📜
21. පකිණ්ණකවග්ගො
1. අත්තනොපුබ්බකම්මවත්ථු
මත්තාසුඛපරිච්චාගාති ¶ ¶ ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො අත්තනො පුබ්බකම්මං ආරබ්භ කථෙසි.
එකස්මිඤ්හි සමයෙ වෙසාලී ඉද්ධා අහොසි ඵීතා බහුජනා ආකිණ්ණමනුස්සා. තත්ථ හි වාරෙන වාරෙන රජ්ජං කාරෙන්තානං ඛත්තියානංයෙව සත්තසතාධිකානි සත්තසහස්සානි සත්ත ච ඛත්තියා අහෙසුං. තෙසං වසනත්ථාය තත්තකායෙව පාසාදා තත්තකානෙව කූටාගාරානි උය්යානෙ විහාරත්ථාය තත්තකායෙව ආරාමා ච පොක්ඛරණියො ච අහෙසුං. සා අපරෙන සමයෙන දුබ්භික්ඛා අහොසි දුස්සස්සා. තත්ථ ඡාතකභයෙන පඨමං දුග්ගතමනුස්සා කාලමකංසු. තෙසං තෙසං තත්ථ තත්ථ ඡඩ්ඩිතානං කුණපානං ගන්ධෙන අමනුස්සා නගරං පවිසිංසු. අමනුස්සූපද්දවෙන බහුතරා කාලමකංසු. තෙසං ¶ කුණපගන්ධපටික්කූලතාය සත්තානං අහිවාතරොගො උප්පජ්ජි. එවං දුබ්භික්ඛභයං අමනුස්සභයං රොගභයන්ති තීණි භයානි උප්පජ්ජිංසු.
නගරවාසිනො සන්නිපතිත්වා රාජානං ආහංසු – ‘‘මහාරාජ, ඉමස්මිං නගරෙ තීණි භයානි උප්පන්නානි, ඉතො පුබ්බෙ යාව සත්තමා රාජපරිවට්ටා එවරූපං භයං නාම න උප්පන්නපුබ්බං. අධම්මිකරාජූනඤ්හි කාලෙ එවරූපං භයං උප්පජ්ජතී’’ති. රාජා සන්ථාගාරෙ සබ්බෙසං සන්නිපාතං කාරෙත්වා ‘‘සචෙ මෙ අධම්මිකභාවො අත්ථි, තං විචිනථා’’ති ආහ. වෙසාලිවාසිනො සබ්බං පවෙණි විචිනන්තා රඤ්ඤො කඤ්චි දොසං අදිස්වා, ‘‘මහාරාජ, නත්ථි තෙ දොසො’’ති වත්වා ‘‘කථං නු ඛො ඉදං අම්හාකං භයං වූපසමං ගච්ඡෙය්යා’’ති මන්තයිංසු. තත්ථ එකච්චෙහි ‘‘බලිකම්මෙන ආයාචනාය මඞ්ගලකිරියායා’’ති වුත්තෙ සබ්බම්පි තං විධිං කත්වා පටිබාහිතුං නාසක්ඛිංසු. අථඤ්ඤෙ එවමාහංසු – ‘‘ඡ සත්ථාරො මහානුභාවා, තෙසු ඉධාගතමත්තෙසු භයං වූපසමෙය්යා’’ති. අපරෙ ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො. සො හි භගවා සබ්බසත්තහිතාය ධම්මං දෙසෙති, මහිද්ධිකො ¶ මහානුභාවො. තස්මිං ඉධ ආගතෙ ඉමානි ¶ භයානි වූපසමෙය්යු’’න්ති ආහංසු. තෙසං වචනං සබ්බෙපි අභිනන්දිත්වා ‘‘කහං නු ඛො සො භගවා එතරහි විහරතී’’ති ආහංසු ¶ . තදා පන සත්ථා උපකට්ඨාය වස්සූපනායිකාය රඤ්ඤො බිම්බිසාරස්ස පටිඤ්ඤං දත්වා වෙළුවනෙ විහරති. තෙන ච සමයෙන බිම්බිසාරසමාගමෙ බිම්බිසාරෙන සද්ධිං සොතාපත්තිඵලං පත්තො මහාලි නාම ලිච්ඡවී තස්සං පරිසායං නිසින්නො හොති.
වෙසාලිවාසිනො මහන්තං පණ්ණාකාරං සජ්ජෙත්වා රාජානං බිම්බිසාරං සඤ්ඤාපෙත්වා ‘‘සත්ථාරං ඉධානෙථා’’ති මහාලිඤ්චෙව ලිච්ඡවිං පුරොහිතපුත්තඤ්ච පහිණිංසු. තෙ ගන්ත්වා රඤ්ඤො පණ්ණාකාරං දත්වා තං පවත්තිං නිවෙදෙත්වා, ‘‘මහාරාජ, සත්ථාරං අම්හාකං නගරං පෙසෙථා’’ති යාචිංසු. රාජා ‘‘තුම්හෙව ජානාථා’’ති න සම්පටිච්ඡි. තෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා යාචිංසු – ‘‘භන්තෙ, වෙසාලියං තීණි භයානි උප්පන්නානි, තානි තුම්හෙසු ආගතෙසු වූපසමිස්සන්ති, එථ, භන්තෙ, ගච්ඡාමා’’ති. සත්ථා තෙසං වචනං සුත්වා ආවජ්ජෙන්තො ‘‘වෙසාලියං රතනසුත්තෙ (ඛු. පා. 6.1 ආදයො; සු. නි. 224 ආදයො) වුත්තෙ සා රක්ඛා චක්කවාළානං කොටිසතසහස්සං ඵරිස්සති, සුත්තපරියොසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො ¶ භවිස්සති, තානි ච භයානි වූපසමිස්සන්තී’’ති ඤත්වා තෙසං වචනං සම්පටිච්ඡි.
රාජා බිම්බිසාරො ‘‘සත්ථාරා කිර වෙසාලිගමනං සම්පටිච්ඡිත’’න්ති සුත්වා නගරෙ ඝොසනං කාරෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, වෙසාලිගමනං සම්පටිච්ඡිත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, ආගමෙථ, තාව මග්ගං පටියාදෙස්සාමී’’ති වත්වා රාජගහස්ස ච ගඞ්ගාය ච අන්තරෙ පඤ්චයොජනභූමිං සමං කාරෙත්වා යොජනෙ යොජනෙ විහාරං පතිට්ඨාපෙත්වා සත්ථු ගමනකාලං ආරොචෙසි. සත්ථා පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං මග්ගං පටිපජ්ජි. රාජා යොජනන්තරෙ ජණ්ණුමත්තෙන ඔධිනා පඤ්චවණ්ණානි පුප්ඵානි ඔකිරාපෙත්වා ධජපටාකකදලීආදීනි උස්සාපෙත්වා භගවතො ඡත්තාතිඡත්තං කත්වා ද්වෙ සෙතච්ඡත්තානි එකමෙකස්ස භික්ඛුනො එකමෙකං සෙතච්ඡත්තං උපරි ධාරෙත්වා සපරිවාරො පුප්ඵගන්ධාදීහි පූජං කරොන්තො සත්ථාරං එකෙකස්මිං විහාරෙ වසාපෙත්වා මහාදානාදීනි දත්වා පඤ්චහි දිවසෙහි ගඞ්ගාතීරං පාපෙත්වා තත්ථ ¶ නාවං අලඞ්කරොන්තො වෙසාලිකානං සාසනං පෙසෙසි – ‘‘මග්ගං පටියාදෙත්වා සත්ථු පච්චුග්ගමනං කරොන්තූ’’ති. තෙ ‘‘දිගුණං පූජං කරිස්සාමා’’ති වෙසාලියා ච ගඞ්ගාය ච අන්තරෙ තියොජනභූමිං ¶ සමං කාරෙත්වා භගවතො චතූහි සෙතච්ඡත්තෙහි එකමෙකස්ස භික්ඛුනො ද්වීහි ද්වීහි සෙතච්ඡත්තෙහි ඡත්තාතිඡත්තානි සජ්ජෙත්වා පූජං කුරුමානා ආගන්ත්වා ගඞ්ගාතීරෙ අට්ඨංසු. බිම්බිසාරො ද්වෙ නාවා සඞ්ඝාටෙත්වා මණ්ඩපං කාරෙත්වා පුප්ඵදාමාදීහි අලඞ්කාරාපෙත්වා සබ්බරතනමයං බුද්ධාසනං පඤ්ඤාපෙසි. භගවා තස්මිං නිසීදි. භික්ඛූපි නාවං අභිරුහිත්වා භගවන්තං පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසු. රාජා අනුගච්ඡන්තො ගලප්පමාණං උදකං ඔතරිත්වා ‘‘යාව, භන්තෙ, භගවා ¶ ආගච්ඡති, තාවාහං ඉධෙව ගඞ්ගාතීරෙ වසිස්සාමී’’ති වත්වා නාවං උය්යොජෙත්වා නිවත්ති. සත්ථා යොජනමත්තං අද්ධානං ගඞ්ගාය ගන්ත්වා වෙසාලිකානං සීමං පාපුණි.
ලිච්ඡවීරාජානො සත්ථාරං පච්චුග්ගන්ත්වා ගලප්පමාණං උදකං ඔතරිත්වා නාවං තීරං උපනෙත්වා සත්ථාරං නාවාතො ඔතාරයිංසු. සත්ථාරා ඔතරිත්වා තීරෙ අක්කන්තමත්තෙයෙව මහාමෙඝො උට්ඨහිත්වා පොක්ඛරවස්සං වස්සි. සබ්බත්ථ ජණ්ණුප්පමාණඌරුප්පමාණකටිප්පමාණාදීනි උදකානි සන්දන්තානි සබ්බකුණපානි ගඞ්ගං පවෙසයිංසු, පරිසුද්ධො භූමිභාගො අහොසි. ලිච්ඡවීරාජානො සත්ථාරං යොජනෙ යොජනෙ වසාපෙත්වා මහාදානං දත්වා දිගුණං පූජං කරොන්තා තීහි දිවසෙහි ¶ වෙසාලිං නයිංසු. සක්කො දෙවරාජා දෙවගණපරිවුතො ආගමාසි, මහෙසක්ඛානං දෙවානං සන්නිපාතෙන අමනුස්සා යෙභුය්යෙන පලායිංසු. සත්ථා සායං නගරද්වාරෙ ඨත්වා ආනන්දත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘ඉමං, ආනන්ද, රතනසුත්තං උග්ගණ්හිත්වා ලිච්ඡවීකුමාරෙහි සද්ධිං විචරන්තො වෙසාලියා තිණ්ණං පාකාරානං අන්තරෙ පරිත්තං කරොහී’’ති.
ථෙරො සත්ථාරා දින්නං රතනසුත්තං උග්ගණ්හිත්වා සත්ථු සෙලමයපත්තෙන උදකං ආදාය නගරද්වාරෙ ඨිතො පණිධානතො පට්ඨාය තථාගතස්ස දස පාරමියො දස උපපාරමියො දස පරමත්ථපාරමියොති සමතිංස පාරමියො පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ ලොකත්ථචරියා ඤාතත්ථචරියා බුද්ධත්ථචරියාති තිස්සො චරියායො පච්ඡිමභවෙ ගබ්භවොක්කන්තිං ජාතිං අභිනික්ඛමනං පධානචරියං බොධිපල්ලඞ්කෙ මාරවිජයං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපටිවෙධං ධම්මචක්කපවත්තනං ¶ නවලොකුත්තරධම්මෙති සබ්බෙපිමෙ බුද්ධගුණෙ ආවජ්ජෙත්වා නගරං පවිසිත්වා තියාමරත්තිං තීසු පාකාරන්තරෙසු පරිත්තං කරොන්තො විචරි. තෙන ‘‘යංකිඤ්චී’’ති වුත්තමත්තෙයෙව උද්ධං ඛිත්තඋදකං අමනුස්සානං උපරි පති. ‘‘යානීධ භූතානී’’ති ගාථාකථනතො පට්ඨාය රජතවටංසකා විය උදකබින්දූනි ආකාසෙන ගන්ත්වා ගිලානමනුස්සානං උපරි පතිංසු. තාවදෙව වූපසන්තරොගා මනුස්සා උට්ඨායුට්ඨාය ථෙරං පරිවාරෙසුං ¶ . ‘‘යංකිඤ්චී’’ති වුත්තපදතො පට්ඨාය පන උදකඵුසිතෙහි ඵුට්ඨඵුට්ඨා සබ්බෙ අපලායන්තා සඞ්කාරකූටභිත්තිපදෙසාදිනිස්සිතා අමනුස්සා තෙන තෙන ද්වාරෙන පලායිංසු. ද්වාරානි අනොකාසානි අහෙසුං. තෙ ඔකාසං අලභන්තා පාකාරං භින්දිත්වාපි පලායිංසු.
මහාජනො නගරමජ්ඣෙ සන්ථාගාරං සබ්බගන්ධෙහි උපලිම්පෙත්වා උපරි සුවණ්ණතාරකාදිවිචිත්තං විතානං බන්ධිත්වා බුද්ධාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා සත්ථාරං ආනෙසි. සත්ථා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. භික්ඛුසඞ්ඝොපි ලිච්ඡවීගණොපි සත්ථාරං පරිවාරෙත්වා නිසීදි. සක්කො දෙවරාජා දෙවගණපරිවුතො පතිරූපෙ ඔකාසෙ අට්ඨාසි. ථෙරොපි සකලනගරං අනුවිචරිත්වා වූපසන්තරොගෙන මහාජනෙන සද්ධිං ¶ ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිසීදි. සත්ථා පරිසං ඔලොකෙත්වා තදෙව රතනසුත්තං අභාසි. දෙසනාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. එවං පුනදිවසෙපීති සත්තාහං තදෙව රතනසුත්තං දෙසෙත්වා සබ්බභයානං වූපසන්තභාවං ඤත්වා ලිච්ඡවීගණං ආමන්තෙත්වා වෙසාලිතො නික්ඛමි. ලිච්ඡවීරාජානො දිගුණං සක්කාරං කරොන්තා පුන තීහි දිවසෙහි සත්ථාරං ගඞ්ගාතීරං නයිංසු.
ගඞ්ගාය නිබ්බත්තනාගරාජානො චින්තෙසුං – ‘‘මනුස්සා තථාගතස්ස ¶ සක්කාරං කරොන්ති, මයං කිං න කරොමා’’ති. තෙ සුවණ්ණරජතමණිමයා නාවායො මාපෙත්වා සුවණ්ණරජතමණිමයෙ පල්ලඞ්කෙ පඤ්ඤාපෙත්වා පඤ්චවණ්ණපදුමසඤ්ඡන්නං උදකං කරිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අම්හාකම්පි අනුග්ගහං කරොථා’’ති අත්තනො අත්තනො නාවං අභිරුහණත්ථාය සත්ථාරං යාචිංසු. ‘‘මනුස්සා ච නාගා ච තථාගතස්ස පූජං කරොන්ති, මයං පන කිං න කරොමා’’ති භූමට්ඨකදෙවෙපි ආදිං කත්වා යාව අකනිට්ඨබ්රහ්මලොකා සබ්බෙ දෙවා සක්කාරං කරිංසු. තත්ථ නාගා යොජනිකානි ඡත්තාතිඡත්තානි උක්ඛිපිංසු. එවං හෙට්ඨා නාගා ¶ භූමිතලෙ රුක්ඛගච්ඡපබ්බතාදීසු භූමට්ඨකා දෙවතා, අන්තලික්ඛෙ ආකාසට්ඨදෙවාති නාගභවනං ආදිං කත්වා චක්කවාළපරියන්තෙන යාව බ්රහ්මලොකා ඡත්තාතිඡත්තානි උස්සාපිතානි අහෙසුං. ඡත්තන්තරෙසු ධජා, ධජන්තරෙසු පටාකා, තෙසං අන්තරන්තරා පුප්ඵදාමවාසචුණ්ණධුමාදීහි සක්කාරො අහොසි. සබ්බලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා දෙවපුත්තා ඡණවෙසං ගහෙත්වා උග්ඝොසයමානා ආකාසෙ විචරිංසු. තයො එව කිර සමාගමා මහන්තා අහෙසුං – යමකපාටිහාරියසමාගමො දෙවොරොහණසමාගමො අයං ගඞ්ගොරොහණසමාගමොති.
පරතීරෙ බිම්බිසාරොපි ලිච්ඡවීහි කතසක්කාරතො දිගුණං සක්කාරං සජ්ජෙත්වා ¶ භගවතො ආගමනං උදික්ඛමානො අට්ඨාසි. සත්ථා ගඞ්ගාය උභොසු පස්සෙසු රාජූනං මහන්තං පරිච්චාගං ඔලොකෙත්වා නාගාදීනඤ්ච අජ්ඣාසයං විදිත්වා එකෙකාය නාවාය පඤ්චපඤ්චභික්ඛුසතපරිවාරං එකෙකං නිම්මිතබුද්ධං මාපෙසි. සො එකෙකස්ස සෙතච්ඡත්තස්ස චෙව කප්පරුක්ඛස්ස ච පුප්ඵදාමස්ස ච හෙට්ඨා නාගගණපරිවුතො නිසින්නො හොති. භූමට්ඨකදෙවතාදීසුපි එකෙකස්මිං ඔකාසෙ සපරිවාරං එකෙකං නිම්මිතබුද්ධං මාපෙසි. එවං සකලචක්කවාළගබ්භෙ එකාලඞ්කාරෙ එකුස්සවෙ එකඡණෙයෙව ච ජාතෙ සත්ථා නාගානමනුග්ගහං කරොන්තො එකං රතනනාවං අභිරුහි. භික්ඛූසුපි එකෙකො එකෙකමෙව අභිරුහි. නාගරාජානො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නාගභවනං පවෙසෙත්වා සබ්බරත්තිං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මකථං සුත්වා දුතියදිවසෙ දිබ්බෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසිංසු. සත්ථා අනුමොදනං කත්වා නාගභවනා නික්ඛමිත්වා සකලචක්කවාළදෙවතාහි පූජියමානො පඤ්චහි නාවාසතෙහි ගඞ්ගානදිං අතික්කමි.
රාජා ¶ පච්චුග්ගන්ත්වා සත්ථාරං නාවාතො ඔතාරෙත්වා ආගමනකාලෙ ලිච්ඡවීති කතසක්කාරතො දිගුණං සක්කාරං කත්වා පුරිමනයෙනෙව පඤ්චහි දිවසෙහි රාජගහං අභිනෙසි. දුතියදිවසෙ ¶ භික්ඛූ පිණ්ඩපාතපටික්කන්තා සායන්හසමයෙ ධම්මසභායං සන්නිසින්නා කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘අහො බුද්ධානං මහානුභාවො, අහො සත්ථරි දෙවමනුස්සානං පසාදො, ගඞ්ගාය නාම ඔරතො ¶ ච පාරතො ච අට්ඨයොජනෙ මග්ගෙ බුද්ධගතෙන පසාදෙන රාජූහි සමතලං භූමිං කත්වා වාලුකා ඔකිණ්ණා, ජණ්ණුමත්තෙන ඔධිනා නානාවණ්ණානි පුප්ඵානි සන්ථතානි, ගඞ්ගාය උදකං නාගානුභාවෙන පඤ්චවණ්ණෙහි පදුමෙහි සඤ්ඡන්නං, යාව අකනිට්ඨභවනා ඡත්තාතිඡත්තානි උස්සාපිතානි, සකලචක්කවාළගබ්භං එකාලඞ්කාරං එකුස්සවං විය ජාත’’න්ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, එස පූජාසක්කාරො මය්හං බුද්ධානුභාවෙන නිබ්බත්තො, න නාගදෙවබ්රහ්මානුභාවෙන. අතීතෙ පන අප්පමත්තකපරිච්චාගානුභාවෙන නිබ්බත්තො’’ති වත්වා භික්ඛූහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ තක්කසිලායං සඞ්ඛො නාම බ්රාහ්මණො අහොසි. තස්ස පුත්තො සුසීමො නාම මාණවො සොළසවස්සුද්දෙසිකො එකදිවසං පිතරං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘ඉච්ඡාමහං, තාත, බාරාණසිං ගන්ත්වා මන්තෙ අජ්ඣායිතු’’න්ති. අථ නං පිතා ආහ – ‘‘තෙන හි, තාත, අසුකො නාම බ්රාහ්මණො මම ¶ සහායකො, තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා අධීයස්සූ’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං ගන්ත්වා තං බ්රාහ්මණං උපසඞ්කමිත්වා පිතරා පහිතභාවමාචික්ඛි. අථ නං සො ‘‘සහායකස්ස මෙ පුත්තො’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා පටිපස්සද්ධදරථං භද්දකෙන දිවසෙන මන්තෙ වාචෙතුමාරභි. සො ලහුඤ්ච ගණ්හන්තො බහුඤ්ච ගණ්හන්තො අත්තනො උග්ගහිතුග්ගහිතං සුවණ්ණභාජනෙ පක්ඛිත්තසීහතෙලමිව අවිනස්සමානං ධාරෙන්තො න චිරස්සෙව ආචරියස්ස සම්මුඛතො උග්ගණ්හිතබ්බං සබ්බං උග්ගණ්හිත්වා සජ්ඣායං කරොන්තො අත්තනො උග්ගහිතසිප්පස්ස ආදිමජ්ඣමෙව පස්සති, නො පරියොසානං.
සො ආචරියං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘අහං ඉමස්ස සිප්පස්ස ආදිමජ්ඣමෙව පස්සාමි, නො පරියොසාන’’න්ති වත්වා ආචරියෙන ‘‘අහම්පි, තාත, න පස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘අථ කො, ආචරිය, පරියොසානං ජානාතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමෙ, තාත, ඉසයො ඉසිපතනෙ විහරන්ති, තෙ ජානෙය්යුං, තෙසං සන්තිකං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡස්සූ’’ති ආචරියෙන වුත්තෙ පච්චෙකබුද්ධෙ උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි – ‘‘තුම්හෙ කිර පරියොසානං ජානාථා’’ති? ‘‘ආම, ජානාමා’’ති. ‘‘තෙන හි මෙ ආචික්ඛථා’’ති? ‘‘න මයං අපබ්බජිතස්ස ආචික්ඛාම. සචෙ තෙ පරියොසානෙනත්ථො ¶ , පබ්බජස්සූ’’ති ¶ . සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ¶ තෙසං සන්තිකෙ පබ්බජි. අථස්ස තෙ ‘‘ඉදං තාව සික්ඛස්සූ’’ති වත්වා ‘‘එවං තෙ නිවාසෙතබ්බං, එවං පාරුපිතබ්බ’’න්තිආදිනා නයෙන ආභිසමාචාරිකං ආචික්ඛිංසු. සො තත්ථ සික්ඛන්තො උපනිස්සයසම්පන්නත්තා නචිරස්සෙව පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣිත්වා සකලබාරාණසිනගරෙ ගගනතලෙ පුණ්ණචන්දො විය පාකටො ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො අහොසි, සො අප්පායුකසංවත්තනිකස්ස කම්මස්ස කතත්තා න චිරස්සෙව පරිනිබ්බායි. අථස්ස පච්චෙකබුද්ධා ච මහාජනො ච සරීරකිච්චං කත්වා ධාතුයො ච ගහෙත්වා නගරද්වාරෙ ථූපං කාරෙසුං.
සඞ්ඛොපි බ්රාහ්මණො ‘‘පුත්තො මෙ චිරං ගතො, පවත්තිමස්ස ජානිස්සාමී’’ති තං දට්ඨුකාමො තක්කසිලාතො නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්වා මහාජනකායං සන්නිපතිතං දිස්වා ‘‘අද්ධා ඉමෙසු එකොපි මෙ පුත්තස්ස පවත්තිං ජානිස්සතී’’ති උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි – ‘‘සුසීමො නාම මාණවො ඉධාගමි, අපි නු ඛො තස්ස පවත්තිං ජානාථා’’ති? ‘‘ආම, බ්රාහ්මණ, ජානාම, අසුකස්ස බ්රාහ්මණස්ස සන්තිකෙ තයො වෙදෙ සජ්ඣායිත්වා පබ්බජිත්වා පච්චෙකසම්බොධිං සච්ඡිකත්වා පරිනිබ්බුතො, අයමස්ස ථූපො පතිට්ඨාපිතො’’ති. සො භූමිං හත්ථෙන පහරිත්වා රොදිත්වා කන්දිත්වා ¶ තං චෙතියඞ්ගණං ගන්ත්වා තිණානි උද්ධරිත්වා උත්තරසාටකෙන වාලුකං ආහරිත්වා චෙතියඞ්ගණෙ ආකිරිත්වා කමණ්ඩලුතො උදකෙන පරිප්ඵොසිත්වා වනපුප්ඵෙහි පූජං කත්වා සාටකෙන පටාකං ආරොපෙත්වා ථූපස්ස උපරි අත්තනො ඡත්තකං බන්ධිත්වා පක්කාමි.
සත්ථා ඉදං අතීතං ආහරිත්වා ‘‘තදා, භික්ඛවෙ, අහං සඞ්ඛො බ්රාහ්මණො අහොසිං. මයා සුසීමස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස චෙතියඞ්ගණෙ තිණානි උද්ධටානි, තස්ස මෙ කම්මස්ස නිස්සන්දෙන අට්ඨයොජනමග්ගං විහතඛාණුකකණ්ටකං කත්වා සුද්ධං සමතලං කරිංසු. මයා තත්ථ වාලුකා ඔකිණ්ණා, තස්ස මෙ නිස්සන්දෙන අට්ඨයොජනමග්ගෙ වාලුකං ඔකිරිංසු. මයා තත්ථ වනකුසුමෙහි පූජා කතා, තස්ස මෙ නිස්සන්දෙන අට්ඨයොජනමග්ගෙ නානාවණ්ණානි පුප්ඵානි ඔකිණ්ණානි, එකයොජනට්ඨානෙ ගඞ්ගාය උදකං පඤ්චවණ්ණෙහි පදුමෙහි සඤ්ඡන්නං. මයා තත්ථ කමණ්ඩලුඋදකෙන භූමි පරිප්ඵොසිතා, තස්ස මෙ නිස්සන්දෙන වෙසාලියං පොක්ඛරවස්සං වස්සි. මයා තත්ථ පටාකා, ආරොපිතා, ඡත්තකඤ්ච බද්ධං, තස්ස මෙ නිස්සන්දෙන යාව අකනිට්ඨභවනා ධජපටාකඡත්තාතිඡත්තාදීහි සකලචක්කවාළගබ්භං එකුස්සවං විය ¶ ජාතං. ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, එස පූජාසක්කාරො මය්හං නෙව බුද්ධානුභාවෙන නිබ්බත්තො, න නාගදෙවබ්රහ්මානුභාවෙන, අතීතෙ පන අප්පමත්තකපරිච්චාගානුභාවෙනා’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘මත්තාසුඛපරිච්චාගා ¶ ¶ , පස්සෙ චෙ විපුලං සුඛං;
චජෙ මත්තාසුඛං ධීරො, සම්පස්සං විපුලං සුඛ’’න්ති.
තත්ථ මත්තාසුඛපරිච්චාගාති මත්තාසුඛන්ති පමාණයුත්තකං පරිත්තසුඛං වුච්චති, තස්ස පරිච්චාගෙන. විපුලං සුඛන්ති උළාරං සුඛං නිබ්බානසුඛං වුච්චති, තං චෙ පස්සෙය්යාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – එකඤ්හි භොජනපාතිං සජ්ජාපෙත්වා භුඤ්ජන්තස්ස මත්තාසුඛං නාම උප්පජ්ජති, තං පන පරිච්චජිත්වා උපොසථං වා කරොන්තස්ස දානං වා දදන්තස්ස විපුලං උළාරං නිබ්බානසුඛං නාම නිබ්බත්තති. තස්මා සචෙ එවං තස්ස මත්තාසුඛස්ස පරිච්චාගා විපුලං සුඛං පස්සති, අථෙතං විපුලං සුඛං සම්මා පස්සන්තො පණ්ඩිතො තං මත්තාසුඛං චජෙය්යාති.
දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.
අත්තනොපුබ්බකම්මවත්ථු පඨමං.
2. කුක්කුටඅණ්ඩඛාදිකාවත්ථු
පරදුක්ඛූපධානෙනාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කුක්කුටඅණ්ඩඛාදිකං ආරබ්භ කථෙසි.
සාවත්ථියා කිර අවිදූරෙ පණ්ඩුරං නාම එකො ගාමො, තත්ථෙකො කෙවට්ටො වසති. සො සාවත්ථිං ගච්ඡන්තො අචිරවතියං කච්ඡපඅණ්ඩානි දිස්වා තානි ආදාය සාවත්ථිං ගන්ත්වා එකස්මිං ගෙහෙ පචාපෙත්වා ඛාදන්තො තස්මිං ගෙහෙ කුමාරිකායපි ¶ එකං අණ්ඩං අදාසි. සා තං ඛාදිත්වා තතො පට්ඨාය අඤ්ඤං ඛාදනීයං නාම න ඉච්ඡි. අථස්සා මාතා කුක්කුටියා විජාතට්ඨානතො එකං අණ්ඩං ගහෙත්වා අදාසි. සා තං ඛාදිත්වා රසතණ්හාය බද්ධා තතො පට්ඨාය සයමෙව කුක්කුටියා අණ්ඩානි ගහෙත්වා ඛාදති. කුක්කුටී විජාතවිජාතකාලෙ තං අත්තනො අණ්ඩානි ගහෙත්වා ¶ ඛාදන්තිං දිස්වා තාය උපද්දුතා ආඝාතං බන්ධිත්වා ‘‘ඉතො දානි චුතා යක්ඛිනී හුත්වා තව ජාතදාරකෙ ඛාදිතුං සමත්ථා හුත්වා නිබ්බත්තෙය්ය’’න්ති පත්ථනං පට්ඨපෙත්වා කාලං කත්වා තස්මිංයෙව ගෙහෙ මජ්ජාරී හුත්වා නිබ්බත්ති. ඉතරාපි කාලං කත්වා තත්ථෙව කුක්කුටී හුත්වා නිබ්බත්ති. කුක්කුටී අණ්ඩානි විජායි, මජ්ජාරී ආගන්ත්වා තානි ඛාදිත්වා දුතියම්පි තතියම්පි ඛාදියෙව. කුක්කුටී ‘‘තයො වාරෙ මම අණ්ඩානි ඛාදිත්වා ඉදානි මම්පි ඛාදිතුකාමාසි ¶ , ඉතො චුතා සපුත්තකං තං ඛාදිතුං ලභෙය්ය’’න්ති පත්ථනං කත්වා තතො චුතා දීපිනී හුත්වා නිබ්බත්ති. ඉතරාපි කාලං කත්වා මිගී හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්සා විජාතකාලෙ දීපිනී ආගන්ත්වා තං සද්ධිං පුත්තෙහි ඛාදි. එවං ඛාදන්තා පඤ්චසු අත්තභාවසතෙසු අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස දුක්ඛං උප්පාදෙත්වා අවසානෙ එකා යක්ඛිනී හුත්වා නිබ්බත්ති, එකා සාවත්ථියං කුලධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති. ඉතො පරං ‘‘න හි වෙරෙන වෙරානී’’ති (ධ. ප. 5) ගාථාය වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඉධ පන සත්ථා ‘‘වෙරඤ්හි අවෙරෙන උපසම්මති, නො වෙරෙනා’’ති වත්වා උභින්නම්පි ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘පරදුක්ඛූපධානෙන, අත්තනො සුඛමිච්ඡති;
වෙරසංසග්ගසංසට්ඨො, වෙරා සො න පරිමුච්චතී’’ති.
තත්ථ ¶ පරදුක්ඛූපධානෙනාති පරස්මිං දුක්ඛූපධානෙන, පරස්ස දුක්ඛුප්පාදනෙනාති අත්ථො. වෙරසංසග්ගසංසට්ඨොති යො පුග්ගලො අක්කොසනපච්චක්කොසනපහරණපටිහරණාදීනං වසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං කතෙන වෙරසංසග්ගෙන සංසට්ඨො. වෙරා සො න පරිමුච්චතීති නිච්චකාලං වෙරවසෙන දුක්ඛමෙව පාපුණාතීති අත්ථො.
දෙසනාවසානෙ යක්ඛිනී සරණෙසු පතිට්ඨාය පඤ්ච සීලානි සමාදියිත්වා වෙරතො මුච්චි, ඉතරාපි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, සම්පත්තානම්පි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.
කුක්කුටඅණ්ඩඛාදිකාවත්ථු දුතියං.
3. භද්දියභික්ඛුවත්ථු
යඤ්හි ¶ කිච්චන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා භද්දියං නිස්සාය ජාතියාවනෙ විහරන්තො භද්දියෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.
තෙ කිර පාදුකමණ්ඩනෙ උය්යුත්තා අහෙසුං. යථාහ – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භද්දියා භික්ඛූ අනෙකවිහිතං පාදුකමණ්ඩනානුයොගමනුයුත්තා විහරන්ති, තිණපාදුකං කරොන්තිපි කාරාපෙන්තිපි, මුඤ්ජපාදුකං කරොන්තිපි කාරාපෙන්තිපි, පබ්බජපාදුකං හින්තාලපාදුකං කමලපාදුකං කම්බලපාදුකං කරොන්තිපි කාරාපෙන්තිපි, රිඤ්චන්ති උද්දෙසං පරිපුච්ඡං අධිසීලං අධිචිත්තං අධිපඤ්ඤ’’න්ති ¶ (මහාව. 251). භික්ඛූ තෙසං තථාකරණභාවං ජානිත්වා උජ්ඣායිත්වා ¶ සත්ථු ආරොචෙසුං. සත්ථා තෙ භික්ඛූ ගරහිත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, තුම්හෙ අඤ්ඤෙන කිච්චෙන ආගතා අඤ්ඤස්මිංයෙව කිච්චෙ උය්යුත්තා’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘යඤ්හි කිච්චං අපවිද්ධං, අකිච්චං පන කරීයති;
උන්නළානං පමත්තානං, තෙසං වඩ්ඪන්ති ආසවා.
‘‘යෙසඤ්ච සුසමාරද්ධා, නිච්චං කායගතා සති;
අකිච්චං තෙ න සෙවන්ති, කිච්චෙ සාතච්චකාරිනො;
සතානං සම්පජානානං, අත්ථං ගච්ඡන්ති ආසවා’’ති.
තත්ථ යඤ්හි කිච්චන්ති භික්ඛුනො හි පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය අපරිමාණසීලක්ඛන්ධගොපනං අරඤ්ඤාවාසො ධුතඞ්ගපරිහරණං භාවනාරාමතාති එවමාදීනි කිච්චං නාම. ඉමෙහි පන යං අත්තනො කිච්චං, තං අපවිද්ධං ඡඩ්ඩිතං. අකිච්චන්ති භික්ඛුනො ඡත්තමණ්ඩනං උපාහනමණ්ඩනං පාදුකපත්තථාලකධම්මකරණකායබන්ධනඅංසබද්ධකමණ්ඩනං අකිච්චං නාම. යෙහි තං කයිරති, තෙසං මානනළං උක්ඛිපිත්වා චරණෙන උන්නළානං සතිවොස්සග්ගෙන පමත්තානං චත්තාරො ආසවා වඩ්ඪන්තීති අත්ථො. සුසමාරද්ධාති සුපග්ගහිතා. කායගතා සතීති කායානුපස්සනාභාවනා. අකිච්චන්ති තෙ එතං ඡත්තමණ්ඩනාදිකං අකිච්චං න සෙවන්ති න කරොන්තීති අත්ථො. කිච්චෙති පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය කත්තබ්බෙ අපරිමාණසීලක්ඛන්ධගොපනාදිකෙ කරණීයෙ. සාතච්චකාරිනොති සතතකාරිනො අට්ඨිතකාරිනො. තෙසං සතියා අවිප්පවාසෙන සතානං ¶ සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං ¶ සප්පායසම්පජඤ්ඤං ගොචරසම්පජඤ්ඤං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති චතූහි සම්පජඤ්ඤෙහි සම්පජානානං චත්තාරොපි ආසවා අත්ථං ගච්ඡන්ති, පරික්ඛයං අභාවං ගච්ඡන්තීති අත්ථො.
දෙසනාවසානෙ තෙ භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු, සම්පත්තානම්පි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.
භද්දියවත්ථු තතියං.
4. ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරවත්ථු
මාතරන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.
එකදිවසඤ්හි ¶ සම්බහුලා ආගන්තුකා භික්ඛූ සත්ථාරං දිවාට්ඨානෙ නිසින්නං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. තස්මිං ඛණෙ ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරො භගවතො අවිදූරෙ අතික්කමති. සත්ථා තෙසං භික්ඛූනං චිත්තාචාරං ඤත්වා ඔලොකෙත්වා ‘‘පස්සථ, භික්ඛවෙ, අයං භික්ඛු මාතාපිතරො හන්ත්වා නිද්දුක්ඛො හුත්වා යාතී’’ති වත්වා තෙහි භික්ඛූහි ‘‘කිං නු ඛො සත්ථා වදතී’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං මුඛානි ඔලොකෙත්වා සංසයපක්ඛන්දෙහි, ‘‘භන්තෙ, කිං නාමෙතං වදෙථා’’ති වුත්තෙ තෙසං ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘මාතරං පිතරං හන්ත්වා, රාජානො ද්වෙ ච ඛත්තියෙ;
රට්ඨං සානුචරං හන්ත්වා, අනීඝො යාති බ්රාහ්මණො’’ති.
තත්ථ ¶ සානුචරන්ති ආයසාධකෙන ආයුත්තකෙන සහිතං. එත්ථ හි ‘‘තණ්හා ජනෙති පුරිස’’න්ති (සං. නි. 1.55-57) වචනතො තීසු භවෙසු සත්තානං ජනනතො තණ්හා මාතා නාම. ‘‘අහං අසුකස්ස නාම රඤ්ඤො වා රාජමහාමත්තස්ස වා පුත්තො’’ති පිතරං නිස්සාය අස්මිමානස්ස උප්පජ්ජනතො අස්මිමානො පිතා නාම. ලොකො විය රාජානං යස්මා සබ්බදිට්ඨිගතානි ද්වෙ සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨියො භජන්ති, තස්මා ද්වෙ සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨියො ද්වෙ ඛත්තියරාජානො නාම. ද්වාදසායතනානි විත්ථතට්ඨෙන රට්ඨදිසත්තා රට්ඨං නාම. ආයසාධකො ¶ ආයුත්තකපුරිසො විය තන්නිස්සිතො නන්දිරාගො අනුචරො නාම. අනීඝොති නිද්දුක්ඛො. බ්රාහ්මණොති ඛීණාසවො. එතෙසං තණ්හාදීනං අරහත්තමග්ගඤාණාසිනා හතත්තා ඛීණාසවො නිද්දුක්ඛො හුත්වා යාතීති අයමෙත්ථත්ථො.
දෙසනාවසානෙ තෙ භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු.
දුතියගාථායපි වත්ථු පුරිමසදිසමෙව. තදා හි සත්ථා ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරමෙව ආරබ්භ කථෙසි. තෙසං ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘මාතරං පිතරං හන්ත්වා, රාජානො ද්වෙ ච සොත්ථියෙ;
වෙයග්ඝපඤ්චමං හන්ත්වා, අනීඝො යාති බ්රාහ්මණො’’ති.
තත්ථ ද්වෙ ච සොත්ථියෙති ද්වෙ ච බ්රාහ්මණෙ. ඉමිස්සා ගාථාය සත්ථා අත්තනො ධම්මිස්සරතාය ච දෙසනාවිධිකුසලතාය ච සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨියො ද්වෙ බ්රාහ්මණරාජානො ¶ ච කත්වා කථෙසි. වෙයග්ඝපඤ්චමන්ති එත්ථ බ්යග්ඝානුචරිතො සප්පටිභයො දුප්පටිපන්නො මග්ගො වෙයග්ඝො නාම, විචිකිච්ඡානීවරණම්පි ¶ තෙන සදිසතාය වෙයග්ඝං නාම, තං පඤ්චමං අස්සාති නීවරණපඤ්චකං වෙයග්ඝපඤ්චමං නාම. ඉදඤ්ච වෙයග්ඝපඤ්චමං අරහත්තමග්ගඤාණාසිනා නිස්සෙසං හන්ත්වා අනීඝොව යාති බ්රාහ්මණොති අයමෙත්ථත්ථො. සෙසං පුරිමසදිසමෙවාති.
ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරවත්ථු චතුත්ථං.
5. දාරුසාකටිකපුත්තවත්ථු
සුප්පබුද්ධන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දාරුසාකටිකස්ස පුත්තං ආරබ්භ කථෙසි.
රාජගහස්මිඤ්හි සම්මාදිට්ඨිකපුත්තො මිච්ඡාදිට්ඨිකපුත්තොති ද්වෙ දාරකා අභික්ඛණං ගුළකීළං කීළන්ති. තෙසු සම්මාදිට්ඨිකපුත්තො ගුළං ඛිපමානො බුද්ධානුස්සතිං ආවජ්ජෙත්වා ‘‘නමො බුද්ධස්සා’’ති වත්වා වත්වා ගුළං ඛිපති. ඉතරො තිත්ථියගුණෙ උද්දිසිත්වා ‘‘නමො අරහන්තාන’’න්ති වත්වා වත්වා ඛිපති. තෙසු සම්මාදිට්ඨිකස්ස ¶ පුත්තො ජිනාති, ඉතරො පන පරාජයති. සො තස්ස කිරියං දිස්වා ‘‘අයං ¶ එවං අනුස්සරිත්වා එවං වත්වා ගුළං ඛිපන්තො මමං ජිනාති, අහම්පි එවරූපං කරිස්සාමී’’ති බුද්ධානුස්සතියං පරිචයමකාසි. අථෙකදිවසං තස්ස පිතා සකටං යොජෙත්වා දාරූනං අත්ථාය ගච්ඡන්තො තම්පි දාරකං ආදාය ගන්ත්වා අටවියං දාරූනං සකටං පූරෙත්වා ආගච්ඡන්තො බහිනගරෙ සුසානසාමන්තෙ උදකඵාසුකට්ඨානෙ ගොණෙ මොචෙත්වා භත්තවිස්සග්ගමකාසි. අථස්ස තෙ ගොණා සායන්හසමයෙ නගරං පවිසන්තෙන ගොගණෙන සද්ධිං නගරමෙව පවිසිංසු. සාකටිකොපි ගොණෙ අනුබන්ධන්තො නගරං පවිසිත්වා සායං ගොණෙ දිස්වා ආදාය නික්ඛමන්තො ද්වාරං න සම්පාපුණි. තස්මිඤ්හි අසම්පත්තෙයෙව ද්වාරං පිහිතං.
අථස්ස පුත්තො එකකොව රත්තිභාගෙ සකටස්ස හෙට්ඨා නිපජ්ජිත්වා නිද්දං ඔක්කමි. රාජගහං පන පකතියාපි අමනුස්සබහුලං. අයඤ්ච සුසානසන්තිකෙ නිපන්නො. තත්ථ නං ද්වෙ අමනුස්සා පස්සිංසු. එකො සාසනස්ස පටිකණ්ඩකො මිච්ඡාදිට්ඨිකො, එකො සම්මාදිට්ඨිකො. තෙසු මිච්ඡාදිට්ඨිකො ආහ – ‘‘අයං නො භක්ඛො, ඉමං ඛාදිස්සාමා’’ති. ඉතරො ‘‘අලං මා තෙ රුච්චී’’ති නිවාරෙති. සො තෙන නිවාරියමානොපි තස්ස වචනං අනාදියිත්වා දාරකං පාදෙසු ගහෙත්වා ආකඩ්ඪි. සො බුද්ධානුස්සතියා පරිචිතත්තා ¶ තස්මිං ඛණෙ ‘‘නමො බුද්ධස්සා’’ති ආහ. අමනුස්සො ¶ මහාභයභීතො පටික්කමිත්වා අට්ඨාසි. අථ නං ඉතරො ‘‘අම්හෙහි අකිච්චං කතං, දණ්ඩකම්මං තස්ස කරොමා’’ති වත්වා තං රක්ඛමානො අට්ඨාසි. මිච්ඡාදිට්ඨිකො නගරං පවිසිත්වා රඤ්ඤො භොජනපාතිං පූරෙත්වා භොජනං ආහරි. අථ නං උභොපි තස්ස මාතාපිතරො විය හුත්වා උපට්ඨාපෙත්වා භොජෙත්වා ‘‘ඉමානි අක්ඛරානි රාජාව පස්සතු, මා අඤ්ඤො’’ති තං පවත්තිං පකාසෙන්තා යක්ඛානුභාවෙන භොජනපාතියං අක්ඛරානි ඡින්දිත්වා පාතිං දාරුසකටෙ පක්ඛිපිත්වා සබ්බරත්තිං ආරක්ඛං කත්වා පක්කමිංසු.
පුනදිවසෙ ‘‘රාජකුලතො චොරෙහි භොජනභණ්ඩං අවහට’’න්ති කොලාහලං කරොන්තා ද්වාරානි පිදහිත්වා ඔලොකෙන්තා තත්ථ අපස්සන්තා නගරා නික්ඛමිත්වා ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තා දාරුසකටෙ සුවණ්ණපාතිං දිස්වා ‘‘අයං චොරො’’ති තං දාරකං ගහෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසුං. රාජා අක්ඛරානි දිස්වා ‘‘කිං එතං, තාතා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘නාහං ¶ , දෙව, ජානාමි, මාතාපිතරො මෙ ආගන්ත්වා රත්තිං භොජෙත්වා රක්ඛමානා අට්ඨංසු, අහම්පි මාතාපිතරො මං රක්ඛන්තීති නිබ්භයොව නිද්දං උපගතො. එත්තකං අහං ජානාමී’’ති. අථස්ස මාතාපිතරොපි තං ඨානං ආගමංසු. රාජා තං පවත්තිං ඤත්වා තෙ තයොපි ජනෙ ආදාය ¶ සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සබ්බං ආරොචෙත්වා ‘‘කිං නු ඛො, භන්තෙ, බුද්ධානුස්සති එව රක්ඛා හොති, උදාහු ධම්මානුස්සතිආදයොපී’’ති පුච්ඡි. අථස්ස සත්ථා, ‘‘මහාරාජ, න කෙවලං බුද්ධානුස්සතියෙව රක්ඛා, යෙසං පන ඡබ්බිධෙන චිත්තං සුභාවිතං, තෙසං අඤ්ඤෙන රක්ඛාවරණෙන වා මන්තොසධෙහි වා කිච්චං නත්ථී’’ති වත්වා ඡ ඨානානි දස්සෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි.
‘‘සුප්පබුද්ධං පබුජ්ඣන්ති, සදා ගොතමසාවකා;
යෙසං දිවා ච රත්තො ච, නිච්චං බුද්ධගතා සති.
‘‘සුප්පබුද්ධං පබුජ්ඣන්ති, සදා ගොතමසාවකා;
යෙසං දිවා ච රත්තො ච, නිච්චං ධම්මගතා සති.
‘‘සුප්පබුද්ධං පබුජ්ඣන්ති, සදා ගොතමසාවකා;
යෙසං දිවා ච රත්තො ච, නිච්චං සඞ්ඝගතා සති.
‘‘සුප්පබුද්ධං පබුජ්ඣන්ති, සදා ගොතමසාවකා;
යෙසං දිවා ච රත්තො ච, නිච්චං කායගතා සති.
‘‘සුප්පබුද්ධං ¶ පබුජ්ඣන්ති, සදා ගොතමසාවකා;
යෙසං දිවා ච රත්තො ච, අහිංසාය රතො මනො.
‘‘සුප්පබුද්ධං පබුජ්ඣන්ති, සදා ගොතමසාවකා;
යෙසං දිවා ච රත්තො ච, භාවනාය රතො මනො’’ති.
තත්ථ සුප්පබුද්ධං පබුජ්ඣන්තීති බුද්ධගතං සතිං ගහෙත්වා සුපන්තා, ගහෙත්වායෙව ච පබුජ්ඣන්තා සුප්පබුද්ධං පබුජ්ඣන්ති නාම. සදා ගොතමසාවකාති ගොතමගොත්තස්ස බුද්ධස්ස සවනන්තෙ ජාතත්තා තස්සෙව ¶ අනුසාසනියා සවනතාය ගොතමසාවකා. බුද්ධගතා සතීති යෙසං ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිප්පභෙදෙ බුද්ධගුණෙ ආරබ්භ උප්පජ්ජමානා සති නිච්චකාලං අත්ථි, තෙ සදාපි සුප්පබුද්ධං පබුජ්ඣන්තීති අත්ථො. තථා අසක්කොන්තා පන එකදිවසං ¶ තීසු කාලෙසු ද්වීසු කාලෙසු එකස්මිම්පි කාලෙ බුද්ධානුස්සතිං මනසි කරොන්තා සුප්පබුද්ධං පබුජ්ඣන්තියෙව නාම. ධම්මගතා සතීති ‘‘ස්වාඛාතො භගවතා ධම්මො’’තිආදිප්පභෙදෙ ධම්මගුණෙ ආරබ්භ උප්පජ්ජමානා සති. සඞ්ඝගතා සතීති ‘‘සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො’’තිආදිප්පභෙදෙ සඞ්ඝගුණෙ ආරබ්භ උප්පජ්ජමානා සති. කායගතා සතීති ද්වත්තිංසාකාරවසෙන වා නවසිවථිකාවසෙන වා චතුධාතුවවත්ථානවසෙන වා අජ්ඣත්තනීලකසිණාදිරූපජ්ඣානවසෙන වා උප්පජ්ජමානා සති. අහිංසාය රතොති ‘‘සො කරුණාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’ති (විභ. 642) එවං වුත්තාය කරුණාභාවනාය රතො. භාවනායාති මෙත්තාභාවනාය. කිඤ්චාපි හෙට්ඨා කරුණාභාවනාය වුත්තත්තා ඉධ සබ්බාපි අවසෙසා භාවනා නාම, ඉධ පන මෙත්තාභාවනාව අධිප්පෙතා. සෙසං පඨමගාථාය වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.
දෙසනාවසානෙ දාරකො සද්ධිං මාතාපිතූහි සොතාපත්තිඵලෙ ¶ පතිට්ඨහි. පච්ඡා පන පබ්බජිත්වා සබ්බෙපි අරහත්තං පාපුණිංසු, සම්පත්තානම්පි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.
දාරුසාකටිකපුත්තවත්ථු පඤ්චමං.
6. වජ්ජිපුත්තකභික්ඛුවත්ථු
දුප්පබ්බජ්ජන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙසාලිං නිස්සාය මහාවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං වජ්ජිපුත්තකං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තං සන්ධාය වුත්තං – අඤ්ඤතරො වජ්ජිපුත්තකො භික්ඛු වෙසාලියං ¶ විහරති අඤ්ඤතරස්මිං වනසණ්ඩෙ, තෙන ඛො පන සමයෙන වෙසාලියං සබ්බරත්තිඡණො හොති. අථ ඛො සො භික්ඛු වෙසාලියා තූරියතාළිතවාදිතනිග්ඝොසසද්දං සුත්වා පරිදෙවමානො තායං වෙලායං ඉමං ගාථං අභාසි –
‘‘එකකා මයං අරඤ්ඤෙ විහරාම,
අපවිද්ධංව වනස්මිං දාරුකං;
එතාදිසිකාය රත්තියා,
කොසු නාමම්හෙහි පාපියො’’ති. (සං. නි. 1.229);
සො ¶ කිර වජ්ජිරට්ඨෙ රාජපුත්තො වාරෙන සම්පත්තං රජ්ජං පහාය පබ්බජිතො වෙසාලියං චාතුමහාරාජිකෙහි සද්ධිං එකාබද්ධං ¶ කත්වා සකලනගරෙ ධජපටාකාදීහි පටිමණ්ඩිතෙ කොමුදියා පුණ්ණමාය සබ්බරත්තිං ඡණවාරෙ වත්තමානෙ භෙරියාදීනං තූරියානං තාළිතානං නිග්ඝොසං වීණාදීනඤ්ච වාදිතානං සද්දං සුත්වා යානි වෙසාලියං සත්ත රාජසහස්සානි සත්ත රාජසතානි සත්ත රාජානො, තත්තකා එව ච නෙසං උපරාජසෙනාපතිආදයො, තෙසු අලඞ්කතපටියත්තෙසු නක්ඛත්තකීළනත්ථාය වීථිං ඔතිණ්ණෙසු සට්ඨිහත්ථෙ මහාචඞ්කමෙ චඞ්කමමානො ගගනමජ්ඣෙ ඨිතං පුණ්ණචන්දං දිස්වා චඞ්කමකොටියං ඵලකං නිස්සාය ඨිතො වෙඨනාලඞ්කාරවිරහිතත්තා වනෙ ඡඩ්ඩිතදාරුකං විය අත්තභාවං ඔලොකෙත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො අඤ්ඤො අම්හෙහි ලාමකතරො’’ති චින්තෙන්තො පකතියා ආරඤ්ඤකාදිගුණයුත්තොපි තස්මිං ඛණෙ අනභිරතියා පීළිතො එවමාහ. සො තස්මිං වනසණ්ඩෙ අධිවත්ථාය දෙවතාය ‘‘ඉමං භික්ඛුං සංවෙජෙස්සාමී’’ති අධිප්පායෙන –
‘‘එකකොව ත්වං අරඤ්ඤෙ විහරසි, අපවිද්ධංව වනස්මිං දාරුකං;
තස්ස තෙ බහුකා පිහයන්ති, නෙරයිකා විය සග්ගගාමින’’න්ති. (සං. නි. 1.229) –
වුත්තං ඉමං ගාථං සුත්වා පුනදිවසෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා නිසීදි. සත්ථා තං පවත්තිං ඤත්වා ඝරාවාසස්ස ¶ දුක්ඛතං පකාසෙතුකාමො පඤ්ච දුක්ඛානි සමොධානෙත්වා ඉමං ගාථමාහ –
‘‘දුප්පබ්බජ්ජං දුරභිරමං, දුරාවාසා ඝරා දුඛා;
දුක්ඛොසමානසංවාසො, දුක්ඛානුපතිතද්ධගූ;
තස්මා න චද්ධගූ සියා, න ච දුක්ඛානුපතිතො සියා’’ති.
තත්ථ ¶ දුප්පබ්බජ්ජන්ති අප්පං වා මහන්තං වා භොගක්ඛන්ධඤ්චෙව ඤාතිපරිවට්ටඤ්ච පහාය ඉමස්මිං සාසනෙ උරං දත්වා පබ්බජ්ජං නාම දුක්ඛං. දුරභිරමන්ති එවං පබ්බජිතෙනාපි භික්ඛාචරියාය ජීවිතවුත්තිං ඝටෙන්තෙන අපරිමාණසීලක්ඛන්ධගොපනධම්මානුධම්මප්පටිපත්තිපූරණවසෙන අභිරමිතුං දුක්ඛං. දුරාවාසාති යස්මා පන ඝරං ආවසන්තෙන රාජූනං රාජකිච්චං, ඉස්සරානං ඉස්සරකිච්චං වහිතබ්බං, පරිජනා චෙව ධම්මිකා සමණබ්රාහ්මණා ච සඞ්ගහිතබ්බා. එවං සන්තෙපි ඝරාවාසො ඡිද්දඝටො විය මහාසමුද්දො විය ච දුප්පූරො. තස්මා ඝරාවාසා ¶ නාමෙතෙ දුරාවාසා දුක්ඛා ආවසිතුං, තෙනෙව කාරණෙන දුක්ඛාති අත්ථො. දුක්ඛො සමානසංවාසොති ගිහිනො වා හි යෙ ජාතිගොත්තකුලභොගෙහි ¶ පබ්බජිතා වා සීලාචාරබාහුසච්චාදීහි සමානාපි හුත්වා ‘‘කොසි ත්වං, කොස්මි අහ’’න්තිආදීනි වත්වා අධිකරණපසුතා හොන්ති, තෙ අසමානා නාම, තෙහි සද්ධිං සංවාසො දුක්ඛොති අත්ථො. දුක්ඛානුපතිතද්ධගූති යෙ වට්ටසඞ්ඛාතං අද්ධානං පටිපන්නත්තා අද්ධගූ, තෙ දුක්ඛෙ අනුපතිතාව. තස්මා න චද්ධගූති යස්මා දුක්ඛානුපතිතභාවොපි දුක්ඛො අද්ධගූභාවොපි, තස්මා වට්ටසඞ්ඛාතං අද්ධානං ගමනතාය අද්ධගූ න භවෙය්ය, වුත්තප්පකාරෙන දුක්ඛෙන අනුපතිතොපි න භවෙය්යාති අත්ථො.
දෙසනාවසානෙ සො භික්ඛු පඤ්චසු ඨානෙසු දස්සිතෙ දුක්ඛෙ නිබ්බින්දන්තො පඤ්චොරම්භාගියානි පඤ්ච උද්ධම්භාගියානි සංයොජනානි පදාලෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨහීති.
වජ්ජිපුත්තකභික්ඛුවත්ථු ඡට්ඨං.
7. චිත්තගහපතිවත්ථු
සද්ධොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො චිත්තගහපතිං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු බාලවග්ගෙ ‘‘අසන්තං භාවනමිච්ඡෙය්යා’’ති ¶ ගාථාවණ්ණනාය විත්ථාරිතං. ගාථාපි තත්ථෙව වුත්තා. වුත්තඤ්හෙතං තත්ථ (ධ. ප. අට්ඨ. 1.74) –
‘‘කිං පන, භන්තෙ, එතස්ස තුම්හාකං සන්තිකං ආගච්ඡන්තස්සෙවායං ලාභසක්කාරො උප්පජ්ජති, උදාහු අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තස්සාපි උප්පජ්ජතී’’ති. ‘‘ආනන්ද, මම සන්තිකං ආගච්ඡන්තස්සාපි අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තස්සාපි තස්ස උප්පජ්ජතෙව. අයඤ්හි උපාසකො සද්ධො පසන්නො සම්පන්නසීලො, එවරූපො පුග්ගලො යං යං පදෙසං භජති, තත්ථ තත්ථෙවස්ස ලාභසක්කාරො නිබ්බත්තතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –
‘‘සද්ධො ¶ සීලෙන සම්පන්නො, යසොභොගසමප්පිතො;
යං යං පදෙසං භජති, තත්ථ තත්ථෙව පූජිතො’’ති. (ධ. ප. අට්ඨ. 1.74);
තත්ථ ¶ සද්ධොති ලොකියලොකුත්තරසද්ධාය සමන්නාගතො. සීලෙනාති ආගාරියසීලං, අනාගාරියසීලන්ති දුවිධං සීලං. තෙසු ඉධ ආගාරියසීලං අධිප්පෙතං, තෙන සමන්නාගතොති අත්ථො. යසොභොගසමප්පිතොති යාදිසො අනාථපිණ්ඩිකාදීනං පඤ්චඋපාසකසතපරිවාරසඞ්ඛාතො ආගාරියයසො, තාදිසෙනෙව යසෙන ධනධඤ්ඤාදිකො චෙව සත්තවිධඅරියධනසඞ්ඛාතො චාති දුවිධො භොගො, තෙන සමන්නාගතොති අත්ථො. යං යං පදෙසන්ති පුරත්ථිමාදීසු ¶ දිසාසු එවරූපො කුලපුත්තො යං යං පදෙසං භජති, තත්ථ තත්ථ එවරූපෙන ලාභසක්කාරෙන පූජිතොව හොතීති අත්ථො.
දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.
චිත්තගහපතිවත්ථු සත්තමං.
8. චූළසුභද්දාවත්ථු
දූරෙ සන්තොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අනාථපිණ්ඩිකස්ස ධීතරං චූළසුභද්දං නාම ආරබ්භ කථෙසි.
අනාථපිණ්ඩිකස්ස කිර දහරකාලතො පට්ඨාය උග්ගනගරවාසී උග්ගො නාම සෙට්ඨිපුත්තො සහායකො අහොසි. තෙ එකාචරියකුලෙ සිප්පං උග්ගණ්හන්තා අඤ්ඤමඤ්ඤං කතිකං කරිංසු ‘‘අම්හාකං වයප්පත්තකාලෙ පුත්තධීතාසු ජාතාසු යො පුත්තස්ස ධීතරං වාරෙති, තෙන තස්ස ධීතා දාතබ්බා’’ති. තෙ උභොපි වයප්පත්තා අත්තනො අත්තනො නගරෙ සෙට්ඨිට්ඨානෙ පතිට්ඨහිංසු. අථෙකස්මිං සමයෙ උග්ගසෙට්ඨි වණිජ්ජං පයොජෙන්තො පඤ්චහි සකටසතෙහි සාවත්ථිං අගමාසි. අනාථපිණ්ඩිකො අත්තනො ධීතරං චූළසුභද්දං ආමන්තෙත්වා, ‘‘අම්ම, පිතා තෙ උග්ගසෙට්ඨි නාම ආගතො, තස්ස කත්තබ්බකිච්චං සබ්බං තව භාරො’’ති ආණාපෙසි. සා ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා තස්ස ආගතදිවසතො පට්ඨාය සහත්ථෙනෙව සූපබ්යඤ්ජනාදීනි සම්පාදෙති, මාලාගන්ධවිලෙපනාදීනි අභිසඞ්ඛරොති ¶ , භොජනකාලෙ තස්ස න්හානොදකං පටියාදාපෙත්වා න්හානකාලතො පට්ඨාය සබ්බකිච්චානි සාධුකං කරොති.
උග්ගසෙට්ඨි ¶ ¶ තස්සා ආචාරසම්පත්තිං දිස්වා පසන්නචිත්තො එකදිවසං අනාථපිණ්ඩිකෙන සද්ධිං සුඛකථාය සන්නිසින්නො ‘‘මයං දහරකාලෙ එවං නාම කතිකං කරිම්හා’’ති සාරෙත්වා චූළසුභද්දං අත්තනො පුත්තස්සත්ථාය වාරෙසි. සො පන පකතියාව මිච්ඡාදිට්ඨිකො. තස්මා දසබලස්ස තමත්ථං ආරොචෙත්වා සත්ථාරා උග්ගසෙට්ඨිස්සූපනිස්සයං දිස්වා අනුඤ්ඤාතො භරියාය සද්ධිං මන්තෙත්වා තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා දිවසං වවත්ථපෙත්වා ධීතරං විසාඛං දත්වා උය්යොජෙන්තො ධනඤ්චයසෙට්ඨි විය මහන්තං සක්කාරං කත්වා සුභද්දං ආමන්තෙත්වා, ‘‘අම්ම, සසුරකුලෙ වසන්තියා නාම අන්තොඅග්ගි බහි න නීහරිතබ්බො’’ති (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.259; ධ. ප. අට්ඨ. 1.52 විසාඛාවත්ථු) ධනඤ්චයසෙට්ඨිනා විසාඛාය දින්නනයෙනෙව දස ඔවාදෙ දත්වා ‘‘සචෙ මෙ ගතට්ඨානෙ ධීතු දොසො උප්පජ්ජති, තුම්හෙහි සොධෙතබ්බො’’ති අට්ඨ කුටුම්බිකෙ පාටිභොගෙ ගහෙත්වා තස්සා උය්යොජනදිවසෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා පුරිමභවෙ ධීතරා කතානං සුචරිතානං ඵලවිභූතිං ලොකස්ස පාකටං කත්වා දස්සෙන්තො විය මහන්තෙන සක්කාරෙන ධීතරං උය්යොජෙසි. තස්සා අනුපුබ්බෙන උග්ගනගරං පත්තකාලෙ සසුරකුලෙන සද්ධිං ¶ මහාජනො පච්චුග්ගමනමකාසි.
සාපි අත්තනො සිරිවිභවං පාකටං කාතුං විසාඛා විය සකලනගරස්ස අත්තානං දස්සෙන්තී රථෙ ඨත්වා නගරං පවිසිත්වා නාගරෙහි පෙසිතෙ පණ්ණාකාරෙ ගහෙත්වා අනුරූපවසෙන තෙසං තෙසං පෙසෙන්තී සකලනගරං අත්තනො ගුණෙහි එකාබද්ධමකාසි. මඞ්ගලදිවසාදීසු පනස්සා සසුරො අචෙලකානං සක්කාරං කරොන්තො ‘‘ආගන්ත්වා අම්හාකං සමණෙ වන්දතූ’’ති පෙසෙසි. සා ලජ්ජාය නග්ගෙ පස්සිතුං අසක්කොන්තී ගන්තුං න ඉච්ඡති. සො පුනප්පුනං පෙසෙත්වාපි තාය පටික්ඛිත්තො කුජ්ඣිත්වා ‘‘නීහරථ න’’න්ති ආහ. සා ‘‘න සක්කා මම අකාරණෙන දොසං ආරොපෙතු’’න්ති කුටුම්බිකෙ පක්කොසාපෙත්වා තමත්ථං ආරොචෙසි. තෙ තස්සා නිද්දොසභාවං ඤත්වා සෙට්ඨිං සඤ්ඤාපෙසුං. සො ‘‘අයං මම සමණෙ අහිරිකාති න වන්දී’’ති භරියාය ආරොචෙසි. සා ‘‘කීදිසා නු ඛො ඉමිස්සා සමණා, අතිවිය තෙසං පසංසතී’’ති තං පක්කොසාපෙත්වා ආහ –
‘‘කීදිසා සමණා තුය්හං, බාළ්හං ඛො නෙ පසංසසි;
කිංසීලා කිංසමාචාරා, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතා’’ති. (අ. නි. අට්ඨ. 2.4.24);
අථස්සා ¶ සුභද්දා බුද්ධානඤ්චෙව බුද්ධසාවකානඤ්ච ගුණෙ පකාසෙන්තී –
‘‘සන්තින්ද්රියා ¶ සන්තමානසා, සන්තං තෙසං ගතං ඨිතං;
ඔක්ඛිත්තචක්ඛූ මිතභාණී, තාදිසා සමණා මම. (අ. නි. අට්ඨ. 2.4.24);
‘‘කායකම්මං සුචි නෙසං, වාචාකම්මං අනාවිලං;
මනොකම්මං සුවිසුද්ධං, තාදිසා සමණා මම.
‘‘විමලා ¶ සඞ්ඛමුත්තාභා, සුද්ධා අන්තරබාහිරා;
පුණ්ණා සුද්ධෙහි ධම්මෙහි, තාදිසා සමණා මම.
‘‘ලාභෙන උන්නතො ලොකො, අලාභෙන ච ඔනතො;
ලාභාලාභෙන එකට්ඨා, තාදිසා සමණා මම.
‘‘යසෙන උන්නතො ලොකො, අයසෙන ච ඔනතො;
යසායසෙන එකට්ඨා, තාදිසා සමණා මම.
‘‘පසංසායුන්නතො ලොකො, නින්දායාපි ච ඔනතො;
සමා නින්දාපසංසාසු, තාදිසා සමණා මම.
‘‘සුඛෙන උන්නතො ලොකො, දුක්ඛෙනාපි ච ඔනතො;
අකම්පා සුඛදුක්ඛෙසු, තාදිසා සමණා මමා’’ති. –
එවමාදීහි වචනෙහි සස්සුං තොසෙසි.
අථ නං ‘‘සක්කා තව සමණෙ අම්හාකම්පි දස්සෙතු’’න්ති වත්වා ‘‘සක්කා’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි යථා මයං තෙ පස්සාම, තථා කරොහී’’ති වුත්තෙ සා ‘‘සාධූ’’ති බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං සජ්ජෙත්වා උපරිපාසාදතලෙ ඨත්වා ජෙතවනාභිමුඛී සක්කච්චං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා බුද්ධගුණෙ ආවජ්ජෙත්වා ගන්ධවාසපුප්ඵධුමෙහි පූජං කත්වා, ‘‘භන්තෙ, ස්වාතනාය බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙමි, ඉමිනා මෙ සඤ්ඤාණෙන සත්ථා නිමන්තිතභාවං ජානාතූ’’ති ¶ සුමනපුප්ඵානං අට්ඨ මුට්ඨියො ආකාසෙ ඛිපි. පුප්ඵානි ගන්ත්වා චතුපරිසමජ්ඣෙ ධම්මං ¶ දෙසෙන්තස්ස සත්ථුනො උපරි මාලාවිතානං හුත්වා අට්ඨංසු. තස්මිං ඛණෙ අනාථපිණ්ඩිකොපි ධම්මකථං සුත්වා ස්වාතනාය සත්ථාරං නිමන්තෙසි. සත්ථා ‘‘අධිවුත්ථං මයා, ගහපති, ස්වාතනාය භත්ත’’න්ති වත්වා, ‘‘භන්තෙ, මයා පුරෙතරං ආගතො නත්ථි, කස්ස නු ඛො වො අධිවුත්ථ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘චූළසුභද්දාය, ගහපති, නිමන්තිතො’’ති ¶ වත්වා ‘‘නනු, භන්තෙ, චූළසුභද්දා දූරෙ වසති ඉතො වීසතියොජනසතමත්ථකෙ’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආම ගහපති, දූරෙ වසන්තාපි හි සප්පුරිසා අභිමුඛෙ ඨිතා විය පකාසෙන්තී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –
‘‘දූරෙ සන්තො පකාසෙන්ති, හිමවන්තොව පබ්බතො;
අසන්තෙත්ථ න දිස්සන්ති, රත්තිං ඛිත්තා යථා සරා’’ති.
තත්ථ සන්තොති රාගාදීනං සන්තතාය බුද්ධාදයො සන්තා නාම. ඉධ පන පුබ්බබුද්ධෙසු කතාධිකාරා උස්සන්නකුසලමූලා භාවිතභාවනා සත්තා සන්තොති අධිප්පෙතා. පකාසෙන්තීති දූරෙ ඨිතාපි බුද්ධානං ඤාණපථං ආගච්ඡන්තා පාකටා හොන්ති. හිමවන්තො වාති යථා හි තියොජනසහස්සවිත්ථතො පඤ්චයොජනසතුබ්බෙධො චතුරාසීතියා ¶ කූටසහස්සෙහි පටිමණ්ඩිතො හිමවන්තපබ්බතො දූරෙ ඨිතානම්පි අභිමුඛෙ ඨිතො විය පකාසෙති, එවං පකාසෙන්තීති අත්ථො. අසන්තෙත්ථාති දිට්ඨධම්මගරුකා විතිණ්ණපරලොකා ආමිසචක්ඛුකා ජීවිකත්ථාය පබ්බජිතා බාලපුග්ගලා අසන්තො නාම, තෙ එත්ථ බුද්ධානං දක්ඛිණස්ස ජාණුමණ්ඩලස්ස සන්තිකෙ නිසින්නාපි න දිස්සන්ති න පඤ්ඤායන්ති. රත්තිං ඛිත්තාති රත්තිං චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙ අන්ධකාරෙ ඛිත්තසරා විය තථාරූපස්ස උපනිස්සයභූතස්ස පුබ්බහෙතුනො අභාවෙන න පඤ්ඤායන්තීති අත්ථො.
දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.
සක්කො දෙවරාජා ‘‘සත්ථාරා සුභද්දාය නිමන්තනං අධිවාසිත’’න්ති ඤත්වා විස්සකම්මදෙවපුත්තං ආණාපෙසි – ‘‘පඤ්ච කූටාගාරසතානි නිම්මිනිත්වා ස්වෙ බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං උග්ගනගරං නෙහී’’ති. සො පුනදිවසෙ පඤ්චසතානි කූටාගාරානි නිම්මිනිත්වා ජෙතවනද්වාරෙ අට්ඨාසි. සත්ථා උච්චිනිත්වා විසුද්ධඛීණාසවානංයෙව පඤ්චසතානි ආදාය සපරිවාරො කූටාගාරෙසු නිසීදිත්වා උග්ගනගරං අගමාසි. උග්ගසෙට්ඨිපි සපරිවාරො සුභද්දාය දින්නනයෙනෙව තථාගතස්ස ආගතමග්ගං ඔලොකෙන්තො සත්ථාරං මහන්තෙන සිරිවිභවෙන ¶ ආගච්ඡන්තං දිස්වා පසන්නමානසො මාලාදීහි මහන්තං සක්කාරං කරොන්තො සපරිවාරො සම්පටිච්ඡිත්වා වන්දිත්වා මහාදානං දත්වා පුනප්පුනං නිමන්තෙත්වා සත්තාහං මහාදානං අදාසි. සත්ථාපිස්ස සප්පායං සල්ලක්ඛෙත්වා ¶ ධම්මං ¶ දෙසෙසි. තං ආදිං කත්වා චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. සත්ථා ‘‘චූළසුභද්දාය අනුග්ගහණත්ථං ත්වං ඉධෙව හොහී’’ති අනුරුද්ධත්ථෙරං නිවත්තාපෙත්වා සාවත්ථිමෙව අගමාසි. තතො පට්ඨාය තං නගරං සද්ධාසම්පන්නං අහොසීති.
චූළසුභද්දාවත්ථු අට්ඨමං.
9. එකවිහාරිත්ථෙරවත්ථු
එකාසනන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකවිහාරිත්ථෙරං නාම ආරබ්භ කථෙසි.
සො කිර ථෙරො එකකොව සෙය්යං කප්පෙති, එකකොව නිසීදති, එකකොව චඞ්කමති, එකකොව තිට්ඨතීති චතුපරිසන්තරෙ පාකටො අහොසි. අථ නං භික්ඛූ, ‘‘භන්තෙ, එවරූපො නාමායං ථෙරො’’ති තථාගතස්සාරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘සාධු සාධූ’’ති ¶ තස්ස සාධුකාරං දත්වා ‘‘භික්ඛුනා නාම පවිවිත්තෙන භවිතබ්බ’’න්ති විවෙකෙ ආනිසංසං කථෙත්වා ඉමං ගාථමාහ –
‘‘එකාසනං එකසෙය්යං, එකො චරමතන්දිතො;
එකො දමයමත්තානං, වනන්තෙ රමිතො සියා’’ති.
තත්ථ එකාසනං එකසෙය්යන්ති භික්ඛුසහස්සමජ්ඣෙපි මූලකම්මට්ඨානං අවිජහිත්වා තෙනෙව මනසිකාරෙන නිසින්නස්ස ආසනං එකාසනං නාම. ලොහපාසාදසදිසෙපි ච පාසාදෙ භික්ඛුසහස්සමජ්ඣෙපි පඤ්ඤත්තෙ විචිත්රපච්චත්ථරණූපධානෙ මහාරහෙ සයනෙ සතිං උපට්ඨපෙත්වා දක්ඛිණෙන පස්සෙන මූලකම්මට්ඨානමනසිකාරෙන නිපන්නස්ස භික්ඛුනො සෙය්යා එකසෙය්යා නාම. එවරූපං එකාසනඤ්ච එකසෙය්යඤ්ච භජෙථාති අත්ථො. අතන්දිතොති ජඞ්ඝබලං නිස්සාය ජීවිතකප්පනෙන අකුසීතො හුත්වා සබ්බීරියාපථෙසු එකකොව චරන්තොති අත්ථො. එකො දමයන්ති රත්තිට්ඨානාදීසු ¶ කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජිත්වා මග්ගඵලාධිගමවසෙන එකොව හුත්වා අත්තානං දමෙන්තොති අත්ථො. වනන්තෙ රමිතො සියාති එවං අත්තානං දමෙන්තො ඉත්ථිපුරිසසද්දාදීහි පවිවිත්තෙ වනන්තෙයෙව අභිරමිතො භවෙය්ය. න හි සක්කා ආකිණ්ණවිහාරිනා එවං අත්තානං දමෙතුන්ති අත්ථො.
දෙසනාවසානෙ ¶ ¶ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. තතො පට්ඨාය මහාජනො එකවිහාරිකමෙව පත්ථෙසීති.
එකවිහාරිත්ථෙරවත්ථු නවමං.
පකිණ්ණකවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
එකවීසතිමො වග්ගො.