📜

20. මග්ගවග්ගො

1. පඤ්චසතභික්ඛුවත්ථු

මග්ගානට්ඨඞ්ගිකොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පඤ්චසතෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

තෙ කිර සත්ථරි ජනපදචාරිකං චරිත්වා පුන සාවත්ථිං ආගතෙ උපට්ඨානසාලාය නිසීදිත්වා ‘‘අසුකගාමතො අසුකගාමස්ස මග්ගො සමො, අසුකගාමස්ස මග්ගො විසමො, සසක්ඛරො, අසක්ඛරො’’තිආදිනා නයෙන අත්තනො විචරිතමග්ගං ආරබ්භ මග්ගකථං කථෙසුං. සත්ථා තෙසං අරහත්තස්සූපනිස්සයං දිස්වා තං ඨානං ආගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසින්නො ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, අයං බාහිරකමග්ගො, භික්ඛුනා නාම අරියමග්ගෙ කම්මං කාතුං වට්ටති, එවඤ්හි කරොන්තො භික්ඛු සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

273.

‘‘මග්ගානට්ඨඞ්ගිකො සෙට්ඨො, සච්චානං චතුරො පදා;

විරාගො සෙට්ඨො ධම්මානං, ද්විපදානඤ්ච චක්ඛුමා.

274.

‘‘එසෙව මග්ගො නත්ථඤ්ඤො, දස්සනස්ස විසුද්ධියා;

එතඤ්හි තුම්හෙ පටිපජ්ජථ, මාරස්සෙතං පමොහනං.

275.

‘‘එතඤ්හි තුම්හෙ පටිපන්නා, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සථ;

අක්ඛාතො වො මයා මග්ගො, අඤ්ඤාය සල්ලකන්තනං.

276.

‘‘තුම්හෙහි කිච්චමාතප්පං, අක්ඛාතාරො තථාගතා;

පටිපන්නා පමොක්ඛන්ති, ඣායිනො මාරබන්ධනා’’ති.

තත්ථ මග්ගානට්ඨඞ්ගිකොති ජඞ්ඝමග්ගාදයො වා හොන්තු ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතමග්ගා වා, තෙසං සබ්බෙසම්පි මග්ගානං සම්මාදිට්ඨිආදීහි අට්ඨහි අඞ්ගෙහි මිච්ඡාදිට්ඨිආදීනං අට්ඨන්නං පහානං කරොන්තො නිරොධං ආරම්මණං කත්වා චතූසුපි සච්චෙසු දුක්ඛපරිජානනාදිකිච්චං සාධයමානො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සෙට්ඨො උත්තමො. සච්චානං චතුරො පදාති ‘‘සච්චං භණෙ න කුජ්ඣෙය්යා’’ති (ධ. ප. 224) ආගතං වචීසච්චං වා හොතු, ‘‘සච්චො බ්රාහ්මණො සච්චො ඛත්තියො’’තිආදිභෙදං සම්මුතිසච්චං වා ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති (ධ. ස. 1144; ම. නි. 2.187-188) දිට්ඨිසච්චං වා ‘‘දුක්ඛං අරියසච්ච’’න්තිආදිභෙදං පරමත්ථසච්චං වා හොතු, සබ්බෙසම්පි ඉමෙසං සච්චානං පරිජානිතබ්බට්ඨෙන සච්ඡිකාතබ්බට්ඨෙන පහාතබ්බට්ඨෙන භාවෙතබ්බට්ඨෙන එකපටිවෙධට්ඨෙන ච තථපටිවෙධට්ඨෙන ච දුක්ඛං අරියසච්චන්තිආදයො චතුරො පදා සෙට්ඨා නාම. විරාගො සෙට්ඨො ධම්මානන්ති ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා, විරාගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (ඉතිවු. 90; අ. නි. 4.34) වචනතො සබ්බධම්මානං නිබ්බානසඞ්ඛාතො විරාගො සෙට්ඨො. ද්විපදානඤ්ච චක්ඛුමාති සබ්බෙසං දෙවමනුස්සාදිභෙදානං ද්විපදානං පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමා තථාගතොව සෙට්ඨො. ච-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, අරූපධම්මෙ සම්පිණ්ඩෙති. තස්මා අරූපධම්මානම්පි තථාගතො සෙට්ඨො උත්තමො.

දස්සනස්ස විසුද්ධියාති මග්ගඵලදස්සනස්ස විසුද්ධත්ථං යො මයා ‘‘සෙට්ඨො’’ති වුත්තො, එසොව මග්ගො, නත්ථඤ්ඤො. එතඤ්හි තුම්හෙති තස්මා තුම්හෙ එතමෙව පටිපජ්ජථ. මාරස්සෙතං පමොහනන්ති එතං මාරමොහනං මාරමන්ථනන්ති වුච්චති. දුක්ඛස්සන්තන්ති සකලස්සපි වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තං පරිච්ඡෙදං කරිස්සථාති අත්ථො. අඤ්ඤාය සල්ලකන්තනන්ති රාගසල්ලාදීනං කන්තනං නිම්මථනං අබ්බූහණං එතං මග්ගං, මයා විනා අනුස්සවාදීහි අත්තපච්චක්ඛතො ඤත්වාව අයං මග්ගො අක්ඛාතො, ඉදානි තුම්හෙහි කිලෙසානං ආතාපනෙන ‘‘ආතප්ප’’න්ති සඞ්ඛං ගතං තස්ස අධිගමත්ථාය සම්මප්පධානවීරියං කිච්චං කරණීයං. කෙවලඤ්හි අක්ඛාතාරොව තථාගතා. තස්මා තෙහි අක්ඛාතවසෙන යෙ පටිපන්නා ද්වීහි ඣානෙහි ඣායිනො, තෙ තෙභූමකවට්ටසඞ්ඛාතා මාරබන්ධනා පමොක්ඛන්තීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ තෙ භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු, සම්පත්තානම්පි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

පඤ්චසතභික්ඛුවත්ථු පඨමං.

2. අනිච්චලක්ඛණවත්ථු

සබ්බෙසඞ්ඛාරා අනිච්චාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පඤ්චසතෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

තෙ කිර සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ගන්ත්වා අරඤ්ඤෙ වායමන්තාපි අරහත්තං අප්පත්වා ‘‘විසෙසෙත්වා කම්මට්ඨානං උග්ගණ්හිස්සාමා’’ති සත්ථු සන්තිකං ආගමිංසු. සත්ථා ‘‘කිං නු ඛො ඉමෙසං සප්පාය’’න්ති වීමංසන්තො ‘‘ඉමෙ කස්සපබුද්ධකාලෙ වීසති වස්සසහස්සානි අනිච්චලක්ඛණෙ අනුයුඤ්ජිංසු, තස්මා අනිච්චලක්ඛණෙනෙව තෙසං එකං ගාථං දෙසෙතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, කාමභවාදීසු සබ්බෙපි සඞ්ඛාරා හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චා එවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

277.

‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චාති, යදා පඤ්ඤාය පස්සති;

අථ නිබ්බින්දති දුක්ඛෙ, එස මග්ගො විසුද්ධියා’’ති.

තත්ථ සබ්බෙ සඞ්ඛාරාති කාමභවාදීසු උප්පන්නා ඛන්ධා තත්ථ තත්ථෙව නිරුජ්ඣනතො අනිච්චාති යදා විපස්සනාපඤ්ඤාය පස්සති, අථ ඉමස්මිං ඛන්ධපරිහරණදුක්ඛෙ නිබ්බින්දති, නිබ්බින්දන්තො දුක්ඛපරිජානනාදිවසෙන සච්චානි පටිවිජ්ඣති. එස මග්ගො විසුද්ධියාති විසුද්ධත්ථාය වොදානත්ථාය එස මග්ගොති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ තෙ භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු, සම්පත්තපරිසානම්පි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

අනිච්චලක්ඛණවත්ථු දුතියං.

3. දුක්ඛලක්ඛණවත්ථු

දුතියගාථායපි එවරූපමෙව වත්ථු. තදා හි භගවා තෙසං භික්ඛූනං දුක්ඛලක්ඛණෙ කතාභියොගභාවං ඤත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, සබ්බෙපි ඛන්ධා පටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛා එවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

278.

‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛාති, යදා පඤ්ඤාය පස්සති;

අථ නිබ්බින්දති දුක්ඛෙ, එස මග්ගො විසුද්ධියා’’ති.

තත්ථ දුක්ඛාති පටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛා. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.

දුක්ඛලක්ඛණවත්ථු තතියං.

4. අනත්තලක්ඛණවත්ථු

තතියගාථායපි එසෙව නයො. කෙවලඤ්හි එත්ථ භගවා තෙසං භික්ඛූනං පුබ්බෙ අනත්තලක්ඛණෙ අනුයුත්තභාවං ඤත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, සබ්බෙපි ඛන්ධා අවසවත්තනට්ඨෙන අනත්තා එවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

279.

‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තාති, යදා පඤ්ඤාය පස්සති;

අථ නිබ්බින්දති දුක්ඛෙ, එස මග්ගො විසුද්ධියා’’ති.

තත්ථ සබ්බෙ ධම්මාති පඤ්චක්ඛන්ධා එව අධිප්පෙතා. අනත්තාති ‘‘මා ජීයන්තු මා මීයන්තූ’’ති වසෙ වත්තෙතුං න සක්කාති අවසවත්තනට්ඨෙන අනත්තා අත්තසුඤ්ඤා අස්සාමිකා අනිස්සරාති අත්ථො. සෙසං පුරිමසදිසමෙවාති.

අනත්තලක්ඛණවත්ථු චතුත්ථං.

5. පධානකම්මිකතිස්සත්ථෙරවත්ථු

උට්ඨානකාලම්හීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පධානකම්මිකතිස්සත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථිවාසිනො කිර පඤ්චසතා කුලපුත්තා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤං අගමංසු. තෙසු එකො තත්ථෙව ඔහීයි. අවසෙසා අරඤ්ඤෙ සමණධම්මං කරොන්තා අරහත්තං පත්වා ‘‘පටිලද්ධගුණං සත්ථු ආරොචෙස්සාමා’’ති පුන සාවත්ථිං අගමංසු. තෙ සාවත්ථිතො යොජනමත්තෙ එකස්මිං ගාමකෙ පිණ්ඩාය චරන්තෙ දිස්වා එකො උපාසකො යාගුභත්තාදීහි පතිමානෙත්වා අනුමොදනං සුත්වා පුනදිවසත්ථායපි නිමන්තෙසි. තෙ තදහෙව සාවත්ථිං ගන්ත්වා පත්තචීවරං පටිසාමෙත්වා සායන්හසමයෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. සත්ථා තෙහි සද්ධිං අතිවිය තුට්ඨිං පවෙදයමානො පටිසන්ථාරං අකාසි.

අථ නෙසං තත්ථ ඔහීනො සහායකභික්ඛු චින්තෙසි – ‘‘සත්ථු ඉමෙහි සද්ධිං පටිසන්ථාරං කරොන්තස්ස මුඛං නප්පහොති, මය්හං පන මග්ගඵලාභාවෙන මයා සද්ධිං න කථෙති, අජ්ජෙව අරහත්තං පත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා මයා සද්ධිං කථාපෙස්සාමී’’ති. තෙපි භික්ඛූ, ‘‘භන්තෙ, මයං ආගමනමග්ගෙ එකෙන උපාසකෙන ස්වාතනාය නිමන්තිතා, තත්ථ පාතොව ගමිස්සාමා’’ති සත්ථාරං අපලොකෙසුං. අථ නෙසං සහායකො භික්ඛු සබ්බරත්තිං චඞ්කමන්තො නිද්දාවසෙන චඞ්කමකොටියං එකස්මිං පාසාණඵලකෙ පති, ඌරුට්ඨි භිජ්ජි. සො මහාසද්දෙන විරවි. තස්ස තෙ සහායකා භික්ඛූ සද්දං සඤ්ජානිත්වා ඉතො චිතො ච උපධාවිංසු. තෙසං දීපං ජාලෙත්වා තස්ස කත්තබ්බකිච්චං කරොන්තානංයෙව අරුණො උට්ඨහි, තෙ තං ගාමං ගන්තුං ඔකාසං න ලභිංසු. අථ නෙ සත්ථා ආහ – ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, භික්ඛාචාරගාමං න ගමිත්ථා’’ති. තෙ ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති තං පවත්තිං ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, එස ඉදානෙව තුම්හාකං ලාභන්තරායං කරොති, පුබ්බෙපි අකාසියෙවා’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරිත්වා –

‘‘යො පුබ්බෙ කරණීයානි, පච්ඡා සො කාතුමිච්ඡති;

වරුණකට්ඨභඤ්ජොව, ස පච්ඡා මනුතප්පතී’’ති. (ජා. 1.1.71) –

ජාතකං විත්ථාරෙසි. තදා කිර තෙ භික්ඛූ පඤ්චසතා මාණවකා අහෙසුං, කුසීතමාණවකො අයං භික්ඛු අහොසි, ආචරියො පන තථාගතොව අහොසීති.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, යො හි උට්ඨානකාලෙ උට්ඨානං න කරොති, සංසන්නසඞ්කප්පො හොති, කුසීතො සො ඣානාදිභෙදං විසෙසං නාධිගච්ඡතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

280.

‘‘උට්ඨානකාලම්හි අනුට්ඨහානො,

යුවා බලී ආලසියං උපෙතො;

සංසන්නසඞ්කප්පමනො කුසීතො,

පඤ්ඤාය මග්ගං අලසො න වින්දතී’’ති.

තත්ථ අනුට්ඨහානොති අනුට්ඨහන්තො අවායමන්තො. යුවා බලීති පඨමයොබ්බනෙ ඨිතො බලසම්පන්නොපි හුත්වා අලසභාවෙන උපෙතො හොති, භුත්වා සයති. සංසන්නසඞ්කප්පමනොති තීහි මිච්ඡාවිතක්කෙහි සුට්ඨු අවසන්නසම්මාසඞ්කප්පචිත්තො. කුසීතොති නිබ්බීරියො. අලසොති මහාඅලසො පඤ්ඤාය දට්ඨබ්බං අරියමග්ගං අපස්සන්තො න වින්දති, න පටිලභතීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

පධානකම්මිකතිස්සත්ථෙරවත්ථු පඤ්චමං.

6. සූකරපෙතවත්ථු

වාචානුරක්ඛීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො සූකරපෙතං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි දිවසෙ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ලක්ඛණත්ථෙරෙන සද්ධිං ගිජ්ඣකූටා ඔරොහන්තො එකස්මිං පදෙසෙ සිතං පාත්වාකාසි. ‘‘කො නු ඛො, ආවුසො, හෙතු සිතස්ස පාතුකම්මායා’’ති ලක්ඛණත්ථෙරෙන පුට්ඨො ‘‘අකාලො, ආවුසො, ඉමස්ස පඤ්හස්ස, සත්ථු සන්තිකෙ මං පුච්ඡෙය්යාථා’’ති වත්වා ලක්ඛණත්ථෙරෙන සද්ධිංයෙව රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො වෙළුවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිසීදි. අථ නං ලක්ඛණත්ථෙරො තමත්ථං පුච්ඡි. සො ආහ – ‘‘ආවුසො, අහං එකං පෙතං අද්දසං, තස්ස තිගාවුතප්පමාණං සරීරං, තං මනුස්සසරීරසදිසං. සීසං පන සූකරස්ස විය, තස්ස මුඛෙ නඞ්ගුට්ඨං ජාතං, තතො පුළවා පග්ඝරන්ති. ස්වාහං ‘න මෙ එවරූපො සත්තො දිට්ඨපුබ්බො’ති තං දිස්වා සිතං පාත්වාකාසි’’න්ති. සත්ථා ‘‘චක්ඛුභූතා වත, භික්ඛවෙ, මම සාවකා විහරන්තී’’ති වත්වා ‘‘අහම්පෙතං සත්තං බොධිමණ්ඩෙයෙව අද්දසං. ‘යෙ පන මෙ න සද්දහෙය්යුං, තෙසං අහිතාය අස්සා’ති පරෙසං අනුකම්පාය න කථෙසිං. ඉදානි මොග්ගල්ලානං සක්ඛිං කත්වා කථෙමි. සච්චං, භික්ඛවෙ, මොග්ගල්ලානො ආහා’’ති කථෙසි. තං සුත්වා භික්ඛූ සත්ථාරං පුච්ඡිංසු – ‘‘කිං පන, භන්තෙ, තස්ස පුබ්බකම්ම’’න්ති. සත්ථා ‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, සුණාථා’’ති අතීතං ආහරිත්වා තස්ස පුබ්බකම්මං කථෙසි.

කස්සපබුද්ධකාලෙ කිර එකස්මිං ගාමකාවාසෙ ද්වෙ ථෙරා සමග්ගවාසං වසිංසු. තෙසු එකො සට්ඨිවස්සො, එකො එකූනසට්ඨිවස්සො . එකූනසට්ඨිවස්සො ඉතරස්ස පත්තචීවරං ආදාය විචරි, සාමණෙරො විය සබ්බං වත්තපටිවත්තං අකාසි. තෙසං එකමාතුකුච්ඡියං වුත්ථභාතූනං විය සමග්ගවාසං වසන්තානං වසනට්ඨානං එකො ධම්මකථිකො ආගමි. තදා ච ධම්මස්සවනදිවසො හොති. ථෙරා නං සඞ්ගණ්හිත්වා ‘‘ධම්මකථං නො කථෙහි සප්පුරිසා’’ති ආහංසු. සො ධම්මකථං කථෙසි. ථෙරා ‘‘ධම්මකථිකො නො ලද්ධො’’ති තුට්ඨචිත්තා පුනදිවසෙ තං ආදාය ධුරගාමං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා තත්ථ කතභත්තකිච්චා, ‘‘ආවුසො, හිය්යො කථිතට්ඨානතොව ථොකං ධම්මං කථෙහී’’ති මනුස්සානං ධම්මං කථාපෙසුං. මනුස්සා ධම්මකථං සුත්වා පුනදිවසත්ථායපි නිමන්තයිංසු. එවං සමන්තා භික්ඛාචාරගාමෙසු ද්වෙ ද්වෙ දිවසෙ තං ආදාය පිණ්ඩාය චරිංසු.

ධම්මකථිකො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ ද්වෙපි අතිමුදුකා, මයා උභොපෙතෙ පලාපෙත්වා ඉමස්මිං විහාරෙ වසිතුං වට්ටතී’’ති. සො සායං ථෙරූපට්ඨානං ගන්ත්වා භික්ඛූනං උට්ඨාය ගතකාලෙ නිවත්තිත්වා මහාථෙරං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථී’’ති වත්වා ‘‘කථෙහි, ආවුසො’’ති වුත්තෙ ථොකං චින්තෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, කථා නාමෙසා මහාසාවජ්ජා’’ති වත්වා අකථෙත්වාව පක්කාමි. අනුථෙරස්සාපි සන්තිකං ගන්ත්වා තථෙව අකාසි. සො දුතියදිවසෙ තථෙව කත්වා තතියදිවසෙ තෙසං අතිවිය කොතුහලෙ උප්පන්නෙ මහාථෙරං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථි, තුම්හාකං පන සන්තිකෙ වත්තුං න විසහාමී’’ති වත්වා ථෙරෙන ‘‘හොතු, ආවුසො, කථෙහී’’ති නිප්පීළිතො ආහ – ‘‘කිං පන, භන්තෙ, අනුථෙරො තුම්හෙහි සද්ධිං සංභොගො’’ති. සප්පුරිස, කිං නාමෙතං කථෙසි, මයං එකමාතුකුච්ඡියං වුත්ථපුත්තා විය, අම්හෙසු එකෙන යං ලද්ධං, ඉතරෙනාපි ලද්ධමෙව හොති. මයා එතස්ස එත්තකං කාලං අගුණො නාම න දිට්ඨපුබ්බොති? එවං, භන්තෙති. ආමාවුසොති. භන්තෙ මං අනුථෙරො එවමාහ – ‘‘සප්පුරිස, ත්වං කුලපුත්තො, අයං මහාථෙරො ලජ්ජී පෙසලොති එතෙන සද්ධිං සංභොගං කරොන්තො උපපරික්ඛිත්වා කරෙය්යාසී’’ති එවමෙස මං ආගතදිවසතො පට්ඨාය වදතීති.

මහාථෙරො තං සුත්වාව කුද්ධමානසො දණ්ඩාභිහතං කුලාලභාජනං විය භිජ්ජි. ඉතරොපි උට්ඨාය අනුථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තථෙව අවොච, සොපි තථෙව භිජ්ජි. තෙසු කිඤ්චාපි එත්තකං කාලං එකොපි විසුං පිණ්ඩාය පවිට්ඨපුබ්බො නාම නත්ථි, පුනදිවසෙ පන විසුං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා අනුථෙරො පුරෙතරං ආගන්ත්වා උපට්ඨානසාලාය අට්ඨාසි, මහාථෙරො පච්ඡා අගමාසි. තං දිස්වා අනුථෙරො චින්තෙසි – ‘‘කිං නු ඛො ඉමස්ස පත්තචීවරං පටිග්ගහෙතබ්බං, උදාහු නො’’ති. සො ‘‘න ඉදානි පටිග්ගහෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වාපි ‘‘හොතු, න මයා එවං කතපුබ්බං, මයා අත්තනො වත්තං හාපෙතුං න වට්ටතී’’ති චිත්තං මුදුකං කත්වා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, පත්තචීවරං දෙථා’’ති ආහ. ඉතරො ‘‘ගච්ඡ, දුබ්බිනීත, න ත්වං මම පත්තචීවරං පටිග්ගහෙතුං යුත්තරූපො’’ති අච්ඡරං පහරිත්වා තෙනපි ‘‘ආම, භන්තෙ, අහම්පි තුම්හාකං පත්තචීවරං න පටිග්ගණ්හාමීති චින්තෙසි’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘ආවුසො නවක, කිං ත්වං චින්තෙසි, මම ඉමස්මිං විහාරෙ කොචි සඞ්ගො අත්ථී’’ති ආහ. ඉතරොපි ‘‘තුම්හෙ පන, භන්තෙ, කිං එවං මඤ්ඤථ ‘මම ඉමස්මිං විහාරෙ කොචි සඞ්ගො අත්ථී’ති, එසො තෙ විහාරො’’ති වත්වා පත්තචීවරං ආදාය නික්ඛමි. ඉතරොපි නික්ඛමි. තෙ උභොපි එකමග්ගෙනාපි අගන්ත්වා එකො පච්ඡිමද්වාරෙන මග්ගං ගණ්හි, එකො පුරත්ථිමද්වාරෙන. ධම්මකථිකො, ‘‘භන්තෙ, මා එවං කරොථ, මා එවං කරොථා’’ති වත්වා ‘‘තිට්ඨාවුසො’’ති වුත්තෙ නිවත්ති. සො පුනදිවසෙ ධුරගාමං පවිට්ඨො මනුස්සෙහි, ‘‘භන්තෙ, භද්දන්තා කුහි’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘ආවුසො, මා පුච්ඡථ, තුම්හාකං කුලුපකා හිය්යො කලහං කත්වා නික්ඛමිංසු, අහං යාචන්තොපි නිවත්තෙතුං නාසක්ඛි’’න්ති ආහ. තෙසු බාලා තුණ්හී අහෙසුං. පණ්ඩිතා පන ‘‘අම්හෙහි එත්තකං කාලං භද්දන්තානං කිඤ්චි ඛලිතං නාම න දිට්ඨපුබ්බං, තෙසං භයං ඉමං නිස්සාය උප්පන්නං භවිස්සතී’’ති දොමනස්සප්පත්තා අහෙසුං.

තෙපි ථෙරා ගතට්ඨානෙ චිත්තසුඛං නාම න ලභිංසු. මහාථෙරො චින්තෙසි – ‘‘අහො නවකස්ස භික්ඛුනො භාරියං කම්මං කතං, මුහුත්තං දිට්ඨං නාම ආගන්තුකභික්ඛුං ආහ – ‘මහාථෙරෙන සද්ධිං සංභොගං මා අකාසී’’’ති. ඉතරොපි චින්තෙසි – ‘‘අහො මහාථෙරස්ස භාරියං කම්මං කතං, මුහුත්තං දිට්ඨං නාම ආගන්තුකභික්ඛුං ආහ – ‘ඉමිනා සද්ධිං සංභොගං මා අකාසී’’’ති. තෙසං නෙව සජ්ඣායො න මනසිකාරො අහොසි. තෙ වස්සසතච්චයෙන පච්ඡිමදිසාය එකං විහාරං අගමංසු. තෙසං එකමෙව සෙනාසනං පාපුණි. මහාථෙරෙ පවිසිත්වා මඤ්චකෙ නිසින්නෙ ඉතරොපි පාවිසි. මහාථෙරො තං දිස්වාව සඤ්ජානිත්වා අස්සූනි සන්ධාරෙතුං නාසක්ඛි. ඉතරොපි මහාථෙරං සඤ්ජානිත්වා අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි ‘‘කථෙමි නු ඛො මා කථෙමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘න තං සද්ධෙය්යරූප’’න්ති ථෙරං වන්දිත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, එත්තකං කාලං තුම්හාකං පත්තචීවරං ගහෙත්වා විචරිං, අපි නු ඛො මෙ කායද්වාරාදීසු තුම්හෙහි කිඤ්චි අසාරුප්පං දිට්ඨපුබ්බ’’න්ති. ‘‘න දිට්ඨපුබ්බං, ආවුසො’’ති. අථ කස්මා ධම්මකථිකං අවචුත්ථ ‘‘මා එතෙන සද්ධිං සංභොගමකාසී’’ති? ‘‘නාහං, ආවුසො, එවං කථෙමි, තයා කිර මම අන්තරෙ එවං වුත්ත’’න්ති. ‘‘අහම්පි, භන්තෙ, න වදාමී’’ති. තෙ තස්මිං ඛණෙ ‘‘තෙන අම්හෙ භින්දිතුකාමෙන එවං වුත්තං භවිස්සතී’’ති ඤත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං අච්චයං දෙසයිංසු. තෙ වස්සසතං චිත්තස්සාදං අලභන්තා තං දිවසං සමග්ගා හුත්වා ‘‘ආයාම, නං තතො විහාරා නික්කඩ්ඪිස්සාමා’’ති පක්කමිත්වා අනුපුබ්බෙන තං විහාරං අගමංසු.

ධම්මකථිකොපි ථෙරෙ දිස්වා පත්තචීවරං පටිග්ගහෙතුං උපගච්ඡි. ථෙරා ‘‘න ත්වං ඉමස්මිං විහාරෙ වසිතුං යුත්තරූපො’’ති අච්ඡරං පහරිංසු. සො සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තො තාවදෙව නික්ඛමිත්වා පලායි. අථ නං වීසති වස්සසහස්සානි කතො සමණධම්මො සන්ධාරෙතුං නාසක්ඛි, තතො චවිත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්තො එකං බුද්ධන්තරං පච්චිත්වා ඉදානි ගිජ්ඣකූටෙ වුත්තප්පකාරෙන අත්තභාවෙන දුක්ඛං අනුභොතීති.

සත්ථා ඉදං තස්ස පුබ්බකම්මං ආහරිත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා නාම කායාදීහි උපසන්තරූපෙන භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

281.

‘‘වාචානුරක්ඛී මනසා සුසංවුතො,

කායෙන ච නාකුසලං කයිරා;

එතෙ තයො කම්මපථෙ විසොධයෙ,

ආරාධයෙ මග්ගමිසිප්පවෙදිත’’න්ති.

තස්සත්ථො – චතුන්නං වචීදුච්චරිතානං වජ්ජනෙන වාචානුරක්ඛී අභිජ්ඣාදීනං අනුප්පාදනෙන මනසා ච සුට්ඨු සංවුතො පාණාතිපාතාදයො පජහන්තො කායෙන ච අකුසලං න කයිරා. එවං එතෙ තයො කම්මපථෙ විසොධයෙ. එවං විසොධෙන්තො හි සීලක්ඛන්ධාදීනං එසකෙහි බුද්ධාදීහි ඉසීහි පවෙදිතං අට්ඨඞ්ගිකමග්ගං ආරාධෙය්යාති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සූකරපෙතවත්ථු ඡට්ඨං.

7. පොට්ඨිලත්ථෙරවත්ථු

යොගා වෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පොට්ඨිලං නාම ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර සත්තන්නම්පි බුද්ධානං සාසනෙ තෙපිටකො පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං ධම්මං වාචෙසි. සත්ථා චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්ස භික්ඛුනො ‘අත්තනො දුක්ඛනිස්සරණං කරිස්සාමී’ති චිත්තම්පි නත්ථි සංවෙජෙස්සාමි න’’න්ති. තතො පට්ඨාය තං ථෙරං අත්තනො උපට්ඨානං ආගතකාලෙ ‘‘එහි, තුච්ඡපොට්ඨිල, වන්ද, තුච්ඡපොට්ඨිල, නිසීද, තුච්ඡපොට්ඨිල, යාහි, තුච්ඡපොට්ඨිලා’’ති වදති. උට්ඨාය ගතකාලෙපි ‘‘තුච්ඡපොට්ඨිලො ගතො’’ති වදති. සො චින්තෙසි – ‘‘අහං සාට්ඨකථානි තීණි පිටකානි ධාරෙමි, පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං අට්ඨාරස මහාගණෙ ධම්මං වාචෙමි, අථ පන මං සත්ථා අභික්ඛණං, ‘තුච්ඡපොට්ඨිලා’ති වදෙති, අද්ධා මං සත්ථා ඣානාදීනං අභාවෙන එවං වදෙතී’’ති. සො උප්පන්නසංවෙගො ‘‘දානි අරඤ්ඤං පවිසිත්වා සමණධම්මං කරිස්සාමී’’ති සයමෙව පත්තචීවරං සංවිදහිත්වා පච්චූසකාලෙ සබ්බපච්ඡා ධම්මං උග්ගණ්හිත්වා නික්ඛමන්තෙන භික්ඛුනා සද්ධිං නික්ඛමි. පරිවෙණෙ නිසීදිත්වා සජ්ඣායන්තා නං ‘‘ආචරියො’’ති න සල්ලක්ඛෙසුං. සො වීසයොජනසතමග්ගං ගන්ත්වා එකස්මිං අරඤ්ඤාවාසෙ තිංස භික්ඛූ වසන්ති, තෙ උපසඞ්කමිත්වා සඞ්ඝත්ථෙරං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අවස්සයො මෙ හොථා’’ති ආහ. ආවුසො, ත්වං ධම්මකථිකො, අම්හෙහි නාම තං නිස්සාය කිඤ්චි ජානිතබ්බං භවෙය්ය, කස්මා එවං වදෙසීති? මා, භන්තෙ, එවං කරොථ, අවස්සයො මෙ හොථාති. තෙ පන සබ්බෙ ඛීණාසවාව. අථ නං මහාථෙරො ‘‘ඉමස්ස උග්ගහං නිස්සාය මානො අත්ථියෙවා’’ති අනුථෙරස්ස සන්තිකං පහිණි. සොපි නං තථෙවාහ. ඉමිනා නීහාරෙන සබ්බෙපි තං පෙසෙන්තා දිවාට්ඨානෙ නිසීදිත්වා සූචිකම්මං කරොන්තස්ස සබ්බනවකස්ස සත්තවස්සිකසාමණෙරස්ස සන්තිකං පහිණිංසු. එවමස්ස මානං නීහරිංසු.

සො නිහතමානො සාමණෙරස්ස සන්තිකෙ අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘අවස්සයො මෙ හොහි සප්පුරිසා’’ති ආහ. අහො, ආචරිය, කිං නාමෙතං කථෙථ, තුම්හෙ මහල්ලකා බහුස්සුතා, තුම්හාකං සන්තිකෙ මයා කිඤ්චි කාරණං ජානිතබ්බං භවෙය්යාති. මා එවං කරි, සප්පුරිස, හොහියෙව මෙ අවස්සයොති. භන්තෙ, සචෙපි ඔවාදක්ඛමා භවිස්සථ, භවිස්සාමි වො අවස්සයොති. හොමි, සප්පුරිස, අහං ‘‘අග්ගිං පවිසා’’ති වුත්තෙ අග්ගිං පවිසාමියෙවාති. අථ නං සො අවිදූරෙ එකං සරං දස්සෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, යථානිවත්ථපාරුතොව ඉමං සරං පවිසථා’’ති ආහ. සො හිස්ස මහග්ඝානං දුපට්ටචීවරානං නිවත්ථපාරුතභාවං ඤත්වාපි ‘‘ඔවාදක්ඛමො නු ඛො’’ති වීමංසන්තො එවමාහ. ථෙරොපි එකවචනෙනෙව උදකං ඔතරි. අථ නං චීවරකණ්ණානං තෙමිතකාලෙ ‘‘එථ, භන්තෙ’’ති වත්වා එකවචනෙනෙව ආගන්ත්වා ඨිතං ආහ – ‘‘භන්තෙ, එකස්මිං වම්මිකෙ ඡ ඡිද්දානි, තත්ථ එකෙන ඡිද්දෙන ගොධා අන්තො පවිට්ඨා, තං ගණ්හිතුකාමො ඉතරානි පඤ්ච ඡිද්දානි ථකෙත්වා ඡට්ඨං භින්දිත්වා පවිට්ඨඡිද්දෙනෙව ගණ්හාති, එවං තුම්හෙපි ඡද්වාරිකෙසු ආරම්මණෙසු සෙසානි පඤ්චද්වාරානි පිධාය මනොද්වාරෙ කම්මං පට්ඨපෙථා’’ති. බහුස්සුතස්ස භික්ඛුනො එත්තකෙනෙව පදීපුජ්ජලනං විය අහොසි. සො ‘‘එත්තකමෙව හොතු සප්පුරිසා’’ති කරජකායෙ ඤාණං ඔතාරෙත්වා සමණධම්මං ආරභි.

සත්ථා වීසයොජනසතමත්ථකෙ නිසින්නොව තං භික්ඛුං ඔලොකෙත්වා ‘‘යථෙවායං භික්ඛු භූරිපඤ්ඤො , එවමෙවං අනෙන අත්තානං පතිට්ඨාපෙතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා තෙන සද්ධිං කථෙන්තො විය ඔභාසං ඵරිත්වා ඉමං ගාථමාහ –

282.

‘‘යොගා වෙ ජායතී භූරි, අයොගා භූරිසඞ්ඛයො;

එතං ද්වෙධාපථං ඤත්වා, භවාය විභවාය ච;

තථාත්තානං නිවෙසෙය්ය, යථා භූරි පවඩ්ඪතී’’ති.

තත්ථ යොගාති අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු යොනිසො මනසිකාරා. භූරීති පථවීසමාය විත්ථතාය පඤ්ඤායෙතං නාමං. සඞ්ඛයොති විනාසො. එතං ද්වෙධාපථන්ති එතං යොගඤ්ච අයොගඤ්ච. භවාය විභවාය චාති වුද්ධියා ච අවුද්ධියා ච. තථාති යථා අයං භූරිසඞ්ඛාතා පඤ්ඤා පවඩ්ඪති, එවං අත්තානං නිවෙසෙය්යාති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ පොට්ඨිලත්ථෙරො අරහත්තෙ පතිට්ඨහීති.

පොට්ඨිලත්ථෙරවත්ථු සත්තමං.

8. පඤ්චමහල්ලකත්ථෙරවත්ථු

වනං ඡින්දථාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සම්බහුලෙ මහල්ලකෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

තෙ කිර ගිහිකාලෙ සාවත්ථියං කුටුම්බිකා මහද්ධනා අඤ්ඤමඤ්ඤසහායකා එකතො පුඤ්ඤානි කරොන්තා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා ‘‘මයං මහල්ලකා, කිං නො ඝරාවාසෙනා’’ති සත්ථාරං පබ්බජ්ජං යාචිත්වා පබ්බජිංසු, මහල්ලකභාවෙන පන ධම්මං පරියාපුණිතුං අසක්කොන්තා විහාරපරියන්තෙ පණ්ණසාලං කාරෙත්වා එකතොව වසිංසු. පිණ්ඩාය චරන්තාපි යෙභුය්යෙන පුත්තදාරස්සෙව ගෙහං ගන්ත්වා භුඤ්ජිංසු. තෙසු එකස්ස පුරාණදුතියිකා මධුරපාචිකා නාම, සා තෙසං සබ්බෙසම්පි උපකාරිකා අහොසි. කස්මා සබ්බෙපි අත්තනා ලද්ධාහාරං ගහෙත්වා තස්සා එව ගෙහෙ නිසීදිත්වා භුඤ්ජන්ති? සාපි නෙසං යථාසන්නිහිතං සූපබ්යඤ්ජනං දෙති. සා අඤ්ඤතරාබාධෙන ඵුට්ඨා කාලමකාසි. අථ තෙ මහල්ලකත්ථෙරා සහායකස්ස ථෙරස්ස පණ්ණසාලාය සන්නිපතිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං ගීවාසු ගහෙත්වා ‘‘මධුරපාචිකා උපාසිකා කාලකතා’’ති විලපන්තා රොදිංසු . භික්ඛූහි ච සමන්තතො උපධාවිත්වා ‘‘කිං ඉදං, ආවුසො’’ති පුට්ඨා, ‘‘භන්තෙ, සහායකස්ස නො පුරාණදුතියිකා කාලකතා, සා අම්හාකං අතිවිය උපකාරිකා. ඉදානි කුතො තථාරූපිං ලභිස්සාමාති ඉමිනා කාරණෙන රොදාමා’’ති ආහංසු.

භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තෙ කාකයොනියං නිබ්බත්තිත්වා සමුද්දතීරෙ චරමානා සමුද්දඌමියා සමුද්දං පවෙසෙත්වා මාරිතාය කාකියා රොදිත්වා පරිදෙවිත්වා තං නීහරිස්සාමාති මුඛතුණ්ඩකෙහි මහාසමුද්දං උස්සිඤ්චන්තා කිලමිංසූ’’ති අතීතං ආහරිත්වා –

‘‘අපි නු හනුකා සන්තා, මුඛඤ්ච පරිසුස්සති;

ඔරමාම න පාරෙම, පූරතෙව මහොදධී’’ති. (ජා. 1.1.146);

ඉමං කාකජාතකං විත්ථාරෙත්වා තෙ භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, රාගදොසමොහවනං නිස්සාය තුම්හෙහි ඉදං දුක්ඛං පත්තං, තං වනං ඡින්දිතුං වට්ටති, එවං නිද්දුක්ඛා භවිස්සථා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

283.

‘‘වනං ඡින්දථ මා රුක්ඛං, වනතො ජායතෙ භයං;

ඡෙත්වා වනඤ්ච වනථඤ්ච, නිබ්බනා හොථ භික්ඛවො.

284.

‘‘යාව හි වනථො න ඡිජ්ජති,

අණුමත්තොපි නරස්ස නාරිසු;

පටිබද්ධමනොව තාව සො,

වච්ඡො ඛීරපකොව මාතරී’’ති.

තත්ථ මා රුක්ඛන්ති සත්ථාරා හි ‘‘වනං ඡින්දථා’’ති වුත්තෙ තෙසං අචිරපබ්බජිතානං ‘‘සත්ථා අම්හෙ වාසිආදීනි ගහෙත්වා වනං ඡින්දාපෙතී’’ති රුක්ඛං ඡින්දිතුකාමතා උප්පජ්ජි. අථ නෙ ‘‘මයා රාගාදිකිලෙසවනං සන්ධායෙතං වුත්තං, න රුක්ඛෙ’’ති පටිසෙධෙන්තො ‘‘මා රුක්ඛ’’න්ති ආහ. වනතොති යථා පාකතිකවනතො සීහාදිභයං ජායති, එවං ජාතිආදිභයම්පි කිලෙසවනතො ජායතීති අත්ථො. වනඤ්ච වනථඤ්චාති එත්ථ මහන්තා රුක්ඛා වනං නාම, ඛුද්දකා තස්මිං වනෙ ඨිතත්තා වනථා නාම. පුබ්බුප්පත්තිකරුක්ඛා වා වනං නාම, අපරාපරුප්පත්තිකා වනථා නාම. එවමෙව මහන්තමහන්තා භවාකඩ්ඪනකා කිලෙසා වනං නාම, පවත්තියං විපාකදායකා වනථා නාම. පුබ්බප්පත්තිකා වනං නාම, අපරාපරුප්පත්තිකා වනථා නාම. තං උභයං චතුත්ථමග්ගඤාණෙන ඡින්දිතබ්බං. තෙනාහ – ‘‘ඡෙත්වා වනඤ්ච වනථඤ්ච, නිබ්බනා හොථ භික්ඛවො’’ති. නිබ්බනා හොථාති නික්කිලෙසා හොථ. යාව හි වනථොති යාව එස අණුමත්තොපි කිලෙසවනථො නරස්ස නාරීසු න ඡිජ්ජති , තාව සො ඛීරපකො වච්ඡො මාතරි විය පටිබද්ධමනො ලග්ගචිත්තොව හොතීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ පඤ්චපි තෙ මහල්ලකත්ථෙරා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු, සම්පත්තානම්පි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

පඤ්චමහල්ලකත්ථෙරවත්ථු අට්ඨමං.

9. සුවණ්ණකාරත්ථෙරවත්ථු

උච්ඡින්දාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකං ආරබ්භ කථෙසි.

එකො කිර සුවණ්ණකාරපුත්තො අභිරූපො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජි. ථෙරො ‘‘තරුණානං රාගො උස්සන්නො හොතී’’ති චින්තෙත්වා තස්ස රාගපටිඝාතාය අසුභකම්මට්ඨානං අදාසි. තස්ස පන තං අසප්පායං. තස්මා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා තෙමාසං වායමන්තො චිත්තෙකග්ගමත්තම්පි අලභිත්වා පුන ථෙරස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා ථෙරෙන ‘‘උපට්ඨිතං තෙ, ආවුසො, කම්මට්ඨාන’’න්ති වුත්තෙ තං පවත්තිං ආරොචෙසි. අථස්ස ථෙරො ‘‘කම්මට්ඨානං න සම්පජ්ජතීති වොසානං ආපජ්ජිතුං න වට්ටතී’’ති වත්වා පුන තදෙව කම්මට්ඨානං සාධුකං කථෙත්වා අදාසි. සො දුතියවාරෙපි කිඤ්චි විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තො ආගන්ත්වා ථෙරස්ස ආරොචෙසි. අථස්ස ථෙරොපි සකාරණං සඋපමං කත්වා තදෙව කම්මට්ඨානං ආචික්ඛි. සො පුනපි ආගන්ත්වා කම්මට්ඨානස්ස අසම්පජ්ජනභාවං කථෙසි. ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘කාරකො භික්ඛු අත්තනි විජ්ජමානෙ කාමච්ඡන්දාදයො විජ්ජමානාති අවිජ්ජමානෙ අවිජ්ජමානාති පජානාති. අයං භික්ඛු කාරකො, නො අකාරකො, පටිපන්නො, නො අප්පටිපන්නො, අහං පනෙතස්ස අජ්ඣාසයං න ජානාමි, බුද්ධවෙනෙය්යො එසො භවිස්සතී’’ති තං ආදාය සායන්හසමයෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘අයං, භන්තෙ , මම සද්ධිවිහාරිකො, ඉමස්ස මයා ඉමිනා කාරණෙන ඉදං නාම කම්මට්ඨානං දින්න’’න්ති සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙසි.

අථ නං සත්ථා ‘‘ආසයානුසයඤාණං නාමෙතං පාරමියො පූරෙත්වා දසසහස්සිලොකධාතුං උන්නාදෙත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පත්තානං බුද්ධානංයෙව විසයො’’ති වත්වා ‘‘කතරකුලා නු ඛො එස පබ්බජිතො’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘සුවණ්ණකාරකුලා’’ති ඤත්වා අතීතෙ අත්තභාවෙ ඔලොකෙන්තො තස්ස සුවණ්ණකාරකුලෙයෙව පටිපාටියා නිබ්බත්තානි පඤ්ච අත්තභාවසතානි දිස්වා ‘‘ඉමිනා දහරෙන දීඝරත්තං සුවණ්ණකාරකම්මං කරොන්තෙන කණිකාරපුප්ඵපදුමපුප්ඵාදීනි කරිස්සාමීති රත්තසුවණ්ණමෙව සම්පරිවත්තිතං, තස්මා ඉමස්ස අසුභපටිකූලකම්මට්ඨානං න වට්ටති, මනාපමෙවස්ස කම්මට්ඨානං සප්පාය’’න්ති චින්තෙත්වා, ‘‘සාරිපුත්ත, තයා කම්මට්ඨානං දත්වා චත්තාරො මාසෙ කිලමිතං භික්ඛුං අජ්ජ පච්ඡාභත්තෙයෙව අරහත්තං පත්තං පස්සිස්සසි, ගච්ඡ ත්ව’’න්ති ථෙරං උය්යොජෙත්වා ඉද්ධියා චක්කමත්තං සුවණ්ණපදුමං මාපෙත්වා පත්තෙහි චෙව නාලෙහි ච උදකබින්දූනි මුඤ්චන්තං විය කත්වා ‘‘භික්ඛු ඉමං පදුමං ආදාය විහාරපච්චන්තෙ වාලුකරාසිම්හි ඨපෙත්වා සම්මුඛට්ඨානෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා ‘ලොහිතකං ලොහිතක’න්ති පරිකම්මං කරොහී’’ති අදාසි. තස්ස සත්ථුහත්ථතො පදුමං ගණ්හන්තස්සෙව චිත්තං පසීදි. සො විහාරපච්චන්තං ගන්ත්වා වාලුකං උස්සාපෙත්වා තත්ථ පදුමනාලං පවෙසෙත්වා සම්මුඛෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නො ‘‘ලොහිතකං ලොහිතක’’න්ති පරිකම්මං ආරභි. අථස්ස තඞ්ඛණඤ්ඤෙව නීවරණානි වික්ඛම්භිංසු, උපචාරජ්ඣානං උප්පජ්ජි. තදනන්තරං පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා පඤ්චහාකාරෙහි වසීභාවං පාපෙත්වා යථානිසින්නොව දුතියජ්ඣානාදීනිපි පත්වා වසීභූතො චතුත්ථජ්ඣානෙන ඣානකීළං කීළන්තො නිසීදි.

සත්ථා තස්ස ඣානානං උප්පන්නභාවං ඤත්වා ‘‘සක්ඛිස්සති නු ඛො එස අත්තනො ධම්මතාය උත්තරි විසෙසං නිබ්බත්තෙතු’’න්ති ඔලොකෙන්තො ‘‘න සක්ඛිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘තං පදුමං මිලායතූ’’ති අධිට්ඨහි. තං හත්ථෙහි මද්දිතපදුමං මිලායන්තං විය කාළවණ්ණං අහොසි. සො ඣානා වුට්ඨාය තං ඔලොකෙත්වා ‘‘කිං නු ඛො ඉමං පදුමං ජරාය පහටං පඤ්ඤායති, අනුපාදිණ්ණකෙපි එවං ජරාය අභිභුය්යමානෙ උපාදිණ්ණකෙ කථාව නත්ථි. ඉදම්පි හි ජරා අභිභවිස්සතී’’ති අනිච්චලක්ඛණං පස්සි . තස්මිං පන දිට්ඨෙ දුක්ඛලක්ඛණඤ්ච අනත්තලක්ඛණඤ්ච දිට්ඨමෙව හොති. තස්ස තයො භවා ආදිත්තා විය කණ්ඩෙ බද්ධකුණපා විය ච ඛායිංසු. තස්මිං ඛණෙ තස්ස අවිදූරෙ කුමාරකා එකං සරං ඔතරිත්වා කුමුදානි භඤ්ජිත්වා ථලෙ රාසිං කරොන්ති. සො ජලෙ ච ථලෙ ච කුමුදානි ඔලොකෙසි. අථස්ස ජලෙ කුමුදානි අභිරූපානි උදකපග්ඝරන්තානි විය උපට්ඨහිංසු, ඉතරානි අග්ගග්ගෙසු පරිමිලාතානි . සො ‘‘අනුපාදිණ්ණකං ජරා එවං පහරති, උපාදිණ්ණකං කිං පන න පහරිස්සතී’’ති සුට්ඨුතරං අනිච්චලක්ඛණාදීනි අද්දස. සත්ථා ‘‘පාකටීභූතං ඉදානි ඉමස්ස භික්ඛුනො කම්මට්ඨාන’’න්ති ඤත්වා ගන්ධකුටියං නිසින්නකොව ඔභාසං මුඤ්චි, සො තස්ස මුඛං පහරි. අථස්ස ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති ඔලොකෙන්තස්ස සත්ථා ආගන්ත්වා සම්මුඛෙ ඨිතො විය අහොසි. සො උට්ඨාය අඤ්ජලිං පග්ගණ්හි. අථස්ස සත්ථා සප්පායං සල්ලක්ඛෙත්වා ඉමං ගාථමාහ –

285.

‘‘උච්ඡින්ද සිනෙහමත්තනො, කුමුදං සාරදිකංව පාණිනා;

සන්තිමග්ගමෙව බ්රූහය, නිබ්බානං සුගතෙන දෙසිත’’න්ති.

තත්ථ උච්ඡින්දාති අරහත්තමග්ගෙන උච්ඡින්ද. සාරදිකන්ති සරදකාලෙ නිබ්බත්තං. සන්තිමග්ගන්ති නිබ්බානගාමිං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං. බ්රූහයාති වඩ්ඪය. නිබ්බානඤ්හි සුගතෙන දෙසිතං, තස්මා තස්ස මග්ගං භාවෙහීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ සො භික්ඛු අරහත්තෙ පතිට්ඨහි.

සුවණ්ණකාරත්ථෙරවත්ථු නවමං.

10. මහාධනවාණිජවත්ථු

ඉධ වස්සන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාධනවාණිජං නාම ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර බාරාණසිතො කුසුම්භරත්තානං වත්ථානං පඤ්ච සකටසතානි පූරෙත්වා වණිජ්ජාය සාවත්ථිං ආගතො නදීතීරං පත්වා ‘‘ස්වෙ නදිං උත්තරිස්සාමී’’ති තත්ථෙව සකටානි මොචෙත්වා වසි. රත්තිං මහාමෙඝො උට්ඨහිත්වා වස්සි. නදී සත්තාහං උදකස්ස පූරා අට්ඨාසි. නාගරාපි සත්තාහං නක්ඛත්තං කීළිංසු. කුසුම්භරත්තෙහි වත්ථෙහි කිච්චං න නිට්ඨිතං. වාණිජො චින්තෙසි – ‘‘අහං දූරං ආගතො. සචෙ පුන ගමිස්සාමි, පපඤ්චො භවිස්සති. ඉධෙව වස්සඤ්ච හෙමන්තඤ්ච ගිම්හඤ්ච මම කම්මං කරොන්තො වසිත්වා ඉමානි වික්කිණිස්සාමී’’ති. සත්ථා නගරෙ පිණ්ඩාය චරන්තො තස්ස චිත්තං ඤත්වා සිතං පාතුකරිත්වා ආනන්දත්ථෙරෙන සිතකාරණං පුට්ඨො ආහ – ‘‘දිට්ඨො තෙ, ආනන්ද, මහාධනවාණිජො’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. සො අත්තනො ජීවිතන්තරායං අජානිත්වා ඉමං සංවච්ඡරං ඉධෙව වසිත්වා භණ්ඩං වික්කිණිතුං චිත්තමකාසීති. ‘‘කිං පන තස්ස, භන්තෙ, අන්තරායො භවිස්සතී’’ති? සත්ථා ‘‘ආමානන්ද, සත්තාහමෙව ජීවිත්වා සො මච්චුමුඛෙ පතිස්සතී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘අජ්ජෙව කිච්චමාතප්පං, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

න හි නො සඞ්ගරං තෙන, මහාසෙනෙන මච්චුනා.

‘‘එවං විහාරිං ආතාපිං, අහොරත්තමතන්දිතං;

තං වෙ භද්දෙකරත්තොති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති. (ම. නි. 3.272);

ගච්ඡාමිස්ස, භන්තෙ, ආරොචෙස්සාමීති. විස්සත්ථො ගච්ඡානන්දාති. ථෙරො සකටට්ඨානං ගන්ත්වා භික්ඛාය චරි. වාණිජො ථෙරං ආහාරෙන පතිමානෙසි. අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘කිත්තකං කාලං ඉධ වසිස්සසී’’ති? ‘‘භන්තෙ, අහං දූරතො ආගතො’’. සචෙ පුන ගමිස්සාමි, පපඤ්චො භවිස්සති, ඉමං සංවච්ඡරං ඉධ වසිත්වා භණ්ඩං වික්කිණිත්වා ගමිස්සාමීති. උපාසක, දුජ්ජානො ජීවිතන්තරායො, අප්පමාදං කාතුං වට්ටතීති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, අන්තරායො භවිස්සතී’’ති. ‘‘ආම, උපාසක, සත්තාහමෙව තෙ ජීවිතං පවත්තිස්සතීති’’ . සො සංවිග්ගමානසො හුත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා සත්තාහං මහාදානං දත්වා අනුමොදනත්ථාය පත්තං ගණ්හි. අථස්ස සත්ථා අනුමොදනං කරොන්තො, ‘‘උපාසක, පණ්ඩිතෙන නාම ‘ඉධෙව වස්සාදීනි වසිස්සාමි, ඉදඤ්චිදඤ්ච කම්මං පයොජෙස්සාමී’ති චින්තෙතුං න වට්ටති, අත්තනො පන ජීවිතන්තරායමෙව චින්තෙතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

286.

‘‘ඉධ වස්සං වසිස්සාමි, ඉධ හෙමන්තගිම්හිසු;

ඉති බාලො විචින්තෙති, අන්තරායං න බුජ්ඣතී’’ති.

තත්ථ ඉධ වස්සන්ති ඉමස්මිං ඨානෙ ඉදඤ්චිදඤ්ච කරොන්තො චතුමාසං වස්සං වසිස්සාමි. හෙමන්තගිම්හිසූති හෙමන්තගිම්හෙසුපි ‘‘චත්තාරො මාසෙ ඉදඤ්චිදඤ්ච කරොන්තො ඉධෙව වසිස්සාමී’’ති එවං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකං අත්ථං අජානන්තො බාලො විචින්තෙති. අන්තරායන්ති ‘‘අසුකස්මිං නාම කාලෙ වා දෙසෙ වා වයෙ වා මරිස්සාමී’’ති අත්තනො ජීවිතන්තරායං න බුජ්ඣතීති.

දෙසනාවසානෙ සො වාණිජො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, සම්පත්තානම්පි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසි . වාණිජොපි සත්ථාරං අනුගන්ත්වා නිවත්තිත්වා ‘‘සීසරොගො විය මෙ උප්පන්නො’’ති සයනෙ නිපජ්ජි, තථානිපන්නොව කාලං කත්වා තුසිතවිමානෙ නිබ්බත්ති.

මහාධනවාණිජවත්ථු දසමං.

11. කිසාගොතමීවත්ථු

තංපුත්තපසුසම්මත්තන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කිසාගොතමිං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු සහස්සවග්ගෙ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, අපස්සං අමතං පදං;

එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, පස්සතො අමතං පද’’න්ති. (ධ. ප. 114) –

ගාථාවණ්ණනාය විත්ථාරෙත්වා කථිතං. තදා හි සත්ථා ‘‘කිසාගොතමි ලද්ධා තෙ එකච්ඡරමත්තා සිද්ධත්ථකා’’ති ආහ. ‘‘න ලද්ධා, භන්තෙ, සකලගාමෙ ජීවන්තෙහි කිර මතකා එව බහුතරා’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘ත්වං ‘මමෙව පුත්තො මතො’ති සල්ලක්ඛෙසි, ධුවධම්මො එස සබ්බසත්තානං. මච්චුරාජා හි සබ්බසත්තෙ අපරිපුණ්ණජ්ඣාසයෙ එව මහොඝො විය පරිකඩ්ඪමානො අපායසමුද්දෙ පක්ඛිපතී’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

287.

‘‘තං පුත්තපසුසම්මත්තං, බ්යාසත්තමනසං නරං;

සුත්තං ගාමං මහොඝොව, මච්චු ආදාය ගච්ඡතී’’ති.

තත්ථ තං පුත්තපසුසම්මත්තන්ති තං රූපබලාදිසම්පන්නෙ පුත්තෙ ච පසූ ච ලභිත්වා ‘‘මම පුත්තා අභිරූපා බලසම්පන්නා පණ්ඩිතා සබ්බකිච්චසමත්ථා, මම ගොණා අභිරූපා අරොගා මහාභාරවහා, මම ගාවී බහුඛීරා’’ති එවං පුත්තෙහි ච පසූහි ච සම්මත්තං නරං. බ්යාසත්තමනසන්ති හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදීසු වා පත්තචීවරාදීසු වා කිඤ්චිදෙව ලභිත්වා තතො උත්තරිතරං පත්ථනතාය ආසත්තමානසං වා, චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යාදීසු ආරම්මණෙසු වුත්තප්පකාරෙසු වා පරික්ඛාරෙසු යං යං ලද්ධං හොති, තත්ථ තත්ථෙව ලග්ගනතාය බ්යාසත්තමානසං වා. සුත්තං ගාමන්ති නිද්දං උපගතං සත්තනිකායං. මහොඝොවාති යථා එවරූපං ගාමං ගම්භීරවිත්ථතො මහන්තො මහානදීනං ඔඝො අන්තමසො සුනඛම්පි අසෙසෙත්වා සබ්බං ආදාය ගච්ඡති, එවං වුත්තප්පකාරං නරං මච්චු ආදාය ගච්ඡතීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ කිසාගොතමී සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, සම්පත්තානම්පි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

කිසාගොතමීවත්ථු එකාදසමං.

12. පටාචාරාවත්ථු

නසන්ති පුත්තාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පටාචාරං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු සහස්සවග්ගෙ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, අපස්සං උදයබ්බයං;

එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, පස්සතො උදයබ්බය’’න්ති. (ධ. ප. 113) –

ගාථාවණ්ණනාය විත්ථාරෙත්වා කථිතං. තදා පන සත්ථා පටාචාරං තනුභූතසොකං ඤත්වා ‘‘පටාචාරෙ පුත්තාදයො නාම පරලොකං ගච්ඡන්තස්ස තාණං වා ලෙණං වා සරණං වා භවිතුං න සක්කොන්ති, තස්මා විජ්ජමානාපි තෙ න සන්තියෙව. පණ්ඩිතෙන පන සීලං විසොධෙත්වා අත්තනො නිබ්බානගාමිමග්ගමෙව සොධෙතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

288.

‘‘න සන්ති පුත්තා තාණාය, න පිතා නාපි බන්ධවා;

අන්තකෙනාධිපන්නස්ස, නත්ථි ඤාතීසු තාණතා.

289.

‘‘එතමත්ථවසං ඤත්වා, පණ්ඩිතො සීලසංවුතො;

නිබ්බානගමනං මග්ගං, ඛිප්පමෙව විසොධයෙ’’ති.

තත්ථ තාණායාති තාණභාවාය පතිට්ඨානත්ථාය. බන්ධවාති පුත්තෙ ච මාතාපිතරො ච ඨපෙත්වා අවසෙසා ඤාතිසුහජ්ජා. අන්තකෙනාධිපන්නස්සාති මරණෙන අභිභූතස්ස. පවත්තියඤ්හි පුත්තාදයො අන්නපානාදිදානෙන චෙව උප්පන්නකිච්චනිත්ථරණෙන ච තාණා හුත්වාපි මරණකාලෙ කෙනචි උපායෙන මරණං පටිබාහිතුං අසමත්ථතාය තාණත්ථාය ලෙණත්ථාය න සන්ති නාම. තෙනෙව වුත්තං – ‘‘නත්ථි ඤාතීසු තාණතා’’ති. එතමත්ථවසන්ති එවං තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස තාණං භවිතුං අසමත්ථභාවසඞ්ඛාතං කාරණං ජානිත්වා පණ්ඩිතො චතුපාරිසුද්ධිසීලෙන සංවුතො රක්ඛිතගොපිතො හුත්වා නිබ්බානගමනං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං සීඝං සීඝං විසොධෙය්යාති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ පටාචාරා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, අඤ්ඤෙ ච බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

පටාචාරාවත්ථු ද්වාදසමං.

මග්ගවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

වීසතිමො වග්ගො.