📜
24. තණ්හාවග්ගො
1. කපිලමච්ඡවත්ථු
මනුජස්සාති ¶ ¶ ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කපිලමච්ඡං ආරබ්භ කථෙසි.
අතීතෙ කිර කස්සපභගවතො පරිනිබ්බුතකාලෙ ද්වෙ කුලභාතරො නික්ඛමිත්වා සාවකානං සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. තෙසු ජෙට්ඨො සාගතො නාම අහොසි, කනිට්ඨො කපිලො නාම. මාතා පන නෙසං සාධිනී නාම, කනිට්ඨභගිනී තාපනා නාම. තාපි භික්ඛුනීසු පබ්බජිංසු. එවං තෙසු පබ්බජිතෙසු උභො භාතරො ආචරියුපජ්ඣායානං වත්තපටිවත්තං කත්වා විහරන්තා එකදිවසං, ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිං සාසනෙ කති ධුරානී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ගන්ථධුරං විපස්සනාධුරඤ්චාති ද්වෙ ධුරානී’’ති සුත්වා ජෙට්ඨො ‘‘විපස්සනාධුරං ¶ පූරෙස්සාමී’’ති පඤ්ච වස්සානි ආචරියුපජ්ඣායානං සන්තිකෙ වසිත්වා යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා වායමන්තො අරහත්තං පාපුණි. කනිට්ඨො ‘‘අහං තාව තරුණො, වුඩ්ඪකාලෙ විපස්සනාධුරං පූරෙස්සාමී’’ති ගන්ථධුරං පට්ඨපෙත්වා තීණි පිටකානි උග්ගණ්හි. තස්ස පරියත්තිං නිස්සාය මහාපරිවාරො, පරිවාරං නිස්සාය ලාභො උදපාදි. සො බාහුසච්චමදෙන මත්තො ලාභතණ්හාය අභිභූතො අතිපණ්ඩිතමානිතාය පරෙහි වුත්තං කප්පියම්පි ‘‘අකප්පිය’’න්ති වදෙති, අකප්පියම්පි ‘‘කප්පිය’’න්ති වදෙති, සාවජ්ජම්පි ‘‘අනවජ්ජ’’න්ති, අනවජ්ජම්පි ‘‘සාවජ්ජ’’න්ති. සො පෙසලෙහි භික්ඛූහි ‘‘මා, ආවුසො කපිල, එවං අවචා’’ති වත්වා ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච දස්සෙත්වා ඔවදියමානොපි ‘‘තුම්හෙ කිං ජානාථ, රිත්තමුට්ඨිසදිසා’’තිආදීනි වත්වා ඛුංසෙන්තො වම්භෙන්තො චරති. අථස්ස භාතු සාගතත්ථෙරස්සාපි භික්ඛූ තමත්ථං ආරොචෙසුං. සොපි නං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘ආවුසො කපිල, තුම්හාදිසානඤ්හි සම්මාපටිපත්ති සාසනස්ස ආයු නාම, තස්මා පටිපත්තිං පහාය කප්පියාදීනි පටිබාහන්තො මා එවං අවචා’’ති ඔවදි. සො තස්සපි වචනං නාදියි. එවං සන්තෙපි ථෙරො ද්වත්තික්ඛත්තුං ඔවදිත්වා ඔවාදං අගණ්හන්තං ‘‘නායං මම වචනං කරොතී’’ති ඤත්වා ‘‘තෙන, ආවුසො, පඤ්ඤායිස්සසි සකෙන කම්මෙනා’’ති වත්වා පක්කාමි ¶ . තතො පට්ඨාය නං අඤ්ඤෙ පෙසලා භික්ඛූ ඡඩ්ඩයිංසු.
සො ¶ ¶ දුරාචාරො හුත්වා දුරාචාරපරිවුතො විහරන්තො එකදිවසං උපොසථග්ගෙ ‘‘පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සාමී’’ති බීජනිං ආදාය ධම්මාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘වත්තති, ආවුසො, එත්ථ සන්නිපතිතානං භික්ඛූනං පාතිමොක්ඛ’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘කො අත්ථො ඉමස්ස පටිවචනෙන දින්නෙනා’’ති තුණ්හීභූතෙ භික්ඛූ දිස්වා, ‘‘ආවුසො, ධම්මො වා විනයො වා නත්ථි, පාතිමොක්ඛෙන සුතෙන වා අසුතෙන වා කො අත්ථො’’ති වත්වා ආසනා වුට්ඨහි. එවං සො කස්සපස්ස භගවතො පරියත්තිසාසනං ඔසක්කාපෙසි. සාගතත්ථෙරොපි තදහෙව පරිනිබ්බායි. කපිලො ආයුපරියොසානෙ අවීචිම්හි මහානිරයෙ නිබ්බත්ති. සාපිස්ස මාතා ච භගිනී ච තස්සෙව දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජිත්වා පෙසලෙ භික්ඛූ අක්කොසිත්වා පරිභාසිත්වා තත්ථෙව නිබ්බත්තිංසු.
තස්මිං පන කාලෙ පඤ්චසතා පුරිසා ගාමඝාතකාදීනි කත්වා චොරිකාය ජීවන්තා ජනපදමනුස්සෙහි අනුබද්ධා පලායමානා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා තත්ථ කිඤ්චි පටිසරණං අපස්සන්තා අඤ්ඤතරං ආරඤ්ඤිකං භික්ඛුං දිස්වා වන්දිත්වා ‘‘පටිසරණං නො, භන්තෙ, හොථා’’ති වදිංසු. ථෙරො ‘‘තුම්හාකං සීලසදිසං පටිසරණං නාම ¶ නත්ථි, සබ්බෙපි පඤ්චසීලානි සමාදියථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා සීලානි සමාදියිංසු. අථ නෙ ථෙරො ඔවදි – ‘‘ඉදානි තුම්හෙ සීලවන්තා, ජීවිතහෙතුපි වො නෙව සීලං අතික්කමිතබ්බං, න මනොපදොසො කාතබ්බො’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිංසු. අථ නෙ ජනපදමනුස්සා තං ඨානං පත්වා ඉතො චිතො ච පරියෙසමානා තෙ චොරෙ දිස්වා සබ්බෙ තෙ ජීවිතා වොරොපෙසුං. තෙ කාලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිංසු, චොරජෙට්ඨකො ජෙට්ඨකදෙවපුත්තො අහොසි.
තෙ අනුලොමපටිලොමවසෙන එකං බුද්ධන්තරං දෙවලොකෙ සංසරිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථිනගරද්වාරෙ පඤ්චසතකුලිකෙ කෙවට්ටගාමෙ නිබ්බත්තිංසු. ජෙට්ඨකදෙවපුත්තො කෙවට්ටජෙට්ඨකස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි, ඉතරෙ ඉතරෙසු. එවං තෙසං එකදිවසෙයෙව පටිසන්ධිගහණඤ්ච මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමනඤ්ච අහොසි. කෙවට්ටජෙට්ඨකො ‘‘අත්ථි නු ඛො ඉමස්මිං ගාමෙ අඤ්ඤෙපි දාරකා අජ්ජ ජාතා’’ති පරියෙසාපෙත්වා තෙසං ජාතභාවං ඤත්වා ‘‘එතෙ මම පුත්තස්ස සහායකා භවිස්සන්තී’’ති සබ්බෙසං පොසාවනිකං ¶ දාපෙසි. තෙ සබ්බෙපි සහපංසුකීළකා සහායකා හුත්වා අනුපුබ්බෙන වයප්පත්තා අහෙසුං. තෙසං කෙවට්ටජෙට්ඨකපුත්තොව යසතො ච තෙජතො ච අග්ගපුරිසො අහොසි.
කපිලොපි ¶ එකං බුද්ධන්තරං නිරයෙ පච්චිත්වා විපාකාවසෙසෙන තස්මිං කාලෙ අචිරවතියා සුවණ්ණවණ්ණො දුග්ගන්ධමුඛො මච්ඡො හුත්වා නිබ්බත්ති. අථෙකදිවසං තෙ සහායකා ‘‘මච්ඡෙ බන්ධිස්සාමා’’ති ජාලාදීනි ගහෙත්වා නදියා ඛිපිංසු. අථ නෙසං අන්තොජාලං සො මච්ඡො පාවිසි ¶ . තං දිස්වා සබ්බෙ කෙවට්ටගාමවාසිනො උච්චාසද්දමකංසු – ‘‘පුත්තා නො පඨමං මච්ඡෙ බන්ධන්තා සුවණ්ණමච්ඡං බන්ධිංසු, ඉදානි නො රාජා බහුධනං දස්සතී’’ති. තෙපි ඛො සහායකා මච්ඡං නාවාය පක්ඛිපිත්වා නාවං උක්ඛිපිත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං අගමංසු. රඤ්ඤාපි තං දිස්වාව ‘‘කිං එත’’න්ති වුත්තෙ ‘‘මච්ඡො, දෙවා’’ති ආහංසු. රාජා සුවණ්ණවණ්ණං මච්ඡං දිස්වා ‘‘සත්ථා එතස්ස සුවණ්ණවණ්ණකාරණං ජානිස්සතී’’ති මච්ඡං ගාහාපෙත්වා භගවතො සන්තිකං අගමාසි. මච්ඡෙන මුඛෙ විවටමත්තෙයෙව සකලජෙතවනං අතිවිය දුග්ගන්ධං අහොසි. රාජා සත්ථාරං පුච්ඡි – ‘‘කස්මා, භන්තෙ, මච්ඡො සුවණ්ණවණ්ණො ජාතො, කස්මා චස්ස මුඛතො දුග්ගන්ධො වායතී’’ති?
අයං, මහාරාජ, කස්සපභගවතො පාවචනෙ කපිලො නාම භික්ඛු අහොසි බහුස්සුතො මහාපරිවාරො ලාභතණ්හාය අභිභූතො අත්තනො වචනං අගණ්හන්තානං අක්කොසකපරිභාසකො, තස්ස ච භගවතො සාසනං ඔසක්කාපෙසි, සො තෙන ¶ කම්මෙන අවීචිම්හි නිබ්බත්තිත්වා විපාකාවසෙසෙන ඉදානි මච්ඡො හුත්වා ජාතො. යං පන සො දීඝරත්තං බුද්ධවචනං වාචෙසි, බුද්ධස්ස ච ගුණං කථෙසි, තස්ස නිස්සන්දෙන ඉමං සුවණ්ණවණ්ණං පටිලභි. යං භික්ඛූනං අක්කොසකපරිභාසකො අහොසි, තෙනස්ස මුඛතො දුග්ගන්ධො වායති. ‘‘කථාපෙමි නං, මහාරාජා’’ති? ‘‘කථාපෙථ, භන්තෙ’’ති. අථ නං සත්ථා පුච්ඡි – ‘‘ත්වංසි කපිලො’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, අහං කපිලො’’ති. ‘‘කුතො ආගතොසී’’ති? ‘‘අවීචිමහානිරයතො, භන්තෙ’’ති. ‘‘ජෙට්ඨභාතිකො තෙ සාගතො කුහිං ගතො’’ති? ‘‘පරිනිබ්බුතො, භන්තෙ’’ති. ‘‘මාතා පන තෙ සාධිනී කහ’’න්ති? ‘‘මහානිරයෙ නිබ්බත්තා, භන්තෙ’’ති. ‘‘කනිට්ඨභගිනී ච තෙ තාපනා කහ’’න්ති? ‘‘මහානිරයෙ නිබ්බත්තා, භන්තෙ’’ති. ‘‘ඉදානි ත්වං කහං ගමිස්සසී’’ති? ‘‘අවීචිමහානිරයමෙව, භන්තෙ’’ති වත්වා විප්පටිසාරාභිභූතො නාවං ¶ සීසෙන පහරිත්වා තාවදෙව කාලං කත්වා නිරයෙ නිබ්බත්ති. මහාජනො සංවිග්ගො අහොසි ලොමහට්ඨජාතො.
අථ භගවා තස්මිං ඛණෙ සන්නිපතිතාය පරිසාය චිත්තාචාරං ඔලොකෙත්වා තඞ්ඛණානුරූපං ධම්මං දෙසෙතුං ‘‘ධම්මචරියං බ්රහ්මචරියං, එතදාහු වසුත්තම’’න්ති සුත්තනිපාතෙ (සු. නි. 276) කපිලසුත්තං කථෙත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘මනුජස්ස ¶ පමත්තචාරිනො, තණ්හා වඩ්ඪති මාලුවා විය;
සො ප්ලවතී හුරා හුරං, ඵලමිච්ඡංව වනස්මි වානරො.
‘‘යං ¶ එසා සහතෙ ජම්මී, තණ්හා ලොකෙ විසත්තිකා;
සොකා තස්ස පවඩ්ඪන්ති, අභිවට්ඨංව බීරණං.
‘‘යො චෙතං සහතෙ ජම්මිං, තණ්හං ලොකෙ දුරච්චයං;
සොකා තම්හා පපතන්ති, උදබින්දුව පොක්ඛරා.
‘‘තං වො වදාමි භද්දං වො, යාවන්තෙත්ථ සමාගතා;
තණ්හාය මූලං ඛණථ, උසීරත්ථොව බීරණං;
මා වො නළංව සොතොව, මාරො භඤ්ජි පුනප්පුන’’න්ති.
තත්ථ පමත්තචාරිනොති සතිවොස්සග්ගලක්ඛණෙන පමාදෙන පමත්තචාරිස්ස පුග්ගලස්ස නෙව ඣානං න විපස්සනා න මග්ගඵලානි වඩ්ඪන්ති. යථා පන රුක්ඛං සංසිබ්බන්තී පරියොනන්ධන්තී තස්ස විනාසාය මාලුවාලතා වඩ්ඪති ¶ , එවමස්ස ඡ ද්වාරානි නිස්සාය පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො තණ්හා වඩ්ඪතීති අත්ථො. සො ප්ලවතී හුරා හුරන්ති සො තණ්හාවසිකො පුග්ගලො භවෙ භවෙ උප්ලවති ධාවති. යථා කිං වියාති? ඵලමිච්ඡංව වනස්මි වානරො, යථා රුක්ඛඵලං ඉච්ඡන්තො වානරො වනස්මිං ධාවති, තස්ස තස්ස රුක්ඛස්ස සාඛං ගණ්හාති, තං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤං ගණ්හාති, තම්පි මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤං ගණ්හාති, ‘‘සාඛං අලභිත්වා සන්නිසින්නො’’ති වත්තබ්බතං නාපජ්ජති, එවමෙව තණ්හාවසිකො පුග්ගලො හුරා හුරං ධාවන්තො ‘‘ආරම්මණං අලභිත්වා තණ්හාය අපවත්තං පත්තො’’ති වත්තබ්බතං නාපජ්ජති.
යන්ති ¶ යං පුග්ගලං එසා ලාමකභාවෙන ජම්මී විසාහාරතාය විසපුප්ඵතාය විසඵලතාය විසපරිභොගතාය රූපාදීසු විසත්තතාය ආසත්තතාය විසත්තිකාති සඞ්ඛ්යං ගතා ඡද්වාරිකතණ්හා අභිභවති. යථා නාම වස්සානෙ පුනප්පුනං වස්සන්තෙන දෙවෙන ¶ අභිවට්ඨං බීරණතිණං වඩ්ඪති, එවං තස්ස පුග්ගලස්ස අන්තො වට්ටමූලකා සොකා අභිවඩ්ඪන්තීති අත්ථො.
දුරච්චයන්ති යො පන පුග්ගලො එවං වුත්තප්පකාරං අතික්කමිතුං පජහිතුං දුක්කරතාය දුරච්චයං තණ්හං සහති අභිභවති, තම්හා පුග්ගලා වට්ටමූලකා සොකා පපතන්ති. යථා නාම පොක්ඛරෙ පදුමපත්තෙ පතිතං උදකබින්දු න පතිට්ඨාති, එවං න පතිට්ඨහන්තීති අත්ථො.
තං වො වදාමීති තෙන කාරණෙන අහං තුම්හෙ වදාමි. භද්දං වොති භද්දං තුම්හාකං හොතු, මා ¶ අහං කපිලො විය විනාසං පාපුණථාති අත්ථො. මූලන්ති ඉමිස්සා ඡද්වාරිකතණ්හාය අරහත්තමග්ගඤාණෙන මූලං ඛණථ. කිං වියාති? උසීරත්ථොව බීරණං, යථා උසීරෙන අත්ථිකො පුරිසො මහන්තෙන කුදාලෙන බීරණං ඛණති, එවමස්සා මූලං ඛණථාති අත්ථො. මා වො නළංව සොතොව, මාරො භඤ්ජි පුනප්පුනන්ති මා තුම්හෙ නදීසොතෙ ජාතං නළං මහාවෙගෙන ආගතො නදීසොතො විය කිලෙසමාරො මරණමාරො දෙවපුත්තමාරො ච පුනප්පුනං භඤ්ජතූති අත්ථො.
දෙසනාවසානෙ පඤ්චසතාපි කෙවට්ටපුත්තා සංවෙගං ආපජ්ජිත්වා දුක්ඛස්සන්තකිරියං පත්ථයමානා සත්ථු සන්තිකෙ ¶ පබ්බජිත්වා න චිරස්සෙව දුක්ඛස්සන්තං කත්වා සත්ථාරා සද්ධිං ආනෙඤ්ජවිහාරසමාපත්තිධම්මපරිභොගෙන එකපරිභොගා අහෙසුන්ති.
කපිලමච්ඡවත්ථු පඨමං.
2. සූකරපොතිකාවත්ථු
යථාපි මූලෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො ගූථසූකරපොතිකං ආරබ්භ කථෙසි.
එකස්මිං ¶ කිර සමයෙ සත්ථා රාජගහං පිණ්ඩාය පවිසන්තො එකං සූකරපොතිකං දිස්වා සිතං පාත්වාකාසි. තස්ස සිතං කරොන්තස්ස මුඛවිවරනිග්ගතං දන්තොභාසමණ්ඩලං දිස්වා ආනන්දත්ථෙරො ‘‘කො නු ඛො, භන්තෙ, හෙතු සිතස්ස පාතුකම්මායා’’ති සිතකාරණං පුච්ඡි. අථ නං සත්ථා ආහ – ‘‘පස්සසෙතං, ආනන්ද, සූකරපොතික’’න්ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. එසා කකුසන්ධස්ස භගවතො සාසනෙ එකාය ආසනසාලාය සාමන්තා කුක්කුටී අහොසි. සා එකස්ස යොගාවචරස්ස විපස්සනාකම්මට්ඨානං සජ්ඣායන්තස්ස ධම්මඝොසං සුත්වා තතො චුතා රාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා උබ්බරී නාම රාජධීතා අහොසි. සා අපරභාගෙ සරීරවලඤ්ජට්ඨානං පවිට්ඨා පුළවකරාසිං දිස්වා තත්ථ ¶ පුළවකසඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා පඨමං ඣානං පටිලභි. සා තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා තතො චුතා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති. තතො චවිත්වා පුන ගතිවසෙන ආලුලමානා ඉදානි සූකරයොනියං නිබ්බත්ති, ඉදං කාරණං දිස්වා මයා සිතං පාතුකතන්ති. තං සුත්වා ආනන්දත්ථෙරප්පමුඛා භික්ඛූ මහන්තං සංවෙගං පටිලභිංසු. සත්ථා තෙසං සංවෙගං උප්පාදෙත්වා භවතණ්හාය ආදීනවං පකාසෙන්තො අන්තරවීථියං ඨිතකොව ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘යථාපි ¶ මූලෙ අනුපද්දවෙ දළ්හෙ,
ඡින්නොපි රුක්ඛො පුනරෙව රූහති;
එවම්පි තණ්හානුසයෙ අනූහතෙ,
නිබ්බත්තතී දුක්ඛමිදං පුනප්පුනං.
‘‘යස්ස ඡත්තිංසති සොතා, මනාපසවනා භුසා;
මහාවහන්ති දුද්දිට්ඨිං, සඞ්කප්පා රාගනිස්සිතා.
‘‘සවන්ති සබ්බධි සොතා, ලතා උප්පජ්ජ තිට්ඨති;
තඤ්ච දිස්වා ලතං ජාතං, මූලං පඤ්ඤාය ඡින්දථ.
‘‘සරිතානි සිනෙහිතානි ච,
සොමනස්සානි හොන්ති ජන්තුනො;
තෙ සාතසිතා සුඛෙසිනො,
තෙ වෙ ජාතිජරූපගා නරා.
‘‘තසිණාය ¶ පුරක්ඛතා පජා,
පරිසප්පන්ති සසොව බන්ධිතො;
සංයොජනසඞ්ගසත්තකා,
දුක්ඛමුපෙන්ති පුනප්පුනං චිරාය.
‘‘තසිණාය ¶ පුරක්ඛතා පජා,
පරිසප්පන්ති සසොව බන්ධිතො;
තස්මා තසිණං විනොදයෙ,
ආකඞ්ඛන්ත විරාගමත්තනො’’ති.
තත්ථ මූලෙති යස්ස රුක්ඛස්ස චතූසු දිසාසු චතුධා හෙට්ඨා ච උජුකමෙව ගතෙ පඤ්චවිධමූලෙ ඡෙදනඵාලනපාචනවිජ්ඣනාදීනං කෙනචි උපද්දවෙන අනුපද්දවෙ ථිරපත්තතාය දළ්හෙ සො රුක්ඛො උපරිච්ඡින්නොපි සාඛානං වසෙන පුනදෙව රූහති, එවමෙව ඡද්වාරිකාය තණ්හාය අනුසයෙ ¶ අරහත්තමග්ගඤාණෙන අනුහතෙ අසමුච්ඡින්නෙ තස්මිං තස්මිං භවෙ ජාතිආදිභෙදං ඉදං දුක්ඛං පුනප්පුනං නිබ්බත්තතියෙවාති අත්ථො.
යස්සාති යස්ස පුග්ගලස්ස ‘‘ඉති අජ්ඣත්තිකස්සූපාදාය අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතානි බාහිරස්සූපාදාය අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතානී’’ති ඉමෙසං තණ්හාවිචරිතානං වසෙන ඡත්තිංසතියා සොතෙහි සමන්නාගතා මනාපෙසු රූපාදීසු ආසවති පවත්තතීති මනාපසවනා තණ්හා භුසා බලවතී හොති, තං පුග්ගලං විපන්නඤාණතාය දුද්දිට්ඨිං පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො මහන්තභාවෙන මහා හුත්වා ඣානං වා විපස්සනං වා අනිස්සාය රාගනිස්සිතා ¶ සඞ්කප්පා වහන්තීති අත්ථො.
සවන්ති සබ්බධි සොතාති ඉමෙ තණ්හාසොතා චක්ඛුද්වාරාදීනං වසෙන සබ්බෙසු රූපාදීසු ආරම්මණෙසු සවනතො, සබ්බාපි රූපතණ්හා…පෙ… ධම්මතණ්හාති සබ්බභවෙසු වා සවනතො සබ්බධි සවන්ති නාම. ලතාති පලිවෙඨනට්ඨෙන සංසිබ්බනට්ඨෙන ච ලතා වියාති ලතා. උප්පජ්ජ තිට්ඨතීති ඡහි ද්වාරෙහි උප්පජ්ජිත්වා රූපාදීසු ආරම්මණෙසු තිට්ඨති. තඤ්ච දිස්වාති තං පන තණ්හාලතං ‘‘එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජතී’’ති ජාතට්ඨානවසෙන දිස්වා. පඤ්ඤායාති සත්ථෙන වනෙ ජාතං ලතං විය මග්ගපඤ්ඤාය මූලෙ ඡින්දථාති අත්ථො.
සරිතානීති ¶ අනුසටානි පයාතානි. සිනෙහිතානීති චීවරාදීසු පවත්තසිනෙහවසෙන සිනෙහිතානි ච, තණ්හාසිනෙහමක්ඛිතානීති අත්ථො. සොමනස්සානීති තණ්හාවසිකස්ස ජන්තුනො එවරූපානි සොමනස්සානි භවන්ති. තෙ සාතසිතාති තෙ තණ්හාවසිකා පුග්ගලා සාතනිස්සිතා සුඛනිස්සිතා ච හුත්වා සුඛෙසිනො සුඛපරියෙසිනො භවන්ති. තෙ වෙති යෙ එවරූපා නරා, තෙ ජාතිජරාබ්යාධිමරණානි උපගච්ඡන්තියෙවාති ජාතිජරූපගා නාම හොන්ති. පජාති ඉමෙ සත්තා තාසකරණෙන තසිණාති සඞ්ඛ්යං ගතාය තණ්හාය පුරක්ඛතා පරිවාරිතා හුත්වා.
බන්ධිතොති ලුද්දෙන අරඤ්ඤෙ බද්ධො සසො විය පරිසප්පන්ති භායන්ති. සංයොජනසඞ්ගසත්තකාති ¶ දසවිධෙන සංයොජනසඞ්ගෙන චෙව සත්තවිධෙන රාගසඞ්ගාදිනා ච සත්තා බද්ධා තස්මිං වා ලග්ගා හුත්වා. චිරායාති චිරං දීඝමද්ධානං පුනප්පුනං ජාතිආදිකං දුක්ඛං උපගච්ඡන්තීති අත්ථො. තස්මාති යස්මා තසිණාය පුරක්ඛතා පලිවෙඨිතා සත්තා, තස්මා අත්තනො විරාගං රාගාදිවිගමං නිබ්බානං පත්ථෙන්තො ආකඞ්කමානො භික්ඛු අරහත්තමග්ගෙනෙතං තසිණං විනොදයෙ පනුදිත්වා නීහරිත්වා ඡඩ්ඩෙය්යාති අත්ථො.
දෙසනාවසානෙ ¶ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු.
සාපි ඛො සූකරපොතිකා තතො චවිත්වා සුවණ්ණභූමියං රාජකුලෙ නිබ්බත්ති, තතො චුතා බාරාණසියං, තතො චුතා සුප්පාරකපට්ටනෙ අස්සවාණිජගෙහෙ නිබ්බත්ති, තතො චුතා කාවීරපට්ටනෙ නාවිකස්ස ගෙහෙ නිබ්බත්ති, තතො චුතා අනුරාධපුරෙ ඉස්සරකුලගෙහෙ නිබ්බත්ති, තතො චුතා තස්සෙව දක්ඛිණදිසාය භොක්කන්තගාමෙ සුමනස්ස නාම කුටුම්බිකස්ස ධීතා නාමෙන සුමනා එව හුත්වා නිබ්බත්ති. අථස්සා පිතා තස්මිං ගාමෙ ඡඩ්ඩිතෙ දීඝවාපිරට්ඨං ගන්ත්වා මහාමුනිගාමෙ නාම වසි. තත්ථ නං දුට්ඨගාමණිරඤ්ඤො අමච්චො ලකුණ්ඩකඅතිම්බරො නාම කෙනචිදෙව කරණීයෙන ගතො දිස්වා මහන්තං මඞ්ගලං කත්වා ආදාය මහාපුණ්ණගාමං ගතො. අථ නං කොටිපබ්බතමහාවිහාරවාසී මහාඅනුරුද්ධත්ථෙරො නාම තත්ථ පිණ්ඩාය චරිත්වා තස්සා ගෙහද්වාරෙ ඨිතො දිස්වා භික්ඛූහි සද්ධිං කථෙසි, ‘‘ආවුසො, සූකරපොතිකා නාම ලකුණ්ඩකඅතිම්බරමහාමත්තස්ස ¶ භරියභාවං පත්තා, අහො අච්ඡරිය’’න්ති. සා තං කථං සුත්වා අතීතභවෙ ¶ උග්ඝාටෙත්වා ජාතිස්සරඤාණං පටිලභි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව උප්පන්නසංවෙගා සාමිකං යාචිත්වා මහන්තෙන ඉස්සරියෙන පඤ්චබලකත්ථෙරීනං සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තිස්සමහාවිහාරෙ මහාසතිපට්ඨානසුත්තකථං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. පච්ඡා දමිළමද්දනෙ කතෙ ඤාතීනං වසනට්ඨානං භොක්කන්තගාමමෙව ගන්ත්වා තත්ථ වසන්තී කල්ලමහාවිහාරෙ ආසීවිසොපමසුත්තන්තං සුත්වා අරහත්තං පාපුණි.
සා පරිනිබ්බානදිවසෙ භික්ඛුභික්ඛුනීහි පුච්ඡිතා භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස සබ්බං ඉමං පවත්තිං නිරන්තරං කථෙත්වා සන්නිපතිතස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මජ්ඣෙ මණ්ඩලාරාමවාසිනා ධම්මපදභාණකමහාතිස්සත්ථෙරෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා ‘‘අහං පුබ්බෙ මනුස්සයොනියං නිබ්බත්තිත්වා තතො චුතා කුක්කුටී හුත්වා තත්ථ සෙනස්ස සන්තිකා සීසච්ඡෙදං පත්වා රාජගහෙ නිබ්බත්තා, පරිබ්බාජිකාසු පබ්බජිත්වා පඨමජ්ඣානභූමියං නිබ්බත්තිත්වා තතො චුතා සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තා නචිරස්සෙව චවිත්වා සූකරයොනිං ගන්ත්වා තතො චුතා සුවණ්ණභූමිං, තතො චුතා බාරාණසිං, තතො චුතා සුප්පාරකපට්ටනං, තතො චුතා කාවීරපට්ටනං, තතො චුතා අනුරාධපුරං, තතො චුතා භොක්කන්තගාම’’න්ති එවං සමවිසමෙ තෙරස අත්තභාවෙ පත්වා ‘‘ඉදානි උක්කණ්ඨිත්වා පබ්බජිත්වා අරහත්තං පත්තා, සබ්බෙපි අප්පමාදෙන සම්පාදෙථා’’ති වත්වා චතස්සො පරිසා සංවෙජෙත්වා පරිනිබ්බායීති.
සූකරපොතිකාවත්ථු දුතියං.
3. විබ්භන්තභික්ඛුවත්ථු
යො ¶ ¶ නිබ්බනථොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො එකං විබ්භන්තකං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.
එකො කිර මහාකස්සපත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකො හුත්වා චත්තාරි ඣානානි උප්පාදෙත්වාපි අත්තනො මාතුලස්ස සුවණ්ණකාරස්ස ගෙහෙ විසභාගාරම්මණං දිස්වා තත්ථ පටිබද්ධචිත්තො විබ්භමි. අථ නං මනුස්සා අලසභාවෙන කම්මං කාතුං අනිච්ඡන්තං ගෙහා නීහරිංසු. සො පාපමිත්තසංසග්ගෙන චොරකම්මෙන ජීවිකං කප්පෙන්තො විචරි. අථ නං එකදිවසං ගහෙත්වා ¶ පච්ඡාබාහං ගාළ්හබන්ධනං බන්ධිත්වා චතුක්කෙ චතුක්කෙ කසාහි තාළෙන්තා ආඝාතනං නයිංසු. ථෙරො පිණ්ඩාය චරිතුං පවිසන්තො තං දක්ඛිණෙන ද්වාරෙන නීහරියමානං දිස්වා බන්ධනං සිථිලං කාරෙත්වා ‘‘පුබ්බෙ තයා පරිචිතකම්මට්ඨානං පුන ආවජ්ජෙහී’’ති ආහ. සො තෙන ඔවාදෙන සතුප්පාදං ලභිත්වා පුන චතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තෙසි. අථ නං ‘‘ආඝාතනං නෙත්වා ඝාතෙස්සාමා’’ති සූලෙ උත්තාසෙසුං. සො න භායති න සන්තසති. අථස්ස තස්මිං තස්මිං දිසාභාගෙ ඨිතා මනුස්සා අසිසත්තිතොමරාදීනි ආවුධානි උක්ඛිපිත්වාපි තං අසන්තසන්තමෙව දිස්වා ‘‘පස්සථ, භො, ඉමං පුරිසං, අනෙකසතානඤ්හි ආවුධහත්ථානං පුරිසානං මජ්ඣෙ නෙව ඡම්භති න වෙධති, අහො අච්ඡරිය’’න්ති අච්ඡරියබ්භුතජාතා මහානාදං නදිත්වා රඤ්ඤො තං පවත්තිං ආරොචෙසුං. රාජා තං කාරණං සුත්වා ‘‘විස්සජ්ජෙථ න’’න්ති ආහ. සත්ථු සන්තිකම්පි ¶ ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචයිංසු. සත්ථා ඔභාසං ඵරිත්වා තස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘යො නිබ්බනථො වනාධිමුත්තො,
වනමුත්තො වනමෙව ධාවති;
තං පුග්ගලමෙථ පස්සථ,
මුත්තො බන්ධනමෙව ධාවතී’’ති.
තස්සත්ථො – යො පුග්ගලො ගිහිභාවෙ ආලයසඞ්ඛාතං වනථං ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බජිතතාය නිබ්බනථො දිබ්බවිහාරසඞ්ඛාතෙ තපොවනෙ අධිමුත්තො ඝරාවාසබන්ධනසඞ්ඛාතා තණ්හාවනා මුත්තො හුත්වා පුන ඝරාවාසබන්ධනසඞ්ඛාතං තණ්හාවනමෙව ධාවති, එථ තං පුග්ගලං පස්සථ, එසො ඝරාවාසබන්ධනතො මුත්තො ඝරාවාසබන්ධනමෙව ධාවතීති.
ඉමං ¶ පන දෙසනං සුත්වා සො රාජපුරිසානං අන්තරෙ සූලග්ගෙ නිසින්නොව උදයබ්බයං පට්ඨපෙත්වා තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො සොතාපත්තිඵලං පත්වා සමාපත්තිසුඛං අනුභවන්තො වෙහාසං උප්පතිත්වා ආකාසෙනෙව සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා සරාජිකාය පරිසාය මජ්ඣෙයෙව අරහත්තං පාපුණීති.
විබ්භන්තභික්ඛුවත්ථු තතියං.
4. බන්ධනාගාරවත්ථු
න ¶ තං දළ්හන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො බන්ධනාගාරං ආරබ්භ කථෙසි.
එකස්මිං කිර කාලෙ බහූ සන්ධිච්ඡෙදකපන්ථඝාතකමනුස්සඝාතකෙ චොරෙ ¶ ආනෙත්වා කොසලරඤ්ඤො දස්සයිංසු. තෙ රාජා අන්දුබන්ධනරජ්ජුබන්ධනසඞ්ඛලිකබන්ධනෙහි බන්ධාපෙසි. තිංසමත්තාපි ඛො ජානපදා භික්ඛූ සත්ථාරං දට්ඨුකාමා ආගන්ත්වා දිස්වා වන්දිත්වා පුනදිවසෙ සාවත්ථිං පිණ්ඩාය චරන්තා බන්ධනාගාරං ගන්ත්වා තෙ චොරෙ දිස්වා පිණ්ඩපාතපටික්කන්තා සායන්හසමයෙ තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අජ්ජ අම්හෙහි පිණ්ඩාය චරන්තෙහි බන්ධනාගාරෙ බහූ චොරා අන්දුබන්ධනාදීහි බද්ධා මහාදුක්ඛං අනුභවන්තා දිට්ඨා, තෙ තානි බන්ධනානි ඡින්දිත්වා පලායිතුං න සක්කොන්ති, අත්ථි නු ඛො, භන්තෙ, තෙහි බන්ධනෙහි ථිරතරං අඤ්ඤං බන්ධනං නාමා’’ති පුච්ඡිංසු. සත්ථා, ‘‘භික්ඛවෙ, කිං බන්ධනානි නාමෙතානි, යං පනෙතං ධනධඤ්ඤපුත්තදාරාදීසු තණ්හාසඞ්ඛාතං කිලෙසබන්ධනං, එතං එතෙහි සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සතසහස්සගුණෙන ථිරතරං, එවං මහන්තම්පි පනෙතං දුච්ඡින්දනියං බන්ධනං පොරාණකපණ්ඩිතා ඡින්දිත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා පබ්බජිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි –
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං දුග්ගතගහපතිකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස වයප්පත්තස්ස පිතා කාලමකාසි. සො භතිං කත්වා මාතරං පොසෙසි. අථස්ස මාතා අනිච්ඡමානස්සෙව එකං කුලධීතරං ගෙහෙ කත්වා අපරභාගෙ කාලමකාසි. භරියායපිස්ස කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨහි. සො ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං අජානන්තොව, ‘‘භද්දෙ, ත්වං භතිං කත්වා ජීව, අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘සාමි, නනු ගබ්භො ¶ මෙ පතිට්ඨිතො, මයි විජාතාය දාරකං දිස්වා පබ්බජිස්සසී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තස්සා විජාතකාලෙ, ‘‘භද්දෙ, ත්වං සොත්ථිනා විජාතා, ඉදානි අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති ආපුච්ඡි. අථ නං සා ‘‘පුත්තස්ස ¶ තාව ථනපානතො අපගමනකාලං ආගමෙහී’’ති වත්වා පුන ගබ්භං ගණ්හි. සො චින්තෙසි – ‘‘ඉමං සම්පටිච්ඡාපෙත්වා ගන්තුං න සක්කා, ඉමිස්සා අනාචික්ඛිත්වාව පලායිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති. සො ¶ තස්සා අනාචික්ඛිත්වාව රත්තිභාගෙ උට්ඨාය පලායි. අථ නං නගරගුත්තිකා අග්ගහෙසුං. සො ‘‘අහං, සාමි, මාතුපොසකො නාම, විස්සජ්ජෙථ ම’’න්ති අත්තානං විස්සජ්ජාපෙත්වා එකස්මිං ඨානෙ වසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤාසමාපත්තියො ලභිත්වා ඣානකීළාය කීළන්තො විහාසි. සො තත්ථ වසන්තොයෙව ‘‘එවරූපම්පි නාම මෙ දුච්ඡින්දනියං පුත්තදාරබන්ධනං කිලෙසබන්ධනං ඡින්න’’න්ති ඉමං උදානං උදානෙසි.
සත්ථා ඉමං අතීතං ආහරිත්වා තෙන උදානිතං උදානං පකාසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘න තං දළ්හං බන්ධනමාහු ධීරා,
යදායසං දාරුජපබ්බජඤ්ච;
සාරත්තරත්තා මණිකුණ්ඩලෙසු,
පුත්තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛා.
‘‘එතං දළ්හං බන්ධනමාහු ධීරා,
ඔහාරිනං සිථිලං දුප්පමුඤ්චං;
එතම්පි ඡෙත්වාන පරිබ්බජන්ති,
අනපෙක්ඛිනො කාමසුඛං පහායා’’ති.
තත්ථ ¶ ධීරාති බුද්ධාදයො පණ්ඩිතපුරිසා යං සඞ්ඛලිකසඞ්ඛාතං අයසා නිබ්බත්තං ආයසං, අන්දුබන්ධනසඞ්ඛාතං දාරුජං, යඤ්ච පබ්බජතිණෙහි වා අඤ්ඤෙහි වා වාකාදීහි රජ්ජුං කත්වා කතං රජ්ජුබන්ධනං, තං අසිආදීහි ඡින්දිතුං සක්කුණෙය්යභාවෙන ථිරන්ති න වදන්තීති අත්ථො. සාරත්තරත්තාති සාරත්තා හුත්වා රත්තා, බහලතරරාගරත්තාති අත්ථො. මණිකුණ්ඩලෙසූති මණීසු චෙව කුණ්ඩලෙසු ච, මණිවිචිත්තෙසු වා කුණ්ඩලෙසු. එතං දළ්හන්ති යෙ මණිකුණ්ඩලෙසු සාරත්තරත්තා, තෙසං සො රාගො ච යා පුත්තදාරෙසු අපෙක්ඛා තණ්හා, එතං කිලෙසමයං බන්ධනඤ්ච පණ්ඩිතපුරිසා දළ්හන්ති වදන්ති. ඔහාරිනන්ති ආකඩ්ඪිත්වා චතූසු අපායෙසු පාතනතො අවහරති හෙට්ඨා හරතීති ඔහාරිනං. සිථිලන්ති බන්ධනට්ඨානෙ ඡවිචම්මමංසානි න ඡින්දති, ලොහිතං න නීහරති, බන්ධනභාවම්පි අජානාපෙත්වා ථලපථජලපථාදීසු කම්මානි කාතුං දෙතීති සිථිලං. දුප්පමුඤ්චන්ති ලොභවසෙන හි එකවාරම්පි උප්පන්නං කිලෙසබන්ධනං දට්ඨට්ඨානතො කච්ඡපො ¶ විය දුම්මොචියං ¶ හොතීති දුප්පමුඤ්චං. එතම්පි ඡෙත්වානාති එතං දළ්හම්පි කිලෙසබන්ධනං ඤාණඛග්ගෙන ඡින්දිත්වා අනපෙක්ඛිනො ¶ හුත්වා කාමසුඛං පහාය පරිබ්බජන්ති, පක්කමන්ති පබ්බජන්තීති අත්ථො.
දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.
බන්ධනාගාරවත්ථු චතුත්ථං.
5. ඛෙමාථෙරීවත්ථු
යෙ රාගරත්තාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො ඛෙමං නාම රඤ්ඤො බිම්බිසාරස්ස අග්ගමහෙසිං ආරබ්භ කථෙසි.
සා කිර පදුමුත්තරපාදමූලෙ පත්ථිතපත්ථනා අතිවිය අභිරූපා පාසාදිකා අහොසි. ‘‘සත්ථා කිර රූපස්ස දොසං කථෙතී’’ති සුත්වා පන සත්ථු සන්තිකං ගන්තුං න ඉච්ඡි. රාජා තස්සා රූපමදමත්තභාවං ඤත්වා වෙළුවනවණ්ණනාපටිසංයුත්තානි ගීතානි කාරෙත්වා නටාදීනං දාපෙසි. තෙසං තානි ගායන්තානං සද්දං සුත්වා තස්සා වෙළුවනං අදිට්ඨපුබ්බං විය අසුතපුබ්බං විය ච අහොසි. සා ‘‘කතරං උය්යානං සන්ධාය ගායථා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘දෙවී, තුම්හාකං වෙළුවනුය්යානමෙවා’’ති වුත්තෙ උය්යානං ගන්තුකාමා අහොසි. සත්ථා තස්සා ආගමනං ඤත්වා පරිසමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙන්තොව තාලවණ්ටං ආදාය අත්තනො පස්සෙ ඨත්වා බීජමානං අභිරූපං ඉත්ථිං නිම්මිනි. ඛෙමා, දෙවීපි පවිසමානාව තං ඉත්ථිං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො රූපස්ස දොසං කථෙතීති වදන්ති, අයඤ්චස්ස සන්තිකෙ ඉත්ථී බීජයමානා ඨිතා, නාහං ඉමිස්සා කලභාගම්පි ¶ උපෙමි, න මයා ඊදිසං ඉත්ථිරූපං දිට්ඨපුබ්බං, සත්ථාරං අභූතෙන අබ්භාචික්ඛන්ති මඤ්ඤෙ’’ති චින්තෙත්වා තථාගතස්ස කථාසද්දම්පි අනිසාමෙත්වා තමෙව ඉත්ථිං ඔලොකයමානා අට්ඨාසි. සත්ථා තස්සා තස්මිං රූපෙ උප්පන්නබහුමානතං ඤත්වා තං රූපං පඨමවයාදිවසෙන දස්සෙත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව පරියොසානෙ අට්ඨිමත්තාවසානං කත්වා දස්සෙසි. ඛෙමා තං දිස්වා ‘‘එවරූපම්පි නාමෙතං රූපං මුහුත්තෙනෙව ඛයවයං සම්පත්තං, නත්ථි වත ඉමස්මිං රූපෙ සාරො’’ති චින්තෙසි. සත්ථා තස්සා චිත්තාචාරං ඔලොකෙත්වා, ‘‘ඛෙමෙ, ත්වං ‘ඉමස්මිං රූපෙ සාරො අත්ථී’ති චින්තෙසි, පස්ස දානිස්ස අසාරභාව’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –
‘‘ආතුරං ¶ ¶ අසුචිං පූතිං, පස්ස ඛෙමෙ සමුස්සයං;
උග්ඝරන්තං පග්ඝරන්තං, බාලානං අභිපත්ථිත’’න්ති. (අප. ථෙරී 2.2.354);
සා ගාථාපරියොසානෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. අථ නං සත්ථා, ‘‘ඛෙමෙ, ඉමෙ සත්තා රාගරත්තා දොසපදුට්ඨා මොහමූළ්හා අත්තනො තණ්හාසොතං සමතික්කමිතුං න සක්කොන්ති, තත්ථෙව ලග්ගන්තී’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘යෙ රාගරත්තානුපතන්ති සොතං,
සයං කතං මක්කටකොව ජාලං;
එතම්පි ඡෙත්වාන වජන්ති ධීරා,
අනපෙක්ඛිනො සබ්බදුක්ඛං පහායා’’ති.
තත්ථ මක්කටකොව ජාලන්ති යථා නාම මක්කටකො සුත්තජාලං කත්වා මජ්ඣෙ ඨානෙ නාභිමණ්ඩලෙ නිපන්නො පරියන්තෙ පතිතං පටඞ්ගං වා මක්ඛිකං වා වෙගෙන ගන්ත්වා විජ්ඣිත්වා තස්ස රසං පිවිත්වා පුන ගන්ත්වා තස්මිංයෙව ¶ ඨානෙ නිපජ්ජති, එවමෙව යෙ සත්තා රාගරත්තා දොසපදුට්ඨා මොහමූළ්හා සයංකතං තණ්හාසොතං අනුපතන්ති, තෙ තං සමතික්කමිතුං න සක්කොන්ති, එවං දුරතික්කමං. එතම්පි ඡෙත්වාන වජන්ති ධීරාති පණ්ඩිතා එතං බන්ධනං ඡෙත්වා අනපෙක්ඛිනො නිරාලයා හුත්වා අරහත්තමග්ගෙන සබ්බදුක්ඛං පහාය වජන්ති, ගච්ඡන්තීති අත්ථො.
දෙසනාවසානෙ ඛෙමා අරහත්තෙ පතිට්ඨහි, මහාජනස්සාපි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසි. සත්ථා රාජානං ආහ – ‘‘මහාරාජ, ඛෙමාය පබ්බජිතුං වා පරිනිබ්බායිතුං වා වට්ටතී’’ති. භන්තෙ, පබ්බාජෙථ නං, අලං පරිනිබ්බානෙනාති. සා පබ්බජිත්වා අග්ගසාවිකා අහොසීති.
ඛෙමාථෙරීවත්ථු පඤ්චමං.
6. උග්ගසෙනවත්ථු
මුඤ්ච පුරෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො උග්ගසෙනං ආරබ්භ කථෙසි.
පඤ්චසතා ¶ කිර නටා සංවච්ඡරෙ වා ඡමාසෙ වා පත්තෙ රාජගහං ගන්ත්වා රඤ්ඤො සත්තාහං සමජ්ජං ¶ කත්වා බහුං හිරඤ්ඤසුවණ්ණං ලභන්ති, අන්තරන්තරෙ උක්ඛෙපදායානං පරියන්තො නත්ථි. මහාජනො මඤ්චාතිමඤ්චාදීසු ඨත්වා සමජ්ජං ඔලොකෙසි. අථෙකා ලඞ්ඝිකධීතා වංසං අභිරුය්හ තස්ස උපරි පරිවත්තිත්වා තස්ස පරියන්තෙ ආකාසෙ චඞ්කමමානා නච්චති චෙව ගායති ච. තස්මිං සමයෙ ¶ උග්ගසෙනො නාම සෙට්ඨිපුත්තො සහායකෙන සද්ධිං මඤ්චාතිමඤ්චෙ ඨිතො තං ඔලොකෙත්වා තස්සා හත්ථපාදවික්ඛෙපාදීසු උප්පන්නසිනෙහො ගෙහං ගන්ත්වා ‘‘තං ලභන්තො ජීවිස්සාමි, අලභන්තස්ස මෙ ඉධෙව මරණ’’න්ති ආහාරූපච්ඡෙදං කත්වා මඤ්චකෙ නිපජ්ජි. මාතාපිතූහි, ‘‘තාත, කිං තෙ රුජ්ජතී’’ති පුච්ඡිතොපි ‘‘තං මෙ නටධීතරං ලභන්තස්ස ජීවිතං අත්ථි, අලභන්තස්ස මෙ ඉධෙව මරණ’’න්ති වත්වා, ‘‘තාත, මා එවං කරි, අඤ්ඤං තෙ අම්හාකං කුලස්ස ච භොගානඤ්ච අනුරූපං කුමාරිකං ආනෙස්සාමා’’ති වුත්තෙපි තථෙව වත්වා නිපජ්ජි. අථස්ස පිතා බහුං යාචිත්වාපි තං සඤ්ඤාපෙතුං අසක්කොන්තො තස්ස සහායං පක්කොසාපෙත්වා කහාපණසහස්සං දත්වා ‘‘ඉමෙ කහාපණෙ ගහෙත්වා අත්තනො ධීතරං මය්හං පුත්තස්ස දෙතූ’’ති පහිණි. සො ‘‘නාහං කහාපණෙ ගහෙත්වා දෙමි, සචෙ පන සො ඉමං අලභිත්වා ජීවිතුං න සක්කොති, තෙන හි අම්හෙහි සද්ධිංයෙව විචරතු, දස්සාමිස්ස ධීතර’’න්ති ආහ. මාතාපිතරො පුත්තස්ස තමත්ථං ආරොචෙසුං. සො ‘‘අහං තෙහි සද්ධිං විචරිස්සාමී’’ති වත්වා යාචන්තානම්පි තෙසං කථං අනාදියිත්වා නික්ඛමිත්වා නාටකස්ස සන්තිකං අගමාසි. සො තස්ස ධීතරං දත්වා තෙන සද්ධිංයෙව ගාමනිගමරාජධානීසු සිප්පං දස්සෙන්තො විචරි.
සාපි තෙන සද්ධිං සංවාසමන්වාය නචිරස්සෙව පුත්තං ලභිත්වා කීළාපයමානා ‘‘සකටගොපකස්ස පුත්ත, භණ්ඩහාරකස්ස පුත්ත, කිඤ්චි අජානකස්ස පුත්තා’’ති වදති. සොපි නෙසං සකටපරිවත්තකං කත්වා ඨිතට්ඨානෙ ගොණානං තිණං ආහරති, සිප්පදස්සනට්ඨානෙ ලද්ධභණ්ඩකං උක්ඛිපිත්වා හරති ¶ . තදෙව කිර සන්ධාය සා ඉත්ථී පුත්තං කීළාපයමානා තථා වදති. සො අත්තානං ආරබ්භ තස්සා ගායනභාවං ඤත්වා තං පුච්ඡි – ‘‘මං සන්ධාය කථෙසී’’ති? ‘‘ආම, තං සන්ධායා’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ අහං පලායිස්සාමී’’ති ¶ . සා ‘‘කිං පන මය්හං තයා පලායිතෙන වා ආගතෙන වා’’ති පුනප්පුනං තදෙව ගීතං ගායති. සා කිර අත්තනො රූපසම්පත්තිඤ්චෙව ධනලාභඤ්ච නිස්සාය තං කිස්මිඤ්චි න මඤ්ඤති. සො ‘‘කිං නු ඛො නිස්සාය ඉමිස්සා අයං මානො’’ති චින්තෙන්තො ‘‘සිප්පං නිස්සායා’’ති ඤත්වා ‘‘හොතු, සිප්පං උග්ගණ්හිස්සාමී’’ති සසුරං උපසඞ්කමිත්වා තස්ස ජානනකසිප්පං උග්ගණ්හිත්වා ගාමනිගමාදීසු සිප්පං දස්සෙන්තො අනුපුබ්බෙන රාජගහං ආගන්ත්වා ‘‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ උග්ගසෙනො සෙට්ඨිපුත්තො නගරවාසීනං සිප්පං දස්සෙස්සතී’’ති ආරොචාපෙසි.
නගරවාසිනො ¶ මඤ්චාතිමඤ්චාදයො බන්ධාපෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සන්නිපතිංසු. සොපි සට්ඨිහත්ථං වංසං අභිරුය්හ තස්ස මත්ථකෙ අට්ඨාසි. තං දිවසං සත්ථා පච්චූසකාලෙ ලොකං වොලොකෙන්තො තං අත්තනො ඤාණජාලස්ස අන්තො පවිට්ඨං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘ස්වෙ සෙට්ඨිපුත්තො සිප්පං දස්සෙස්සාමීති වංසමත්ථකෙ ඨස්සති, තස්ස දස්සනත්ථං මහාජනො සන්නිපතිස්සති. තත්ර අහං චතුප්පදිකං ගාථං දෙසෙස්සාමි, තං සුත්වා චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො භවිස්සති, උග්ගසෙනොපි අරහත්තෙ පතිට්ඨහිස්සතී’’ති අඤ්ඤාසි. සත්ථා පුනදිවසෙ කාලං සල්ලක්ඛෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො රාජගහං පිණ්ඩාය පාවිසි. උග්ගසෙනොපි සත්ථරි අන්තොනගරං අපවිට්ඨෙයෙව උන්නාදනත්ථාය මහාජනස්ස අඞ්ගුලිසඤ්ඤං දත්වා වංසමත්ථකෙ ¶ පතිට්ඨාය ආකාසෙයෙව සත්ත වාරෙ පරිවත්තිත්වා ඔරුය්හ වංසමත්ථකෙ අට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙ සත්ථා නගරං පවිසන්තො යථා තං පරිසා න ඔලොකෙති, එවං කත්වා අත්තානමෙව ඔලොකාපෙසි. උග්ගසෙනො පරිසං ඔලොකෙත්වා ‘‘න මං පරිසා ඔලොකෙතී’’ති දොමනස්සප්පත්තො ‘‘ඉදං මයා සංවච්ඡරෙ කත්තබ්බං සිප්පං, සත්ථරි නගරං පවිසන්තෙ පරිසා මං අනොලොකෙත්වා සත්ථාරමෙව ඔලොකෙති, මොඝං වත මෙ සිප්පදස්සනං ජාත’’න්ති චින්තෙසි.
සත්ථා තස්ස චිත්තං ඤත්වා මහාමොග්ගල්ලානං ආමන්තෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, මොග්ගල්ලාන, සෙට්ඨිපුත්තං වදෙහි ‘සිප්පං කිර දස්සෙතූ’’’ති ආහ. ථෙරො ගන්ත්වා වංසස්ස හෙට්ඨා ඨිතො සෙට්ඨිපුත්තං ආමන්තෙත්වා ඉමං ගාථමාහ –
‘‘ඉඞ්ඝ ¶ පස්ස නටපුත්ත, උග්ගසෙන මහබ්බල;
කරොහි රඞ්ගං පරිසාය, හාසයස්සු මහාජන’’න්ති.
සො ථෙරස්ස කථං සුත්වා තුට්ඨමානසො හුත්වා ‘‘සත්ථා මඤ්ඤෙ මම සිප්පං පස්සිතුකාමො’’ති වංසමත්ථකෙ ඨිතකොව ඉමං ගාථමාහ –
‘‘ඉඞ්ඝ පස්ස මහාපඤ්ඤ, මොග්ගල්ලාන මහිද්ධික;
කරොමි රඞ්ගං පරිසාය, හාසයාමි මහාජන’’න්ති.
එවඤ්ච පන වත්වා වංසමත්ථකතො වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ආකාසෙව චුද්දසක්ඛත්තුං පරිවත්තිත්වා ඔරුය්හ වංසමත්ථකෙව අට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා, ‘‘උග්ගසෙන, පණ්ඩිතෙන නාම අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙසු ¶ ඛන්ධෙසු ආලයං පහාය ජාතිආදීහි මුච්චිතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –
‘‘මුඤ්ච පුරෙ මුඤ්ච පච්ඡතො,
මජ්ඣෙ මුඤ්ච භවස්ස පාරගූ;
සබ්බත්ථ විමුත්තමානසො,
න පුනං ජාතිජරං උපෙහිසී’’ති.
තත්ථ ¶ මුඤ්ච පුරෙති අතීතෙසු ඛන්ධෙසු ආලයං නිකන්තිං අජ්ඣොසානං පත්ථනං පරියුට්ඨානං ගාහං පරාමාසං තණ්හං මුඤ්ච. පච්ඡතොති අනාගතෙසුපි ඛන්ධෙසු ආලයාදීනි මුඤ්ච. මජ්ඣෙති පච්චුප්පන්නෙසුපි තානි මුඤ්ච. භවස්ස පාරගූති එවං සන්තෙ තිවිධස්සාපි භවස්ස අභිඤ්ඤාපරිඤ්ඤාපහානභාවනාසච්ඡිකිරියවසෙන පාරගූ පාරඞ්ගතො හුත්වා ඛන්ධධාතුආයතනාදිභෙදෙ සබ්බසඞ්ඛතෙ විමුත්තමානසො විහරන්තො පුන ජාතිජරාමරණානි න උපගච්ඡතීති අත්ථො.
දෙසනාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. සෙට්ඨිපුත්තොපි වංසමත්ථකෙ ඨිතකොව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා වංසතො ඔරුය්හ සත්ථු සන්තිකං ආගන්ත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන සත්ථාරං වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. අථ නං සත්ථා දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘එහි භික්ඛූ’’ති ආහ. සො තාවදෙව අට්ඨපරික්ඛාරධරො සට්ඨිවස්සිකත්ථෙරො විය අහොසි. අථ නං භික්ඛූ, ‘‘ආවුසො උග්ගසෙන, සට්ඨිහත්ථස්ස තෙ වංසස්ස මත්ථකතො ඔතරන්තස්ස භයං නාම නාහොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘නත්ථි මෙ, ආවුසො, භය’’න්ති වුත්තෙ සත්ථු ආරොචෙසුං, ‘‘භන්තෙ, උග්ගසෙනො ¶ ‘න භායාමී’ති වදති, අභූතං වත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොතී’’ති. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, මම පුත්තෙන උග්ගසෙනෙන සදිසා ඡින්නසංයොජනා භික්ඛූ භායන්ති, න තසන්තී’’ති වත්වා බ්රාහ්මණවග්ගෙ ඉමං ගාථමාහ –
‘‘සබ්බසංයොජනං ¶ ඡෙත්වා, යො වෙ න පරිතස්සති;
සඞ්ගාතිගං විසංයුත්තං, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණ’’න්ති. (ධ. ප. 397; සු. නි. 626);
දෙසනාවසානෙ බහූනං ධම්මාභිසමයො අහොසි. පුනෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘කිං නු ඛො, ආවුසො, එවං අරහත්තූපනිස්සයසම්පන්නස්ස භික්ඛුනො නටධීතරං නිස්සාය ¶ නටෙහි සද්ධිං විචරණකාරණං, කිං අරහත්තූපනිස්සයකාරණ’’න්ති? සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, උභයම්පෙතං ඉමිනා එව කත’’න්ති වත්වා තමත්ථං පකාසෙතුං අතීතං ආහරි.
අතීතෙ කිර කස්සපදසබලස්ස සුවණ්ණචෙතියෙ කරියමානෙ බාරාණසිවාසිනො කුලපුත්තා බහුං ඛාදනීයභොජනීයං යානකෙසු ආරොපෙත්වා ‘‘හත්ථකම්මං කරිස්සාමා’’ති චෙතියට්ඨානං ගච්ඡන්තා අන්තරාමග්ගෙ එකං ථෙරං පිණ්ඩාය පවිසන්තං පස්සිංසු. අථෙකා කුලධීතා ථෙරං ඔලොකෙත්වා සාමිකං ආහ – ‘‘සාමි, අය්යො, පිණ්ඩාය පවිසති, යානකෙ ච නො බහුං ඛාදනීයං භොජනීයං, පත්තමස්ස ආහර, භික්ඛං දස්සාමා’’ති. සො තං පත්තං ආහරිත්වා ඛාදනීයභොජනීයස්ස පූරෙත්වා ථෙරස්ස හත්ථෙ පතිට්ඨපෙත්වා උභොපි පත්ථනං කරිංසු, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙහි දිට්ඨධම්මස්සෙව භාගිනො භවෙය්යාමා’’ති. සොපි ථෙරො ඛීණාසවොව, තස්මා ඔලොකෙන්තො තෙසං පත්ථනාය සමිජ්ඣනභාවං ඤත්වා සිතං අකාසි. තං දිස්වා සා ඉත්ථී සාමිකං ආහ – ‘‘අම්හාකං, අය්යො, සිතං කරොති, එකො නටකාරකො ¶ භවිස්සතී’’ති. සාමිකොපිස්සා ‘‘එවං භවිස්සති, භද්දෙ’’ති වත්වා පක්කාමි. ඉදං තෙසං පුබ්බකම්මං. තෙ තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො චවිත්වා සා ඉත්ථී නටගෙහෙ නිබ්බත්ති, පුරිසො සෙට්ඨිගෙහෙ. සො ‘‘එවං, භද්දෙ, භවිස්සතී’’ති තස්සා පටිවචනස්ස දින්නත්තා නටෙහි සද්ධිං විචරි. ඛීණාසවත්ථෙරස්ස ¶ දින්නපිණ්ඩපාතං නිස්සාය අරහත්තං පාපුණි. සාපි නටධීතා ‘‘යා මෙ සාමිකස්ස ගති, මය්හම්පි සා එව ගතී’’ති පබ්බජිත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨහීති.
උග්ගසෙනවත්ථු ඡට්ඨං.
7. චූළධනුග්ගහපණ්ඩිතවත්ථු
විතක්කමථිතස්සාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො චූළධනුග්ගහපණ්ඩිතං ආරබ්භ කථෙසි.
එකො කිර දහරභික්ඛු සලාකග්ගෙ අත්තනො පත්තසලාකං ගහෙත්වා සලාකයාගුං ආදාය ආසනසාලං ගන්ත්වා පිවි. තත්ථ උදකං අලභිත්වා උදකත්ථාය එකං ඝරං අගමාසි. තත්ථ තං එකා කුමාරිකා දිස්වාව උප්පන්නසිනෙහා, ‘‘භන්තෙ, පුන පානීයෙන අත්ථෙ සති ඉධෙව ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති ආහ. සො තතො පට්ඨාය යදා පානීයං න ලභති, තදා තත්ථෙව ගච්ඡති. සාපිස්ස ¶ පත්තං ගහෙත්වා පානීයං දෙති. එවං ගච්ඡන්තෙ කාලෙ යාගුම්පි දත්වා පුනෙකදිවසං තත්ථෙව නිසීදාපෙත්වා භත්තං අදාසි. සන්තිකෙ චස්ස නිසීදිත්වා ¶ , ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිං ගෙහෙ න කිඤ්චි නත්ථි නාම, කෙවලං මයං විචරණකමනුස්සමෙව න ලභාමා’’ති කථං සමුට්ඨාපෙසි. සො කථිපාහෙනෙව තස්සා කථං සුත්වා උක්කණ්ඨි. අථ නං එකදිවසං ආගන්තුකා භික්ඛූ දිස්වා ‘‘කස්මා ත්වං, ආවුසො, කිසො උප්පණ්ඩුපණ්ඩුකජාතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘උක්කණ්ඨිතොම්හි, ආවුසො’’ති වුත්තෙ ආචරියුපජ්ඣායානං සන්තිකං නයිංසු. තෙපි නං සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා තමත්ථං ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්ච’’න්ති වුත්තෙ ‘‘කස්මා ත්වං මාදිසස්ස ආරද්ධවීරියස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා ‘සොතාපන්නො’ති වා ‘සකදාගාමී’ති වා අත්තානං අවදාපෙත්වා ‘උක්කණ්ඨිතො’ති වදාපෙසි, භාරියං තෙ කම්මං කත’’න්ති වත්වා ‘‘කිං කාරණා උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘භන්තෙ, එකා මං ඉත්ථී එවමාහා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛු, අනච්ඡරියං එතං තස්සා කිරියං. සා හි පුබ්බෙ සකලජම්බුදීපෙ අග්ගධනුග්ගහපණ්ඩිතං පහාය තංමුහුත්තදිට්ඨකෙ එකස්මිං සිනෙහං උප්පාදෙත්වා තං ¶ ජීවිතක්ඛයං පාපෙසී’’ති වත්වා තස්සත්ථස්ස පකාසනත්ථං භික්ඛූහි යාචිතො –
අතීතෙ චූළධනුග්ගහපණ්ඩිතකාලෙ තක්කසිලායං දිසාපාමොක්ඛස්ස ආචරියස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගහෙත්වා තෙන තුට්ඨෙන දින්නං ධීතරං ආදාය බාරාණසිං ගච්ඡන්තස්ස එකස්මිං අටවිමුඛෙ එකූනපඤ්ඤාසාය කණ්ඩෙහි එකූනපඤ්ඤාසචොරෙ මාරෙත්වා කණ්ඩෙසු ඛීණෙසු චොරජෙට්ඨකං ගහෙත්වා භූමියං පාතෙත්වා, ‘‘භද්දෙ, අසිං ආහරා’’ති වුත්තෙ තාය තඞ්ඛණං දිට්ඨචොරෙ සිනෙහං කත්වා චොරස්ස හත්ථෙ අසිථරුං ඨපෙත්වා චොරෙන ධනුග්ගහපණ්ඩිතස්ස මාරිතභාවං ආවිකත්වා චොරෙන ච තං ආදාය ගච්ඡන්තෙන ‘‘මම්පි එසා අඤ්ඤං දිස්වා අත්තනො සාමිකං විය මාරාපෙස්සති ¶ , කිං මෙ ඉමායා’’ති එකං නදිං දිස්වා ඔරිමතීරෙ තං ඨපෙත්වා තස්සා භණ්ඩකං ආදාය ‘‘ත්වං ඉධෙව හොහි, යාවාහං භණ්ඩිකං උත්තාරෙමී’’ති තත්ථෙව තං පහාය ගමනභාවඤ්ච ආවිකත්වා –
‘‘සබ්බං භණ්ඩං සමාදාය, පාරං තිණ්ණොසි බ්රාහ්මණ;
පච්චාගච්ඡ ලහුං ඛිප්පං, මම්පි තාරෙහි දානිතො.
‘‘අසන්ථුතං මං චිරසන්ථුතෙන,
නිමීනි භොතී අද්ධුවං ධුවෙන;
මයාපි භොතී නිමිනෙය්ය අඤ්ඤං,
ඉතො අහං දූරතරං ගමිස්සං.
‘‘කායං ¶ එළගලාගුම්බෙ, කරොති අහුහාසියං;
නයීධ නච්චං වා ගීතං වා, තාළං වා සුසමාහිතං;
අනම්හිකාලෙ සුසොණි, කිං නු ජග්ඝසි සොභනෙ.
‘‘සිඞ්ගාල බාල දුම්මෙධ, අප්පපඤ්ඤොසි ජම්බුක;
ජීනො මච්ඡඤ්ච පෙසිඤ්ච, කපණො විය ඣායසි.
‘‘සුදස්සං වජ්ජමඤ්ඤෙසං, අත්තනො පන දුද්දසං;
ජීනා පතිඤ්ච ජාරඤ්ච, මඤ්ඤෙ ත්වඤ්ඤෙව ඣායසි.
‘‘එවමෙතං ¶ මිගරාජ, යථා භාසසි ජම්බුක;
සා නූනාහං ඉතො ගන්ත්වා, භත්තු හෙස්සං වසානුගා.
‘‘යො හරෙ මත්තිකං ථාලං, කංසථාලම්පි සො හරෙ;
කතඤ්චෙව තයා පාපං, පුනපෙවං කරිස්සසී’’ති. (ජා. 1.5.128-134) –
ඉමං පඤ්චකනිපාතෙ චූළධනුග්ගහජාතකං විත්ථාරෙත්වා ‘‘තදා චූළධනුග්ගහපණ්ඩිතො ත්වං අහොසි, සා ඉත්ථී එතරහි ¶ අයං කුමාරිකා, සිඞ්ගාලරූපෙන ආගන්ත්වා තස්සා නිග්ගහකාරකො සක්කො දෙවරාජා අහමෙවා’’ති වත්වා ‘‘එවං සා ඉත්ථී තංමුහුත්තදිට්ඨකෙ එකස්මිං සිනෙහෙන සකලජම්බුදීපෙ අග්ගපණ්ඩිතං ජීවිතා වොරොපෙසි, තං ඉත්ථිං ආරබ්භ උප්පන්නං තව තණ්හං ඡින්දිත්වා විහරාහි භික්ඛූ’’ති තං ඔවදිත්වා උත්තරිම්පි ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘විතක්කමථිතස්ස ජන්තුනො,
තිබ්බරාගස්ස සුභානුපස්සිනො;
භිය්යො තණ්හා පවඩ්ඪති,
එස ඛො දළ්හං කරොති බන්ධනං.
‘‘විතක්කූපසමෙ ච යො රතො,
අසුභං භාවයතෙ සදා සතො;
එස ¶ ඛො බ්යන්ති කාහිති,
එස ඡෙච්ඡති මාරබන්ධන’’න්ති.
තත්ථ විතක්කමථිතස්සාති කාමවිතක්කාදීහි විතක්කෙහි නිම්මථිතස්ස. තිබ්බරාගස්සාති බහලරාගස්ස. සුභානුපස්සිනොති ඉට්ඨාරම්මණෙ සුභනිමිත්තගාහාදිවසෙන විස්සට්ඨමානසතාය සුභන්ති අනුපස්සන්තස්ස. තණ්හාති එවරූපස්ස ඣානාදීසු එකම්පි න වඩ්ඪති, අථ ඛො ඡද්වාරිකා තණ්හායෙව භිය්යො වඩ්ඪති. එස ඛොති එසො පුග්ගලො තණ්හාබන්ධනං දළ්හං සුථිරං කරොති. විතක්කූපසමෙති මිච්ඡාවිතක්කාදීනං වූපසමසඞ්ඛාතෙ දසසු අසුභෙසු පඨමජ්ඣානෙ. සදා සතොති ¶ යො එත්ථ අභිරතො හුත්වා නිච්චං උපට්ඨිතසතිතාය සතො තං අසුභඣානං භාවෙති. බ්යන්ති කාහිතීති එස ¶ භික්ඛු තීසු භවෙසු උප්පජ්ජනකං තණ්හං විගතන්තං කරිස්සති. මාරබන්ධනන්ති එසො තෙභූමකවට්ටසඞ්ඛාතං මාරබන්ධනම්පි ඡින්දිස්සතීති අත්ථො.
දෙසනාවසානෙ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, සම්පත්තානම්පි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.
චූළධනුග්ගහපණ්ඩිතවත්ථු සත්තමං.
8. මාරවත්ථු
නිට්ඨඞ්ගතොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මාරං ආරබ්භ කථෙසි.
එකදිවසඤ්හි විකාලෙ සම්බහුලා ථෙරා ජෙතවනවිහාරං පවිසිත්වා රාහුලත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා තං උට්ඨාපෙසුං. සො අඤ්ඤත්ථ වසනට්ඨානං අපස්සන්තො තථාගතස්ස ගන්ධකුටියා පමුඛෙ නිපජ්ජි. තදා සො ආයස්මා අරහත්තං පත්තො අවස්සිකොව හොති. මාරො වසවත්තිභවනෙ ඨිතොයෙව තං ආයස්මන්තං ගන්ධකුටිපමුඛෙ නිපන්නං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස රුජනකඅඞ්ගුලී බහි නිපන්නො, සයං අන්තොගන්ධකුටියං නිපන්නො, අඞ්ගුලියා පීළියමානාය සයම්පි ¶ පීළිතො භවිස්සතී’’ති. සො මහන්තං හත්ථිරාජවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා ආගම්ම සොණ්ඩාය ථෙරස්ස මත්ථකං පරික්ඛිපිත්වා මහන්තෙන සද්දෙන කොඤ්චනාදං රවි. සත්ථා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව තස්ස මාරභාවං ඤත්වා, ‘‘මාර, තාදිසානං සතසහස්සෙනාපි මම පුත්තස්ස භයං උප්පාදෙතුං න සක්කා. පුත්තො හි මෙ අසන්තාසී වීතතණ්හො මහාවීරියො මහාපඤ්ඤො’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘නිට්ඨඞ්ගතො ¶ අසන්තාසී, වීතතණ්හො අනඞ්ගණො;
අච්ඡින්දි භවසල්ලානි, අන්තිමොයං සමුස්සයො.
‘‘වීතතණ්හො අනාදානො, නිරුත්තිපදකොවිදො;
අක්ඛරානං සන්නිපාතං, ජඤ්ඤා පුබ්බාපරානි ච;
ස වෙ අන්තිමසාරීරො,
මහාපඤ්ඤො මහාපුරිසොති වුච්චතී’’ති.
තත්ථ ¶ නිට්ඨඞ්ගතොති ඉමස්මිං සාසනෙ පබ්බජිතානං අරහත්තං නිට්ඨං නාම, තං ගතො පත්තොති අත්ථො. අසන්තාසීති අබ්භන්තරෙ රාගසන්තාසාදීනං අභාවෙන අසන්තසනකො. අච්ඡින්දි භවසල්ලානීති සබ්බානිපි භවගාමීනි සල්ලානි අච්ඡින්දි. සමුස්සයොති අයං එතස්ස අන්තිමො දෙහො.
අනාදානොති ඛන්ධාදීසු නිග්ගහණො. නිරුත්තිපදකොවිදොති නිරුත්තියඤ්ච සෙසපදෙසු චාති චතූසුපි පටිසම්භිදාසු ඡෙකොති අත්ථො. අක්ඛරානං සන්නිපාතං, ජඤ්ඤා පුබ්බාපරානි චාති අක්ඛරානං සන්නිපාතසඞ්ඛාතං අක්ඛරපිණ්ඩඤ්ච ජානාති, පුබ්බක්ඛරෙන අපරක්ඛරං, අපරක්ඛරෙන පුබ්බක්ඛරඤ්ච ජානාති. පුබ්බක්ඛරෙන අපරක්ඛරං ජානාති නාම – ආදිම්හි පඤ්ඤායමානෙ මජ්ඣපරියොසානෙසු ¶ අපඤ්ඤායමානෙසුපි ‘‘ඉමෙසං අක්ඛරානං ඉදං මජ්ඣං, ඉදං පරියොසාන’’න්ති ජානාති. අපරක්ඛරෙන පුබ්බක්ඛරං ජානාති නාම – අන්තෙ පඤ්ඤායමානෙ ආදිමජ්ඣෙසු අපඤ්ඤායමානෙසු ‘‘ඉමෙසං අක්ඛරානං ඉදං මජ්ඣං, අයං ආදී’’ති ජානාති. මජ්ඣෙ පඤ්ඤායමානෙපි ‘‘ඉමෙසං අක්ඛරානං අයං ආදි, අයං අන්තො’’ති ජානාති. එවං මහාපඤ්ඤො. ස වෙ අන්තිමසාරීරොති එස කොටියං ඨිතසරීරො, මහන්තානං අත්ථධම්මනිරුත්තිපටිභානානං සීලක්ඛන්ධාදීනඤ්ච පරිග්ගාහිකාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතත්තා මහාපඤ්ඤො, ‘‘විමුත්තචිත්තත්තා ඛ්වාහං, සාරිපුත්ත, මහාපුරිසොති වදාමී’’ති (සං. නි. 5.377) වචනතො විමුත්තචිත්තතාය ච මහාපුරිසොති වුච්චතීති අත්ථො.
දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. මාරොපි පාපිමා ‘‘ජානාති මං සමණො ගොතමො’’ති තත්ථෙවන්තරධායීති.
මාරවත්ථු අට්ඨමං.
9. උපකාජීවකවත්ථු
සබ්බාභිභූති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා අන්තරාමග්ගෙ උපකං ආජීවකං ආරබ්භ කථෙසි.
එකස්මිඤ්හි සමයෙ සත්ථා පත්තසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණො බොධිමණ්ඩෙ ¶ සත්තසත්තාහං වීතිනාමෙත්වා අත්තනො පත්තචීවරමාදාය ධම්මචක්කපවත්තනත්ථං බාරාණසිං සන්ධාය අට්ඨාරසයොජනමග්ගං පටිපන්නො අන්තරාමග්ගෙ උපකං ආජීවකං ¶ අද්දස. සොපි සත්ථාරං දිස්වා ‘‘විප්පසන්නානි ඛො තෙ, ආවුසො, ඉන්ද්රියානි, පරිසුද්ධො ඡවිවණ්ණො පරියොදාතො, කංසි ත්වං, ආවුසො, උද්දිස්ස පබ්බජිතො, කො වා තෙ සත්ථා, කස්ස වා ත්වං ධම්මං රොචෙසී’’ති පුච්ඡි. අථස්ස සත්ථා ‘‘මය්හං උපජ්ඣායො වා ආචරියො වා නත්ථී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –
‘‘සබ්බාභිභූ සබ්බවිදූහමස්මි,
සබ්බෙසු ධම්මෙසු අනූපලිත්තො;
සබ්බඤ්ජහො තණ්හක්ඛයෙ විමුත්තො,
සයං අභිඤ්ඤාය කමුද්දිසෙය්ය’’න්ති.
තත්ථ සබ්බාභිභූති සබ්බෙසං තෙභූමකධම්මානං අභිභවනතො සබ්බාභිභූ. සබ්බවිදූති විදිතසබ්බචතුභූමකධම්මො. සබ්බෙසු ධම්මෙසූති සබ්බෙසුපි තෙභූමකධම්මෙසු තණ්හාදිට්ඨීහි අනූපලිත්තො. සබ්බඤ්ජහොති සබ්බෙ තෙභූමකධම්මෙ ජහිත්වා ඨිතො. තණ්හක්ඛයෙ විමුත්තොති තණ්හක්ඛයන්තෙ උප්පාදිතෙ තණ්හක්ඛයසඞ්ඛාතෙ අරහත්තෙ අසෙඛාය විමුත්තියා විමුත්තො. සයං අභිඤ්ඤායාති අභිඤ්ඤෙය්යාදිභෙදෙ ධම්මෙ සයමෙව ජානිත්වා. කමුද්දිසෙය්යන්ති ‘‘අයං මෙ උපජ්ඣායො වා ආචරියො වා’’ති කං නාම උද්දිසෙය්යන්ති.
දෙසනාවසානෙ උපකො ආජීවකො තථාගතස්ස වචනං නෙවාභිනන්දි, න පටික්කොසි. සීසං පන චාලෙත්වා ජිව්හං නිල්ලාළෙත්වා එකපදිකමග්ගං ගහෙත්වා අඤ්ඤතරං ලුද්දකනිවාසනට්ඨානං අගමාසීති.
උපකාජීවකවත්ථු නවමං.
10. සක්කපඤ්හවත්ථු
සබ්බදානන්ති ¶ ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සක්කං දෙවරාජානං ආරබ්භ කථෙසි.
එකස්මිඤ්හි ¶ සමයෙ තාවතිංසදෙවලොකෙ දෙවතා සන්නිපතිත්වා චත්තාරො පඤ්හෙ සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘කතරං දානං නු ඛො දානෙසු, කතරො රසො රසෙසු, කතරා රති රතීසු ජෙට්ඨකා, තණ්හක්ඛයොව කස්මා ජෙට්ඨකොති වුච්චතී’’ති? තෙ පඤ්හෙ එකා දෙවතාපි විනිච්ඡිතුං නාසක්ඛි. එකො පන දෙවො එකං දෙවං, සොපි අපරන්ති එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං පුච්ඡන්තා දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු ද්වාදස සංවච්ඡරානි විචරිංසු. එත්තකෙනාපි කාලෙන පඤ්හානං අත්ථං අදිස්වා දසසහස්සචක්කවාළදෙවතා සන්නිපතිත්වා චතුන්නං මහාරාජානං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං, තාතා, මහාදෙවතාසන්නිපාතො’’ති වුත්තෙ ‘‘චත්තාරො පඤ්හෙ සමුට්ඨාපෙත්වා විනිච්ඡිතුං අසක්කොන්තා තුම්හාකං සන්තිකං ආගතම්හා’’ති. ‘‘කිං පඤ්හං නාමෙතං, තාතා’’ති. ‘‘දානරසරතීසු කතමා දානරසරතී නු ඛො සෙට්ඨා, තණ්හක්ඛයොව කස්මා සෙට්ඨො’’ති ඉමෙ පඤ්හෙ විනිච්ඡිතුං අසක්කොන්තා ආගතම්හාති. තාතා, මයම්පි ඉමෙසං අත්ථෙ න ජානාම, අම්හාකං පන රාජා ජනසහස්සෙන චින්තිතෙ අත්ථෙ චින්තෙත්වා තඞ්ඛණෙනෙව ජානාති, සො අම්හෙහි පඤ්ඤාය ච පුඤ්ඤෙන ච විසිට්ඨො, එථ, තස්ස සන්තිකං ගච්ඡාමාති තමෙව දෙවගණං ආදාය සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා තෙනාපි ‘‘කිං, තාතා, මහන්තො දෙවසන්නිපාතො’’ති වුත්තෙ තමත්ථං ආරොචෙසුං. ‘‘තාතා, ඉමෙසං පඤ්හානං අත්ථං අඤ්ඤොපි ජානිතුං න සක්කොති, බුද්ධවිසයා හෙතෙ. සත්ථා පනෙතරහි කහං විහරතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ජෙතවනෙ’’ති සුත්වා ‘‘එථ, තස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති දෙවගණෙන සද්ධිං රත්තිභාගෙ සකලං ජෙතවනං ¶ ඔභාසෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො ‘‘කිං, මහාරාජ, මහතා දෙවසඞ්ඝෙන ආගතොසී’’ති වුත්තෙ, ‘‘භන්තෙ, දෙවගණෙන ඉමෙ නාම පඤ්හා සමුට්ඨාපිතා, අඤ්ඤො ඉමෙසං අත්ථං ජානිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, ඉමෙසං නො අත්ථං පකාසෙථා’’ති ආහ.
සත්ථා ‘‘සාධු මහාරාජ, මයා හි පාරමියො පූරෙත්වා මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජිත්වා තුම්හාදිසානං කඞ්ඛච්ඡෙදනත්ථමෙව සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිද්ධං, තයා පුච්ඡිතපඤ්හෙසු හි සබ්බදානානං ධම්මදානං සෙට්ඨං, සබ්බරසානං ධම්මරසො සෙට්ඨො, සබ්බරතීනං ධම්මරති සෙට්ඨා, තණ්හක්ඛයො පන අරහත්තං සම්පාපකත්තා සෙට්ඨොයෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –
‘‘සබ්බදානං ¶ ධම්මදානං ජිනාති,
සබ්බරසං ධම්මරසො ජිනාති;
සබ්බරතිං ¶ ධම්මරති ජිනාති,
තණ්හක්ඛයො සබ්බදුක්ඛං ජිනාතී’’ති.
තත්ථ සබ්බදානං ධම්මදානන්ති සචෙපි හි චක්කවාළගබ්භෙ යාව බ්රහ්මලොකා නිරන්තරං කත්වා සන්නිසින්නානං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවානං කදලිගබ්භසදිසානි චීවරානි දදෙය්ය, තස්මිං සමාගමෙ චතුප්පදිකාය ගාථාය කතානුමොදනාව සෙට්ඨා. තඤ්හි දානං තස්සා ගාථාය සොළසිං කලං නාග්ඝති. එවං ධම්මස්ස දෙසනාපි වාචනම්පි සවනම්පි මහන්තං. යෙන ච පුග්ගලෙන බහූනං තං ධම්මස්සවනං කාරිතං, තස්සෙව ආනිසංසො මහා. තථාරූපාය එව පරිසාය පණීතපිණ්ඩපාතස්ස පත්තෙ පූරෙත්වා දින්නදානතොපි සප්පිතෙලාදීනං පත්තෙ පූරෙත්වා දින්නභෙසජ්ජදානතොපි මහාවිහාරසදිසානං විහාරානඤ්ච ලොහපාසාදසදිසානඤ්ච ¶ පාසාදානං අනෙකානි සතසහස්සානි කාරෙත්වා දින්නසෙනාසනදානතොපි අනාථපිණ්ඩිකාදීහි විහාරෙ ආරබ්භ කතපරිච්චාගතොපි අන්තමසො චතුප්පදිකාය ගාථාය අනුමොදනාවසෙනාපි පවත්තිතං ධම්මදානමෙව වරං සෙට්ඨං. කිං කාරණා? එවරූපානි හි පුඤ්ඤානි කරොන්තා ධම්මං සුත්වාව කරොන්ති, නො අසුත්වා. සචෙ හි ඉමෙ සත්තා ධම්මං න සුණෙය්යුං, උළුඞ්කමත්තං යාගුම්පි කටච්ඡුමත්තං භත්තම්පි න දදෙය්යුං. ඉමිනා කාරණෙන සබ්බදානෙහි ධම්මදානමෙව සෙට්ඨං. අපිච ඨපෙත්වා බුද්ධෙ ච පච්චෙකබුද්ධෙ ච සකලකප්පං දෙවෙ වස්සන්තෙ උදකබින්දූනි ගණෙතුං සමත්ථාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතා සාරිපුත්තාදයොපි අත්තනො ධම්මතාය සොතාපත්තිඵලාදීනි අධිගන්තුං නාසක්ඛිංසු, අස්සජිත්ථෙරාදීහි කථිතධම්මං සුත්වා සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකරිංසු, සත්ථු ධම්මදෙසනාය සාවකපාරමීඤාණං සච්ඡිකරිංසු. ඉමිනාපි කාරණෙන, මහාරාජ, ධම්මදානමෙව සෙට්ඨං. තෙන වුත්තං – ‘‘සබ්බදානං ධම්මදානං ජිනාතී’’ති.
සබ්බෙ පන ගන්ධරසාදයොපි රසා උක්කංසතො දෙවතානං සුධාභොජනරසොපි සංසාරවට්ටෙ පාතෙත්වා දුක්ඛානුභවනස්සෙව පච්චයො. යො පනෙස සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මසඞ්ඛාතො ච නවලොකුත්තරධම්මසඞ්ඛාතො ච ධම්මරසො, අයමෙව සබ්බරසානං සෙට්ඨො. තෙන වුත්තං – ‘‘සබ්බරසං ධම්මරසො ජිනාතී’’ති ¶ . යාපෙසා පුත්තරතිධීතුරතිධනරතිඉත්ථිරතිනච්චගීතවාදිතාදිරතිපභෙදා ච අනෙකප්පභෙදා රතී, සාපි සංසාරවට්ටෙ පාතෙත්වා දුක්ඛානුභවනස්සෙව පච්චයො. යා පනෙසා ධම්මං කථෙන්තස්ස වා සුණන්තස්ස වා වාචෙන්තස්ස වා ¶ අන්තො උප්පජ්ජමානා පීති උදග්ගභාවං ජනෙති, අස්සූනි පවත්තෙති, ලොමහංසං ජනෙති, සායං සංසාරවට්ටස්ස අන්තං කත්වා අරහත්තපරියොසානා හොති. තස්මා සබ්බරතීනං එවරූපා ධම්මරතියෙව සෙට්ඨා. තෙන වුත්තං – ‘‘සබ්බරතිං ධම්මරති ජිනාතී’’ති ¶ තණ්හක්ඛයො පන තණ්හාය ඛයන්තෙ උප්පන්නං අරහත්තං සකලස්සපි වට්ටදුක්ඛස්ස අභිභවනතො සබ්බසෙට්ඨමෙව. තෙන වුත්තං – ‘‘තණ්හක්ඛයො සබ්බදුක්ඛං ජිනාතී’’ති.
එවං සත්ථරි ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථං කථෙන්තෙයෙව චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. සක්කොපි සත්ථු ධම්මකථං සුත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එවමාහ – ‘‘භන්තෙ, එවංජෙට්ඨකෙ නාම ධම්මදානෙ කිමත්ථං අම්හාකං පත්තිං න දාපෙථ, ඉතො පට්ඨාය නො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස කථෙත්වා පත්තිං දාපෙථ, භන්තෙ’’ති. සත්ථා තස්ස වචනං සුත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, අජ්ජාදිං කත්වා මහාධම්මස්සවනං වා පාකතිකධම්මස්සවනං වා උපනිසින්නකථං වා අන්තමසො අනුමොදනම්පි කථෙත්වා සබ්බසත්තානං පත්තිං දදෙය්යාථා’’ති ආහ.
සක්කපඤ්හවත්ථු දසමං.
11. අපුත්තකසෙට්ඨිවත්ථු
හනන්ති භොගාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අපුත්තකසෙට්ඨිං නාම ආරබ්භ කථෙසි.
තස්ස ¶ කිර කාලකිරියං සුත්වා රාජා පසෙනදි කොසලො ‘‘අපුත්තකං සාපතෙය්යං කස්ස පාපුණාතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘රඤ්ඤො’’ති සුත්වා සත්තහි දිවසෙහි තස්ස ගෙහතො ධනං රාජකුලං අභිහරාපෙත්වා සත්ථු සන්තිකං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘හන්ද කුතො නු ත්වං, මහාරාජ, ආගච්ඡසි දිවාදිවස්සා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉධ, භන්තෙ, සාවත්ථියං සෙට්ඨි, ගහපති, කාලකතො, තමහං අපුත්තකං සාපතෙය්යං රාජන්තෙපුරං අභිහරිත්වා ආගච්ඡාමී’’ති ආහ. සබ්බං සුත්තෙ (සං. නි. 1.130) ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.
සො ¶ කිර සුවණ්ණපාතියා නානග්ගරසභොජනෙ උපනීතෙ ‘‘එවරූපං නාම මනුස්සා භුඤ්ජන්ති, කිං තුම්හෙ මයා සද්ධිං ඉමස්මිං ගෙහෙ කෙළිං කරොථා’’ති භොජනෙ උපට්ඨිතෙ ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි පහරිත්වා පලාපෙත්වා ‘‘ඉදං මනුස්සානං භොජන’’න්ති කණාජකං භුඤ්ජති බිළඞ්ගදුතියං. වත්ථයානඡත්තෙසුපි මනාපෙසු උපට්ඨාපිතෙසු තෙ මනුස්සෙ ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි පහරන්තො පලාපෙත්වා සාණානි ධාරෙති, ජජ්ජරරථකෙන යාති පණ්ණඡත්තකෙන ධාරියමානෙනාති එවං රඤ්ඤා ආරොචිතෙ සත්ථා තස්ස පුබ්බකම්මං කථෙසි.
භූතපුබ්බං ¶ සො, මහාරාජ, සෙට්ඨි, ගහපති, තගරසිඛිං නාම පච්චෙකබුද්ධං පිණ්ඩපාතෙන පටිපාදෙසි. ‘‘දෙථ සමණස්ස පිණ්ඩ’’න්ති වත්වා සො උට්ඨායාසනා පක්කාමි. තස්මිං කිර අස්සද්ධෙ බාලෙ එවං වත්වා පක්කන්තෙ තස්ස භරියා සද්ධා පසන්නා ‘‘චිරස්සං වත මෙ ඉමස්ස මුඛතො ‘දෙහී’ති වචනං සුතං, අජ්ජ මම මනොරථං පූරෙන්තී පිණ්ඩපාතං දස්සාමී’’ති පච්චෙකබුද්ධස්ස පත්තං ගහෙත්වා පණීතභොජනස්ස පූරෙත්වා අදාසි. සොපි නිවත්තමානො තං දිස්වා ‘‘කිං, සමණ, කිඤ්චි තෙ ලද්ධ’’න්ති පත්තං ගහෙත්වා පණීතපිණ්ඩපාතං දිස්වා විප්පටිසාරී හුත්වා එවං ¶ චින්තෙසි – ‘‘වරමෙතං පිණ්ඩපාතං දාසා වා කම්මකරා වා භුඤ්ජෙය්යුං. තෙ හි ඉමං භුඤ්ජිත්වා මය්හං කම්මං කරිස්සන්ති, අයං පන ගන්ත්වා භුඤ්ජිත්වා නිද්දායිස්සති, නට්ඨො මෙ සො පිණ්ඩපාතො’’ති. සො භාතු ච පන එකපුත්තකං සාපතෙය්යස්ස කාරණා ජීවිතා වොරොපෙසි. සො කිරස්ස අඞ්ගුලිං ගහෙත්වා විචරන්තො ‘‘ඉදං මය්හං පිතුසන්තකං යානකං, අයං තස්ස ගොණො’’තිආදීනි ආහ. අථ නං සො සෙට්ඨි ‘‘ඉදානි තාවෙස එවං වදෙති, ඉමස්ස පන වුඩ්ඪිප්පත්තකාලෙ ඉමස්මිං ගෙහෙ භොගෙ කො රක්ඛිස්සතී’’ති තං අරඤ්ඤං නෙත්වා එකස්මිං ගච්ඡමූලෙ ගීවාය ගහෙත්වා මූලකන්දං විය ගීවං ඵාලෙත්වා මාරෙත්වා තත්ථෙව ඡඩ්ඩෙසි. ඉදමස්ස පුබ්බකම්මං. තෙන වුත්තං –
‘‘යං ඛො සො, මහාරාජ, සෙට්ඨි, ගහපති, තගරසිඛිං පච්චෙකබුද්ධං පිණ්ඩපාතෙන පටිපාදෙසි, තස්ස කම්මස්ස විපාකෙන සත්තක්ඛත්තුං සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජි, තස්සෙව කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙන ඉමිස්සායෙව සාවත්ථියා සත්තක්ඛත්තුං සෙට්ඨිත්තං කාරෙසි. යං ඛො සො, මහාරාජ, සෙට්ඨි, ගහපති, දත්වා පච්ඡා විප්පටිසාරී අහොසි ‘වරමෙතං පිණ්ඩපාතං දාසා වා කම්මකරා වා භුඤ්ජෙය්යු’න්ති, තස්ස කම්මස්ස විපාකෙන නාස්සුළාරාය භත්තභොගාය ¶ චිත්තං නමති, නාස්සුළාරාය ¶ වත්ථභොගාය, නාස්සුළාරාය යානභොගාය, නාස්සුළාරානං පඤ්චන්නං කාමගුණානං භොගාය චිත්තං නමති. යං ඛො සො, මහාරාජ, සෙට්ඨි, ගහපති, භාතු ච පන එකපුත්තං සාපතෙය්යස්ස කාරණා ජීවිතා වොරොපෙසි, තස්ස කම්මස්ස විපාකෙන බහූනි වස්සසතානි බහූනි වස්සසහස්සානි බහූනි වස්සසතසහස්සානි නිරයෙ පච්චිත්ථ, තස්සෙව කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙන ඉදං සත්තමං අපුත්තකං සාපතෙය්යං රාජකොසං පවෙසෙති. තස්ස ඛො පන, මහාරාජ, සෙට්ඨිස්ස ගහපතිස්ස පුරාණඤ්ච පුඤ්ඤං පරික්ඛීණං, නවඤ්ච පුඤ්ඤං අනුපචිතං. අජ්ජ පන, මහාරාජ, සෙට්ඨි, ගහපති, මහාරොරුවෙ නිරයෙ පච්චතී’’ති (සං. නි. 1.131).
රාජා සත්ථු වචනං සුත්වා ‘‘අහො, භන්තෙ, භාරියං කම්මං, එත්තකෙ නාම භොගෙ විජ්ජමානෙ නෙව අත්තනා පරිභුඤ්ජි, න තුම්හාදිසෙ බුද්ධෙ ධුරවිහාරෙ විහරන්තෙ පුඤ්ඤකම්මං අකාසී’’ති ආහ ¶ . සත්ථා ‘‘එවමෙතං, මහාරාජ, දුම්මෙධපුග්ගලා නාම භොගෙ ලභිත්වා නිබ්බානං න ගවෙසන්ති, භොගෙ නිස්සාය උප්පන්නතණ්හා පනෙතෙ දීඝරත්තං හනතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –
‘‘හනන්ති භොගා දුම්මෙධං, නො ච පාරගවෙසිනො;
භොගතණ්හාය දුම්මෙධො, හන්ති අඤ්ඤෙව අත්තන’’න්ති.
තත්ථ ¶ නො ච පාරගවෙසිනොති යෙ පන නිබ්බානපාරගවෙසිනො පුග්ගලා, න තෙ භොගා හනන්ති. අඤ්ඤෙව අත්තනන්ති භොගෙ නිස්සාය උප්පන්නාය තණ්හාය දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො පරෙ විය අත්තානමෙව හනතීති අත්ථො.
දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.
අපුත්තකසෙට්ඨිවත්ථු එකාදසමං.
12. අඞ්කුරවත්ථු
තිණදොසානීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා පණ්ඩුකම්බලසිලායං විහරන්තො අඞ්කුරං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු ‘‘යෙ ඣානප්පසුතා ධීරා’’ති (ධ. ප. 181) ගාථාය ¶ විත්ථාරිතමෙව. වුත්තඤ්හෙතං තත්ථ ඉන්දකං ආරබ්භ. සො කිර අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස අන්තොගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨස්ස අත්තනො ආභතං කටච්ඡුමත්තකං භික්ඛං දාපෙසි. තදස්ස පුඤ්ඤං අඞ්කුරෙන දසවස්සසහස්සානි ද්වාදසයොජනිකං උද්ධනපන්තිං කත්වා දින්නදානතො මහප්ඵලතරං ජාතං. තස්මා එවමාහ. එවං වුත්තෙ සත්ථා, ‘‘අඞ්කුර, දානං නාම විචෙය්ය දාතුං වට්ටති, එවං තං සුඛෙත්තෙ සුවුත්තබීජං විය මහප්ඵලං හොති. ත්වං පන තථා නාකාසි, තෙන තෙ ¶ දානං න මහප්ඵලං ජාත’’න්ති ඉමමත්ථං විභාවෙන්තො –
‘‘විචෙය්ය දානං දාතබ්බං, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං;
විචෙය්ය දානං සුගතප්පසත්ථං,
යෙ දක්ඛිණෙය්යා ඉධ ජීවලොකෙ;
එතෙසු දින්නානි මහප්ඵලානි,
බීජානි වුත්තානි යථාසුඛෙත්තෙ’’ති. (පෙ. ව. 329) –
වත්වා ¶ උත්තරිම්පි ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘තිණදොසානි ඛෙත්තානි, රාගදොසා අයං පජා;
තස්මා හි වීතරාගෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵලං.
‘‘තිණදොසානි ඛෙත්තානි, දොසදොසා අයං පජා;
තස්මා හි වීතදොසෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵලං.
‘‘තිණදොසානි ඛෙත්තානි, මොහදොසා අයං පජා;
තස්මා හි වීතමොහෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵලං.
‘‘තිණදොසානි ඛෙත්තානි, ඉච්ඡාදොසා අයං පජා;
තස්මා හි විගතිච්ඡෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵල’’න්ති.
තත්ථ තිණදොසානීති සාමාකාදීනි තිණානි උට්ඨහන්තානි පුබ්බණ්ණාපරණ්ණානි ඛෙත්තානි දූසෙන්ති, තෙන තානි න බහුඵලානි හොන්ති. එවං සත්තානම්පි අන්තො රාගො උප්පජ්ජන්තො සත්තෙ දූසෙති, තෙන තෙසු දින්නං මහප්ඵලං න හොති ¶ . ඛීණාසවෙසු දින්නං පන මහප්ඵලං හොති. තෙන වුත්තං –
‘‘තිණදොසානි ¶ ඛෙත්තානි, රාගදොසා අයං පජා;
තස්මා හි වීතරාගෙසු, දින්නං හොති මහප්ඵල’’න්ති. –
සෙසගාථාසුපි එසෙව නයො.
දෙසනාවසානෙ අඞ්කුරො ච ඉන්දකො ච සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු, සම්පත්තානම්පි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.
අඞ්කුරවත්ථු ද්වාදසමං.
තණ්හාවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
චතුවීසතිමො වග්ගො.