායන්තෙයෙව ච සුමෙධසො පුබ්බභාගෙපි පරෙන කතං රත්තිට්ඨානං වා දිවාට්ඨානං වා පවිසිත්වා කම්මට්ඨානං සම්මසන්තො සබ්බකිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා නෙව ලොකුත්තරධම්මෙ හත්ථගතෙ ¶ කරොති, එවං අධිගමෙනපි හිත්වා යාති. වට්ටෙ පන නං හිත්වා ඡඩ්ඩෙත්වා වට්ටතො නිස්සරන්තො යාතියෙවාති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

පමත්තාපමත්තද්වෙසහායකවත්ථු ඡට්ඨං.

7. මඝවත්ථු

අප්පමාදෙන මඝවාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙසාලියං උපනිස්සාය කූටාගාරසාලායං විහරන්තො සක්කං දෙවරාජානං ආරබ්භ කථෙසි.

වෙසාලියඤ්හි මහාලි නාම ලිච්ඡවී වසති, සො තථාගතස්ස සක්කපඤ්හසුත්තන්තදෙසනං (දී. නි. 2.344 ආදයො) සුත්වා ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො සක්කසම්පත්තිං මහතිං කත්වා කථෙසි, ‘දිස්වා නු ඛො කථෙසි, උදාහු අදිස්වා. ජානාති නු ඛො සක්කං, උදාහු නො’ති පුච්ඡිස්සාමි න’’න්ති චින්තෙසි. අථ ඛො, මහාලි, ලිච්ඡවී යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි, එකමන්තං නිසින්නො ඛො, මහාලි, ලිච්ඡවී භගවන්තං එතදවොච – ‘‘දිට්ඨො ¶ ඛො, භන්තෙ, භගවතා සක්කො දෙවානමින්දො’’ති? ‘‘දිට්ඨො ඛො මෙ ¶ , මහාලි, සක්කො දෙවානමින්දො’’ති. ‘‘සො හි නුන, භන්තෙ, සක්කපතිරූපකො භවිස්සති ¶ . දුද්දසො හි, භන්තෙ, සක්කො දෙවානමින්දො’’ති. ‘‘සක්කඤ්ච ඛ්වාහං, මහාලි, පජානාමි සක්කකරණෙ ච ධම්මෙ, යෙසං ධම්මානං සමාදින්නත්තා සක්කො සක්කත්තං අජ්ඣගා, තඤ්ච පජානාමි’’.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො පුබ්බෙ මනුස්සභූතො සමානො මඝො නාම මාණවො අහොසි, තස්මා ‘‘මඝවා’’ති වුච්චති.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො පුබ්බෙ මනුස්සභූතො සමානො පුරෙ දානං අදාසි, තස්මා ‘‘පුරින්දදො’’ති වුච්චති.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො පුබ්බෙ මනුස්සභූතො සමානො සක්කච්චං දානං අදාසි, තස්මා ‘‘සක්කො’’ති වුච්චති.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො පුබ්බෙ මනුස්සභූතො සමානො ආවසථං අදාසි, තස්මා ‘‘වාසවො’’ති වුච්චති.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො සහස්සම්පි අත්ථං මුහුත්තෙන චින්තෙති, තස්මා ‘‘සහස්සක්ඛො’’ති වුච්චති.

සක්කස්ස, මහාලි, දෙවානමින්දස්ස සුජා නාම අසුරකඤ්ඤා, පජාපති, තස්මා ‘‘සුජම්පතී’’ති වුච්චති.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො දෙවානං තාවතිංසානං ඉස්සරියාධිපච්චං රජ්ජං කාරෙති, තස්මා ‘‘දෙවානමින්දො’’ති වුච්චති.

සක්කස්ස, මහාලි, දෙවානමින්දස්ස පුබ්බෙ මනුස්සභූතස්ස සත්ත වතපදානි සමත්තානි සමාදින්නානි අහෙසුං, යෙසං සමාදින්නත්තා සක්කො සක්කත්තං ¶ අජ්ඣගා. කතමානි සත්ත වතපදානි? යාවජීවං මාතාපෙත්තිභරො අස්සං, යාවජීවං කුලෙ ජෙට්ඨාපචායී අස්සං, යාවජීවං සණ්හවාචො අස්සං, යාවජීවං අපිසුණවාචො අස්සං, යාවජීවං විගතමලමච්ඡෙරෙන චෙතසා අගාරං අජ්ඣාවසෙය්යං, මුත්තචාගො පයතපාණි වොසග්ගරතො යාචයොගො දානසංවිභාගරතො අස්සං. යාවජීවං ¶ සච්චවාචො අස්සං, යාවජීවං අක්කොධනො අස්සං, ‘‘සචෙපි මෙ කොධො උප්පජ්ජෙය්ය, ඛිප්පමෙව න පටිවිනෙය්ය’’න්ති. සක්කස්ස, මහාලි, දෙවානමින්දස්ස පුබ්බෙ මනුස්සභූතස්ස ඉමානි ¶ සත්ත වතපදානි සමත්තානි සමාදින්නානි අහෙසුං, යෙසං සමාදින්නත්තා සක්කො සක්කත්තං අජ්ඣගාති.

‘‘මාතාපෙත්තිභරං ජන්තුං, කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනං;

සණ්හං සඛිලසම්භාසං, පෙසුණෙය්යප්පහායිනං.

‘‘මච්ඡෙරවිනයෙ යුත්තං, සච්චං කොධාභිභුං නරං;

තං වෙ දෙවා තාවතිංසා, ආහු සප්පුරිසො ඉතී’’ති. (සං. නි. 1.257) –

ඉදං, මහාලි, සක්කෙන මඝමාණවකාලෙ කතකම්මන්ති වත්වා පුන තෙන ‘‘කථං, භන්තෙ, මඝමාණවො පටිපජ්ජී’’ති? තස්ස පටිපත්තිං විත්ථාරතො සොතුකාමෙන පුට්ඨො ‘‘තෙන හි, මහාලි, සුණාහී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි –

අතීතෙ මගධරට්ඨෙ මචලගාමෙ මඝො නාම මාණවො ¶ ගාමකම්මකරණට්ඨානං ගන්ත්වා අත්තනො ඨිතට්ඨානං පාදන්තෙන පංසුං වියූහිත්වා රමණීයං කත්වා අට්ඨාසි. අපරො තං බාහුනා පහරිත්වා තතො අපනෙත්වා සයං තත්ථ අට්ඨාසි. සො තස්ස අකුජ්ඣිත්වාව අඤ්ඤං ඨානං රමණීයං කත්වා ඨිතො. තතොපි නං අඤ්ඤො ආගන්ත්වා බාහුනා පහරිත්වා අපනෙත්වා සයං අට්ඨාසි. සො තස්සපි අකුජ්ඣිත්වාව අඤ්ඤං ඨානං රමණීයං කත්වා ඨිතො, ඉති තං ගෙහතො නික්ඛන්තා නික්ඛන්තා පුරිසා බාහුනා පහරිත්වා ඨිතඨිතට්ඨානතො අපනෙසුං. සො ‘‘සබ්බෙපෙතෙ මං නිස්සාය සුඛිතා ජාතා, ඉමිනා කම්මෙන මය්හං සුඛදායකෙන පුඤ්ඤකම්මෙන භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා, පුනදිවසෙ කුදාලං ආදාය ඛලමණ්ඩලමත්තං ඨානං රමණීයං අකාසි. සබ්බෙ ගන්ත්වා තත්ථෙව අට්ඨංසු. අථ නෙසං සීතසමයෙ අග්ගිං කත්වා අදාසි, ගිම්හකාලෙ උදකං. තතො ‘‘රමණීයං ඨානං නාම සබ්බෙසං පියං, කස්සචි අප්පියං නාම නත්ථි, ඉතො පට්ඨාය මයා මග්ගං සමං කරොන්තෙන විචරිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා, පාතොව නික්ඛමිත්වා, මග්ගං සමං කරොන්තො ඡින්දිත්වා, හරිතබ්බයුත්තකා රුක්ඛසාඛා හරන්තො විචරති. අථ නං අපරො දිස්වා ආහ – ‘‘සම්ම, කිං කරොසී’’ති? ‘‘මය්හං සග්ගගාමිනං මග්ගං කරොමි, සම්මා’’ති. ‘‘තෙන හි අහම්පි තෙ සහායො හොමී’’ති. ‘‘හොහි, සම්ම, සග්ගො නාම බහූනම්පි මනාපො සුඛබහුලො’’ති. තතො පට්ඨාය ද්වෙ ජනා ¶ අහෙසුං. තෙ දිස්වා ¶ තථෙව පුච්ඡිත්වා ච සුත්වා ච අපරොපි ¶ තෙසං සහායො ජාතො, එවං අපරොපි අපරොපීති සබ්බෙපි තෙත්තිංස ජනා ජාතා. තෙ සබ්බෙපි කුදාලාදිහත්ථා මග්ගං සමං කරොන්තා එකයොජනද්වියොජනමත්තට්ඨානං ගච්ඡන්ති.

තෙ දිස්වා ගාමභොජකො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ මනුස්සා අයොගෙ යුත්තා, සචෙ ඉමෙ අරඤ්ඤතො මච්ඡමංසාදීනි වා ආහරෙය්යුං. සුරං වා කත්වා පිවෙය්යුං, අඤ්ඤං වා තාදිසං කම්මං කරෙය්යුං, අහම්පි කිඤ්චි කිඤ්චි ලභෙය්ය’’න්ති. අථ නෙ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘කිං කරොන්තා විචරථා’’ති? ‘‘සග්ගමග්ගං, සාමී’’ති. ‘‘ඝරාවාසං වසන්තෙහි නාම එවං කාතුං න වට්ටති, අරඤ්ඤතො මච්ඡමංසාදීනි ආහරිතුං, සුරං කත්වා පාතුං, නානප්පකාරෙ ච කම්මන්තෙ කාතුං වට්ටතී’’ති. තෙ තස්ස වචනං පටික්ඛිපිංසු, එවං පුනප්පුනං වුච්චමානාපි පටික්ඛිපිංසුයෙව. සො කුජ්ඣිත්වා ‘‘නාසෙස්සාමි නෙ’’ති රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘චොරෙ තෙ, දෙව, වග්ගබන්ධනෙන විචරන්තෙ පස්සාමී’’ති වත්වා, ‘‘ගච්ඡ, තෙ ගහෙත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තෙ තථා කත්වා සබ්බෙ තෙ බන්ධිත්වා ආනෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසි. රාජා අවීමංසිත්වාව ‘‘හත්ථිනා මද්දාපෙථා’’ති ආණාපෙසි. මඝො සෙසානං ඔවාදමදාසි – ‘‘සම්මා, ඨපෙත්වා මෙත්තං අඤ්ඤො අම්හාකං අවස්සයො නත්ථි, තුම්හෙ කත්ථචි කොපං අකත්වා රඤ්ඤෙ ච ගාමභොජකෙ ච මද්දනහත්ථිම්හි ච අත්තනි ච මෙත්තචිත්තෙන සමචිත්තාව හොථා’’ති. තෙ තථා කරිංසු. අථ නෙසං මෙත්තානුභාවෙන හත්ථී උප්පසඞ්කමිතුම්පි න විසහි. රාජා තමත්ථං සුත්වා බහූ ¶ මනුස්සෙ දිස්වා මද්දිතුං න විසහිස්සති? ‘‘ගච්ඡථ, නෙ කිලඤ්ජෙන පටිච්ඡාදෙත්වා මද්දාපෙථා’’ති ආහ. තෙ කිලඤ්ජෙන පටිච්ඡාදෙත්වා මද්දිතුං පෙසියමානොපි හත්ථී දූරතොව පටික්කමි.

රාජා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘කාරණෙනෙත්ථ භවිතබ්බ’’න්ති තෙ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘තාතා, මං නිස්සාය තුම්හෙ කිං න ලභථා’’ති? ‘‘කිං නාමෙතං, දෙවා’’ති? ‘‘තුම්හෙ කිර වග්ගබන්ධනෙන චොරා හුත්වා අරඤ්ඤෙ විචරථා’’ති? ‘‘කො එවමාහ, දෙවා’’ති? ‘‘ගාමභොජකො, තාතා’’ති. ‘‘න මයං, දෙව, චොරා, මයං පන අත්තනො සග්ගමග්ගං සොධෙන්තා ඉදඤ්චිදඤ්ච කරොම, ගාමභොජකො අම්හෙ අකුසලකිරියාය නියොජෙත්වා අත්තනො වචනං අකරොන්තෙ නාසෙතුකාමො කුජ්ඣිත්වා එවමාහා’’ති. අථ රාජා තෙසං කථං සුත්වා සොමනස්සප්පත්තො හුත්වා, ‘‘තාතා, අයං තිරච්ඡානො තුම්හාකං ¶ ගුණෙ ජානාති, අහං මනුස්සභූතො ජානිතුං නාසක්ඛිං, ඛමථ මෙ’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා සපුත්තදාරං ගාමභොජකං තෙසං දාසං, හත්ථිං ආරොහනියං, තඤ්ච ගාමං යථාසුඛං පරිභොගං කත්වා අදාසි. තෙ ‘‘ඉධෙව නො කතපුඤ්ඤස්සානිසංසො දිට්ඨො’’ති භිය්යොසොමත්තාය පසන්නමානසා හුත්වා තං හත්ථිං වාරෙන වාරෙන අභිරුය්හ ගච්ඡන්තා මන්තයිංසු ¶ ‘‘ඉදානි අම්හෙහි ¶ අතිරෙකතරං පුඤ්ඤං කාතබ්බං, කිං කරොම? චතුමහාපථෙ ථාවරං කත්වා මහාජනස්ස විස්සමනසාලං කරිස්සාමා’’ති. තෙ වඩ්ඪකිං පක්කොසාපෙත්වා සාලං පට්ඨපෙසුං. මාතුගාමෙසු පන විගතච්ඡන්දතාය තස්සා සාලාය මාතුගාමානං පත්තිං නාදංසු.

මඝස්ස පන ගෙහෙ නන්දා, චිත්තා, සුධම්මා, සුජාති චතස්සො ඉත්ථියො හොන්ති. තාසු සුධම්මා වඩ්ඪකිනා සද්ධිං එකතො හුත්වා, ‘‘භාතික, ඉමිස්සා සාලාය මං ජෙට්ඨිකං කරොහී’’ති වත්වා ලඤ්ජං අදාසි. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා පඨමමෙව කණ්ණිකත්ථාය රුක්ඛං සුක්ඛාපෙත්වා තච්ඡෙත්වා විජ්ඣිත්වා කණ්ණිකං නිට්ඨාපෙත්වා, ‘‘සුධම්මා නාම අයං සාලා’’ති අක්ඛරානි ඡින්දිත්වා වත්ථෙන පලිවෙඨෙත්වා ඨපෙසි. අථ නෙ වඩ්ඪකී සාලං නිට්ඨාපෙත්වා කණ්ණිකාරොපනදිවසෙ ‘‘අහො, අය්යා, එකං කරණීයං න සරිම්හා’’ති ආහ. ‘‘කිං නාම, භො’’ති? ‘‘කණ්ණික’’න්ති. ‘‘හොතු තං ආහරිස්සාමා’’ති. ‘‘ඉදානි ඡින්නරුක්ඛෙන කාතුං න සක්කා, පුබ්බෙයෙව තං ඡින්දිත්වා තච්ඡෙත්වා විජ්ඣිත්වා ඨපිතකණ්ණිකා ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. ‘‘ඉදානි කිං කාතබ්බ’’න්ති? ‘‘සචෙ කස්සචි ගෙහෙ නිට්ඨාපෙත්වා ඨපිතා වික්කායිකකණ්ණිකා ¶ අත්ථි, සා පරියෙසිතබ්බා’’ති. තෙ පරියෙසන්තා සුධම්මාය ගෙහෙ දිස්වා සහස්සං දත්වාපි මූලෙන න ලභිංසු. ‘‘සචෙ මං සාලාය පත්තිං කරොථ, දස්සාමී’’ති වුත්තෙ පන ‘‘මයං මාතුගාමානං පත්තිං න දම්මා’’ති ආහංසු.

අථ නෙ වඩ්ඪකී ආහ – ‘‘අය්යා, තුම්හෙ කිං කථෙථ, ඨපෙත්වා බ්රහ්මලොකං අඤ්ඤං මාතුගාමරහිතට්ඨානං නාම නත්ථි, ගණ්හථ කණ්ණිකං. එවං සන්තෙ අම්හාකං කම්මං නිට්ඨං ගමිස්සතී’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති කණ්ණිකං ගහෙත්වා සාලං නිට්ඨාපෙත්වා තිධා විභජිංසු. එකස්මිං කොට්ඨාසෙ ඉස්සරානං වසනට්ඨානං කරිංසු, එකස්මිං දුග්ගතානං, එකස්මිං ගිලානානං. තෙත්තිංස ජනා තෙත්තිංස ඵලකානි පඤ්ඤපෙත්වා හත්ථිස්ස සඤ්ඤං අදංසු – ‘‘ආගන්තුකො ආගන්ත්වා යස්ස අත්ථතඵලකෙ නිසීදති, තං ගහෙත්වා ඵලකසාමිකස්සෙව ¶ ගෙහෙ පතිට්ඨපෙහි, තස්ස පාදපරිකම්මපිට්ඨිපරිකම්මපානීයඛාදනීයභොජනීයසයනානි සබ්බානි ඵලකසාමිකස්සෙව භාරො භවිස්සතී’’ති. හත්ථී ආගතාගතං ගහෙත්වා ඵලකසාමිකස්සෙව ඝරං නෙති. සො තස්ස තං දිවසං කත්තබ්බං කරොති. මඝො සාලාය අවිදූරෙ කොවිළාරරුක්ඛං රොපෙත්වා තස්ස මූලෙ පාසාණඵලකං අත්ථරි. සාලං පවිට්ඨපවිට්ඨා ජනා කණ්ණිකං ඔලොකෙත්වා අක්ඛරානි වාචෙත්වා, ‘‘සුධම්මා නාමෙසා සාලා’’ති වදන්ති. තෙත්තිංසජනානං නාමං න පඤ්ඤායති. නන්දා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ සාලං කරොන්තා අම්හෙ අපත්තිකා කරිංසු, සුධම්මා ¶ පන අත්තනො බ්යත්තතාය කණ්ණිකං කත්වා පත්තිකා ජාතා, මයාපි කිඤ්චි කාතුං වට්ටති, කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති? අථස්සා එතදහොසි ¶ – ‘‘සාලං ආගතාගතානං පානීයඤ්චෙව න්හානොදකඤ්ච ලද්ධුං වට්ටති, පොක්ඛරණිං ඛණාපෙස්සාමී’’ති. සා පොක්ඛරණිං කාරෙසි. චිත්තා චින්තෙසි – ‘‘සුධම්මාය කණ්ණිකා දින්නා, නන්දාය පොක්ඛරණී කාරිතා, මයාපි කිඤ්චි කාතුං වට්ටති, කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති? අථස්සා එතදහොසි – ‘‘සාලං ආගතාගතෙහි පානීයං පිවිත්වා න්හත්වා ගමනකාලෙපි මාලං පිලන්ධිත්වා ගන්තුං වට්ටති, පුප්ඵාරාමං කාරාපෙස්සාමී’’ති. සා රමණීයං පුප්ඵාරාමං කාරෙසි. යෙභුය්යෙන තස්මිං ආරාමෙ ‘‘අසුකො නාම පුප්ඵූපගඵලූපගරුක්ඛො නත්ථී’’ති නාහොසි.

සුජා පන ‘‘අහං මඝස්ස මාතුලධීතා චෙව පාදපරිචාරිකා ච, එතෙන කතං කම්මං මය්හමෙව, මයා කතං එතස්සෙවා’’ති චින්තෙත්වා, කිඤ්චි අකත්වා අත්තභාවමෙව මණ්ඩයමානා කාලං වීතිනාමෙසි. මඝොපි මාතාපිතුඋපට්ඨානං කුලෙ ජෙට්ඨාපචායනකම්මං සච්චවාචං අඵරුසවාචං අපි, සුණවාචං මච්ඡෙරවිනයං අක්කොධනන්ති ඉමානි සත්ත වතපදානි පූරෙත්වා –

‘‘මාතාපෙත්තිභරං ¶ ජන්තුං, කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනං;

සණ්හං සඛිලසම්භාසං, පෙසුණෙය්යප්පහායිනං.

‘‘මච්ඡෙරවිනයෙ යුත්තං, සච්චං කොධාභිභුං නරං;

තං වෙ දෙවා තාවතිංසා, ආහු ‘සප්පුරිසො’ඉතී’’ති. (සං. නි. 1.257) –

එවං පසංසියභාවං ආපජ්ජිත්වා ජීවිතපරියොසානෙ තාවතිංසභවනෙ සක්කො දෙවරාජා හුත්වා නිබ්බත්ති, තෙපිස්ස සහායකා තත්ථෙව ¶ නිබ්බත්තිංසු, වඩ්ඪකී විස්සකම්මදෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තදා තාවතිංසභවනෙ අසුරා වසන්ති. තෙ ‘‘අභිනවා දෙවපුත්තා නිබ්බත්තා’’ති දිබ්බපානං සජ්ජයිංසු. සක්කො අත්තනො පරිසාය කස්සචි අපිවනත්ථාය සඤ්ඤමදාසි. අසුරා දිබ්බපානං පිවිත්වා මජ්ජිංසු. සක්කො ‘‘කිං මෙ ඉමෙහි සාධාරණෙන රජ්ජෙනා’’ති අත්තනො පරිසාය සඤ්ඤං දත්වා තෙ පාදෙසු ගාහාපෙත්වා මහාසමුද්දෙ ඛිපාපෙසි. තෙ අවංසිරා සමුද්දෙ පතිංසු. අථ නෙසං පුඤ්ඤානුභාවෙන සිනෙරුනො හෙට්ඨිමතලෙ අසුරවිමානං නාම නිබ්බත්ති, චිත්තපාටලි නාම නිබ්බත්ති.

දෙවාසුරසඞ්ගාමෙ පන අසුරෙසු පරාජිතෙසු දසයොජනසහස්සං තාවතිංසදෙවනගරං නාම නිබ්බත්ති. තස්ස පන නගරස්ස පාචීනපච්ඡිමද්වාරානං අන්තරා දසයොජනසහස්සං හොති, තථා දක්ඛිණුත්තරද්වාරානං. තං ඛො පන නගරං ද්වාරසහස්සයුත්තං අහොසි ආරාමපොක්ඛරණිපටිමණ්ඩිතං. තස්ස ¶ මජ්ඣෙ සාලාය ¶ නිස්සන්දෙන තියොජනසතුබ්බෙධෙහි ධජෙහි පටිමණ්ඩිතො සත්තරතනමයො සත්තයොජනසතුබ්බෙධො වෙජයන්තො නාම පාසාදො උග්ගඤ්ඡි. සුවණ්ණයට්ඨීසු මණිධජා අහෙසුං, මණියට්ඨීසු සුවණ්ණධජා; පවාළයට්ඨීසු මුත්තධජා, මුත්තයට්ඨීසු පවාළධජා; සත්තරතනමයාසු යට්ඨීසු සත්තරතනධජා, මජ්ඣෙ ඨිතො ධජො තියොජනසතුබ්බෙධො අහොසි. ඉති සාලාය නිස්සන්දෙන යොජනසහස්සුබ්බෙධො පාසාදො සත්තරතනමයොව හුත්වා නිබ්බත්ති, කොවිළාරරුක්ඛස්ස නිස්සන්දෙන සමන්තා තියොජනසතපරිමණ්ඩලො පාරිච්ඡත්තකො නිබ්බත්ති, පාසාණඵලකස්ස නිස්සන්දෙන පාරිච්ඡත්තකමූලෙ දීඝතො සට්ඨියොජනා පුථුලතො පණ්ණාසයොජනා බහලතො පඤ්චදසයොජනා ජයසුමනරත්තකම්බලවණ්ණා පණ්ඩුකම්බලසිලා නිබ්බත්ති. තත්ථ නිසින්නකාලෙ උපඩ්ඪකායො පවිසති, උට්ඨිතකාලෙ ඌනං පරිපූරති.

හත්ථී පන එරාවණො නාම දෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. දෙවලොකස්මිඤ්හි තිරච්ඡානගතා න හොන්ති. තස්මා සො උය්යානකීළාය නික්ඛමනකාලෙ අත්තභාවං විජහිත්වා දියඩ්ඪයොජනසතිකො එරාවණො නාම හත්ථී අහොසි. සො තෙත්තිංසජනානං අත්ථාය තෙත්තිංස කුම්භෙ මාපෙසි ¶ ආවට්ටෙන තිගාවුතඅඩ්ඪයොජනප්පමාණෙ, සබ්බෙසං මජ්ඣෙ සක්කස්ස අත්ථාය සුදස්සනං නාම තිංසයොජනිකං කුම්භං මාපෙසි. තස්ස උපරි ද්වාදසයොජනිකො රතනමණ්ඩපො ¶ හොති. තත්ථ අන්තරන්තරා සත්තරතනමයා යොජනුබ්බෙධා ධජා උට්ඨහන්ති. පරියන්තෙ කිඞ්කිණිකජාලං ඔලම්බති. යස්ස මන්දවාතෙරිතස්ස පඤ්චඞ්ගිකතූරියසද්දසංමිස්සො දිබ්බගීතසද්දො විය රවො නිච්ඡරති. මණ්ඩපමජ්ඣෙ සක්කස්සත්ථාය යොජනිකො මණිපල්ලඞ්කො පඤ්ඤත්තො හොති, තත්ථ සක්කො නිසීදි. තෙත්තිංස දෙවපුත්තා අත්තනො කුම්භෙ රතනපල්ලඞ්කෙ නිසීදිංසු. තෙත්තිංසාය කුම්භානං එකෙකස්මිං කුම්භෙ සත්ත සත්ත දන්තෙ මාපෙසි. තෙසු එකෙකො පණ්ණාසයොජනායාමො, එකෙකස්මිඤ්චෙත්ථ දන්තෙ සත්ත සත්ත පොක්ඛරණියො හොන්ති, එකෙකාය පොක්ඛරණියා සත්ත සත්ත පදුමිනීගච්ඡානි, එකෙකස්මිං ගච්ඡෙ සත්ත සත්ත පුප්ඵානි හොන්ති, එකෙකස්මිං පුප්ඵෙ සත්ත සත්ත පත්තානි, එකෙකස්මිං පත්තෙ සත්ත සත්ත දෙවධීතරො නච්චන්ති. එවං සමන්තා පණ්ණාසයොජනඨානෙසු හත්ථිදන්තෙසුයෙව නටසමජ්ජා හොන්ති. එවං මහන්තං යසං අනුභවන්තො සක්කො දෙවරාජා විචරති.

සුධම්මාපි කාලං කත්වා ගන්ත්වා තත්ථෙව නිබ්බත්ති. තස්සා සුධම්මා නාම නව යොජනසතිකා දෙවසභා නිබ්බත්ති. තතො රමණීයතරං කිර අඤ්ඤං ඨානං නාම නත්ථි ¶ , මාසස්ස අට්ඨ දිවසෙ ධම්මස්සවනං තත්ථෙව හොති. යාවජ්ජතනා අඤ්ඤතරං රමණීයං ඨානං දිස්වා, ‘‘සුධම්මා දෙවසභා වියා’’ති වදන්ති. නන්දාපි කාලං කත්වා ගන්ත්වා තත්ථෙව නිබ්බත්ති, තස්සා පඤ්චයොජනසතිකා නන්දා නාම පොක්ඛරණී නිබ්බත්ති. චිත්තාපි කාලං කත්වා ගන්ත්වා තත්ථෙව නිබ්බත්ති ¶ , තස්සාපි පඤ්චයොජනසතිකං චිත්තලතාවනං නාම නිබ්බත්ති, තත්ථ උප්පන්නපුබ්බනිමිත්තෙ දෙවපුත්තෙ නෙත්වා මොහයමානා විචරන්ති. සුජා පන කාලං කත්වා එකිස්සා ගිරිකන්දරාය එකා බකසකුණිකා හුත්වා නිබ්බත්ති. සක්කො අත්තනො පරිචාරිකා ඔලොකෙන්තො ‘‘සුධම්මා ඉධෙව නිබ්බත්තා, තථා නන්දා ච චිත්තා ච, සුජා නු ඛො කුහිං නිබ්බත්තා’’ති චින්තෙන්තො තං තත්ථ නිබ්බත්තං දිස්වා, ‘‘බාලා කිඤ්චි පුඤ්ඤං අකත්වා ඉදානි තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තා, ඉදානි පන තං පුඤ්ඤං කාරෙත්වා ඉධානෙතුං වට්ටතී’’ති අත්තභාවං විජහිත්වා අඤ්ඤාතකවෙසෙන තස්සා ¶ සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘කිං කරොන්තී ඉධ විචරසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘කො පන ත්වං, සාමී’’ති? ‘‘අහං තෙ සාමිකො මඝො’’ති. ‘‘කුහිං නිබ්බත්තොසි, සාමී’’ති? ‘‘අහං තාවතිංසදෙවලොකෙ නිබ්බත්තො’’. ‘‘තව සහායිකානං පන නිබ්බත්තට්ඨානං ජානාසී’’ති? ‘‘න ජානාමි, සාමී’’ති. ‘‘තාපි මමෙව සන්තිකෙ නිබ්බත්තා, පස්සිස්සසි තා සහායිකා’’ති. ‘‘කථාහං තත්ථ ගමිස්සාමී’’ති? සක්කො ‘‘අහං තං තත්ථ නෙස්සාමී’’ති වත්වා හත්ථතලෙ ඨපෙත්වා දෙවලොකං නෙත්වා නන්දාය පොක්ඛරණියා තීරෙ විස්සජ්ජෙත්වා ඉතරාසං තිස්සන්නං ආරොචෙසි – ‘‘තුම්හාකං සහායිකං සුජං පස්සිස්සථා’’ති. ‘‘කුහිං සා, දෙවා’’ති ¶ ? ‘‘නන්දාය පොක්ඛරණියා තීරෙ ඨිතා’’ති ආහ. තා තිස්සොපි ගන්ත්වා, ‘‘අහො අය්යාය එවරූපං අත්තභාවමණ්ඩනස්ස ඵලං, ඉදානිස්සා තුණ්ඩං පස්සථ, පාදෙ පස්සථ, ජඞ්ඝා පස්සථ, සොභති වතස්සා අත්තභාවො’’ති කෙළිං කත්වා පක්කමිංසු.

පුන සක්කො තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘දිට්ඨා තෙ සහායිකා’’ති වත්වා ‘‘දිට්ඨා මං උප්පණ්ඩෙත්වා ගතා, තත්ථෙව මං නෙහී’’ති වුත්තෙ තං තත්ථෙව නෙත්වා උදකෙ විස්සජ්ජෙත්වා, ‘‘දිට්ඨා තෙ තාසං සම්පත්තී’’ති පුච්ඡි. ‘‘දිට්ඨා, දෙවා’’ති? ‘‘තයාපි තත්ථ නිබ්බත්තනූපායං කාතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘කිං කරොමි, දෙවා’’ති? ‘‘මයා දින්නං ඔවාදං රක්ඛිස්සසී’’ති. ‘‘රක්ඛිස්සාමි, දෙවා’’ති. අථස්සා පඤ්ච සීලානි දත්වා, ‘‘අප්පමත්තා රක්ඛාහී’’ති වත්වා පක්කාමි. සා තතො පට්ඨාය සයංමතමච්ඡකෙයෙව පරියෙසිත්වා ඛාදති. සක්කො කතිපාහච්චයෙන තස්සා වීමංසනත්ථාය ගන්ත්වා, වාලුකාපිට්ඨෙ මතමච්ඡකො විය හුත්වා උත්තානො නිපජ්ජි. සා තං දිස්වා ‘‘මතමච්ඡකො’’ති සඤ්ඤාය අග්ගහෙසි. මච්ඡො ගිලනකාලෙ නඞ්ගුට්ඨං චාලෙසි. සා ‘‘සජීවමච්ඡකො’’ති උදකෙ විස්සජ්ජෙසි. සො ථොකං වීතිනාමෙත්වා පුන තස්සා පුරතො උත්තානො හුත්වා නිපජ්ජි. පුන සා ‘‘මතමච්ඡකො’’ති සඤ්ඤාය ගහෙත්වා ගිලනකාලෙ අග්ගනඞ්ගුට්ඨං චාලෙසි. තං දිස්වා ‘‘සජීවමච්ඡො’’ති විස්සජ්ජෙසි. එවං තික්ඛත්තුං වීමංසිත්වා ‘‘සාධුකං සීලං රක්ඛතී’’ති අත්තානං ජානාපෙත්වා ‘‘අහං තව වීමංසනත්ථාය ආගතො, සාධුකං සීලං රක්ඛසි, එවං රක්ඛමානා ¶ න චිරස්සෙව මම සන්තිකෙ නිබ්බත්තිස්සසි, අප්පමත්තා හොහී’’ති වත්වා පක්කාමි.

සා ¶ ¶ තතො පට්ඨාය පන සයංමතමච්ඡං ලභති වා, න වා. අලභමානා කතිපාහච්චයෙනෙව සුස්සිත්වා කාලං කත්වා තස්ස සීලස්ස ඵලෙන බාරාණසියං කුම්භකාරස්ස ධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති. අථස්සා පන්නරසසොළසවස්සුද්දෙසිකකාලෙ සක්කො ‘‘කුහිං නු ඛො සා නිබ්බත්තා’’ති ආවජ්ජෙන්තො දිස්වා, ‘‘ඉදානි මයා තත්ථ ගන්තුං වට්ටතී’’ති එළාලුකවණ්ණෙන පඤ්ඤායමානෙහි සත්තහි රතනෙහි යානකං පූරෙත්වා තං පාජෙන්තො බාරාණසිං පවිසිත්වා, ‘‘අම්මතාතා, එළාලුකානි ගණ්හථ ගණ්හථා’’ති උග්ඝොසෙන්තො වීථිං පටිපජ්ජි. මුග්ගමාසාදීනි ගහෙත්වා ආගතෙ පන ‘‘මූලෙන න දෙමී’’ති වත්වා, ‘‘කථං දෙසී’’ති වුත්තෙ, ‘‘සීලරක්ඛිකාය ඉත්ථියා දම්මී’’ති ආහ. ‘‘සීලං නාම, සාමි, කීදිසං, කිං කාළං, උදාහු නීලාදිවණ්ණ’’න්ති? ‘‘තුම්හෙ ‘සීලං කීදිස’න්තිපි න ජානාථ, කිමෙව නං රක්ඛිස්සථ, සීලරක්ඛිකාය පන දස්සාමී’’ති. ‘‘සාමි, එසා කුම්භකාරස්ස ධීතා ‘සීලං රක්ඛාමී’ති විචරති, එතිස්සා දෙහී’’ති. සාපි නං ‘‘තෙන හි මය්හං දෙහි, සාමී’’ති ආහ. ‘‘කාසි ත්ව’’න්ති? ‘‘අහං අවිජහිතපඤ්චසීලා’’ති. ‘‘තුය්හමෙවෙතානි ¶ මයා ආනීතානී’’ති යානකං පාජෙන්තො තස්සා ඝරං ගන්ත්වා අඤ්ඤෙහි අනාහරියං කත්වා එළාලුකවණ්ණෙන දෙවදත්තියං ධනං දත්වා අත්තානං ජානාපෙත්වා, ‘‘ඉදං තෙ ජීවිතවුත්තියා ධනං, පඤ්චසීලානි අඛණ්ඩාදීනි කත්වා රක්ඛාහී’’ති වත්වා පක්කාමි.

සාපි තතො චවිත්වා අසුරභවනෙ අසුරජෙට්ඨකස්ස ධීතා හුත්වා සක්කස්ස වෙරිඝරෙ නිබ්බත්ති. ද්වීසු පන අත්තභාවෙසු සීලස්ස සුරක්ඛිතත්තා අභිරූපා අහොසි සුවණ්ණවණ්ණා අසාධාරණාය රූපසිරියා සමන්නාගතා. වෙපචිත්තිඅසුරින්දො ආගතාගතානං අසුරානං ‘‘තුම්හෙ මම ධීතු අනුච්ඡවිකා න හොථා’’ති තං කස්සචි අදත්වා, ‘‘මම ධීතා අත්තනාව අත්තනො අනුච්ඡවිකං සාමිකං ගහෙස්සතී’’ති අසුරබලං සන්නිපාතාපෙත්වා, ‘‘තුය්හං අනුච්ඡවිකං සාමිකං ගණ්හා’’ති තස්සා, හත්ථෙ පුප්ඵදාමං අදාසි. තස්මිං ඛණෙ සක්කො තස්සා නිබ්බත්තට්ඨානං ඔලොකෙන්තො තං පවත්තිං ඤත්වා, ‘‘ඉදානි මයා ගන්ත්වා තං ආනෙතුං වට්ටතී’’ති මහල්ලකඅසුරවණ්ණං නිම්මිනිත්වා ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ අට්ඨාසි. සාපි ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තී තං දිට්ඨමත්තාව පුබ්බසන්නිවාසවසෙන උප්පන්නෙන පෙමෙන මහොඝෙනෙව අජ්ඣොත්ථටහදයා හුත්වා, ‘‘එසො මෙ සාමිකො’’ති තස්ස උපරි පුප්ඵදාමං ඛිපි ¶ . අසුරා ‘‘අම්හාකං රාජා එත්තකං කාලං ධීතු අනුච්ඡවිකං අලභිත්වා ඉදානි ලභි, අයමෙවස්ස ධීතු පිතාමහතො මහල්ලකො අනුච්ඡවිකො’’ති ලජ්ජමානා ¶ අපක්කමිංසු. සක්කොපි තං හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘සක්කොහමස්මී’’ති නදිත්වා ආකාසෙ පක්ඛන්දි. අසුරා ‘‘වඤ්චිතම්හා ජරසක්කෙනා’’ති තං අනුබන්ධිංසු. මාතලි, සඞ්ගාහකො වෙජයන්තරථං ආහරිත්වා අන්තරාමග්ගෙ අට්ඨාසි. සක්කො තං තත්ථ ආරොපෙත්වා දෙවනගරාභිමුඛො පායාසි. අථස්ස සිප්පලිවනං සම්පත්තකාලෙ රථසද්දං සුත්වා භීතා ගරුළපොතකා ¶ විරවිංසු. තෙසං සද්දං සුත්වා සක්කො මාතලිං පුච්ඡි – ‘‘කෙ එතෙ විරවන්තී’’ති? ‘‘ගරුළපොතකා, දෙවා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘රථසද්දං සුත්වා මරණභයෙනා’’ති. ‘‘මං එකං නිස්සාය එත්තකො දිජො රථවෙගෙන විචුණ්ණිතො මා නස්සි, නිවත්තෙහි රථ’’න්ති. සොපි සින්ධවසහස්සස්ස දණ්ඩකසඤ්ඤං දත්වා රථං නිවත්තෙසි. තං දිස්වා අසුරා ‘‘ජරසක්කො අසුරපුරතො පට්ඨාය පලායන්තො ඉදානි රථං නිවත්තෙසි, අද්ධා තෙන උපත්ථම්භො ලද්ධො භවිස්සතී’’ති නිවත්තෙත්වා ආගමනමග්ගෙනෙව අසුරපුරං පවිසිත්වා පුන සීසං න උක්ඛිපිංසු.

සක්කොපි සුජං අසුරකඤ්ඤං දෙවනගරං නෙත්වා අඩ්ඪතෙය්යානං අච්ඡරාකොටීනං ජෙට්ඨිකට්ඨානෙ ඨපෙසි. සා සක්කං වරං යාචි – ‘‘මහාරාජ, මම ඉමස්මිං දෙවලොකෙ මාතාපිතරො වා භාතිකභගිනියො වා නත්ථි, යත්ථ යත්ථ ගච්ඡසි, තත්ථ තත්ථ මං ගහෙත්වාව ¶ ගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති තස්සා පටිඤ්ඤං අදාසි. තතො පට්ඨාය චිත්තපාටලියා පුප්ඵිතාය අසුරා ‘‘අම්හාකං නිබ්බත්තට්ඨානෙ දිබ්බපාරිච්ඡත්තකස්ස පුප්ඵනකාලො’’ති යුද්ධත්ථාය සග්ගං අභිරුහන්ති. සක්කො හෙට්ඨාසමුද්දෙ නාගානං ආරක්ඛං අදාසි, තතො සුපණ්ණානං, තතො කුම්භණ්ඩානං, තතො යක්ඛානං. තතො චතුන්නං මහාරාජානං. සබ්බූපරි පන උපද්දවනිවත්තනත්ථාය දෙවනගරද්වාරෙසු වජිරහත්ථා ඉන්දපටිමා ඨපෙසි. අසුරා නාගාදයො ජිනිත්වා ආගතාපි ඉන්දපටිමා දූරතො දිස්වා ‘‘සක්කො නික්ඛන්තො’’ති පලායන්ති. එවං, මහාලි, මඝො මාණවො අප්පමාදපටිපදං පටිපජ්ජි. එවං අප්පමත්තො පනෙස එවරූපං ඉස්සරියං පත්වා ද්වීසු දෙවලොකෙසු රජ්ජං කාරෙසි. අප්පමාදො නාමෙස බුද්ධාදීහි පසත්ථො. අප්පමාදඤ්හි නිස්සාය සබ්බෙසම්පි ලොකියලොකුත්තරානං විසෙසානං අධිගමො හොතීති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

30.

‘‘අප්පමාදෙන ¶ මඝවා, දෙවානං සෙට්ඨතං ගතො;

අප්පමාදං පසංසන්ති, පමාදො ගරහිතො සදා’’ති.

තත්ථ අප්පමාදෙනාති මචලගාමෙ භූමිප්පදෙසසොධනං ආදිං කත්වා කතෙන අප්පමාදෙන. මඝවාති ඉදානි ‘‘මඝවා’’තිපඤ්ඤාතො මඝො මාණවො ද්වින්නං දෙවලොකානං රාජභාවෙන දෙවානං සෙට්ඨතං ගතො. පසංසන්තීති බුද්ධාදයො පණ්ඩිතා අප්පමාදමෙව ථොමෙන්ති ¶ වණ්ණයන්ති. කිං කාරණා? සබ්බෙසං ලොකියලොකුත්තරානං විසෙසානං පටිලාභකාරණත්තා. පමාදො ගරහිතො සදාති පමාදො පන තෙහි අරියෙහි නිච්චං ගරහිතො නින්දිතො. කිං කාරණා? සබ්බවිපත්තීනං මූලභාවතො. මනුස්සදොභග්ගං වා හි අපායුප්පත්ති වා සබ්බා පමාදමූලිකායෙවාති.

ගාථාපරියොසානෙ ¶ මහාලි ලිච්ඡවී සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, සම්පත්තපරිසායපි බහූ සොතාපන්නාදයො ජාතාති.

මඝවත්ථු සත්තමං.

8. අඤ්ඤතරභික්ඛුවත්ථු

අප්පමාදරතො භික්ඛූති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර සත්ථු සන්තිකෙ යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො අරහත්තං පත්තුං නාසක්ඛි. සො ‘‘විසෙසෙත්වා කම්මට්ඨානං කථාපෙස්සාමී’’ති තතො නික්ඛමිත්වා සත්ථු සන්තිකං ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ මහන්තං දාවග්ගිං උට්ඨිතං දිස්වා වෙගෙන එකං මුණ්ඩපබ්බතමත්ථකං අභිරුය්හ නිසින්නො අරඤ්ඤං ¶ ඩය්හමානං අග්ගිං දිස්වා ආරම්මණං ගණ්හි – ‘‘යථා අයං අග්ගි මහන්තානි ච ඛුද්දකානි ච උපාදානානි ඩහන්තො ගච්ඡති, එවං අරියමග්ගඤාණග්ගිනාපි මහන්තානි ච ඛුද්දකානි ච සංයොජනානි ඩහන්තෙන ගන්තබ්බං භවිස්සතී’’ති. සත්ථා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව තස්ස චිත්තාචාරං ඤත්වා, ‘‘එවමෙව, භික්ඛු, මහන්තානිපි ඛුද්දකානිපි උපාදානානි විය ඉමෙසං සත්තානං අබ්භන්තරෙ උප්පජ්ජමානානි අණුංථූලානි සංයොජනානි, තානි ¶ ඤාණග්ගිනා ඣාපෙත්වා අභබ්බුප්පත්තිකානි කාතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ඔභාසං විස්සජ්ජෙත්වා තස්ස භික්ඛුනො අභිමුඛෙ නිසින්නො විය පඤ්ඤායමානො ඉමං ඔභාසගාථමාහ –

31.

‘‘අප්පමාදරතො භික්ඛු, පමාදෙ භයදස්සි වා;

සංයොජනං අණුං ථූලං, ඩහං අග්ගීව ගච්ඡතී’’ති.

තත්ථ අප්පමාදරතොති අප්පමාදෙ රතො අභිරතො, අප්පමාදෙන වීතිනාමෙන්තොති අත්ථො. පමාදෙ භයදස්සි වාති නිරයුප්පත්තිආදිකං පමාදෙ භයං භයතො පස්සන්තො, තාසං වා උප්පත්තීනං මූලත්තා පමාදං භයතො පස්සන්තො. සංයොජනන්ති වට්ටදුක්ඛෙන සද්ධිං යොජනං බන්ධනං පජානං වට්ටෙ ඔසීදාපනසමත්ථං දසවිධං සංයොජනං. අණුං ථූලන්ති මහන්තඤ්ච ඛුද්දකඤ්ච. ඩහං අග්ගීව ගච්ඡතීති යථා අයං අග්ගී එතං මහන්තඤ්ච ¶ ඛුද්දකඤ්ච උපාදානං ඩහන්තොව ගච්ඡති. එවමෙසො ¶ අප්පමාදරතො භික්ඛු අප්පමාදාධිගතෙන ඤාණග්ගිනා එතං සංයොජනං ඩහන්තො අභබ්බුප්පත්තිකං කරොන්තො ගච්ඡතීති අත්ථො.

ගාථාපරියොසානෙ සො භික්ඛු යථානිසින්නොව සබ්බසංයොජනානි ඣාපෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා තථාගතස්ස සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං ථොමෙත්වා වණ්ණෙත්වා වන්දමානොව පක්කාමීති.

අඤ්ඤතරභික්ඛුවත්ථු අට්ඨමං.

9. නිගමවාසිතිස්සත්ථෙරවත්ථු

අප්පමාදරතොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො නිගමවාසිතිස්සත්ථෙරං නාම ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සාවත්ථිතො අවිදූරෙ නිගමගාමෙ ජාතසංවඩ්ඪො එකො කුලපුත්තො සත්ථු සාසනෙ පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො ‘‘නිගමවාසිතිස්සත්ථෙරො නාම අප්පිච්ඡො සන්තුට්ඨො පවිවිත්තො ආරද්ධවීරියො’’ති පඤ්ඤායි. සො නිබද්ධං ඤාතිගාමෙයෙව පිණ්ඩාය විචරති. අනාථපිණ්ඩිකාදීසු මහාදානානි කරොන්තෙසු, පසෙනදිකොසලෙ අසදිසදානං කරොන්තෙපි ¶ සාවත්ථිං නාගච්ඡති. භික්ඛූ ‘‘අයං නිගමවාසිතිස්සත්ථෙරො උට්ඨාය සමුට්ඨාය ඤාතිසංසට්ඨො විහරති, අනාථපිණ්ඩිකාදීසු මහාදානාදීනි කරොන්තෙසු, පසෙනදිකොසලෙ අසදිසදානං කරොන්තෙපි නෙව ආගච්ඡතී’’ති කථං සමුට්ඨාපෙත්වා ¶ සත්ථු ආරොචයිංසු. සත්ථා තං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, එවං කරොසී’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘නත්ථි, භන්තෙ, මය්හං ඤාතිසංසග්ගො, අහං එතෙ මනුස්සෙ නිස්සාය අජ්ඣොහරණීයමත්තං ආහාරං ලභාමි ලූඛෙ වා පණීතෙ වා. යාපනමත්තෙ ලද්ධෙ පුන කිං ආහාරපරියෙසනෙනාති න ගච්ඡාමි, ඤාතීහි පන මෙ සංසග්ගො නාම නත්ථි, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ සත්ථා පකතියාපි තස්ස අජ්ඣාසයං විජානන්තො – ‘‘සාධු සාධු, භික්ඛූ’’ති තස්ස සාධුකාරං දත්වා, ‘‘අනච්ඡරියං ඛො පනෙතං භික්ඛු, යං ත්වං මාදිසං ආචරියං ලභිත්වා අප්පිච්ඡො අහොසි. අයඤ්හි අප්පිච්ඡතා නාම මම තන්ති, මම පවෙණී’’ති වත්වා භික්ඛූහි යාචිතො අතීතං ආහරි –

අතීතෙ හිමවන්තෙ ගඞ්ගාතීරෙ එකස්මිං උදුම්බරවනෙ අනෙකසහස්සා සුවා වසිංසු. තත්රෙකො සුවරාජා ¶ අත්තනො නිවාසරුක්ඛස්ස ඵලෙසු ඛීණෙසු යං යදෙව අවසිට්ඨං හොති අඞ්කුරො වා පත්තං වා තචො වා, තං තං ඛාදිත්වා ගඞ්ගායං පානීයං පිවිත්වා පරමප්පිච්ඡො සන්තුට්ඨො හුත්වා අඤ්ඤත්ථ න ගච්ඡති. තස්ස අප්පිච්ඡසන්තුට්ඨභාවගුණෙන සක්කස්ස භවනං කම්පි. සක්කො ආවජ්ජමානො තං දිස්වා තස්ස වීමංසනත්ථං අත්තනො ආනුභාවෙන තං රුක්ඛං සුක්ඛාපෙසි. රුක්ඛො ඔභග්ගො ඛාණුමත්තො ඡිද්දාවඡිද්දොව හුත්වා වාතෙ පහරන්තෙ ආකොටිතො විය සද්දං නිච්ඡාරෙන්තො අට්ඨාසි. තස්ස ඡිද්දෙහි චුණ්ණානි නික්ඛමන්ති. සුවරාජා ¶ තානි ඛාදිත්වා ගඞ්ගායං පානීයං පිවිත්වා අඤ්ඤත්ථ අගන්ත්වා වාතාතපං අගණෙත්වා උදුම්බරඛාණුමත්ථකෙ නිසීදති. සක්කො තස්ස පරමප්පිච්ඡභාවං ඤත්වා, ‘‘මිත්තධම්මගුණං කථාපෙත්වා වරමස්ස දත්වා උදුම්බරං අමතඵලං කත්වා ආගමිස්සාමී’’ති එකො හංසරාජා හුත්වා සුජං අසුරකඤ්ඤං පුරතො කත්වා උදුම්බරවනං ගන්ත්වා අවිදූරෙ එකස්ස රුක්ඛස්ස සාඛාය නිසීදිත්වා තෙන සද්ධිං කථෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සන්ති රුක්ඛා හරිපත්තා, දුමානෙකඵලා බහූ;

කස්මා නු සුක්ඛෙ කොළාපෙ, සුවස්ස නිරතො මනො’’ති. (ජා. 1.9.30);

සබ්බං ¶ සුවජාතකං නවකනිපාතෙ ආගතනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං. අට්ඨුප්පත්තියෙව හි තත්ථ ච ඉධ ච නානා, සෙසං තාදිසමෙව. සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා, ‘‘තදා සක්කො ආනන්දො අහොසි, සුවරාජා අහමෙවා’’ති වත්වා, ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, අප්පිච්ඡතා නාමෙසා මම තන්ති, මම පවෙණී, අනච්ඡරියා මම පුත්තස්ස නිගමවාසිතිස්සස්ස මාදිසං ආචරියං ලභිත්වා අප්පිච්ඡතා, භික්ඛුනා නාම නිගමවාසිතිස්සෙන විය අප්පිච්ඡෙනෙව භවිතබ්බං. එවරූපො හි භික්ඛු අභබ්බො සමථවිපස්සනාධම්මෙහි වා මග්ගඵලෙහි වා පරිහානාය, අඤ්ඤදත්ථු නිබ්බානස්සෙව සන්තිකෙ හොතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

32.

‘‘අප්පමාදරතො භික්ඛු, පමාදෙ භයදස්සි වා;

අභබ්බො පරිහානාය, නිබ්බානස්සෙව සන්තිකෙ’’ති.

තත්ථ අභබ්බො පරිහානායාති සො එවරූපො භික්ඛු සමථවිපස්සනාධම්මෙහි වා මග්ගඵලෙහි වා පරිහානාය ¶ අභබ්බො, නාපි පත්තෙහි පරිහායති, න අප්පත්තානි න පාපුණාති. නිබ්බානස්සෙව සන්තිකෙති කිලෙසපරිනිබ්බානස්සපි අනුපාදාපරිනිබ්බානස්සාපි සන්තිකෙයෙවාති.

ගාථාපරියොසානෙ ¶ නිගමවාසිතිස්සත්ථෙරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

නිගමවාසිතිස්සත්ථෙරවත්ථු නවමං.

අප්පමාදවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා. දුතියො වග්ගො.