📜

25. භික්ඛුවග්ගො

1. පඤ්චභික්ඛුවත්ථු

චක්ඛුනා ¶ ¶ ¶ සංවරොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පඤ්ච භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

තෙසු කිර එකෙකො චක්ඛුද්වාරාදීසු පඤ්චසු ද්වාරෙසු එකෙකමෙව රක්ඛි. අථෙකදිවසං සන්නිපතිත්වා ‘‘අහං දුරක්ඛං රක්ඛාමි, අහං දුරක්ඛං රක්ඛාමී’’ති විවදිත්වා ‘‘සත්ථාරං පුච්ඡිත්වා ඉමමත්ථං ජානිස්සාමා’’ති සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, මයං චක්ඛුද්වාරාදීනි රක්ඛන්තා අත්තනො අත්තනො රක්ඛනද්වාරමෙව දුරක්ඛන්ති මඤ්ඤාම, කො නු ඛො අම්හෙසු දුරක්ඛං රක්ඛතී’’ති පුච්ඡිංසු. සත්ථා එකං භික්ඛුම්පි අනොසාදෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, සබ්බානි පෙතානි දුරක්ඛානෙව, අපි ච ඛො පන තුම්හෙ න ඉදානෙව පඤ්චසු ඨානෙසු අසංවුතා, පුබ්බෙපි අසංවුතා, අසංවුතත්තායෙව ච පණ්ඩිතානං ඔවාදෙ අවත්තිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපුණිත්ථා’’ති වත්වා ‘‘කදා, භන්තෙ’’ති තෙහි යාචිතො අතීතෙ තක්කසිලජාතකස්ස වත්ථුං විත්ථාරෙත්වා රක්ඛසීනං ¶ වසෙන රාජකුලෙ ජීවිතක්ඛයං පත්තෙ පත්තාභිසෙකෙන මහාසත්තෙන සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා රාජාසනෙ නිසින්නෙන අත්තනො සිරිසම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා ‘‘වීරියං නාමෙතං සත්තෙහි කත්තබ්බමෙවා’’ති උදානවසෙන උදානිතං –

‘‘කුසලූපදෙසෙ ධිතියා දළ්හාය ච,

අනිවත්තිතත්තාභයභීරුතාය ච;

න රක්ඛසීනං වසමාගමිම්හසෙ,

ස සොත්ථිභාවො මහතා භයෙන මෙ’’ති. (ජා. 1.1.132) –

ඉමං ගාථං දස්සෙත්වා ‘‘තදාපි තුම්හෙව පඤ්ච ජනා තක්කසිලායං රජ්ජගහණත්ථාය නික්ඛන්තං මහාසත්තං ආවුධහත්ථා පරිවාරෙත්වා මග්ගං ගච්ඡන්තා අන්තරාමග්ගෙ රක්ඛසීහි චක්ඛුද්වාරාදිවසෙන උපනීතෙසු රූපාරම්මණාදීසු අසංවුතා පණ්ඩිතස්ස ඔවාදෙ අවත්තිත්වා ඔලීයන්තා රක්ඛසීහි ඛාදිතා ¶ ජීවිතක්ඛයං පාපුණිත්ථ. තෙසු පන ආරම්මණෙසු සුසංවුතො පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධන්තිං දෙවවණ්ණිං යක්ඛිනිං අනාදියිත්වා සොත්ථිනා තක්කසිලං ගන්ත්වා රජ්ජං ¶ පත්තො රාජා අහමෙවා’’ති ජාතකං සමොධානෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා නාම සබ්බානි ද්වාරානි සංවරිතබ්බානි. එතානි හි සංවරන්තො එව සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

360.

‘‘චක්ඛුනා ¶ සංවරො සාධු, සාධු සොතෙන සංවරො;

ඝානෙන සංවරො සාධු, සාධු ජිව්හාය සංවරො.

361.

‘‘කායෙන සංවරො සාධු, සාධු වාචාය සංවරො;

මනසා සංවරො සාධු, සාධු සබ්බත්ථ සංවරො;

සබ්බත්ථ සංවුතො භික්ඛු, සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති.

තත්ථ චක්ඛුනාති යදා හි භික්ඛුනො චක්ඛුද්වාරෙ රූපාරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති, තදා ඉට්ඨාරම්මණෙ අරජ්ජන්තස්ස අනිට්ඨාරම්මණෙ අදුස්සන්තස්ස අසමපෙක්ඛනෙන මොහං අනුප්පාදෙන්තස්ස තස්මිං ද්වාරෙ සංවරො ථකනං පිදහනං ගුත්ති කතා නාම හොති. තස්ස සො එවරූපො චක්ඛුනා සංවරො සාධු. එස නයො සොතද්වාරාදීසුපි. චක්ඛුද්වාරාදීසුයෙව පන සංවරො වා අසංවරො වා නුප්පජ්ජති, පරතො පන ජවනවීථියං එස ලබ්භති. තදා හි අසංවරො උප්පජ්ජන්තො අස්සද්ධා අක්ඛන්ති කොසජ්ජං මුට්ඨසච්චං අඤ්ඤාණන්ති අකුසලවීථියං අයං පඤ්චවිධො ලබ්භති. සංවරො උප්පජ්ජන්තො සද්ධා ඛන්ති වීරියං සති ඤාණන්ති කුසලවීථියං අයං පඤ්චවිධො ලබ්භති.

කායෙන සංවරොති එත්ථ පන පසාදකායොපි චොපනකායොපි ලබ්භති. උභයම්පි පනෙතං කායද්වාරමෙව. තත්ථ පසාදද්වාරෙ සංවරාසංවරො කථිතොව. චොපනද්වාරෙපි තංවත්ථුකා පාණාතිපාතඅදින්නාදානකාමෙසුමිච්ඡාචාරා. තෙහි පන සද්ධිං අකුසලවීථියං උප්පජ්ජන්තෙහි තං ද්වාරං අසංවුතං හොති, කුසලවීථියං උප්පජ්ජන්තෙහි ¶ පාණාතිපාතාවෙරමණිආදීහි සංවුතං. සාධු වාචායාති එත්ථාපි චොපනවාචාපි වාචා. තාය සද්ධිං උප්පජ්ජන්තෙහි මුසාවාදාදීහි තං ද්වාරං අසංවුතං හොති, මුසාවාදාවෙරමණිආදීහි සංවුතං. මනසා සංවරොති එත්ථාපි ජවනමනතො අඤ්ඤෙන මනෙන සද්ධිං අභිජ්ඣාදයො නත්ථි. මනොද්වාරෙ පන ජවනක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානෙහි අභිජ්ඣාදීහි තං ද්වාරං අසංවුතං හොති, අනභිජ්ඣාදීහි සංවුතං හොති. සාධු සබ්බත්ථාති තෙසු චක්ඛුද්වාරාදීසු සබ්බෙසුපි සංවරො සාධු. එත්තාවතා හි අට්ඨ සංවරද්වාරානි අට්ඨ ච අසංවරද්වාරානි ¶ කථිතානි. තෙසු අට්ඨසු අසංවරද්වාරෙසු ඨිතො භික්ඛු සකලවට්ටමූලකදුක්ඛතො ¶ න මුච්චති, සංවරද්වාරෙසු පන ඨිතො සබ්බස්මාපි වට්ටමූලකදුක්ඛා මුච්චති. තෙන වුත්තං – ‘‘සබ්බත්ථ සංවුතො භික්ඛු, සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති.

දෙසනාවසානෙ තෙ පඤ්ච භික්ඛූ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු, සම්පත්තානම්පි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

පඤ්චභික්ඛුවත්ථු පඨමං.

2. හංසඝාතකභික්ඛුවත්ථු

හත්ථසංයතොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං හංසඝාතකං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථිවාසිනො ¶ කිර ද්වෙ සහායකා භික්ඛූසු පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදා යෙභුය්යෙන එකතො විචරන්ති. තෙ එකදිවසං අචිරවතිං ගන්ත්වා න්හත්වා ආතපෙ තප්පමානා සාරණීයකථං කථෙන්තා අට්ඨංසු. තස්මිං ඛණෙ ද්වෙ හංසා ආකාසෙන ගච්ඡන්ති. අථෙකො දහරභික්ඛු සක්ඛරං ගහෙත්වා ‘‘එකස්ස හංසපොතකස්ස අක්ඛිං පහරිස්සාමී’’ති ආහ, ඉතරො ‘‘න සක්ඛිස්සාමී’’ති ආහ. තිට්ඨතු ඉමස්මිං පස්සෙ අක්ඛි, පරපස්සෙ අක්ඛිං පහරිස්සාමීති. ඉදම්පි න සක්ඛිස්සසියෙවාති. ‘‘තෙන හි උපධාරෙහී’’ති දුතියං සක්ඛරං ගහෙත්වා හංසස්ස පච්ඡාභාගෙ ඛිපි, හංසො සක්ඛරසද්දං සුත්වා නිවත්තිත්වා ඔලොකෙසි. අථ නං ඉතරං වට්ටසක්ඛරං ගහෙත්වා පරපස්සෙ අක්ඛිම්හි පහරිත්වා ඔරිමක්ඛිනා නික්ඛාමෙසි. හංසො විරවන්තො පරිවත්තිත්වා තෙසං පාදමූලෙයෙව පති. තත්ථ තත්ථ ඨිතා භික්ඛූ දිස්වා, ‘‘ආවුසො, බුද්ධසාසනෙ පබ්බජිත්වා අනනුච්ඡවිකං වො කතං පාණාතිපාතං කරොන්තෙහී’’ති වත්වා තෙ ආදාය ගන්ත්වා තථාගතස්ස දස්සෙසුං.

සත්ථා ‘‘සච්චං කිර තයා භික්ඛු පාණාතිපාතො කතො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු කස්මා එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා එවමකාසි, පොරාණකපණ්ඩිතා අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ අගාරමජ්ඣෙ ¶ වසමානා අප්පමත්තකෙසුපි ¶ ඨානෙසු කුක්කුච්චං කරිංසු ¶ , ත්වං පන එවරූපෙ බුද්ධසාසනෙ පබ්බජිත්වා කුක්කුච්චමත්තම්පි න අකාසී’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ කුරුරට්ඨෙ ඉන්දපත්තනගරෙ ධනඤ්චයෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා අනුපුබ්බෙන විඤ්ඤුතං පත්තො තක්කසිලායං සිප්පානි උග්ගහෙත්වා පිතරා උපරජ්ජෙ පතිට්ඨාපිතො අපරභාගෙ පිතු අච්චයෙන රජ්ජං පත්වා දස රාජධම්මෙ අකොපෙන්තො කුරුධම්මෙ වත්තිත්ථ. කුරුධම්මො නාම පඤ්චසීලානි, තානි බොධිසත්තො පරිසුද්ධානි කත්වා රක්ඛි. යථා ච බොධිසත්තො, එවමස්ස මාතා අග්ගමහෙසී කනිට්ඨභාතා උපරාජා පුරොහිතො බ්රාහ්මණො රජ්ජුගාහකො අමච්චො සාරථි සෙට්ඨි දොණමාපකො මහාමත්තො දොවාරිකො නගරසොභිනී වණ්ණදාසීති එවමෙතෙසු එකාදසසු ජනෙසු කුරුධම්මං රක්ඛන්තෙසු කලිඞ්ගරට්ඨෙ දන්තපුරනගරෙ කලිඞ්ගෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ තස්මිං රට්ඨෙ දෙවො න වස්සි. මහාසත්තස්ස පන අඤ්ජනසන්නිභො නාම මඞ්ගලහත්ථී මහාපුඤ්ඤො හොති. රට්ඨවාසිනො ‘‘තස්මිං ආනීතෙ දෙවො වස්සිස්සතී’’ති සඤ්ඤාය රඤ්ඤො ආරොචයිංසු. රාජා තස්ස හත්ථිස්ස ආනයනත්ථාය බ්රාහ්මණෙ පහිණි. තෙ ගන්ත්වා මහාසත්තං හත්ථිං යාචිංසු. සත්ථා තෙසං යාචනකාරණං දස්සෙතුං ආහ –

‘‘තව ¶ සද්ධඤ්ච සීලඤ්ච, විදිත්වාන ජනාධිප;

වණ්ණං අඤ්ජනවණ්ණෙන, කලිඞ්ගස්මිං නිමිම්හසෙ’’ති. (ජා. 1.3.76) –

ඉමං තිකනිපාතෙ ජාතකං කථෙසි. හත්ථිම්හි පන ආනීතෙපි දෙවෙ අවස්සන්තෙ ‘‘සො රාජා කුරුධම්මං රක්ඛති, තෙනස්ස රට්ඨෙ දෙවො වස්සතී’’ති සඤ්ඤාය ‘‘යං සො කුරුධම්මං රක්ඛති, තං සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛිත්වා ආනෙථා’’ති පුන කාලිඞ්ගො බ්රාහ්මණෙ ච අමච්චෙ ච පෙසෙසි. තෙසු ගන්ත්වා යාචන්තෙසු රාජානං ආදිං කත්වා සබ්බෙපි තෙ අත්තනො අත්තනො සීලෙසු කිඤ්චි කුක්කුච්චමත්තං කත්වා ‘‘අපරිසුද්ධං නො සීල’’න්ති පටික්ඛිපිත්වාපි ‘‘න එත්තාවතා සීලභෙදො හොතී’’ති තෙහි පුනප්පුනං යාචිතා අත්තනො අත්තනො සීලානි කථයිංසු. කාලිඞ්ගො සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛාපෙත්වා ආභතං ¶ කුරුධම්මං දිස්වාව සමාදාය සාධුකං පූරෙසි. තස්ස රට්ඨෙ දෙවො පාවස්සි, රට්ඨං ඛෙමං සුභික්ඛං අහොසි. සත්ථා ඉමං අතීතං ආහරිත්වා –

‘‘ගණිකා උප්පලවණ්ණා, පුණ්ණො දොවාරිකො තදා;

රජ්ජුගාහො ච කච්චානො, දොණමාපකො ච කොලිතො.

‘‘සාරිපුත්තො ¶ තදා සෙට්ඨී, අනුරුද්ධො ච සාරථී;

බ්රාහ්මණො කස්සපො ථෙරො, උපරාජානන්දපණ්ඩිතො.

‘‘මහෙසී රාහුලමාතා, මායාදෙවී ජනෙත්තිකා;

කුරුරාජා බොධිසත්තො, එවං ධාරෙථ ජාතක’’න්ති. –

ජාතකං ¶ සමොධානෙත්වා ‘‘භික්ඛු එවං පුබ්බෙපි පණ්ඩිතා අප්පමත්තකෙපි කුක්කුච්චෙ උප්පන්නෙ අත්තනො සීලභෙදෙ ආසඞ්කං කරිංසු, ත්වං පන මාදිසස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා පාණාතිපාතං කරොන්තො අතිභාරියං කම්මමකාසි, භික්ඛුනා නාම හත්ථෙහි පාදෙහි වාචාය ච සංයතෙන භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

362.

‘‘හත්ථසංයතො පාදසංයතො,

වාචාසංයතො සංයතුත්තමො;

අජ්ඣත්තරතො සමාහිතො,

එකො සන්තුසිතො තමාහු භික්ඛු’’න්ති.

තත්ථ හත්ථසංයතොති හත්ථකීළාපනාදීනං වා හත්ථෙන පරෙසං පහරණාදීනං වා අභාවෙන හත්ථසංයතො. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. වාචාය පන මුසාවාදාදීනං අකරණතො වාචාය සංයතො. සංයතුත්තමොති සංයතත්තභාවො, කායචලනසීසුක්ඛිපනභමුකවිකාරාදීනං අකාරකොති අත්ථො. අජ්ඣත්තරතොති ගොචරජ්ඣත්තසඞ්ඛාතාය කම්මට්ඨානභාවනාය රතො. සමාහිතොති සුට්ඨු ඨපිතො. එකො සන්තුසිතොති එකවිහාරී හුත්වා සුට්ඨු තුසිතො විපස්සනාචාරතො පට්ඨාය අත්තනො අධිගමෙන තුට්ඨමානසො. පුථුජ්ජනකල්යාණකඤ්හි ආදිං කත්වා සබ්බෙපි සෙඛා අත්තනො අධිගමෙන සන්තුස්සන්තීති සන්තුසිතා, අරහා පන එකන්තසන්තුසිතොව. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

හංසඝාතකභික්ඛුවත්ථු දුතියං.

3. කොකාලිකවත්ථු

යො ¶ ¶ ¶ මුඛසංයතොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොකාලිකං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු ‘‘අථ ඛො කොකාලිකො භික්ඛු යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමී’’ති සුත්තෙ (සං. නි. 1.181; සු. නි. කොකාලිකසුත්ත; අ. නි. 10.89) ආගතමෙව. අත්ථොපිස්ස අට්ඨකථාය වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

කොකාලිකෙ පන පදුමනිරයෙ උප්පන්නෙ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘අහො කොකාලිකො භික්ඛු අත්තනො මුඛං නිස්සාය විනාසං පත්තො, ද්වෙ අග්ගසාවකෙ අක්කොසන්තස්සෙව හිස්ස පථවී විවරං අදාසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි කොකාලිකො භික්ඛු අත්තනො මුඛමෙව නිස්සාය නට්ඨො’’ති වත්වා තමත්ථං සොතුකාමෙහි භික්ඛූහි යාචිතො තස්ස පකාසනත්ථං අතීතං ආහරි.

අතීතෙ හිමවන්තපදෙසෙ එකස්මිං සරෙ කච්ඡපො වසති. ද්වෙ හංසපොතකා ගොචරාය චරන්තා තෙන සද්ධිං විස්සාසං කත්වා දළ්හවිස්සාසිකා හුත්වා එකදිවසං කච්ඡපං පුච්ඡිංසු – ‘‘සම්ම, අම්හාකං හිමවන්තෙ චිත්තකූටපබ්බතතලෙ කඤ්චනගුහාය වසනට්ඨානං, රමණියො පදෙසො, ගච්ඡිස්සසි අම්හෙහි සද්ධි’’න්ති. ‘‘සම්ම, අහං කථං ගමිස්සාමී’’ති? ‘‘මයං තං නෙස්සාම, සචෙ මුඛං රක්ඛිතුං සක්ඛිස්සසී’’ති. ‘‘රක්ඛිස්සාමි, සම්මා ගහෙත්වා මං ගච්ඡථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති වත්වා එකං දණ්ඩකං කච්ඡපෙන ¶ ඩංසාපෙත්වා සයං තස්ස උභො කොටියො ඩංසිත්වා ආකාසං පක්ඛන්දිංසු. තං තථා හංසෙහි නීයමානං ගාමදාරකා දිස්වා ‘‘ද්වෙ හංසා කච්ඡපං දණ්ඩෙන හරන්තී’’ති ආහංසු. කච්ඡපො ‘‘යදි මං සහායකා නෙන්ති, තුම්හාකං එත්ථ කිං හොති දුට්ඨචෙටකා’’ති වත්තුකාමො හංසානං සීඝවෙගතාය බාරාණසිනගරෙ රාජනිවෙසනස්ස උපරිභාගං සම්පත්තකාලෙ දට්ඨට්ඨානතො දණ්ඩකං විස්සජ්ජෙත්වා ආකාසඞ්ගණෙ පතිත්වා ද්වෙධා භිජ්ජි. සත්ථා ඉමං අතීතං ආහරිත්වා –

‘‘අවධී ¶ වත අත්තානං, කච්ඡපො බ්යාහරං ගිරං;

සුග්ගහීතස්මිං කට්ඨස්මිං, වාචාය සකියාවධී.

‘‘එතම්පි ¶ දිස්වා නරවීරියසෙට්ඨ,

වාචං පමුඤ්චෙ කුසලං නාතිවෙලං;

පස්සසි බහුභාණෙන, කච්ඡපං බ්යසනං ගත’’න්ති. (ජා. 1.2.129-130);

ඉමං දුකනිපාතෙ බහුභාණිජාතකං විත්ථාරෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා නාම මුඛසංයතෙන සමචාරිනා අනුද්ධතෙන නිබ්බුතචිත්තෙන භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

363.

‘‘යො ¶ මුඛසංයතො භික්ඛු, මන්තභාණී අනුද්ධතො;

අත්ථං ධම්මඤ්ච දීපෙති, මධුරං තස්ස භාසිත’’න්ති.

තත්ථ මුඛසංයතොති දාසචණ්ඩාලාදයොපි ‘‘ත්වං දුජ්ජාතො, ත්වං දුස්සීලො’’තිආදීනං අවචනතාය මුඛෙන සංයතො. මන්තභාණීති මන්තා වුච්චති පඤ්ඤා, තාය භණනසීලො. අනුද්ධතොති නිබ්බුතචිත්තො. අත්ථං ධම්මඤ්ච දීපෙතීති භාසිතත්ථඤ්චෙව දෙසනාධම්මඤ්ච කථෙති. මධුරන්ති එවරූපස්ස භික්ඛුනො භාසිතං මධුරං නාම. යො පන අත්ථමෙව සම්පාදෙති, න පාළිං, පාළිංයෙව සම්පාදෙති, න අත්ථං, උභයං වා පන න සම්පාදෙති, තස්ස භාසිතං මධුරං නාම න හොතීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

කොකාලිකවත්ථු තතියං.

4. ධම්මාරාමත්ථෙරවත්ථු

ධම්මාරාමොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ධම්මාරාමත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සත්ථාරා කිර ‘‘ඉතො මෙ චතුමාසච්චයෙන පරිනිබ්බානං භවිස්සතී’’ති ආරොචිතෙ අනෙකසහස්සා භික්ඛූ සත්ථාරං පරිවාරෙත්වා විචරිංසු. තත්ථ පුථුජ්ජනා ¶ භික්ඛූ අස්සූනි සන්ධාරෙතුං නාසක්ඛිංසු, ඛීණාසවානං ධම්මසංවෙගො උප්පජ්ජි. සබ්බෙපි ‘‘කිං නු ඛො කරිස්සාමා’’ති වග්ගබන්ධනෙන ¶ විචරන්ති. එකො පන ධම්මාරාමො නාම භික්ඛු භික්ඛූනං සන්තිකං න උපසඞ්කමති. භික්ඛූහි ‘‘කිං, ආවුසො’’ති වුච්චමානො පටිවචනම්පි අදත්වා ‘‘සත්ථා ¶ කිර චතුමාසච්චයෙන පරිනිබ්බායිස්සති, අහඤ්චම්හි අවීතරාගො, සත්ථරි ධරමානෙයෙව වායමිත්වා අරහත්තං පාපුණිස්සාමී’’ති එකකොව විහරන්තො සත්ථාරා දෙසිතං ධම්මං ආවජ්ජෙති චින්තෙති අනුස්සරති. භික්ඛූ තථාගතස්ස ආරොචෙසුං – ‘‘භන්තෙ, ධම්මාරාමස්ස තුම්හෙසු සිනෙහමත්තම්පි නත්ථි, ‘සත්ථා කිර පරිනිබ්බායිස්සති, කිං නු ඛො කරිස්සාමා’ති අම්හෙහි සද්ධිං සම්මන්තනමත්තම්පි න කරොතී’’ති. සත්ථා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං එවං කරොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? තුම්හෙ කිර චතුමාසච්චයෙන පරිනිබ්බායිස්සථ, අහඤ්චම්හි අවීතරාගො, තුම්හෙසු ධරන්තෙසුයෙව වායමිත්වා අරහත්තං පාපුණිස්සාමීති තුම්හෙහි දෙසිතං ධම්මං ආවජ්ජාමි චින්තෙමි අනුස්සරාමීති.

සත්ථා ‘‘සාධු සාධූ’’ති තස්ස සාධුකාරං දත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, අඤ්ඤෙනාපි මයි සිනෙහවන්තෙන භික්ඛුනා නාම ධම්මාරාමසදිසෙනෙව භවිතබ්බං. න හි මය්හං මාලාගන්ධාදීහි පූජං කරොන්තා මම පූජං කරොන්ති නාම, ධම්මානුධම්මං පටිපජ්ජන්තායෙව පන මං පූජෙන්ති නාමා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

364.

‘‘ධම්මාරාමො ධම්මරතො, ධම්මං අනුවිචින්තයං;

ධම්මං අනුස්සරං භික්ඛු, සද්ධම්මා න පරිහායතී’’ති.

තත්ථ ¶ නිවාසනට්ඨෙන සමථවිපස්සනාධම්මො ආරාමො අස්සාති ධම්මාරාමො. තස්මිංයෙව ධම්මෙ රතොති ධම්මරතො. තස්සෙව ධම්මස්ස පුනප්පුනං විචින්තනතාය ධම්මං අනුවිචින්තයං, තං ධම්මං ආවජ්ජෙන්තො මනසිකරොන්තොති අත්ථො. අනුස්සරන්ති තමෙව ධම්මං අනුස්සරන්තො. සද්ධම්මාති එවරූපො භික්ඛු සත්තතිංසභෙදා බොධිපක්ඛියධම්මා නවවිධලොකුත්තරධම්මා ච න පරිහායතීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ සො භික්ඛු අරහත්තෙ පතිට්ඨහි, සම්පත්තානම්පි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

ධම්මාරාමත්ථෙරවත්ථු චතුත්ථං.

5. විපක්ඛසෙවකභික්ඛුවත්ථු

සලාභන්ති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං විපක්ඛසෙවකං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.

තස්ස ¶ කිරෙකො දෙවදත්තපක්ඛිකො භික්ඛු සහායො අහොසි. සො තං භික්ඛූහි සද්ධිං පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘කුහිං ගතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘අසුකට්ඨානං නාම පිණ්ඩාය චරිතු’’න්ති. ‘‘ලද්ධො තෙ පිණ්ඩපාතො’’ති? ‘‘ආම, ලද්ධො’’ති. ‘‘ඉධ අම්හාකං මහාලාභසක්කාරො, කතිපාහං ඉධෙව හොහී’’ති. සො තස්ස වචනෙන කතිපාහං තත්ථ වසිත්වා සකට්ඨානමෙව අගමාසි ¶ . අථ නං භික්ඛූ ‘‘අයං, භන්තෙ, දෙවදත්තස්ස උප්පන්නලාභසක්කාරං පරිභුඤ්ජති, දෙවදත්තස්ස පක්ඛිකො එසො’’ති තථාගතස්ස ආරොචෙසුං. සත්ථා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං එවමකාසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, භන්තෙ, අහං තත්ථ එකං දහරං නිස්සාය කතිපාහං වසිං, න ච පන දෙවදත්තස්ස ලද්ධිං රොචෙමී’’ති. අථ නං භගවා ‘‘කිඤ්චාපි ත්වං ලද්ධිං න රොචෙසි, දිට්ඨදිට්ඨකානංයෙව පන ලද්ධිං රොචෙන්තො විය විචරසි. න ත්වං ඉදානෙව එවං කරොසි, පුබ්බෙපි එවරූපොයෙවා’’ති වත්වා ‘‘ඉදානි තාව, භන්තෙ, අම්හෙහි සාමං දිට්ඨො, පුබ්බෙ පනෙස කෙසං ලද්ධිං රොචෙන්තො විය විචරි, ආචික්ඛථ නො’’ති භික්ඛූහි යාචිතො අතීතං ආහරිත්වා –

‘‘පුරාණචොරාන වචො නිසම්ම,

මහිළාමුඛො පොථයමන්වචාරී;

සුසඤ්ඤතානඤ්හි වචො නිසම්ම,

ගජුත්තමො සබ්බගුණෙසු අට්ඨා’’ති. (ජා. 1.1.26) –

ඉමං මහිළාමුඛජාතකං විත්ථාරෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා නාම සකලාභෙනෙව සන්තුට්ඨෙන භවිතබ්බං, පරලාභං පත්ථෙතුං න වට්ටති. පරලාභං පත්ථෙන්තස්ස හි ඣානවිපස්සනාමග්ගඵලෙසු එකධම්මොපි නුප්පජ්ජති, සකලාභසන්තුට්ඨස්සෙව පන ඣානාදීනි ¶ උප්පජ්ජන්තී’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

365.

‘‘සලාභං නාතිමඤ්ඤෙය්ය, නාඤ්ඤෙසං පිහයං චරෙ;

අඤ්ඤෙසං පිහයං භික්ඛු, සමාධිං නාධිගච්ඡති.

366.

‘‘අප්පලාභොපි ¶ චෙ භික්ඛු, සලාභං නාතිමඤ්ඤති;

තං වෙ දෙවා පසංසන්ති, සුද්ධාජීවිං අතන්දිත’’න්ති.

තත්ථ සලාභන්ති අත්තනො උප්පජ්ජනකලාභං. සපදානචාරඤ්හි පරිවජ්ජෙත්වා අනෙසනාය ජීවිකං ¶ කප්පෙන්තො සලාභං අතිමඤ්ඤති හීළෙති ජිගුච්ඡති නාම. තස්මා එවං අකරණෙන සලාභං නාතිමඤ්ඤෙය්ය. අඤ්ඤෙසං පිහයන්ති අඤ්ඤෙසං ලාභං පත්ථෙන්තො න චරෙය්යාති අත්ථො. සමාධිං නාධිගච්ඡතීති අඤ්ඤෙසඤ්හි ලාභං පිහයන්තො තෙසං චීවරාදිකරණෙ උස්සුක්කං ආපන්නො භික්ඛු අප්පනාසමාධිං වා උපචාරසමාධිං වා නාධිගච්ඡති. සලාභං නාතිමඤ්ඤතීති අප්පලාභොපි සමානො උච්චනීචකුලෙ පටිපාටියා සපදානං චරන්තො භික්ඛු සලාභං නාතිමඤ්ඤති නාම. තං වෙති තං එවරූපං භික්ඛුං සාරජීවිතතාය සුද්ධාජීවිං ජඞ්ඝබලං නිස්සාය ජීවිතකප්පනෙන අකුසීතතාය අතන්දිතං දෙවා පසංසන්ති ථොමෙන්තීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

විපක්ඛසෙවකභික්ඛුවත්ථු පඤ්චමං.

6. පඤ්චග්ගදායකබ්රාහ්මණවත්ථු

සබ්බසොති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පඤ්චග්ගදායකං නාම බ්රාහ්මණං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර සස්සෙ ඛෙත්තෙ ඨිතකාලෙයෙව ඛෙත්තග්ගං නාම දෙති, ඛලකාලෙ ඛලග්ගං නාම දෙති, ඛලභණ්ඩකාලෙ ඛලභණ්ඩග්ගං නාම දෙති, උක්ඛලිකකාලෙ කුම්භග්ගං නාම දෙති, පාතියං වඩ්ඪිතකාලෙ පාතග්ගං නාම දෙතීති ඉමානි පඤ්ච අග්ගදානානි දෙති, සම්පත්තස්ස අදත්වා නාම න භුඤ්ජති. තෙනස්ස පඤ්චග්ගදායකොත්වෙව නාමං අහොසි. සත්ථා තස්ස ච බ්රාහ්මණියා චස්ස තිණ්ණං ඵලානං උපනිස්සයං දිස්වා බ්රාහ්මණස්ස භොජනවෙලායං ගන්ත්වා ද්වාරෙ අට්ඨාසි. සොපි ද්වාරපමුඛෙ අන්තොගෙහාභිමුඛො නිසීදිත්වා භුඤ්ජති, සත්ථාරං ද්වාරෙ ඨිතං න පස්සති. බ්රාහ්මණී පන තං පරිවිසමානා සත්ථාරං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං බ්රාහ්මණො පඤ්චසු ¶ ඨානෙසු අග්ගං දත්වා භුඤ්ජති, ඉදානි ච සමණො ගොතමො ආගන්ත්වා ද්වාරෙ ඨිතො. සචෙ බ්රාහ්මණො එතං දිස්වා අත්තනො භත්තං හරිත්වා දස්සති, පුනපාහං පචිතුං න සක්ඛිස්සාමී’’ති. සා ‘‘එවං අයං සමණං ගොතමං න පස්සිස්සතී’’ති සත්ථු පිට්ඨිං දත්වා තස්ස පච්ඡතො තං පටිච්ඡාදෙන්තී ඔනමිත්වා පුණ්ණචන්දං පාණිනා පටිච්ඡාදෙන්තී විය අට්ඨාසි. තථා ඨිතා එව ච පන ‘‘ගතො නු ඛො නො’’ති සත්ථාරං අඩ්ඪක්ඛිකෙන ඔලොකෙසි. සත්ථා තත්ථෙව අට්ඨාසි. බ්රාහ්මණස්ස පන සවනභයෙන ‘‘අතිච්ඡථා’’ති න වදෙති, ඔසක්කිත්වා පන සණිකමෙව ‘‘අතිච්ඡථා’’ති ආහ ¶ . සත්ථා ‘‘න ගමිස්සාමී’’ති සීසං ¶ චාලෙසි. ලොකගරුනා බුද්ධෙන ‘‘න ගමිස්සාමී’’ති සීසෙ චාලිතෙ සා සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තී මහාහසිතං හසි. තස්මිං ඛණෙ සත්ථා ගෙහාභිමුඛං ඔභාසං මුඤ්චි. බ්රාහ්මණොපි පිට්ඨිං දත්වා නිසින්නොයෙව බ්රාහ්මණියා හසිතසද්දං සුත්වා ඡබ්බණ්ණානඤ්ච රස්මීනං ඔභාසං ඔලොකෙත්වා සත්ථාරං අද්දස. බුද්ධා හි නාම ගාමෙ වා අරඤ්ඤෙ වා හෙතුසම්පන්නානං අත්තානං අදස්සෙත්වා න පක්කමන්ති. බ්රාහ්මණොපි සත්ථාරං දිස්වා, ‘‘භොති නාසිතොම්හි තයා, රාජපුත්තං ආගන්ත්වා ද්වාරෙ ඨිතං මය්හං අනාචික්ඛන්තියා භාරියං තෙ කම්මං කත’’න්ති වත්වා අඩ්ඪභුත්තං භොජනපාතිං ආදාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘භො ගොතම, අහං පඤ්චසු ඨානෙසු අග්ගං දත්වාව භුඤ්ජාමි, ඉතො ච මෙ මජ්ඣෙ භින්දිත්වා එකොව භත්තකොට්ඨාසො භුත්තො, එකො කොට්ඨාසො අවසිට්ඨො, පටිග්ගණ්හිස්සසි මෙ ඉදං භත්ත’’න්ති. සත්ථා ‘‘න මෙ තව උච්ඡිට්ඨභත්තෙන අත්ථො’’ති අවත්වා, ‘‘බ්රාහ්මණ, අග්ගම්පි මය්හමෙව අනුච්ඡවිකං, මජ්ඣෙ භින්දිත්වා අඩ්ඪභුත්තභත්තම්පි, චරිමකභත්තපිණ්ඩොපි මය්හමෙව අනුච්ඡවිකො. මයඤ්හි, බ්රාහ්මණ, පරදත්තූපජීවිපෙතසදිසා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යදග්ගතො මජ්ඣතො සෙසතො වා,

පිණ්ඩං ලභෙථ පරදත්තූපජීවී;

නාලං ථුතුං නොපි නිපච්චවාදී,

තං වාපි ධීරා මුනි වෙදයන්තී’’ති. (සු. නි. 219);

බ්රාහ්මණො ¶ තං සුත්වාව පසන්නචිත්තො හුත්වා ‘‘අහො අච්ඡරියං, දීපසාමිකො නාම රාජපුත්තො ‘න මෙ තව උච්ඡිට්ඨභත්තෙන අත්ථො’ති අවත්වා එවං වක්ඛතී’’ති ද්වාරෙ ඨිතකොව සත්ථාරං පඤ්හං පුච්ඡි – ‘‘භො ගොතම ¶ , තුම්හෙ අත්තනො සාවකෙ භික්ඛූති වදථ, කිත්තාවතා භික්ඛු නාම හොතී’’ති. සත්ථා ‘‘කථංරූපා නු ඛො ඉමස්ස ධම්මදෙසනා සප්පායා’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘ඉමෙ ද්වෙපි ජනා කස්සපබුද්ධකාලෙ ‘නාමරූප’න්ති වදන්තානං කථං සුණිංසු, නාමරූපං අවිස්සජ්ජිත්වාව නෙසං ධම්මං දෙසෙතුං වට්ටතී’’ති, ‘‘බ්රාහ්මණ, නාමෙ ච රූපෙ ච අරජ්ජන්තො අසජ්ජන්තො අසොචන්තො භික්ඛු නාම හොතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

367.

‘‘සබ්බසො නාමරූපස්මිං, යස්ස නත්ථි මමායිතං;

අසතා ච න සොචති, ස වෙ භික්ඛූති වුච්චතී’’ති.

තත්ථ සබ්බසොති සබ්බස්මිම්පි වෙදනාදීනං චතුන්නං, රූපක්ඛන්ධස්ස චාති පඤ්චන්නං ඛන්ධානං වසෙන ¶ පවත්තෙ නාමරූපෙ. මමායිතන්ති යස්ස අහන්ති වා මමන්ති වා ගාහො නත්ථි. අසතා ච න සොචතීති තස්මිඤ්ච නාමරූපෙ ඛයවයං පත්තෙ ‘‘මම රූපං ඛීණං…පෙ… මම විඤ්ඤාණං ඛීණ’’න්ති න සොචති න විහඤ්ඤති, ‘‘ඛයවයධම්මං මෙ ඛීණ’’න්ති පස්සති. ස වෙති සො එවරූපො විජ්ජමානෙපි නාමරූපෙ මමායිතරහිතොපි අසතාපි තෙන අසොචන්තො භික්ඛූති වුච්චතීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ ¶ උභොපි ජයම්පතිකා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු, සම්පත්තානම්පි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

පඤ්චග්ගදායකබ්රාහ්මණවත්ථු ඡට්ඨං.

7. සම්බහුලභික්ඛුවත්ථු

මෙත්තාවිහාරීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සම්බහුලෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ ආයස්මන්තෙ මහාකච්චානෙ අවන්තිජනපදෙ කුරරඝරං නිස්සාය පවත්තපබ්බතෙ විහරන්තෙ සොණො නාම කොටිකණ්ණො උපාසකො ථෙරස්ස ධම්මකථාය පසීදිත්වා ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිතුකාමො ¶ ථෙරෙන ‘‘දුක්කරං ඛො, සොණ, යාවජීවං එකභත්තං එකසෙය්යං බ්රහ්මචරිය’’න්ති වත්වා ද්වෙ වාරෙ පටික්ඛිත්තොපි පබ්බජ්ජාය අතිවිය උස්සාහජාතො තතියවාරෙ ථෙරං යාචිත්වා පබ්බජිත්වා අප්පභික්ඛුකත්තා දක්ඛිණාපථෙ තිණ්ණං වස්සානං අච්චයෙන ලද්ධූපසම්පදො සත්ථාරං සම්මුඛා දට්ඨුකාමො හුත්වා උපජ්ඣායං ආපුච්ඡිත්වා තෙන දින්නං සාසනං ගහෙත්වා අනුපුබ්බෙන ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා කතපටිසන්ථාරො සත්ථාරා එකගන්ධකුටියංයෙව අනුඤ්ඤාතසෙනාසනො බහුදෙව රත්තිං අජ්ඣොකාසෙ වීථිනාමෙත්වා රත්තිභාගෙ ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා අත්තනො පත්තසෙනාසනෙ තං රත්තිභාගං වීතිනාමෙත්වා පච්චූසසමයෙ සත්ථාරා අජ්ඣිට්ඨො සොළස අට්ඨකවග්ගිකානි ¶ (සු. නි. 772 ආදයො) සබ්බානෙව සරභඤ්ඤෙන අභණි. අථස්ස භගවා සරභඤ්ඤපරියොසානෙ අබ්භානුමොදෙන්තො – ‘‘සාධු සාධු, භික්ඛූ’’ති සාධුකාරං අදාසි. සත්ථාරා දින්නසාධුකාරං සුත්වා භූමට්ඨකදෙවා නාගා සුපණ්ණාති එවං යාව බ්රහ්මලොකා එකසාධුකාරමෙව අහොසි.

තස්මිං ¶ ඛණෙ ජෙතවනතො වීසයොජනසතමත්ථකෙ කුරරඝරනගරෙ ථෙරස්ස මාතු මහාඋපාසිකාය ගෙහෙ අධිවත්ථා දෙවතාපි මහන්තෙන සද්දෙන සාධුකාරමදාසි. අථ නං උපාසිකා ආහ – ‘‘කො එස සාධුකාරං දෙතී’’ති? අහං, භගිනීති. කොසි ත්වන්ති? තව ගෙහෙ අධිවත්ථා, දෙවතාති. ත්වං ඉතො පුබ්බෙ මය්හං සාධුකාරං අදත්වා අජ්ජ කස්මා දෙසීති? නාහං තුය්හං සාධුකාරං දම්මීති. අථ කස්ස තෙ සාධුකාරො දින්නොති? තව පුත්තස්ස කොටිකණ්ණස්ස සොණත්ථෙරස්සාති. කිං මෙ පුත්තෙන කතන්ති? පුත්තො තෙ අජ්ජ සත්ථාරා සද්ධිං එකගන්ධකුටියං වසිත්වා ධම්මං දෙසෙසි, සත්ථා තව පුත්තස්ස ධම්මං සුත්වා පසන්නො සාධුකාරමදාසි. තෙනස්ස මයාපි සාධුකාරො දින්නො. සම්මාසම්බුද්ධස්ස හි සාධුකාරං සම්පටිච්ඡිත්වා භූමට්ඨකදෙවෙ ආදිං කත්වා යාව බ්රහ්මලොකා එකසාධුකාරමෙව ජාතන්ති. කිං පන, සාමි, මම පුත්තෙන සත්ථු ධම්මො කථිතො, සත්ථාරා මම පුත්තස්ස කථිතොති? තව පුත්තෙන සත්ථු කථිතොති. එවං දෙවතාය කථෙන්තියාව උපාසිකාය පඤ්චවණ්ණා පීති උප්පජ්ජිත්වා සකලසරීරං ඵරි.

අථස්සා එතදහොසි – ‘‘සචෙ මෙ පුත්තො සත්ථාරා සද්ධිං එකගන්ධකුටියං වසිත්වා සත්ථු ධම්මං කථෙතුං සක්ඛි ¶ , මය්හම්පි කථෙතුං සක්ඛිස්සතියෙව ¶ . පුත්තස්ස ආගතකාලෙ ධම්මස්සවනං කාරෙත්වා ධම්මකථං සුණිස්සාමී’’ති. සොණත්ථෙරොපි ඛො සත්ථාරා සාධුකාරෙ දින්නෙ ‘‘අයං මෙ උපජ්ඣායෙන දින්නසාසනං ආරොචෙතුං කාලො’’ති භගවන්තං පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු විනයධරපඤ්චමෙන ගණෙන උපසම්පදං ආදිං කත්වා (මහාව. 259) පඤ්ච වරෙ යාචිත්වා කතිපාහං සත්ථු සන්තිකෙයෙව වසිත්වා ‘‘උපජ්ඣායං පස්සිස්සාමී’’ති සත්ථාරං ආපුච්ඡිත්වා ජෙතවනා නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන උපජ්ඣායස්ස සන්තිකං අගමාසි.

ථෙරො පුනදිවසෙ තං ආදාය පිණ්ඩාය චරන්තො මාතු උපාසිකාය ගෙහද්වාරං අගමාසි. සාපි පුත්තං දිස්වා තුට්ඨමානසා වන්දිත්වා සක්කච්චං පරිවිසිත්වා පුච්ඡි – ‘‘සච්චං කිර ත්වං, තාත, සත්ථාරා සද්ධිං එකගන්ධකුටියං වසිත්වා සත්ථු ධම්මකථං කථෙසී’’ති. ‘‘උපාසිකෙ, තුය්හං කෙන ඉදං කථිත’’න්ති? ‘‘තාත, ඉමස්මිං ගෙහෙ අධිවත්ථා දෙවතා මහන්තෙන සද්දෙන සාධුකාරං දත්වා මයා ‘කො එසො’ති වුත්තෙ ‘අහ’න්ති වත්වා එවඤ්ච එවඤ්ච කථෙසි. තං සුත්වා මය්හං එතදහොසි – ‘සචෙ මෙ පුත්තො සත්ථු ධම්මකථං කථෙසි, මය්හම්පි කථෙතුං සක්ඛිස්සතී’ති. අථ නං ආහ – ‘තාත, යතො තයා සත්ථු සම්මුඛා ධම්මො කථිතො, මය්හම්පි කථෙතුං සක්ඛිස්සසි එව. අසුකදිවසෙ නාම ධම්මස්සවනං කාරෙත්වා තව ධම්මං සුණිස්සාමි, තාතා’’’ති. සො අධිවාසෙසි. උපාසිකා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දානං දත්වා පූජං කත්වා ‘‘පුත්තස්ස මෙ ධම්මකථං සුණිස්සාමී’’ති එකමෙව දාසිං ගෙහරක්ඛිකං ඨපෙත්වා ¶ සබ්බං පරිජනං ආදාය අන්තොනගරෙ ධම්මස්සවනත්ථාය ¶ කාරිතෙ මණ්ඩපෙ අලඞ්කතධම්මාසනං අභිරුය්හ ධම්මං දෙසෙන්තස්ස පුත්තස්ස ධම්මකථං සොතුං අගමාසි.

තස්මිං පන කාලෙ නවසතා චොරා තස්සා උපාසිකාය ගෙහෙ ඔතාරං ඔලොකෙන්තා විචරන්ති. තස්සා පන ගෙහං සත්තහි පාකාරෙහි පරික්ඛිත්තං සත්තද්වාරකොට්ඨකයුත්තං, තත්ථ තෙසු තෙසු ඨානෙසු චණ්ඩසුනඛෙ බන්ධිත්වා ඨපයිංසු. අන්තොගෙහෙ ඡදනස්ස උදකපාතට්ඨානෙ පන පරිඛං ඛණිත්වා තිපුනා පූරයිංසු. තං දිවා ආතපෙන විලීනං පක්කුථිතං විය තිට්ඨති, රත්තිං කඨිනං කක්ඛළං හුත්වා තිට්ඨති. තස්සානන්තරා මහන්තානි අයසඞ්ඝාටකානි නිරන්තරං භූමියං ඔදහිංසු. ඉති ඉමඤ්චාරක්ඛං උපාසිකාය ච අන්තොගෙහෙ ඨිතභාවං පටිච්ච තෙ චොරා ඔකාසං අලභන්තා තං දිවසං තස්සා ගතභාවං ඤත්වා උමඞ්ගං භින්දිත්වා තිපුපරිඛාය ¶ ච අයසඞ්ඝාටකානඤ්ච හෙට්ඨාභාගෙනෙව ගෙහං පවිසිත්වා චොරජෙට්ඨකං තස්සා සන්තිකං පහිණිංසු ‘‘සචෙ සා අම්හාකං ඉධ පවිට්ඨභාවං සුත්වා නිවත්තිත්වා ගෙහාභිමුඛී ආගච්ඡති, අසිනා නං පහරිත්වා මාරෙථා’’ති. සො ගන්ත්වා තස්සා සන්තිකෙ අට්ඨාසි.

චොරාපි අන්තොගෙහෙ දීපං ජාලෙත්වා කහාපණගබ්භද්වාරං විවරිංසු. සා දාසී චොරෙ දිස්වා උපාසිකාය සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘අය්යෙ, බහූ චොරා ගෙහං පවිසිත්වා කහාපණගබ්භද්වාරං විවරිංසූ’’ති ආරොචෙසි. ‘‘චොරා අත්තනා දිට්ඨකහාපණෙ හරන්තු, අහං මම පුත්තස්ස ධම්මකථං සුණාමි, මා මෙ ධම්මස්ස අන්තරායං කරි, ගෙහං ගච්ඡා’’ති තං පහිණි. චොරාපි කහාපණගබ්භං තුච්ඡං කත්වා ¶ රජතගබ්භං විවරිංසු. සා පුනපි ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචෙසි. උපාසිකාපි ‘‘චොරා අත්තනා ඉච්ඡිතං හරන්තු, මා මෙ අන්තරායං කරී’’ති පුන තං පහිණි. චොරා රජතගබ්භම්පි තුච්ඡං කත්වා සුවණ්ණගබ්භං විවරිංසු. සා පුනපි ගන්ත්වා උපාසිකාය තමත්ථං ආරොචෙසි. අථ නං උපාසිකා ආමන්තෙත්වා, ‘‘භොති ජෙ ත්වං අනෙකවාරං මම සන්තිකං ආගතා, ‘චොරා යථාරුචිතං හරන්තු, අහං මම පුත්තස්ස ධම්මකථං සුණාමි, මා මෙ අන්තරායං කරී’ති මයා වුත්තාපි මම කථං අනාදියිත්වා පුනප්පුනං ආගච්ඡසියෙව. සචෙ ඉදානි ත්වං ආගච්ඡිස්සසි, ජානිස්සාමි තෙ කත්තබ්බං, ගෙහමෙව ගච්ඡා’’ති පහිණි.

චොරජෙට්ඨකො තස්සා කථං සුත්වා ‘‘එවරූපාය ඉත්ථියා සන්තකං හරන්තානං අසනි පතිත්වා මත්ථකං භින්දෙය්යා’’ති චොරානං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘සීඝං උපාසිකාය සන්තකං පටිපාකතිකං කරොථා’’ති ආහ. තෙ කහාපණෙහි කහාපණගබ්භං, රජතසුවණ්ණෙහි රජතසුවණ්ණගබ්භෙ පුන පූරයිංසු. ධම්මතා කිරෙසා, යං ධම්මො ධම්මචාරිනං රක්ඛති. තෙනෙවාහ –

‘‘ධම්මො ¶ හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං,

ධම්මො සුචිණ්ණො සුඛමාවහාති;

එසානිසංසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ,

න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී’’ති. (ථෙරගා. 303; ජා. 1.10.102);

චොරාපි ගන්ත්වා ධම්මස්සවනට්ඨානෙ අට්ඨංසු. ථෙරොපි ධම්මං කථෙත්වා විභාතාය රත්තියා ආසනා ඔතරි. තස්මිං ඛණෙ චොරජෙට්ඨකො උපාසිකාය ¶ පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා ‘‘ඛමාහි මෙ, අය්යෙ’’ති ආහ. ‘‘කිං ඉදං, තාතා’’ති? ‘‘අහඤ්හි තුම්හෙසු ¶ ආඝාතං කත්වා තුම්හෙ මාරෙතුකාමො අට්ඨාසි’’න්ති. ‘‘තෙන හි තෙ, තාත, ඛමාමී’’ති. සෙසචොරාපි තථෙව වත්වා, ‘‘තාතා, ඛමාමී’’ති වුත්තෙ ආහංසු – ‘‘අය්යෙ, සචෙ නො ඛමථ, පුත්තස්ස වො සන්තිකෙ අම්හාකං පබ්බජ්ජං දාපෙථා’’ති. සා පුත්තං වන්දිත්වා ආහ – ‘‘තාත, ඉමෙ චොරා මම ගුණෙසු තුම්හාකඤ්ච ධම්මකථාය පසන්නා පබ්බජ්ජං යාචන්ති, පබ්බාජෙථ නෙ’’ති. ථෙරො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා තෙහි නිවත්ථවත්ථානං දසානි ඡින්දාපෙත්වා තම්බමත්තිකාය රජාපෙත්වා තෙ පබ්බාජෙත්වා සීලෙසු පතිට්ඨාපෙසි. උපසම්පන්නකාලෙ ච නෙසං එකෙකස්ස විසුං විසුං කම්මට්ඨානමදාසි. තෙ නවසතා භික්ඛූ විසුං විසුං නවසතකම්මට්ඨානානි ගහෙත්වා එකං පබ්බතං අභිරුය්හ තස්ස තස්ස රුක්ඛස්ස ඡායාය නිසීදිත්වා සමණධම්මං කරිංසු.

සත්ථා වීසයොජනසතමත්ථකෙ ජෙතවනමහාවිහාරෙ නිසින්නොව තෙ භික්ඛූ ඔලොකෙත්වා තෙසං චරියවසෙන ධම්මදෙසනං වවත්ථාපෙත්වා ඔභාසං ඵරිත්වා සම්මුඛෙ නිසීදිත්වා කථෙන්තො විය ඉමා ගාථා අභාසි –

368.

‘‘මෙත්තාවිහාරී යො භික්ඛු, පසන්නො බුද්ධසාසනෙ;

අධිගච්ඡෙ පදං සන්තං, සඞ්ඛාරූපසමං සුඛං.

369.

‘‘සිඤ්ච භික්ඛු ඉමං නාවං, සිත්තා තෙ ලහුමෙස්සති;

ඡෙත්වා රාගඤ්ච දොසඤ්ච, තතො නිබ්බානමෙහිසි.

370.

‘‘පඤ්ච ඡින්දෙ පඤ්ච ජහෙ, පඤ්ච චුත්තරි භාවයෙ;

පඤ්චසඞ්ගාතිගො භික්ඛු, ඔඝතිණ්ණොති වුච්චති.

371.

‘‘ඣාය ¶ ¶ භික්ඛු මා පමාදො,

මා තෙ කාමගුණෙ රමෙස්සු චිත්තං;

මා ලොහගුළං ගිලී පමත්තො,

මා කන්දී දුක්ඛමිදන්ති දය්හමානො.

372.

‘‘නත්ථි ¶ ඣානං අපඤ්ඤස්ස, පඤ්ඤා නත්ථි අඣායතො;

යම්හි ඣානඤ්ච පඤ්ඤා ච, ස වෙ නිබ්බානසන්තිකෙ.

373.

‘‘සුඤ්ඤාගාරං පවිට්ඨස්ස, සන්තචිත්තස්ස භික්ඛුනො;

අමානුසී රතී හොති, සම්මා ධම්මං විපස්සතො.

374.

‘‘යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානතං.

375.

‘‘තත්රායමාදි භවති, ඉධ පඤ්ඤස්ස භික්ඛුනො;

ඉන්ද්රියගුත්ති සන්තුට්ඨි, පාතිමොක්ඛෙ ච සංවරො.

376.

‘‘මිත්තෙ භජස්සු කල්යාණෙ, සුද්ධාජීවෙ අතන්දිතෙ;

පටිසන්ථාරවුත්යස්ස, ආචාරකුසලො සියා;

තතො පාමොජ්ජබහුලො, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සතී’’ති.

තත්ථ ¶ මෙත්තාවිහාරීති මෙත්තාකම්මට්ඨානෙ කම්මං කරොන්තොපි මෙත්තාවසෙන තිකචතුක්කජ්ඣානෙ නිබ්බත්තෙත්වා ඨිතොපි මෙත්තාවිහාරීයෙව නාම. පසන්නොති යො පන බුද්ධසාසනෙ පසන්නො හොති, පසාදං රොචෙතියෙවාති අත්ථො. පදං සන්තන්ති නිබ්බානස්සෙතං නාමං. එවරූපො හි භික්ඛු සන්තං කොට්ඨාසං සබ්බසඞ්ඛාරානං උපසන්තතාය සඞ්ඛාරූපසමං, පරමසුඛතාය සුඛන්ති ලද්ධනාමං නිබ්බානං අධිගච්ඡති, වින්දතියෙවාති අත්ථො.

සිඤ්ච භික්ඛු ඉමං නාවන්ති භික්ඛු ඉමං අත්තභාවසඞ්ඛාතං නාවං මිච්ඡාවිතක්කොදකං ඡඩ්ඩෙන්තො සිඤ්ච. සිත්තා තෙ ලහුමෙස්සතීති යථා හි මහාසමුද්දෙ උදකස්සෙව භරිතා නාවා ඡිද්දානි ¶ පිදහිත්වා උදකස්ස සිත්තතාය සිත්තා සල්ලහුකා හුත්වා මහාසමුද්දෙ අනොසීදිත්වා සීඝං සුපට්ටනං ගච්ඡති, එවං තවාපි අයං මිච්ඡාවිතක්කොදකභරිතා අත්තභාවනාවා චක්ඛුද්වාරාදිඡිද්දානි සංවරෙන පිදහිත්වා උප්පන්නස්ස මිච්ඡාවිතක්කොදකස්ස සිත්තතාය සිත්තා සල්ලහුකා සංසාරවට්ටෙ අනොසීදිත්වා සීඝං නිබ්බානං ගමිස්සති. ඡෙත්වාති රාගදොසබන්ධනානි ඡින්ද. එතානි හි ඡින්දිත්වා අරහත්තප්පත්තො තතො අපරභාගෙ අනුපාදිසෙසනිබ්බානමෙව එහිසි, ගමිස්සසීති අත්ථො.

පඤ්ච ¶ ඡින්දෙති ¶ හෙට්ඨාඅපායසම්පාපකානි පඤ්චොරම්භාගියසංයොජනානි පාදෙ බද්ධරජ්ජුං පුරිසො සත්ථෙන විය හෙට්ඨාමග්ගත්තයෙන ඡින්දෙය්ය. පඤ්ච ජහෙති උපරිදෙවලොකසම්පාපකානි පඤ්චුද්ධම්භාගියසංයොජනානි පුරිසො ගීවාය බද්ධරජ්ජුකං විය අරහත්තමග්ගෙන ජහෙය්ය පජහෙය්ය, ඡින්දෙය්යාති අත්ථො. පඤ්ච චුත්තරි භාවයෙති උද්ධම්භාගියසංයොජනානං පහානත්ථාය සද්ධාදීනි පඤ්චින්ද්රියානි උත්තරි භාවෙය්ය. පඤ්චසඞ්ගාතිගොති එවං සන්තෙ පඤ්චන්නං රාගදොසමොහමානදිට්ඨිසඞ්ගානං අතික්කමනෙන පඤ්චසඞ්ගාතිගො භික්ඛු ඔඝතිණ්ණොති වුච්චති, චත්තාරො ඔඝෙ තිණ්ණොයෙවාති වුච්චතීති අත්ථො.

ඣාය භික්ඛූති භික්ඛු ත්වං ද්වින්නං ඣානානං වසෙන ඣාය චෙව, කායකම්මාදීසු ච අප්පමත්තවිහාරිතාය මා පමජ්ජි. රමෙස්සූති පඤ්චවිධෙ ච කාමගුණෙ තෙ චිත්තං මා රමෙස්සු. මා ලොහගුළන්ති සතිවොස්සග්ගලක්ඛණෙන හි පමාදෙන පමත්තා නිරයෙ තත්තං ලොහගුළං ගිලන්ති, තෙන තං වදාමි ‘‘මා පමත්තො හුත්වා ලොහගුළං ගිලි, මා නිරයෙ ඩය්හමානො ‘දුක්ඛමිද’න්ති කන්දී’’ති අත්ථො.

නත්ථි ඣානන්ති ඣානුප්පාදිකාය වායාමපඤ්ඤාය අපඤ්ඤස්ස ඣානං නාම නත්ථි. පඤ්ඤා නත්ථීති ¶ අඣායන්තස්ස ‘‘සමාහිතො භික්ඛු යථාභූතං ජානාති පස්සතී’’ති වුත්තලක්ඛණා පඤ්ඤා නත්ථි. යම්හි ඣානඤ්ච පඤ්ඤා චාති යම්හි පුග්ගලෙ ඉදං උභයම්පි අත්ථි, සො නිබ්බානස්ස සන්තිකෙ ඨිතොයෙවාති අත්ථො.

සුඤ්ඤාගාරං පවිට්ඨස්සාති කිස්මිඤ්චිදෙව විවිත්තොකාසෙ කම්මට්ඨානං අවිජහිත්වා කම්මට්ඨානමනසිකාරෙන නිසින්නස්ස. සන්තචිත්තස්සාති නිබ්බුතචිත්තස්ස. සම්මාති හෙතුනා කාරණෙන ධම්මං විපස්සන්තස්ස විපස්සනාසඞ්ඛාතා අමානුසී රති අට්ඨසමාපත්තිසඞ්ඛාතා දිබ්බාපි රති හොති උප්පජ්ජතීති අත්ථො.

යතො ¶ යතො සම්මසතීති අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු කම්මං කරොන්තො යෙන යෙනාකාරෙන, පුරෙභත්තාදීසු වා කාලෙසු යස්මිං යස්මිං අත්තනා අභිරුචිතෙ කාලෙ, අභිරුචිතෙ වා කම්මට්ඨානෙ කම්මං කරොන්තො සම්මසති. උදයබ්බයන්ති පඤ්චන්නං ඛන්ධානං පඤ්චවීසතියා ලක්ඛණෙහි උදයං ¶ , පඤ්චවීසතියා එව ච ලක්ඛණෙහි වයං. පීතිපාමොජ්ජන්ති එවං ඛන්ධානං උදයබ්බයං සම්මසන්තො ධම්මපීතිං ධම්මපාමොජ්ජඤ්ච ලභති. අමතන්ති තං සප්පච්චයෙ නාමරූපෙ පාකටෙ හුත්වා උපට්ඨහන්තෙ උප්පන්නං පීතිපාමොජ්ජං අමතනිබ්බානසම්පාපකත්තා ¶ විජානතං පණ්ඩිතානං අමතමෙවාති අත්ථො.

තත්රායමාදි භවතීති තත්ර අයං ආදි, ඉදං පුබ්බට්ඨානං හොති. ඉධ පඤ්ඤස්සාති ඉමස්මිං සාසනෙ පණ්ඩිතභික්ඛුනො. ඉදානි ‘‘තං ආදී’’ති වුත්තං පුබ්බට්ඨානං දස්සෙන්තො ඉන්ද්රියගුත්තීතිආදිමාහ. චතුපාරිසුද්ධිසීලඤ්හි පුබ්බට්ඨානං නාම. තත්ථ ඉන්ද්රියගුත්තීති ඉන්ද්රියසංවරො. සන්තුට්ඨීති චතුපච්චයසන්තොසො. තෙන ආජීවපාරිසුද්ධි චෙව පච්චයසන්නිස්සිතඤ්ච සීලං කථිතං. පාතිමොක්ඛෙති පාතිමොක්ඛසඞ්ඛාතෙ ජෙට්ඨකසීලෙ පරිපූරකාරිතා කථිතා.

මිත්තෙ භජස්සු කල්යාණෙති විස්සට්ඨකම්මන්තෙ අපතිරූපසහායෙ වජ්ජෙත්වා සාධුජීවිතාය සුද්ධාජීවෙ ජඞ්ඝබලං නිස්සාය ජීවිකකප්පනාය අකුසීතෙ අතන්දිතෙ කල්යාණමිත්තෙ භජස්සු, සෙවස්සූති අත්ථො. පටිසන්ථාරවුත්යස්සාති ආමිසපටිසන්ථාරෙන ච ධම්මපටිසන්ථාරෙන ච සම්පන්නවුත්තිතාය පටිසන්ථාරවුත්ති අස්ස, පටිසන්ථාරස්ස කාරකා භවෙය්යාති අත්ථො. ආචාරකුසලොති සීලම්පි ආචාරො, වත්තපටිවත්තම්පි ආචාරො. තත්ථ කුසලො සියා, ඡෙකො භවෙය්යාති අත්ථො. තතො පාමොජ්ජබහුලොති තතො පටිසන්ථාරවුත්තිතො ච ආචාරකොසල්ලතො ච උප්පන්නෙන ධම්මපාමොජ්ජෙන පාමොජ්ජබහුලො හුත්වා තං සකලස්සාපි වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තං කරිස්සතීති අත්ථො.

එවං සත්ථාරා දෙසිතාසු ඉමාසු ගාථාසු එකමෙකිස්සාය ගාථාය පරියොසානෙ එකමෙකං භික්ඛුසතං නිසින්නනිසින්නට්ඨානෙයෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා සබ්බෙපි තෙ භික්ඛූ ආකාසෙනෙව වීසයොජනසතිකං ¶ කන්තාරං අතික්කමිත්වා තථාගතස්ස සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං වණ්ණෙන්තා ථොමෙන්තා පාදෙ වන්දිංසූති.

සම්බහුලභික්ඛුවත්ථු සත්තමං.

8. පඤ්චසතභික්ඛුවත්ථු

වස්සිකා ¶ ¶ විය පුප්ඵානීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පඤ්චසතෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

තෙ කිර සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ සමණධම්මං කරොන්තා පාතොව පුප්ඵිතානි වස්සිකපුප්ඵානි සායං වණ්ටතො මුච්චන්තානි දිස්වා ‘‘පුප්ඵානං වණ්ටෙහි මුච්චනතො මයං පඨමතරං රාගාදීහි මුච්චිස්සාමා’’ති වායමිංසු. සත්ථා තෙ භික්ඛූ ඔලොකෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා නාම වණ්ටතො මුච්චනපුප්ඵෙන විය දුක්ඛතො මුච්චිතුං වායමිතබ්බමෙවා’’ති වත්වා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව ආලොකං ඵරිත්වා ඉමං ගාථමාහ –

377.

‘‘වස්සිකා විය පුප්ඵානි, මද්දවානි පමුඤ්චති;

එවං රාගඤ්ච දොසඤ්ච, විප්පමුඤ්චෙථ භික්ඛවො’’ති.

තත්ථ වස්සිකාති සුමනා. මද්දවානීති මිලාතානි. ඉදං වුත්තං හොති – යථා වස්සිකා හිය්යො පුප්ඵිතපුප්ඵානි ¶ පුනදිවසෙ පුරාණභූතානි මුඤ්චති, වණ්ටතො විස්සජ්ජෙති, එවං තුම්හෙපි රාගාදයො දොසෙ විප්පමුඤ්චෙථාති.

දෙසනාවසානෙ සබ්බෙපි තෙ භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසූති.

පඤ්චසතභික්ඛුවත්ථු අට්ඨමං.

9. සන්තකායත්ථෙරවත්ථු

සන්තකායොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සන්තකායත්ථෙරං නාම ආරබ්භ කථෙසි.

තස්ස කිර හත්ථපාදකුක්කුච්චං නාම නාහොසි, කායවිජම්භනරහිතො සන්තඅත්තභාවොව අහොසි. සො කිර සීහයොනිතො ආගතො ථෙරො. සීහා කිර එකදිවසං ගොචරං ගහෙත්වා රජතසුවණ්ණමණිපවාළගුහානං අඤ්ඤතරං පවිසිත්වා මනොසිලාතලෙ හරිතාලචුණ්ණෙසු සත්තාහං නිපජ්ජිත්වා ¶ සත්තමෙ දිවසෙ උට්ඨාය නිපන්නට්ඨානං ඔලොකෙත්වා සචෙ නඞ්ගුට්ඨස්ස වා කණ්ණානං වා හත්ථපාදානං වා චලිතත්තා මනොසිලාහරිතාලචුණ්ණානං විප්පකිණ්ණතං පස්සන්ති, ‘‘න තෙ ඉදං ජාතියා වා ගොත්තස්ස වා පතිරූප’’න්ති ¶ පුන සත්තාහං නිරාහාරා නිපජ්ජන්ති, චුණ්ණානං පන විප්පකිණ්ණභාවෙ අසති ‘‘ඉදං ¶ තෙ ජාතිගොත්තානං අනුච්ඡවික’’න්ති ආසයා නික්ඛමිත්වා විජම්භිත්වා දිසා අනුවිලොකෙත්වා තික්ඛත්තුං සීහනාදං නදිත්වා ගොචරාය පක්කමන්ති. එවරූපාය සීහයොනියා ආගතො අයං භික්ඛු. තස්ස කායසමාචාරං දිස්වා භික්ඛූ සත්ථු ආරොචෙසුං – ‘‘න නො, භන්තෙ, සන්තකායත්ථෙරසදිසො භික්ඛු දිට්ඨපුබ්බො. ඉමස්ස හි නිසින්නට්ඨානෙ හත්ථචලනං වා පාදචලනං වා කායවිජම්භිතා වා නත්ථී’’ති. තං සුත්වා සත්ථා, ‘‘භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා නාම සන්තකායත්ථෙරෙන විය කායාදීහි උපසන්තෙනෙව භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

378.

‘‘සන්තකායො සන්තවාචො, සන්තවා සුසමාහිතො;

වන්තලොකාමිසො භික්ඛු, උපසන්තොති වුච්චතී’’ති.

තත්ථ සන්තකායොති පාණාතිපාතාදීනං අභාවෙන සන්තකායො, මුසාවාදාදීනං අභාවෙන සන්තවාචො, අභිජ්ඣාදීනං අභාවෙන සන්තවා, කායාදීනං තිණ්ණම්පි සුට්ඨු සමාහිතත්තා සුසමාහිතො, චතූහි මග්ගෙහි ලොකාමිසස්ස වන්තතාය වන්තලොකාමිසො භික්ඛු අබ්භන්තරෙ රාගාදීනං උපසන්තතාය උපසන්තොති වුච්චතීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ සො ථෙරො අරහත්තෙ පතිට්ඨහි, සම්පත්තානම්පි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

සන්තකායත්ථෙරවත්ථු නවමං.

10. නඞ්ගලකුලත්ථෙරවත්ථු

අත්තනා ¶ චොදයත්තානන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො නඞ්ගලකුලත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකො කිර දුග්ගතමනුස්සො පරෙසං භතිං කත්වා ජීවති, තං එකො භික්ඛු පිලොතිකඛණ්ඩනිවත්ථං නඞ්ගලං උක්ඛිපිත්වා ගච්ඡන්තං දිස්වා එවමාහ – ‘‘කිං පන තෙ එවං ජීවනතො පබ්බජිතුං න වර’’න්ති. කො මං, භන්තෙ, එවං ජීවන්තං පබ්බාජෙස්සතීති? සචෙ පබ්බජිස්සසි ¶ , අහං තං පබ්බාජෙස්සාමීති. සාධු භන්තෙ ¶ , සචෙ මං පබ්බාජෙස්සථ, පබ්බජිස්සාමීති. අථ නං සො ථෙරො ජෙතවනං නෙත්වා සහත්ථෙන, න්හාපෙත්වා මාළකෙ ඨපෙත්වා පබ්බාජෙත්වා නිවත්ථපිලොතිකඛණ්ඩෙන සද්ධිං නඞ්ගලං මාළකසීමායමෙව රුක්ඛසාඛායං ඨපාපෙසි. සො උපසම්පන්නකාලෙපි නඞ්ගලකුලත්ථෙරොත්වෙව පඤ්ඤායි. සො බුද්ධානං උප්පන්නලාභසක්කාරං නිස්සාය ජීවන්තො උක්කණ්ඨිත්වා උක්කණ්ඨිතං විනොදෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘න දානි සද්ධාදෙය්යානි කාසායානි පරිදහිත්වා ගමිස්සාමී’’ති තං රුක්ඛමූලං ගන්ත්වා අත්තනාව අත්තානං ඔවදි – ‘‘අහිරික, නිල්ලජ්ජ, ඉදං නිවාසෙත්වා විබ්භමිත්වා භතිං කත්වා ජීවිතුකාමො ජාතො’’ති. තස්සෙවං අත්තානං ඔවදන්තස්සෙව චිත්තං තනුකභාවං ගතං. සො නිවත්තිත්වා පුන කතිපාහච්චයෙන ¶ උක්කණ්ඨිත්වා තථෙව අත්තානං ඔවදි, පුනස්ස චිත්තං නිවත්ති. සො ඉමිනාව නීහාරෙන උක්කණ්ඨිතඋක්කණ්ඨිතකාලෙ තත්ථ ගන්ත්වා අත්තානං ඔවදි. අථ නං භික්ඛූ තත්ථ අභිණ්හං ගච්ඡන්තං දිස්වා, ‘‘ආවුසො, නඞ්ගලත්ථෙර කස්මා එත්ථ ගච්ඡසී’’ති පුච්ඡිංසු. සො ‘‘ආචරියස්ස සන්තිකං ගච්ඡාමි, භන්තෙ’’ති වත්වා කතිපාහෙනෙව අරහත්තං පාපුණි.

භික්ඛූ තෙන සද්ධිං කෙළිං කරොන්තා ආහංසු – ‘‘ආවුසො නඞ්ගලත්ථෙර, තව විචරණමග්ගො අවළඤ්ජො විය ජාතො, ආචරියස්ස සන්තිකං න ගච්ඡසි මඤ්ඤෙ’’ති. ආම, භන්තෙ, මයං සංසග්ගෙ සති අගමිම්හා, ඉදානි පන සො සංසග්ගො ඡින්නො, තෙන න ගච්ඡාමාති. තං සුත්වා භික්ඛූ ‘‘එස අභූතං වත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොතී’’ති සත්ථු තමත්ථං ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, මම පුත්තො අත්තනාව අත්තානං චොදෙත්වා පබ්බජිතකිච්චස්ස මත්ථකං පත්තො’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

379.

‘‘අත්තනා චොදයත්තානං, පටිමංසෙථ අත්තනා;

සො අත්තගුත්තො සතිමා, සුඛං භික්ඛු විහාහිසි.

380.

‘‘අත්තා හි අත්තනො නාථො, කො හි නාථො පරො සියා;

අත්තා හි අත්තනො ගති;

තස්මා සංයමමත්තානං, අස්සං භද්රංව වාණිජො’’ති.

තත්ථ ¶ ¶ චොදයත්තානන්ති අත්තනාව අත්තානං චොදය සාරය. පටිමංසෙථාති අත්තනාව අත්තානං පරිවීමංසථ. සොති සො ත්වං, භික්ඛු, එවං සන්තෙ අත්තනාව ගුත්තතාය අත්තගුත්තො, උපට්ඨිතසතිතාය සතිමා හුත්වා සබ්බිරියාපථෙසු සුඛං විහරිස්සසීති අත්ථො.

නාථොති ¶ අවස්සයො පතිට්ඨා. කො හි නාථො පරොති යස්මා පරස්ස අත්තභාවෙ පතිට්ඨාය කුසලං වා කත්වා සග්ගපරායණෙන මග්ගං වා භාවෙත්වා සච්ඡිකතඵලෙන භවිතුං න සක්කා, තස්මා කො හි නාම පරො නාථො භවෙය්යාති අත්ථො. තස්මාති යස්මා අත්තාව අත්තනො ගති පතිට්ඨා සරණං, තස්මා යථා භද්රං අස්සාජානීයං නිස්සාය ලාභං පත්ථයන්තො වාණිජො තස්ස විසමට්ඨානචාරං පච්ඡින්දිත්වා දිවසස්ස තික්ඛත්තුං නහාපෙන්තො භොජෙන්තො සංයමෙති පටිජග්ගති, එවං ත්වම්පි අනුප්පන්නස්ස අකුසලස්ස උප්පාදං නිවාරෙන්තො සතිසම්මොසෙන උප්පන්නං අකුසලං පජහන්තො අත්තානං සංයම ගොපය, එවං සන්තෙ පඨමජ්ඣානං ආදිං කත්වා ලොකියලොකුත්තරවිසෙසං අධිගමිස්සසීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

නඞ්ගලකුලත්ථෙරවත්ථු දසමං.

11. වක්කලිත්ථෙරවත්ථු

පාමොජ්ජබහුලොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො වක්කලිත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සො ¶ කිරායස්මා සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො පිණ්ඩාය පවිට්ඨං තථාගතං දිස්වා සත්ථු සරීරසම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා සරීරසම්පත්තිදස්සනෙන අතිත්තො ‘‘එවාහං නිච්චකාලං තථාගතං දට්ඨුං ලභිස්සාමී’’ති සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා යත්ථ ඨිතෙන සක්කා දසබලං පස්සිතුං, තත්ථ ඨිතො සජ්ඣායකම්මට්ඨානමනසිකාරාදීනි පහාය සත්ථාරං ඔලොකෙන්තොව විචරති. සත්ථා තස්ස ඤාණපරිපාකං ආගමෙන්තො කිඤ්චි අවත්වා ‘‘ඉදානිස්ස ඤාණං පරිපාකං ගත’’න්ති ඤත්වා ‘‘කිං තෙ, වක්කලි, ඉමිනා ¶ පූතිකායෙන දිට්ඨෙන, යො ඛො, වක්කලි, ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සති. යො මං පස්සති, සො ධම්මං පස්සතී’’ති (සං. නි. 3.87) වත්වා ඔවදි. සො එවං ඔවදිතොපි සත්ථු දස්සනං පහාය නෙව අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං සක්කොති. අථ නං සත්ථා ‘‘නායං භික්ඛු සංවෙගං අලභිත්වා බුජ්ඣිස්සතී’’ති උපකට්ඨාය වස්සූපනායිකාය රාජගහං ගන්ත්වා වස්සූපනායිකදිවසෙ ‘‘අපෙහි, වක්කලි, අපෙහි, වක්කලී’’ති පණාමෙසි. සො ‘‘න මං සත්ථා ආලපතී’’ති තෙමාසං සත්ථු සම්මුඛෙ ඨාතුං අසක්කොන්තො ‘‘කිං මය්හං ජීවිතෙන, පබ්බතා අත්තානං පාතෙස්සාමී’’ති ගිජ්ඣකූටං අභිරුහි.

සත්ථා තස්ස කිලමනභාවං ඤත්වා ‘‘අයං භික්ඛු මම සන්තිකා අස්සාසං අලභන්තො මග්ගඵලානං ¶ උපනිස්සයං නාසෙය්යා’’ති අත්තානං දස්සෙතුං ඔභාසං මුඤ්චි. අථස්ස සත්ථු දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය තාවමහන්තොපි සොකො පහීයි. සත්ථා සුක්ඛතළාකං ඔඝෙන පූරෙන්තො විය ථෙරස්ස බලවපීතිපාමොජ්ජං උප්පාදෙතුං ඉමං ගාථමාහ –

381.

‘‘පාමොජ්ජබහුලො ¶ භික්ඛු, පසන්නො බුද්ධසාසනෙ;

අධිගච්ඡෙ පදං සන්තං, සඞ්ඛාරූපසමං සුඛ’’න්ති.

තස්සත්ථො – පකතියාපි පාමොජ්ජබහුලො භික්ඛු බුද්ධසාසනෙ පසාදං රොචෙති, සො එවං පසන්නො බුද්ධසාසනෙ සන්තං පදං සඞ්ඛාරූපසමං සුඛන්ති ලද්ධනාමං නිබ්බානං අධිගච්ඡෙය්යාති. ඉමඤ්ච පන ගාථං වත්වා සත්ථා වක්කලිත්ථෙරස්ස හත්ථං පසාරෙත්වා –

‘‘එහි වක්කලි මා භායි, ඔලොකෙහි තථාගතං;

අහං තං උද්ධරිස්සාමි, පඞ්කෙ සන්නංව කුඤ්ජරං.

‘‘එහි වක්කලි මා භායි, ඔලොකෙහි තථාගතං;

අහං තං මොචයිස්සාමි, රාහුග්ගහංව සූරියං.

‘‘එහි වක්කලි මා භායි, ඔලොකෙහි තථාගතං;

අහං තං මොචයිස්සාමි, රාහුග්ගහංව චන්දිම’’න්ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි. සො ‘‘දසබලො මෙ දිට්ඨො, එහීති ච අව්හානම්පි ලද්ධ’’න්ති බලවපීතිං උප්පාදෙත්වා ‘‘කුතො නු ඛො ගන්තබ්බ’’න්ති ගමනමග්ගං අපස්සන්තො දසබලස්ස සම්මුඛෙ ආකාසෙ උප්පතිත්වා පඨමපාදෙ පබ්බතෙ ¶ ඨිතෙයෙව සත්ථාරා වුත්තගාථා ආවජ්ජෙන්තො ආකාසෙයෙව පීතිං වික්ඛම්භෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා තථාගතං වන්දමානොව ඔතරිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ අට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා අපරභාගෙ සද්ධාධිමුත්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

වක්කලිත්ථෙරවත්ථු එකාදසමං.

12. සුමනසාමණෙරවත්ථු

යො ¶ ¶ හවෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා පුබ්බාරාමෙ විහරන්තො සුමනසාමණෙරං ආරබ්භ කථෙසි. තත්රායං අනුපුබ්බී කථා –

පදුමුත්තරබුද්ධකාලස්මිඤ්හි එකො කුලපුත්තො සත්ථාරා චතුපරිසමජ්ඣෙ එකං භික්ඛුං දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා තං සම්පත්තිං පත්ථයමානො සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා සත්තාහං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා, ‘‘භන්තෙ, අහම්පි අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං ඨපෙසි. සත්ථා කප්පසතසහස්සං ඔලොකෙන්තො තස්ස පත්ථනාය සමිජ්ඣනභාවං විදිත්වා ‘‘ඉතො කප්පසතසහස්සමත්ථකෙ ගොතමබුද්ධසාසනෙ දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගො අනුරුද්ධො නාම භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. සො තං බ්යාකරණං සුත්වා ස්වෙ පත්තබ්බං විය තං සම්පත්තිං මඤ්ඤමානො පරිනිබ්බුතෙ සත්ථරි භික්ඛූ දිබ්බචක්ඛුපරිකම්මං පුච්ඡිත්වා සත්තයොජනිකං කඤ්චනථූපං පරික්ඛිපිත්වා අනෙකානි දීපරුක්ඛසහස්සානි කාරෙත්වා දීපපූජං කත්වා තතො චුතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා දෙවමනුස්සෙසු කප්පසතසහස්සානි සංසරිත්වා ඉමස්මිං කප්පෙ බාරාණසියං දලිද්දකුලෙ නිබ්බත්තො සුමනසෙට්ඨිං නිස්සාය තස්ස තිණහාරකො හුත්වා ජීවිකං කප්පෙසි. අන්නභාරොතිස්ස නාමං අහොසි. සුමනසෙට්ඨීපි තස්මිං නගරෙ නිච්චකාලං මහාදානං දෙති.

අථෙකදිවසං උපරිට්ඨො නාම පච්චෙකබුද්ධො ගන්ධමාදනෙ නිරොධසමාපත්තිතො ¶ වුට්ඨාය ‘‘කස්ස නු ඛො අජ්ජ අනුග්ගහං කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘අජ්ජ මයා අන්නභාරස්ස අනුග්ගහං කාතුං වට්ටති, ඉදානි ච සො අටවිතො තිණං ආදාය ගෙහං ආගමිස්සතී’’ති ඤත්වා පත්තචීවරමාදාය ඉද්ධියා ගන්ත්වා අන්නභාරස්ස සම්මුඛෙ පච්චුට්ඨාසි. අන්නභාරො තං තුච්ඡපත්තහත්ථං දිස්වා ‘‘අපි ¶ , භන්තෙ, භික්ඛං ලභිත්ථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ලභිස්සාම මහාපුඤ්ඤා’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, ථොකං ආගමෙථා’’ති තිණකාජං ඡඩ්ඩෙත්වා වෙගෙන ගෙහං ගන්ත්වා, ‘‘භද්දෙ, මය්හං ඨපිතභාගභත්තං අත්ථි, නත්ථී’’ති භරියං පුච්ඡිත්වා ‘‘අත්ථි, සාමී’’ති වුත්තෙ වෙගෙන පච්චාගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස පත්තං ආදාය ‘‘මය්හං දාතුකාමතාය සති දෙය්යධම්මො න හොති, දෙය්යධම්මෙ සති පටිග්ගාහකං න ලභාමි. අජ්ජ පන මෙ පටිග්ගාහකො ච දිට්ඨො, දෙය්යධම්මො ච අත්ථි, ලාභා වත මෙ’’ති ගෙහං ගන්ත්වා භත්තං පත්තෙ පක්ඛිපාපෙත්වා පච්චාහරිත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස හත්ථෙ පතිට්ඨපෙත්වා –

‘‘ඉමිනා ¶ පන දානෙන, මා මෙ දාලිද්දියං අහු;

නත්ථීති වචනං නාම, මා අහොසි භවාභවෙ. –

භන්තෙ එවරූපා දුජ්ජීවිතා මුච්චෙය්යං, නත්ථීති පදමෙව න සුණෙය්ය’’න්ති පත්ථනං ඨපෙසි. පච්චෙකබුද්ධො ‘‘එවං හොතු මහාපුඤ්ඤා’’ති වත්වා අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි.

සුමනසෙට්ඨිනොපි ඡත්තෙ අධිවත්ථා දෙවතා ‘‘අහො දානං පරමදානං, උපරිට්ඨෙ සුපතිට්ඨිත’’න්ති ¶ වත්වා තික්ඛත්තුං සාධුකාරමදාසි. අථ නං සෙට්ඨි ‘‘කිං මං එත්තකං කාලං දානං දදමානං න පස්සසී’’ති ආහ. නාහං තව දානං ආරබ්භ සාධුකාරං දෙමි, අන්නභාරෙන පන උපරිට්ඨස්ස දින්නපිණ්ඩපාතෙ පසීදිත්වා මයා එස සාධුකාරො පවත්තිතොති. සො ‘‘අච්ඡරියං වත, භො, අහං එත්තකං කාලං දානං දදන්තො දෙවතං සාධුකාරං දාපෙතුං නාසක්ඛිං, අන්නභාරො මං නිස්සාය ජීවන්තො එකපිණ්ඩපාතෙනෙව සාධුකාරං දාපෙසි, තස්ස දානෙ අනුච්ඡවිකං කත්වා තං පිණ්ඩපාතං මම සන්තකං කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘අජ්ජ තයා කස්සචි කිඤ්චි දින්න’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, සාමි, උපරිට්ඨපච්චෙකබුද්ධස්ස මෙ අජ්ජ භාගභත්තං දින්න’’න්ති. ‘‘හන්ද, භො, කහාපණං ගහෙත්වා එතං මය්හං පිණ්ඩපාතං දෙහී’’ති? ‘‘න දෙමි, සාමී’’ති. සො යාව සහස්සං වඩ්ඪෙසි, ඉතරො සහස්සෙනාපි නාදාසි. අථ නං ‘‘හොතු, භො, යදි පිණ්ඩපාතං න දෙසි, සහස්සං ගහෙත්වා පත්තිං මෙ දෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘අය්යෙන සද්ධිං මන්තෙත්වා ජානිස්සාමී’’ති වෙගෙන පච්චෙකබුද්ධං සම්පාපුණිත්වා, ‘‘භන්තෙ සුමනසෙට්ඨි, සහස්සං දත්වා තුම්හාකං පිණ්ඩපාතෙ පත්තිං යාචති, කිං කරොමී’’ති පුච්ඡි.

අථස්ස ¶ සො උපමං ආහරි ‘‘සෙය්යථාපි, පණ්ඩිත, කුලසතිකෙ ගාමෙ එකස්මිං ඝරෙ දීපං ජාලෙය්ය, සෙසා අත්තනො තෙලෙන වට්ටිං තෙමෙත්වා ජාලාපෙත්වා ගණ්හෙය්යුං, පුරිමපදීපස්ස ¶ පභා අත්ථීති වත්තබ්බා නත්ථී’’ති. අතිරෙකතරා, භන්තෙ, පභා හොතීති. එවමෙවං පණ්ඩිත උළුඞ්කයාගු වා හොතු, කටච්ඡුභික්ඛා වා, අත්තනො පිණ්ඩපාතෙ පරෙසං පත්තිං දෙන්තස්ස යත්තකානං දෙති, තත්තකං වඩ්ඪති. ත්වඤ්හි එකමෙව පිණ්ඩපාතං අදාසි, සෙට්ඨිස්ස පන පත්තියා දින්නාය ද්වෙ පිණ්ඩපාතා හොන්ති එකො තව, එකො තස්සාති.

සො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති තං අභිවාදෙත්වා සෙට්ඨිස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘ගණ්හ, සාමි, පත්ති’’න්ති ආහ. තෙන හි ඉමෙ කහාපණෙ ගණ්හාති. නාහං පිණ්ඩපාතං වික්කිණාමි, සද්ධාය තෙ පත්තිං දම්මීති. ‘‘ත්වං සද්ධාය දෙසි, අහම්පි තව ගුණෙ පූජෙමි, ගණ්හ, තාත, ඉතො පට්ඨාය ¶ ච පන මා සහත්ථා කම්මමකාසි, වීථියං ඝරං මාපෙත්වා වස. යෙන ච තෙ අත්ථො හොති, සබ්බං මම සන්තිකා ගණ්හාහී’’ති ආහ. නිරොධා වුට්ඨිතස්ස පන දින්නපිණ්ඩපාතො තදහෙව විපාකං දෙති. තස්මා රාජාපි තං පවත්තිං සුත්වා අන්නභාරං පක්කොසාපෙත්වා පත්තිං ගහෙත්වා මහන්තං භොගං දත්වා තස්ස සෙට්ඨිට්ඨානං දාපෙසි.

සො සුමනසෙට්ඨිස්ස සහායකො හුත්වා යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චුතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ¶ ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුනගරෙ අමිතොදනස්ස සක්කස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි, අනුරුද්ධොතිස්ස නාමං අකංසු. සො මහානාමසක්කස්ස කනිට්ඨභාතා, සත්ථු චූළපිතු පුත්තො පරමසුඛුමාලො මහාපුඤ්ඤො අහොසි. එකදිවසං කිර ඡසු ඛත්තියෙසු පූවෙ ලක්ඛං කත්වා ගුළෙහි කීළන්තෙසු අනුරුද්ධො පරාජිතො පූවානං අත්ථාය මාතු සන්තිකං පහිණි. සා මහන්තං සුවණ්ණථාලං පූරෙත්වා පූවෙ පෙසෙසි. පූවෙ ඛාදිත්වා පුන කීළන්තො පරාජිතො තථෙව පහිණි. එවං තික්ඛත්තුං පූවෙසු ආහටෙසු චතුත්ථෙ වාරෙ මාතා ‘‘ඉදානි පූවා නත්ථී’’ති පහිණි. තස්සා වචනං සුත්වා ‘‘නත්ථී’’ති පදස්ස අසුතපුබ්බතාය ‘‘නත්ථිපූවා නාම ඉදානි භවිස්සන්තී’’ති සඤ්ඤං කත්වා ‘‘ගච්ඡ නත්ථිපූවෙ ආහරා’’ති පෙසෙසි. අථස්ස ¶ මාතා ‘‘නත්ථිපූවෙ කිර, අය්යෙ, දෙථා’’ති වුත්තෙ ‘‘මම පුත්තෙන නත්ථීති පදං න සුතපුබ්බං, කථං නු ඛො නත්ථිභාවං ජානාපෙය්ය’’න්ති සුවණ්ණපාතිං ධොවිත්වා අපරාය සුවණ්ණපාතියා පටිකුජ්ජිත්වා ‘‘හන්ද, තාත, ඉමං මම පුත්තස්ස දෙහී’’ති පහිණි. තස්මිං ඛණෙ නගරපරිග්ගාහිකා දෙවතා ‘‘අම්හාකං සාමිනා අන්නභාරකාලෙ උපරිට්ඨස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස භාගභත්තං ¶ දත්වා ‘නත්ථීති පදමෙව න සුණෙය්ය’න්ති පත්ථනා නාම ඨපිතා. සචෙ මයං තමත්ථං ඤත්වා අජ්ඣුපෙක්ඛෙය්යාම, මුද්ධාපි නො සත්තධා ඵලෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා දිබ්බපූවෙහි පාතිං පූරයිංසු. සො පුරිසො පාතිං ආහරිත්වා තස්ස සන්තිකෙ ඨපෙත්වා විවරි. තෙසං ගන්ධො සකලනගරං ඵරි. පූවො පන මුඛෙ ඨපිතමත්තොව සත්තරසහරණිසහස්සානි ඵරිත්වා අට්ඨාසි.

අනුරුද්ධොපි චින්තෙසි – ‘‘න මං මඤ්ඤෙ ඉතො පුබ්බෙ මාතා පියායති. න හි මෙ අඤ්ඤදා තාය නත්ථිපූවා නාම පක්කපුබ්බා’’ති. සො ගන්ත්වා මාතරං එවමාහ – ‘‘අම්ම, නාහං තව පියො’’ති. තාත, කිං වදෙසි, මම අක්ඛීහිපි හදයමංසතොපි ත්වං පියතරොති. සචාහං, අම්ම, තව පියො, කස්මා මම පුබ්බෙ එවරූපෙ නත්ථිපූවෙ නාම න අදාසීති. සා තං පුරිසං පුච්ඡි – ‘‘තාත, කිඤ්චි පාතියං අහොසී’’ති. ආම, අය්යෙ, පූවානං පාති පරිපුණ්ණා අහොසි, න මෙ එවරූපා දිට්ඨපුබ්බාති. සා චින්තෙසි – ‘‘පුත්තො මෙ කතපුඤ්ඤො, දෙවතාහිස්ස දිබ්බපූවා පහිතා භවිස්සන්තී’’ති. සොපි මාතරං ආහ – ‘‘අම්ම, න මයා එවරූපා ¶ පූවා ඛාදිතපුබ්බා, ඉතො පට්ඨාය මෙ නත්ථිපූවමෙව පචෙය්යාසී’’ති. සා තතො පට්ඨාය තෙන ‘‘පූවෙ ඛාදිතුකාමොම්හී’’ති වුත්තකාලෙ සුවණ්ණපාතිං ධොවිත්වා අඤ්ඤාය පාතියා පටිකුජ්ජිත්වා ¶ පහිණති, දෙවතා පාතිං පූරෙන්ති. එවං සො අගාරමජ්ඣෙ වසන්තො නත්ථීති පදස්ස අත්ථං අජානිත්වා දිබ්බපූවෙයෙව පරිභුඤ්ජි.

සත්ථු පන පරිවාරත්ථං කුලපටිපාටියා සාකියකුමාරෙසු පබ්බජන්තෙසු මහානාමෙන සක්කෙන, ‘‘තාත, අම්හාකං කුලා කොචි පබ්බජිතො නත්ථි, තයා වා පබ්බජිතබ්බං, මයා වා’’ති වුත්තෙ සො ආහ – ‘‘අහං අතිසුඛුමාලො පබ්බජිතුං න සක්ඛිස්සාමී’’ති. තෙන හි කම්මන්තං උග්ගණ්හ, අහං පබ්බජිස්සාමීති. කො එස කම්මන්තො නාමාති? සො හි භත්තස්ස උට්ඨානට්ඨානම්පි න ජානාති, කම්මන්තං කිමෙව ජානිස්සති, තස්මා එවමාහ. එකදිවසඤ්හි ¶ අනුරුද්ධො භද්දියො කිමිලොති තයො ජනා ‘‘භත්තං නාම කහං උට්ඨාතී’’ති මන්තයිංසු. තෙසු කිමිලො ‘‘කොට්ඨෙසු උට්ඨාතී’’ති ආහ. සො කිරෙකදිවසං වීහී කොට්ඨම්හි පක්ඛිපන්තෙ අද්දස, තස්මා ‘‘කොට්ඨෙ භත්තං උප්පජ්ජතී’’ති සඤ්ඤාය එවමාහ. අථ නං භද්දියො ‘‘ත්වං න ජානාසී’’ති වත්වා ‘‘භත්තං නාම උක්ඛලියං උට්ඨාතී’’ති ආහ. සො කිරෙකදිවසං උක්ඛලිතො භත්තං වඩ්ඪෙන්තෙ දිස්වා ‘‘එත්ථෙවෙතං උප්පජ්ජතී’’ති සඤ්ඤමකාසි, තස්මා එවමාහ. අනුරුද්ධො තෙ උභොපි ‘‘තුම්හෙ න ජානාථා’’ති වත්වා ‘‘භත්තං නාම රතනුබ්බෙධමකුළාය ¶ මහාසුවණ්ණපාතියං උට්ඨාතී’’ති ආහ. තෙන කිර නෙව වීහිං කොට්ටෙන්තා, න භත්තං පචන්තා දිට්ඨපුබ්බා, සුවණ්ණපාතියං වඩ්ඪෙත්වා පුරතො ඨපිතභත්තමෙව පස්සති, තස්මා ‘‘පාතියංයෙවෙතං උප්පජ්ජතී’’ති සඤ්ඤමකාසි, තස්මා එවමාහ. එවං භත්තුට්ඨානට්ඨානම්පි අජානන්තො මහාපුඤ්ඤො කුලපුත්තො කම්මන්තෙ කිං ජානිස්සති.

සො ‘‘එහි ඛො තෙ, අනුරුද්ධ, ඝරාවාසත්ථං අනුසාසිස්සාමි, පඨමං ඛෙත්තං කසාපෙතබ්බ’’න්තිආදිනා නයෙන භාතරා වුත්තානං කම්මන්තානං අපරියන්තභාවං සුත්වා ‘‘න මෙ ඝරාවාසෙන අත්ථො’’ති මාතරං ආපුච්ඡිත්වා භද්දියපමුඛෙහි පඤ්චහි සාකියකුමාරෙහි සද්ධිං නික්ඛමිත්වා අනුපියම්බවනෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජි. පබ්බජිත්වා ච පන සම්මාපටිපදං පටිපන්නො අනුපුබ්බෙන තිස්සො විජ්ජා සච්ඡිකත්වා දිබ්බෙන චක්ඛුනා එකාසනෙ නිසින්නොව හත්ථතලෙ ඨපිතආමලකානි විය සහස්සලොකධාතුයො ඔලොකනසමත්ථො හුත්වා –

‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං;

තෙවිජ්ජො ඉද්ධිපත්තොම්හි, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. (ථෙරගා. 332, 562) –

උදානං ¶ උදානෙත්වා ‘‘කිං නු ඛො මෙ කත්වා අයං සම්පත්ති ලද්ධා’’ති ඔලොකෙන්තො ‘‘පදුමුත්තරපාදමූලෙ පත්ථනං ඨපෙසි’’න්ති ඤත්වා පුන ‘‘සංසාරෙ සංසරන්තො අසුකස්මිං නාම කාලෙ බාරාණසියං සුමනසෙට්ඨිං නිස්සාය ජීවන්තො අන්නභාරො නාම අහොසි’’න්තිපි ඤත්වා –

‘‘අන්නභාරො ¶ පුරෙ ආසිං, දලිද්දො තිණහාරකො;

පිණ්ඩපාතො මයා දින්නො, උපරිට්ඨස්ස තාදිනො’’ති. –

ආහ ¶ . අථස්ස එතදහොසි – ‘‘යො සො තදා මයා උපරිට්ඨස්ස දින්නපිණ්ඩපාතතො කහාපණෙ දත්වා පත්තිං අග්ගහෙසි, මම සහායකො සුමනසෙට්ඨි කහං නු ඛො සො එතරහි නිබ්බත්තො’’ති. අථ නං ‘‘විඤ්ඣාටවියං පබ්බතපාදෙ මුණ්ඩනිගමො නාම අත්ථි, තත්ථ මහාමුණ්ඩස්ස නාම උපාසකස්ස මහාසුමනො චූළසුමනොති ද්වෙ පුත්තා, තෙසු සො චූළසුමනො හුත්වා නිබ්බත්තො’’ති අද්දස. දිස්වා ච පන චින්තෙසි – ‘‘අත්ථි නු ඛො තත්ථ මයි ගතෙ උපකාරො, නත්ථී’’ති. සො උපධාරෙන්තො ඉදං අද්දස ‘‘සො තත්ථ මයි ගතෙ සත්තවස්සිකොව නික්ඛමිත්වා පබ්බජිස්සති, ඛුරග්ගෙයෙව ච අරහත්තං පාපුණිස්සතී’’ති. දිස්වා ච පන උපකට්ඨෙ අන්තොවස්සෙ ආකාසෙන ගන්ත්වා ගාමද්වාරෙ ඔතරි. මහාමුණ්ඩො පන උපාසකො ථෙරස්ස පුබ්බෙපි විස්සාසිකො එව. සො ථෙරං පිණ්ඩපාතකාලෙ චීවරං පාරුපන්තං දිස්වා පුත්තං මහාසුමනං ආහ – ‘‘තාත, අය්යො, මෙ අනුරුද්ධත්ථෙරො ආගතො, යාවස්ස අඤ්ඤො කොචි පත්තං න ගණ්හාති, තාවස්ස ගන්ත්වා පත්තං ගණ්හ, අහං ආසනං පඤ්ඤාපෙස්සාමී’’ති. සො තථා අකාසි. උපාසකො ථෙරං අන්තොනිවෙසනෙ සක්කච්චං පරිවිසිත්වා තෙමාසං වසනත්ථාය පටිඤ්ඤං ගණ්හි, ථෙරොපි අධිවාසෙසි.

අථ නං එකදිවසං පටිජග්ගන්තො විය ¶ තෙමාසං පටිජග්ගිත්වා මහාපවාරණාය තිචීවරඤ්චෙව ගුළතෙලතණ්ඩුලාදීනි ච ආහරිත්වා ථෙරස්ස පාදමූලෙ ඨපෙත්වා ‘‘ගණ්හථ, භන්තෙ’’ති ආහ. ‘‘අලං, උපාසක, න මෙ ඉමිනා අත්ථො’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, වස්සාවාසිකලාභො නාමෙස, ගණ්හථ න’’න්ති? ‘‘න ගණ්හාමි, උපාසකා’’ති. ‘‘කිමත්ථං න ගණ්හථ, භන්තෙ’’ති? ‘‘මය්හං සන්තිකෙ කප්පියකාරකො සාමණෙරොපි නත්ථී’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, මම පුත්තො මහාසුමනො සාමණෙරො භවිස්සතී’’ති. ‘‘න මෙ, උපාසක, මහාසුමනෙනත්ථො’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, චූළසුමනං පබ්බාජෙථා’’ති. ථෙරො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා චූළසුමනං පබ්බාජෙසි. සො ඛුරග්ගෙයෙව අරහත්තං පාපුණි. ථෙරො තෙන සද්ධිං අඩ්ඪමාසමත්තං තත්ථෙව වසිත්වා ‘‘සත්ථාරං පස්සිස්සාමී’’ති තස්ස ඤාතකෙ ආපුච්ඡිත්වා ආකාසෙනෙව ගන්ත්වා හිමවන්තපදෙසෙ අරඤ්ඤකුටිකාය ඔතරි.

ථෙරො ¶ පන පකතියාපි ආරද්ධවීරියො, තස්ස තත්ථ පුබ්බරත්තාපරරත්තං චඞ්කමන්තස්ස උදරවාතො සමුට්ඨහි. අථ නං කිලන්තරූපං දිස්වා සාමණෙරො පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, කිං වො රුජ්ජතී’’ති? ‘‘උදරවාතො මෙ සමුට්ඨිතො’’ති ¶ . ‘‘අඤ්ඤදාපි සමුට්ඨිතපුබ්බො, භන්තෙ’’ති? ‘‘ආමාවුසො’’ති. ‘‘කෙන ඵාසුකං හොති, භන්තෙ’’ති? ‘‘අනොතත්තතො පානීයෙ ලද්ධෙ ඵාසුකං හොති, ආවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, ආහරාමී’’ති. ‘‘සක්ඛිස්සසි සාමණෙරා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. තෙන හි අනොතත්තෙ පන්නගො නාම නාගරාජා මං ජානාති, තස්ස ආචික්ඛිත්වා භෙසජ්ජත්ථාය එකං පානීයවාරකං ආහරාති. සො සාධූති උපජ්ඣායං වන්දිත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පඤ්චයොජනසතං ඨානං අගමාසි ¶ . තං දිවසං පන නාගරාජා නාගනාටකපරිවුතො උදකකීළං කීළිතුකාමො හොති. සො සාමණෙරං ආගච්ඡන්තං දිස්වාව කුජ්ඣි, ‘‘අයං මුණ්ඩකසමණො අත්තනො පාදපංසුං මම මත්ථකෙ ඔකිරන්තො විචරති, අනොතත්තෙ පානීයත්ථාය ආගතො භවිස්සති, න දානිස්ස පානීයං දස්සාමී’’ති පණ්ණාසයොජනිකං අනොතත්තදහං මහාපාතියා උක්ඛලිං පිදහන්තො විය ඵණෙන පිදහිත්වා නිපජ්ජි. සාමණෙරො නාගරාජස්ස ආකාරං ඔලොකෙත්වාව ‘‘කුද්ධො අය’’න්ති ඤත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සුණොහි මෙ නාගරාජ, උග්ගතෙජ මහබ්බල;

දෙහි මෙ පානීයඝටං, භෙසජ්ජත්ථම්හි ආගතො’’ති.

තං සුත්වා නාගරාජා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘පුරත්ථිමස්මිං දිසාභාගෙ, ගඞ්ගා නාම මහානදී;

මහාසමුද්දමප්පෙති, තතො ත්වං පානීයං හරා’’ති.

තං සුත්වා සාමණෙරො ‘‘අයං නාගරාජා අත්තනො ඉච්ඡාය න දස්සති, අහං බලක්කාරං කත්වා ආනුභාවං ජානාපෙත්වා ඉමං අභිභවිත්වාව පානීයං ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘මහාරාජ ¶ , උපජ්ඣායො මං අනොතත්තතොව පානීයං ආහරාපෙති, තෙනාහං ඉදමෙව හරිස්සාමි, අපෙහි, මා මං වාරෙහී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘ඉතොව පානීයං හාස්සං, ඉමිනාවම්හි අත්ථිකො;

යදි තෙ ථාමබලං අත්ථි, නාගරාජ නිවාරයා’’ති.

අථ ¶ නං නාගරාජා ආහ –

‘‘සාමණෙර සචෙ අත්ථි, තව වික්කම පොරිසං;

අභිනන්දාමි තෙ වාචං, හරස්සු පානීයං මමා’’ති.

අථ ¶ නං සාමණෙරො ‘‘එවං, මහාරාජ, හරාමී’’ති වත්වා ‘‘යදි සක්කොන්තො හරාහී’’ති වුත්තෙ – ‘‘තෙන හි සුට්ඨු ජානස්සූ’’ති තික්ඛත්තුං පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා ‘‘බුද්ධසාසනස්ස ආනුභාවං දස්සෙත්වා මයා පානීයං හරිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා ආකාසට්ඨදෙවතානං තාව සන්තිකං අගමාසි. තා ආගන්ත්වා වන්දිත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති වත්වා අට්ඨංසු. ‘‘එතස්මිං අනොතත්තදහපිට්ඨෙ පන්නගනාගරාජෙන සද්ධිං මම සඞ්ගාමො භවිස්සති, තත්ථ ගන්ත්වා ජයපරාජයං ඔලොකෙථා’’ති ආහ. සො එතෙනෙව නීහාරෙන චත්තාරො ලොකපාලෙ සක්කසුයාමසන්තුසිතපරනිම්මිතවසවත්තී ච උපසඞ්කමිත්වා තමත්ථං ආරොචෙසි. තතො පරං පටිපාටියා යාව බ්රහ්මලොකං ගන්ත්වා තත්ථ තත්ථ බ්රහ්මෙහි ආගන්ත්වා ¶ වන්දිත්වා ඨිතෙහි ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති පුට්ඨො තමත්ථං ආරොචෙසි. එවං සො අසඤ්ඤෙ ච අරූපිබ්රහ්මානො ච ඨපෙත්වා සබ්බත්ථ මුහුත්තෙනෙව ආහිණ්ඩිත්වා ආරොචෙසි. තස්ස වචනං සුත්වා සබ්බාපි දෙවතා අනොතත්තදහපිට්ඨෙ නාළියං පක්ඛිත්තානි පිට්ඨචුණ්ණානි විය ආකාසං නිරන්තරං පූරෙත්වා සන්නිපතිංසු. සන්නිපතිතෙ දෙවසඞ්ඝෙ සාමණෙරො ආකාසෙ ඨත්වා නාගරාජං ආහ –

‘‘සුණොහි මෙ නාගරාජ, උග්ගතෙජ මහබ්බල;

දෙහි මෙ පානීයඝටං, භෙසජ්ජත්ථම්හි ආගතො’’ති.

අථ නං නාගො ආහ –

‘‘සාමණෙර සචෙ අත්ථි, තව වික්කම පොරිසං;

අභිනන්දාමි තෙ වාචං, හරස්සු පානීයං මමා’’ති.

සො තික්ඛත්තුං නාගරාජස්ස පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා ආකාසෙ ඨිතකොව ද්වාදසයොජනිකං බ්රහ්මත්තභාවං මාපෙත්වා ආකාසතො ඔරුය්හ නාගරාජස්ස ඵණෙ අක්කමිත්වා අධොමුඛං නිප්පීළෙසි, තාවදෙව බලවතා පුරිසෙන අක්කන්තඅල්ලචම්මං විය නාගරාජස්ස ඵණෙ අක්කන්තමත්තෙ ඔගලිත්වා දබ්බිමත්තා ඵණපුටකා අහෙසුං. නාගරාජස්ස ඵණෙහි මුත්තමුත්තට්ඨානතො තාලක්ඛන්ධපමාණා ¶ උදකවට්ටියො උග්ගඤ්ඡිංසු. සාමණෙරො ආකාසෙයෙව පානීයවාරකං ¶ පූරෙසි. දෙවසඞ්ඝො සාධුකාරමදාසි. අථ නාගරාජා ¶ ලජ්ජිත්වා සාමණෙරස්ස කුජ්ඣි, ජයකුසුමවණ්ණානිස්ස අක්ඛීනි අහෙසුං. සො ‘‘අයං මං දෙවසඞ්ඝං සන්නිපාතෙත්වා පානීයං ගහෙත්වා ලජ්ජාපෙසි, එතං ගහෙත්වා මුඛෙ හත්ථං පක්ඛිපිත්වා හදයමංසං වාස්ස මද්දාමි, පාදෙ වා නං ගහෙත්වා පාරගඞ්ගායං ඛිපාමී’’ති වෙගෙන අනුබන්ධි. අනුබන්ධන්තොපි නං පාපුණිතුං නාසක්ඛියෙව. සාමණෙරො ගන්ත්වා උපජ්ඣායස්ස හත්ථෙ පානීයං ඨපෙත්වා ‘‘පිවථ, භන්තෙ’’ති ආහ. නාගරාජාපි පච්ඡතො ආගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ අනුරුද්ධ, සාමණෙරො මයා අදින්නමෙව පානීයං ගහෙත්වා ආගතො, මා පිවිත්ථා’’ති ආහ. එවං කිර සාමණෙරාති. ‘‘පිවථ, භන්තෙ, ඉමිනා මෙ දින්නං පානීයං ආහට’’න්ති ආහ. ථෙරො ‘‘ඛීණාසවසාමණෙරස්ස මුසාකථනං නාම නත්ථී’’ති ඤත්වා පානීයං පිවි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙවස්ස ආබාධො පටිපස්සම්භි. පුන නාගො ථෙරං ආහ – ‘‘භන්තෙ, සාමණෙරෙනම්හි සබ්බං දෙවගණං සන්නිපාතෙත්වා ලජ්ජාපිතො, අහමස්ස හදයං වා ඵාලෙස්සාමි, පාදෙ වා නං ගහෙත්වා පාරගඞ්ගාය ඛිපිස්සාමී’’ති. මහාරාජ, සාමණෙරො මහානුභාවො, තුම්හෙ සාමණෙරෙන සද්ධිං සඞ්ගාමෙතුං න සක්ඛිස්සථ ¶ , ඛමාපෙත්වා නං ගච්ඡථාති. සො සයම්පි සාමණෙරස්ස ආනුභාවං ජානාතියෙව, ලජ්ජාය පන අනුබන්ධිත්වා ආගතො. අථ නං ථෙරස්ස වචනෙන ඛමාපෙත්වා තෙන සද්ධිං මිත්තසන්ථවං කත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය අනොතත්තඋදකෙන අත්ථෙ සති තුම්හාකං ආගමනකිච්චං නත්ථි, මය්හං පහිණෙය්යාථ, අහමෙව ආහරිත්වා දස්සාමී’’ති වත්වා පක්කාමි.

ථෙරොපි සාමණෙරං ආදාය පායාසි. සත්ථා ථෙරස්ස ආගමනභාවං ඤත්වා මිගාරමාතුපාසාදෙ ථෙරස්ස ආගමනං ඔලොකෙන්තො නිසීදි. භික්ඛූපි ථෙරං ආගච්ඡන්තං දිස්වා පච්චුග්ගන්ත්වා පත්තචීවරං පටිග්ගහෙසුං. අථෙකච්චෙ සාමණෙරං සීසෙපි කණ්ණෙසුපි බාහායම්පි ගහෙත්වා සඤ්චාලෙත්වා ‘‘කිං, සාමණෙර චූළකනිට්ඨ, න උක්කණ්ඨිතොසී’’ති ආහංසු. සත්ථා තෙසං කිරියං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘භාරියං වතිමෙසං භික්ඛූනං කම්මං ආසීවිසං ගීවාය ගණ්හන්තා විය සාමණෙරං ගණ්හන්ති, නාස්ස ආනුභාවං ජානන්ති, අජ්ජ මයා සුමනසාමණෙරස්ස ගුණං පාකටං කාතුං වට්ටතී’’ති. ථෙරොපි ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිසීදි. සත්ථා තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා ආනන්දත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘ආනන්ද, අනොතත්තඋදකෙනම්හි පාදෙ ධොවිතුකාමො ¶ , සාමණෙරානං ඝටං දත්වා පානීයං ආහරාපෙහී’’ති. ථෙරො විහාරෙ පඤ්චමත්තානි ¶ සාමණෙරසතානි සන්නිපාතෙසි. තෙසු සුමනසාමණෙරො සබ්බනවකො අහොසි. ථෙරො සබ්බමහල්ලකං සාමණෙරං ආහ – ‘‘සාමණෙර, සත්ථා අනොකත්තදහඋදකෙන පාදෙ ධොවිතුකාමො, ඝටං ආදාය ගන්ත්වා පානීයං ආහරා’’ති. සො ‘‘න සක්කොමි, භන්තෙ’’ති න ඉච්ඡි. ථෙරො සෙසෙපි පටිපාටියා පුච්ඡි, තෙපි තථෙව වත්වා පටික්ඛිපිංසු. ‘‘කිං පනෙත්ථ ඛීණාසවසාමණෙරා නත්ථී’’ති? අත්ථි, තෙ පන ‘‘නායං අම්හාකං බද්ධො ¶ මාලාපුටො, සුමනසාමණෙරස්සෙව බද්ධො’’ති න ඉච්ඡිංසු, පුථුජ්ජනා පන අත්තනො අසමත්ථතායෙව න ඉච්ඡිංසු. පරියොසානෙ පන සුමනස්ස වාරෙ සම්පත්තෙ, ‘‘සාමණෙර, සත්ථා අනොතත්තදහඋදකෙන පාදෙ ධොවිතුකාමො, කුටං ආදාය කිර උදකං ආහරා’’ති ආහ. සො ‘‘සත්ථරි ආහරාපෙන්තෙ ආහරිස්සාමී’’ති සත්ථාරං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අනොතත්තතො කිර මං උදකං ආහාරාපෙථා’’ති ආහ. ‘‘ආම, සුමනා’’ති. සො විසාඛාය කාරිතෙසු ඝනසුවණ්ණකොට්ටිමෙසු සෙනාසනකුටෙසු එකං සට්ඨිකුටඋදකගණ්හනකං මහාඝටං හත්ථෙන ගහෙත්වා ‘‘ඉමිනා මෙ උක්ඛිපිත්වා අංසකූටෙ ඨපිතෙන අත්ථො නත්ථී’’ති ඔලම්බකං කත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා හිමවන්තාභිමුඛො පක්ඛන්දි.

නාගරාජා සාමණෙරං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා පච්චුග්ගන්ත්වා කුටං ¶ අංසකූටෙන ආදාය, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ මාදිසෙ දාසෙ විජ්ජමානෙ කස්මා සයං ආගතා, උදකෙනත්ථෙ සති කස්මා සාසනමත්තම්පි න පහිණථා’’ති කුටෙන උදකං ආදාය සයං උක්ඛිපිත්වා ‘‘පුරතො හොථ, භන්තෙ, අහමෙව ආහරිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘තිට්ඨථ තුම්හෙ, මහාරාජ, අහමෙව සම්මාසම්බුද්ධෙන ආණත්තො’’ති නාගරාජානං නිවත්තාපෙත්වා කුටං මුඛවට්ටියං හත්ථෙන ගහෙත්වා ආකාසෙනාගඤ්ඡි. අථ නං සත්ථා ආගච්ඡන්තං ඔලොකෙත්වා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘පස්සථ, භික්ඛවෙ, සාමණෙරස්ස ලීලං, ආකාසෙ හංසරාජා විය සොභතී’’ති ආහ. සොපි පානීයඝටං ඨපෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා අට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ආහ – ‘‘කතිවස්සොසි ත්වං, සුමනා’’ති? ‘‘සත්තවස්සොම්හි, භන්තෙති. ‘‘තෙන හි, සුමන, අජ්ජ පට්ඨාය භික්ඛු හොහී’’ති වත්වා දායජ්ජඋපසම්පදං අදාසි. ද්වෙයෙව ¶ කිර සාමණෙරා සත්තවස්සිකා උපසම්පදං ලභිංසු – අයඤ්ච සුමනො සොපාකො චාති.

එවං තස්මිං උපසම්පන්නෙ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං, ‘‘අච්ඡරියං ආවුසො, එවරූපො හි නාම දහරසාමණෙරස්ස ආනුභාවො හොති, න නො ඉතො පුබ්බෙ එවරූපො ආනුභාවො දිට්ඨපුබ්බො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, මම සාසනෙ දහරොපි සම්මා පටිපන්නො එවරූපං ¶ සම්පත්තිං ලභතියෙවා’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

382.

‘‘යො හවෙ දහරො භික්ඛු, යුඤ්ජති බුද්ධසාසනෙ;

සොමං ලොකං පභාසෙති, අබ්භා මුත්තොව චන්දිමා’’ති.

තත්ථ ¶ යුඤ්ජතීති ඝටති වායමති. පභාසෙතීති සො භික්ඛු අත්තනො අරහත්තමග්ගඤාණෙන අබ්භාදීහි මුත්තො චන්දිමා විය ලොකං ඛන්ධාදිභෙදං ලොකං ඔභාසෙති, එකාලොකං කරොතීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සුමනසාමණෙරවත්ථු ද්වාදසමං.

භික්ඛුවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්චවීසතිමො වග්ගො.