📜

3. චිත්තවග්ගො

1. මෙඝියත්ථෙරවත්ථු

ඵන්දනංචපලං චිත්තන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා චාලිකාය පබ්බතෙ විහරන්තො ආයස්මන්තං මෙඝියං ආරබ්භ කථෙසි.

තස්ස වත්ථුං විභාවනත්ථං සබ්බං මෙඝියසුත්තන්තං (උදා. 31) විත්ථාරෙතබ්බං. සත්ථා පන තීහි විතක්කෙහි අන්වාසත්තතාය තස්මිං අම්බවනෙ පධානං අනුයුඤ්ජිතුං අසක්කුණිත්වා ආගතං මෙඝියත්ථෙරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘අතිභාරියං තෙ, මෙඝිය, කතං ‘ආගමෙහි තාව, මෙඝිය, එකකොම්හි යාව අඤ්ඤොපි කොචි භික්ඛු ආගච්ඡතී’ති මං යාචන්තං එකකං පහාය ගච්ඡන්තෙන භික්ඛුනා නාම එවං චිත්තවසිකෙන භවිතුං න වට්ටති, චිත්තං නාමෙතං ලහුකං, තං අත්තනො වසෙ වත්තෙතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

33.

‘‘ඵන්දනං චපලං චිත්තං, දූරක්ඛං දුන්නිවාරයං;

උජුං කරොති මෙධාවී, උසුකාරොව තෙජනං.

34.

‘‘වාරිජොව ථලෙ ඛිත්තො, ඔකමොකතඋබ්භතො;

පරිප්ඵන්දතිදං චිත්තං, මාරධෙය්යං පහාතවෙ’’ති.

තත්ථ ඵන්දනන්ති රූපාදීසු ආරම්මණෙසු විප්ඵන්දමානං. චපලන්ති එකඉරියාපථෙන අසණ්ඨහන්තො ගාමදාරකො විය එකස්මිං ආරම්මණෙ අසණ්ඨහනතො චපලං. චිත්තන්ති විඤ්ඤාණං, භූමිවත්ථුආරම්මණකිරියාදිවිචිත්තතාය පනෙතං ‘‘චිත්ත’’න්ති වුත්තං. දූරක්ඛන්ති කිට්ඨසම්බාධෙ ඨානෙ කිට්ඨඛාදකගොණං විය එකෙකස්මිං සප්පායාරම්මණෙයෙව දුට්ඨපනතො දූරක්ඛං. දුන්නිවාරයන්ති විසභාගාරම්මණං ගච්ඡන්තං පටිසෙධෙතුං දුක්ඛත්තා දුන්නිවාරයං. උසුකාරොව තෙජනන්ති යථා නාම උසුකාරො අරඤ්ඤතො එකං වඞ්කදණ්ඩකං ආහරිත්වා නිත්තචං කත්වා කඤ්ජියතෙලෙන මක්ඛෙත්වා අඞ්ගාරකපල්ලෙ තාපෙත්වා රුක්ඛාලකෙ උප්පීළෙත්වා නිවඞ්කං උජුං වාලවිජ්ඣනයොග්ගං කරොති, කත්වා ච පන රාජරාජමහාමත්තානං සිප්පං දස්සෙත්වා මහන්තං සක්කාරසම්මානං ලභති, එවමෙව මෙධාවී පණ්ඩිතො විඤ්ඤූ පුරිසො ඵන්දනාදිසභාවමෙතං චිත්තං ධුතඞ්ගාරඤ්ඤාවාසවසෙන, නිත්තචං අපගතඔළාරිකකිලෙසං කත්වා සද්ධාසිනෙහෙන තෙමෙත්වා කායිකචෙතසිකවීරියෙන තාපෙත්වා සමථවිපස්සනාලකෙ උප්පීළෙත්වා උජුං අකුටිලං නිබ්බිසෙවනං කරොති, කත්වා ච පන සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා මහන්තං අවිජ්ජක්ඛන්ධං පදාලෙත්වා, ‘‘තිස්සො විජ්ජා, ඡ අභිඤ්ඤා, නව ලොකුත්තරධම්මෙ’’ති ඉමං විසෙසං හත්ථගතමෙව කත්වා අග්ගදක්ඛිණෙය්යභාවං ලභති.

වාරිජොවාති මච්ඡො විය, ථලෙ ඛිත්තොති හත්ථෙන වා පාදෙන වා ජාලාදීනං වා අඤ්ඤතරෙන ථලෙ ඡඩ්ඩිතො. ඔකමොකතඋබ්භතොති ‘‘ඔකපුණ්ණෙහි චීවරෙහී’’ති එත්ථ (මහාව. 306) උදකං ඔකං, ‘‘ඔකං පහාය අනිකෙතසාරී’’ති එත්ථ (සු. නි. 850) ආලයො, එත්ථ උභයම්පි ලබ්භති. ‘‘ඔකමොකතඋබ්භතො’’ති හි එත්ථ ඔකමොකතොති උදකසඞ්ඛාතා ආලයාති අයමත්ථො. උබ්භතොති උද්ධටො. පරිප්ඵන්දතිදං චිත්තන්ති යථා සො උදකාලයතො උබ්භතො ථලෙ ඛිත්තො මච්ඡො උදකං අලභන්තො පරිප්ඵන්දති, එවමිදං පඤ්චකාමගුණාලයාභිරතං චිත්තං තතො උද්ධරිත්වා මාරධෙය්යසඞ්ඛාතං වට්ටං පහාතුං විපස්සනාකම්මට්ඨානෙ ඛිත්තං කායිකචෙතසිකවීරියෙන සන්තාපියමානං පරිප්ඵන්දති, සණ්ඨාතුං න සක්කොති. එවං සන්තෙපි ධුරං අනික්ඛිපිත්වා මෙධාවී පුග්ගලො තං වුත්තනයෙනෙව උජුං කම්මනියං කරොතීති අත්ථො. අපරො නයො – ඉදං මාරධෙය්යං කිලෙසවට්ටං අවිජහිත්වා ඨිතං චිත්තං සො වාරිජො විය පරිප්ඵන්දති, තස්මා මාරධෙය්යං පහාතවෙ, යෙන කිලෙසවට්ටසඞ්ඛාතෙන මාරධෙය්යෙනෙව පරිප්ඵන්දති, තං පහාතබ්බන්ති.

ගාථාපරියොසානෙ මෙඝියත්ථෙරො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතො, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපන්නාදයො ජාතාති.

මෙඝියත්ථෙරවත්ථු පඨමං.

2. අඤ්ඤතරභික්ඛුවත්ථු

දුන්නිග්ගහස්සලහුනොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.

කොසලරඤ්ඤො කිර විජිතෙ පබ්බතපාදෙ මාතිකගාමො නාම එකො ඝනවාසො ගාමො අහොසි. අථෙකදිවසං සට්ඨිමත්තා භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකෙ යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා තං ගාමං ගන්ත්වා පිණ්ඩාය පවිසිංසු. අථ නෙ යො තස්ස ගාමස්ස සාමිකො මාතිකො නාම, තස්ස මාතා දිස්වා ගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා නානග්ගරසෙන යාගුභත්තෙන පරිවිසිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කත්ථ ගන්තුකාමා’’ති පුච්ඡි. ‘‘යථා ඵාසුකට්ඨානං මහාඋපාසිකෙ’’ති. සා ‘‘වස්සාවාසට්ඨානං, අය්යා, පරියෙසන්ති මඤ්ඤෙ’’ති ඤත්වා පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා, ‘‘සචෙ, අය්යා, ඉමං තෙමාසං ඉධ වසිස්සන්ති, අහං තීණි සරණානි, පඤ්ච සීලානි ගහෙත්වා උපොසථකම්මං කරිස්සාමී’’ති ආහ. භික්ඛූ ‘‘මයං ඉමං නිස්සාය භික්ඛාය අකිලමන්තා භවනිස්සරණං කාතුං සක්ඛිස්සාමා’’ති අධිවාසයිංසු. සා තෙසං වසනට්ඨානං විහාරං පටිජග්ගිත්වා අදාසි.

තෙ තත්ථෙව වසන්තා එකදිවසං සන්නිපතිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඔවදිංසු, ‘‘ආවුසො, අම්හෙහි පමාදචාරං චරිතුං න වට්ටති. අම්හාකඤ්හි සකගෙහං විය අට්ඨ මහානිරයා විවටද්වාරායෙව, ධරමානකබුද්ධස්ස ඛො පන සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා මයං ආගතා, බුද්ධා ච නාම පදානුපදිකං විචරන්තෙනාපි සඨෙන ආරාධෙතුං න සක්කා, යථාජ්ඣාසයෙනෙව ආරාධෙතුං සක්කා, අප්පමත්තා හොථ, ද්වීහි එකට්ඨානෙ න ඨාතබ්බං, න නිසීදිතබ්බං, සායං ඛො පන ථෙරූපට්ඨානකාලෙ පාතොව භික්ඛාචාරකාලෙ එකතො භවිස්සාම, සෙසකාලෙ ද්වෙ එකතො න භවිස්සාම, අපිච ඛො පන අඵාසුකෙන භික්ඛුනා ආගන්ත්වා විහාරමජ්ඣෙ ඝණ්ඩියා පහතාය ඝණ්ඩිසඤ්ඤාය ආගන්ත්වා තස්ස භෙසජ්ජං කරිස්සාමා’’ති.

තෙසු එවං කතිකං කත්වා විහරන්තෙසු එකදිවසං සා උපාසිකා සප්පිතෙලඵාණිතාදීනි ගාහාපෙත්වා දාසදාසිකම්මකරාදීහි පරිවුතා සායන්හසමයෙ තං විහාරං ගන්ත්වා විහාරමජ්ඣෙ භික්ඛූ අදිස්වා, ‘‘කහං නු ඛො, අය්යා, ගතා’’ති පුරිසෙ පුච්ඡිත්වා, ‘‘අත්තනො අත්තනො රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු නිසින්නා භවිස්සන්ති, අය්යෙ’’ති වුත්තෙ, ‘‘කිං නු ඛො කත්වා දට්ඨුං සක්ඛිස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස කතිකවත්තං ජානනමනුස්සා ආහංසු – ‘‘ඝණ්ඩියා පහතාය සන්නිපතිස්සන්ති, අය්යෙ’’ති. සා ච ඝණ්ඩිං පහරාපෙසි. භික්ඛූ ඝණ්ඩිසද්දං සුත්වා, ‘‘කස්සචි අඵාසුකං භවිස්සතී’’ති සකසකට්ඨානෙහි නික්ඛමිත්වා විහාරමජ්ඣෙ සන්නිපතිංසු. ද්වෙපි ජනා එකමග්ගෙනාගතා නාම නත්ථි. උපාසිකා එකෙකට්ඨානතො එකෙකමෙව ආගච්ඡන්තං දිස්වා, ‘‘මම පුත්තෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහො කතො භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං වන්දිත්වා පුච්ඡි – ‘‘කලහං නු ඛො, භන්තෙ, කරිත්ථා’’ති? ‘‘න කරොම, මහාඋපාසිකෙ’’ති. ‘‘සචෙ වො, භන්තෙ, කලහො නත්ථි, අථ කස්මා යථා අම්හාකං ගෙහං ආගච්ඡන්තා සබ්බෙ එකතොව ආගච්ඡථ, එවං අනාගන්ත්වා එකෙකට්ඨානතො එකෙකාව ආගතා’’ති? ‘‘මහාඋපාසිකෙ, එකෙකස්මිං ඨානෙ නිසීදිත්වා සමණධම්මං කරිම්හා’’ති. ‘‘කො එස , භන්තෙ, සමණධම්මො නාමා’’ති? ‘‘ද්වත්තිංසාකාරෙ සජ්ඣායං කරොම, අත්තභාවෙ ච ඛයවයං පට්ඨපෙම, මහාඋපාසිකෙ’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, ද්වත්තිංසාකාරෙ සජ්ඣායං කාතුං, අත්තභාවෙ ච ඛයවයං පට්ඨපෙතුං තුම්හාකමෙව වට්ටති, උදාහු අම්හාකම්පීති, කස්සචිපි අවාරිතො එස ධම්මො, මහාඋපාසිකෙ’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, මය්හම්පි ද්වත්තිංසාකාරං දෙථ, අත්තභාවෙ ච ඛයවයපට්ඨපනං ආචික්ඛථා’’ති. ‘‘තෙන හි උග්ගණ්හ, මහාඋපාසිකෙ’’ති සබ්බං උග්ගණ්හාපෙසුං.

සා තතො පට්ඨාය ද්වත්තිංසාකාරෙ සජ්ඣායං කත්වා අත්තනි ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා තෙහි භික්ඛූහි පුරෙතරමෙව තයො මග්ගෙ, තීණි ච ඵලානි පාපුණි. මග්ගෙනෙව චස්සා චතස්සො පටිසම්භිදා ලොකියඅභිඤ්ඤා ච ආගමිංසු. සා මග්ගඵලසුඛතො වුට්ඨාය දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙත්වා, ‘‘කදා නු ඛො මම පුත්තෙහි අයං ධම්මො අධිගතො’’ති උපධාරෙන්තී සබ්බෙපිමෙ සරාගා සදොසා සමොහා ඣානවිපස්සනාමත්තම්පි තෙසං නත්ථි, ‘‘කිං නු ඛො මය්හං පුත්තානං අරහත්තස්ස උපනිස්සයො අත්ථි, නත්ථී’’ති ආවජ්ජෙත්වා, ‘‘අත්ථී’’ති දිස්වා, ‘‘සෙනාසනසප්පායං නු ඛො අත්ථි, නත්ථී’’ති ආවජ්ජෙත්වා තම්පි දිස්වා, ‘‘පුග්ගලසප්පායං නු ඛො ලභන්ති, න ලභන්තී’’ති ආවජ්ජෙසි, පුග්ගලසප්පායම්පි දිස්වා, ‘‘ආහාරසප්පායං නු ඛො ලභන්ති, න ලභන්තී’’ති උපධාරෙන්තී ‘‘ආහාරසප්පායං නෙසං නත්ථී’’ති දිස්වා තතො පට්ඨාය නානාවිධං යාගුං, අනෙකප්පකාරං ඛජ්ජකං, නානග්ගරසඤ්ච භොජනං සම්පාදෙත්වා ගෙහෙ භික්ඛූ නිසීදාපෙත්වා දක්ඛිණොදකං දත්වා, ‘‘භන්තෙ , තුම්හාකං යං යං රුච්චති, තං තං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජථා’’ති නිය්යාදෙසි. තෙ යථාරුචි යාගුආදීනි ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්ති. තෙසං සප්පායාහාරං ලභන්තානං චිත්තං එකග්ගං අහොසි.

තෙ එකග්ගෙන චිත්තෙන විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා න චිරස්සෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා චින්තයිංසු – ‘‘අහො මහාඋපාසිකා අම්හාකං පතිට්ඨා ජාතා, සචෙ මයං සප්පායාහාරං න ලභිම්හ, න නො මග්ගඵලපටිවෙධො අභවිස්ස, ඉදානි වුට්ඨවස්සා පවාරෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති. තෙ ‘‘සත්ථාරං දට්ඨුකාමම්හා’’ති මහාඋපාසිකං ආපුච්ඡිංසු. ‘‘මහාඋපාසිකා සාධු, අය්යා’’ති. තෙ අනුගන්ත්වා පුනපි, ‘‘භන්තෙ, අම්හෙ ඔලොකෙය්යාථා’’ති බහූනි පියවචනානි වත්වා පටිනිවත්ති. තෙපි ඛො භික්ඛූ සාවත්ථිං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නා ‘‘කච්චි, භික්ඛවෙ, ඛමනීයං, කච්චි යාපනීයං, න ච පිණ්ඩකෙන කිලමිත්ථා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඛමනීයං, භන්තෙ, යාපනීයං, භන්තෙ, පිණ්ඩකෙන පන නෙව කිලමිම්හ. අම්හාකඤ්හි මාතිකමාතා නාමෙකා උපාසිකා චිත්තාචාරං ඤත්වා, ‘අහො වත නො එවරූපං නාම ආහාරං පටියාදෙය්යා’ති චින්තිතෙ යථාචින්තිතං ආහාරං පටියාදෙත්වා අදාසී’’ති තස්සා ගුණකථං කථයිංසු.

අඤ්ඤතරො භික්ඛු තස්සා ගුණකථං සුත්වා තත්ථ ගන්තුකාමො හුත්වා සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, තං ගාමං ගමිස්සාමී’’ති සත්ථාරං ආපුච්ඡිත්වා ජෙතවනතො නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන තං ගාමං පත්වා විහාරං පවිසනදිවසෙයෙව චින්තෙසි – ‘‘අයං කිර උපාසිකා චින්තිතචින්තිතං ජානාති, අහඤ්ච මග්ගකිලන්තො විහාරං පටිජග්ගිතුං න සක්ඛිස්සාමි, අහො වත මෙ විහාරපටිජග්ගකං මනුස්සං පෙසෙය්යා’’ති. උපාසිකා ගෙහෙ නිසින්නාව ආවජ්ජෙන්තී තමත්ථං ඤත්වා, ‘‘ගච්ඡ, විහාරං පටිජග්ගිත්වා එහී’’ති මනුස්සං පෙසෙසි. ඉතරොපි පානීයං පිවිතුකාමො ‘‘අහො වත මෙ සක්ඛරපානකං කත්වා පෙසෙය්යා’’ති චින්තෙසි. උපාසිකා තම්පි පෙසෙසි. සො පුනදිවසෙ ‘‘පාතොව සිනිද්ධයාගුං මෙ සඋත්තරිභඞ්ගං පෙසෙතූ’’ති චින්තෙසි. උපාසිකා තථා අකාසි . සො යාගුං පිවිත්වා, ‘‘අහො වත මෙ එවරූපං ඛජ්ජකං පෙසෙය්යා’’ති චින්තෙසි. උපාසිකා තම්පි පෙසෙසි. සො චින්තෙසි – ‘‘අයං උපාසිකා මයා සබ්බං චින්තිතචින්තිතං පෙසෙසි, අහං එතං දට්ඨුකාමො, අහො වත මෙ නානග්ගරසභොජනං ගාහාපෙත්වා සයමෙව ආගච්ඡෙය්යා’’ති. උපාසිකා ‘‘මම පුත්තො මං දට්ඨුකාමො, ආගමනං මෙ පච්චාසීසතී’’ති භොජනං ගාහාපෙත්වා විහාරං ගන්ත්වා තස්ස අදාසි. සො කතභත්තකිච්චො ‘‘මාතිකමාතා නාම ත්වං, මහාඋපාසිකෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, තාතා’’ති. ‘‘ත්වං පරචිත්තං ජානාසී’’ති? ‘‘කිං මං පුච්ඡසි, තාතා’’ති? ‘‘මයා චින්තිතචින්තිතං සබ්බමකාසි, තෙන තං පුච්ඡාමී’’ති. ‘‘පරචිත්තජානනකභික්ඛූ බහූ, තාතා’’ති? ‘‘නාහං අඤ්ඤෙ පුච්ඡාමි, තුවං පුච්ඡාමි, උපාසිකෙ’’ති. එවං සන්තෙපි උපාසිකා ‘‘පරචිත්තං ජානාමී’’ති අවත්වා ‘‘පරචිත්තං ජානන්තා නාම එවං කරොන්ති පුත්තා’’ති ආහ. සො ‘‘භාරියං වතිදං කම්මං, පුථුජ්ජනා නාම සොභනම්පි අසොභනම්පි චින්තෙන්ති, සචාහං කිඤ්චි අයුත්තං චින්තයිස්සාමි, සහ භණ්ඩකෙන චොරං චූළාය ගණ්හන්තී විය මං විප්පකාරං පාපෙය්ය, මයා ඉතො පලායිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘උපාසිකෙ, අහං ගමිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘කහං, අය්යා’’ති? ‘‘සත්ථු සන්තිකං, උපාසිකෙ’’ති. ‘‘වසථ තාව, භන්තෙ, ඉධා’’ති. ‘‘න වසිස්සාමි, උපාසිකෙ, ගමිස්සාමෙවා’’ති නික්ඛමිත්වා සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘කිං භික්ඛු න ත්වං තත්ථ වසසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, භන්තෙ, න සක්කා තත්ථ වසිතු’’න්ති. ‘‘කිං කාරණා භික්ඛූ’’ති? ‘‘භන්තෙ, සා උපාසිකා චින්තිතචින්තිතං සබ්බං ජානාති, පුථුජ්ජනා ච නාම සොභනම්පි අසොභනම්පි චින්තෙන්ති, සචාහං කිඤ්චි අයුත්තං චින්තෙස්සාමි, සහ භණ්ඩකෙන චොරං චූළාය ගණ්හන්තී විය මං විප්පකාරං පාපෙස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ආගතොම්හීති. ‘‘භික්ඛු, තත්ථෙව තයා වසිතුං වට්ටතී’’ති , ‘‘න සක්කොමි, භන්තෙ, නාහං තත්ථ වසිස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි ත්වං, භික්ඛු, එකමෙව රක්ඛිතුං සක්ඛිස්සසී’’ති. ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති? ‘‘තව චිත්තමෙව රක්ඛ, චිත්තං නාමෙතං දුරක්ඛං, ත්වං අත්තනො චිත්තමෙව නිග්ගණ්හ, මා අඤ්ඤං කිඤ්චි චින්තයි, චිත්තං නාමෙතං දුන්නිග්ගහ’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

35.

‘‘දුන්නිග්ගහස්ස ලහුනො, යත්ථකාමනිපාතිනො;

චිත්තස්ස දමථො සාධු, චිත්තං දන්තං සුඛාවහ’’න්ති.

තත්ථ චිත්තං නාමෙතං දුක්ඛෙන නිග්ගය්හතීති දුන්නිග්ගහං. ලහුං උප්පජ්ජති ච නිරුජ්ඣති චාති ලහු. තස්ස දුන්නිග්ගහස්ස ලහුනො. යත්ථකාමනිපාතිනොති යත්ථ කත්ථචිදෙව නිපතනසීලස්ස. එතඤ්හි ලභිතබ්බට්ඨානං වා අලභිතබ්බට්ඨානං වා යුත්තට්ඨානං වා අයුත්තට්ඨානං වා න ජානාති, නෙව ජාතිං ඔලොකෙති, න ගොත්තං, න වයං. යත්ථ යත්ථ ඉච්ඡති, තත්ථ තත්ථෙව නිපතතීති ‘‘යත්ථකාමනිපාතී’’ති වුච්චති. තස්ස එවරූපස්ස චිත්තස්ස දමථො සාධු චතූහි අරියමග්ගෙහි දන්තභාවො යථා නිබ්බිසෙවනං හොති, තථා කතභාවො සාධු. කිං කාරණා? ඉදඤ්හි චිත්තං දන්තං සුඛාවහං නිබ්බිසෙවනං කතං මග්ගඵලසුඛං පරමත්ථනිබ්බානසුඛඤ්ච ආවහතීති.

දෙසනාපරියොසානෙ සම්පත්තපරිසාය බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං, මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

සත්ථා තස්ස භික්ඛුනො ඉමං ඔවාදං දත්වා, ‘‘ගච්ඡ, භික්ඛු, අඤ්ඤං කිඤ්චි අචින්තයිත්වා තත්ථෙව වසාහී’’ති පහිණි. සො භික්ඛු සත්ථු සන්තිකා ඔවාදං ලභිත්වා තත්ථ අගමාසි. කිඤ්චි බහිද්ධා චින්තනං නාම න චින්තෙසි. මහාඋපාසිකාපි දිබ්බෙන චක්ඛුනා ඔලොකෙන්තී ථෙරං දිස්වා, ‘‘ඉදානි ඔවාදදායකං ආචරියං ලභිත්වා පුනාගතො මම පුත්තො’’ති අත්තනො ඤාණෙනෙව පරිච්ඡින්දිත්වා තස්ස සප්පායාහාරං පටියාදෙත්වා අදාසි. සො සප්පායභොජනං සෙවිත්වා කතිපාහෙනෙව අරහත්තං පත්වා මග්ගඵලසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො ‘‘අහො මහාඋපාසිකා මය්හං පතිට්ඨා ජාතා, අහං ඉමං නිස්සාය භවනිස්සරණං පත්තොම්හී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘ඉමස්මිං තාව මෙ අත්තභාවෙ පතිට්ඨා ජාතා, සංසාරෙ පන මෙ සංසරන්තස්ස අඤ්ඤෙසුපි අත්තභාවෙසු අයං පතිට්ඨා භූතපුබ්බා, නො’’ති උපධාරෙන්තො එකූනඅත්තභාවසතං අනුස්සරි. සාපි එකූනඅත්තභාවසතෙ තස්ස පාදපරිචාරිකා අඤ්ඤෙසු පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා තං ජීවිතා වොරොපෙසි. ථෙරො තස්සා එත්තකං අගුණං දිස්වා, ‘‘අහො මයං මහාඋපාසිකා භාරියං කම්මං අකාසී’’ති චින්තෙසි.

මහාඋපාසිකාපි ගෙහෙ නිසින්නාව ‘‘කිං නු ඛො මය්හං පුත්තස්ස පබ්බජිතකිච්චං මත්තකං පත්තං, නො’’ති උපධාරයමානා තස්ස අරහත්තපත්තිං ඤත්වා උත්තරි උපධාරියමානා, ‘‘මම පුත්තො අරහත්තං පත්වා අහො වත මෙ අයං උපාසිකා මහතී පතිට්ඨා ජාතා’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘අතීතෙපි නු ඛො මෙ අයං පතිට්ඨා භූතපුබ්බා, නො’’ති උපධාරෙන්තො එකූනඅත්තභාවසතං අනුස්සරි, ‘‘අහං ඛො පන එකූනඅත්තභාවසතෙ අඤ්ඤෙහි සද්ධිං එකතො හුත්වා එතං ජීවිතා වොරොපෙසිං, අයං මෙ එත්තකං අගුණං දිස්වා ‘අහො භාරියං කම්මං කතං උපාසිකායා’’ති චින්තෙසි. ‘‘අත්ථි නු ඛො එවං සංසාරෙ සංසරන්තියා මම පුත්තස්ස උපකාරො කතපුබ්බො’’ති උපධාරයමානා තතො උත්තරිං සතමං අත්තභාවං අනුස්සරිත්වා සතමෙ අත්තභාවෙ මයා එතස්ස පාදපරිචාරිකාය හුත්වා එතස්මිං ජීවිතා වොරොපනට්ඨානෙ ජීවිතදානං දින්නං, අහො මයා මම පුත්තස්ස මහාඋපකාරො කතපුබ්බො’’ති ගෙහෙ නිසින්නාව උත්තරිං විසෙසෙත්වා ‘‘උපධාරෙථා’’ති ආහ. සො දිබ්බාය සොතධාතුයා සද්දං සුත්වා විසෙසෙත්වා සතමං අත්තභාවං අනුස්සරිත්වා තත්ථ තාය අත්තනො ජීවිතස්ස දින්නභාවං දිස්වා, ‘‘අහො මම ඉමාය මහාඋපාසිකාය උපකාරො කතපුබ්බො’’ති අත්තමනො හුත්වා තස්සා තත්ථෙව චතූසු මග්ගඵලෙසු පඤ්හං කථෙත්වා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායීති.

අඤ්ඤතරභික්ඛුවත්ථු දුතියං.

3. අඤ්ඤතරඋක්කණ්ඨිතභික්ඛුවත්ථු

සුදුද්දසන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො අඤ්ඤතරං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.

සත්ථරි කිර සාවත්ථියං විහරන්තෙ එකො සෙට්ඨිපුත්තො අත්තනො කුලූපගත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අහං දුක්ඛා මුච්චිතුකාමො, එකං මෙ දුක්ඛතො මුච්චනකාරණං කථෙථා’’ති ආහ. ‘‘සාධාවුසො, සචෙසි දුක්ඛා මුච්චිතුකාමො, සලාකභත්තං දෙහි, පක්ඛිකභත්තං දෙහි, වස්සාවාසිකං දෙහි, චීවරාදයො පච්චයෙ දෙහි, අත්තනො සාපතෙය්යං තයො කොට්ඨාසෙ කත්වා එකෙන කම්මන්තං පයොජෙහි, එකෙන පුත්තදාරං පොසෙහි, එකං බුද්ධසාසනෙ දෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති වුත්තපටිපාටියා සබ්බං කත්වා පුන ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘තතො උත්තරිං අඤ්ඤං කිං කරොමි, භන්තෙ’’ති? ‘‘ආවුසො, තීණි සරණානි ගණ්හ, පඤ්ච සීලානි ගණ්හාහී’’ති. තානිපි පටිග්ගහෙත්වා තතො උත්තරිං පුච්ඡි. ‘‘තෙන හි දස සීලානි ගණ්හාහී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ගණ්හි. සො එවං අනුපුබ්බෙන පුඤ්ඤකම්මස්ස කතත්තා අනුපුබ්බසෙට්ඨිපුත්තො නාම ජාතො. තතො ‘‘උත්තරිම්පි කත්තබ්බං අත්ථි, භන්තෙ’’ති පුන පුච්ඡිත්වා, ‘‘තෙන හි පබ්බජාහී’’ති වුත්තො නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. තස්සෙකො ආභිධම්මිකභික්ඛු ආචරියො අහොසි. එකො විනයධරො උපජ්ඣායො. තස්ස ලද්ධූපසම්පදස්ස ආචරියො අත්තනො සන්තිකං ආගතකාලෙ අභිධම්මෙ පඤ්හං කථෙසි – ‘‘බුද්ධසාසනෙ නාම ඉදං කාතුං වට්ටති, ඉදං න වට්ටතී’’ති. උපජ්ඣායොපිස්ස අත්තනො සන්තිකං ආගතකාලෙ විනයෙ පඤ්හං කථෙසි – ‘‘බුද්ධසාසනෙ නාම ඉදං කාතුං වට්ටති, ඉදං න වට්ටති, ඉදං කප්පති, ඉදං න කප්පතී’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘අහො භාරියං ඉදං කම්මං, අහං දුක්ඛා මුච්චිතුකාමො පබ්බජිතො, ඉධ ච මම හත්ථපසාරණට්ඨානම්පි න පඤ්ඤායති, ගෙහෙ ඨත්වාව දුක්ඛා මුච්චිතුං සක්කා, මයා ගිහිනා භවිතුං වට්ටතී’’ති. සො තතො පට්ඨාය උක්කණ්ඨිතො අනභිරතො ද්වත්තිංසාකාරෙ සජ්ඣායං න කරොති, උද්දෙසං න ගණ්හාති, කිසො ලූඛො ධමනිසන්ථතගත්තො ආලස්සියාභිභූතො කච්ඡුපරිකිණ්ණො අහොසි.

අථ නං දහරසාමණෙරා, ‘‘ආවුසො, කිං ත්වං ඨිතට්ඨානෙ ඨිතොව නිසින්නට්ඨානෙ නිසින්නොව අහොසි, පණ්ඩුරොගාභිභූතො කිසො ලූඛො ධමනිසන්ථතගත්තො ආලස්සියාභිභූතො කච්ඡුපරිකිණ්ණො, කිං තෙ කත’’න්ති පුච්ඡිංසු. ‘‘උක්කණ්ඨිතොම්හි, ආවුසො’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? සො තං පවත්තිං ආරොචෙසි. තෙ තස්ස ආචරියුපජ්ඣායානං ආචික්ඛිංසු. ආචරියුපජ්ඣායා තං ආදාය සත්ථු සන්තිකං අගමංසු. සත්ථා ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, ආගතත්ථා’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, අයං භික්ඛු තුම්හාකං සාසනෙ උක්කණ්ඨිතො’’ති. ‘‘එවං කිර භික්ඛූ’’ති. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘අහං, භන්තෙ, දුක්ඛා මුච්චිතුකාමොව පබ්බජිතො, තස්ස මෙ ආචරියො අභිධම්මකථං කථෙසි, උපජ්ඣායො විනයකථං කථෙසි, ස්වාහං ‘ඉධ මෙ හත්ථපසාරණට්ඨානම්පි නත්ථි, ගිහිනා හුත්වා සක්කා දුක්ඛා මුච්චිතුං, ගිහි භවිස්සාමී’ති සන්නිට්ඨානමකාසිං, භන්තෙ’’ති. ‘‘සචෙ ත්වං, භික්ඛු, එකමෙව රක්ඛිතුං සක්ඛිස්සසි, අවසෙසානං රක්ඛනකිච්චං නත්ථී’’ති. ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති? ‘‘තව චිත්තමෙව රක්ඛිතුං සක්ඛිස්සසී’’ති. ‘‘සක්ඛිස්සාමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි අත්තනො චිත්තමෙව රක්ඛාහි, සක්කා දුක්ඛා මුච්චිතු’’න්ති ඉමං ඔවාදං දත්වා ඉමං ගාථමාහ –

36.

‘‘සුදුද්දසං සුනිපුණං, යත්ථකාමනිපාතිනං;

චිත්තං රක්ඛෙථ මෙධාවී, චිත්තං ගුත්තං සුඛාවහ’’න්ති.

තත්ථ සුදුද්දසන්ති සුට්ඨු දුද්දසං. සුනිපුණන්ති සුට්ඨු නිපුණං පරමසණ්හං. යත්ථකාමනිපාතිනන්ති ජාතිආදීනි අනොලොකෙත්වා ලභිතබ්බාලභිතබ්බයුත්තායුත්තට්ඨානෙසු යත්ථ කත්ථචි නිපතනසීලං. චිත්තං රක්ඛෙථ මෙධාවීති අන්ධබාලො දුම්මෙධො අත්තනො චිත්තං රක්ඛිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, චිත්තවසිකො හුත්වා අනයබ්යසනං පාපුණාති. මෙධාවී පන පණ්ඩිතොව චිත්තං රක්ඛිතුං සක්කොති, තස්මා ත්වම්පි චිත්තමෙව ගොපෙහි. ඉදඤ්හි චිත්තං ගුත්තං සුඛාවහං මග්ගඵලනිබ්බානසුඛානි ආවහතීති.

දෙසනාපරියොසානෙ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලං පාපුණි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං, දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

අඤ්ඤතරඋක්කණ්ඨිතභික්ඛුවත්ථු තතියං.

4. සඞ්ඝරක්ඛිතභාගිනෙය්යත්ථෙරවත්ථු

දූරඞ්ගමන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො සඞ්ඝරක්ඛිතං නාම භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිරෙකො කුලපුත්තො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතො ලද්ධූපසම්පදො සඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරො නාම හුත්වා කතිපාහෙනෙව අරහත්තං පාපුණි. තස්ස කනිට්ඨභගිනී පුත්තං ලභිත්වා ථෙරස්ස නාමං අකාසි. සො භාගිනෙය්යසඞ්ඝරක්ඛිතො නාම හුත්වා වයප්පත්තො ථෙරස්සෙව සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො අඤ්ඤතරස්මිං ගාමකාරාමෙ වස්සං උපගන්ත්වා, ‘‘එකං සත්තහත්ථං, එකං අට්ඨහත්ථ’’න්ති ද්වෙ වස්සාවාසිකසාටකෙ ලභිත්වා අට්ඨහත්ථං ‘‘උපජ්ඣායස්ස මෙ භවිස්සතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘සත්තහත්ථං මය්හං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා වුට්ඨවස්සො ‘‘උපජ්ඣායං පස්සිස්සාමී’’ති ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ පිණ්ඩාය චරන්තො ආගන්ත්වා ථෙරෙ විහාරං අනාගතෙයෙව විහාරං පවිසිත්වා ථෙරස්ස දිවාට්ඨානං සම්මජ්ජිත්වා පාදොදකං උපට්ඨපෙත්වා ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තො නිසීදි. අථස්සාගමනභාවං දිස්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා පත්තචීවරං පටිග්ගහෙත්වා, ‘‘නිසීදථ, භන්තෙ’’ති ථෙරං නිසීදාපෙත්වා තාලවණ්ටං ආදාය බීජිත්වා පානීයං දත්වා පාදෙ ධොවිත්වා තං සාටකං ආනෙත්වා පාදමූලෙ ඨපෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමං පරිභුඤ්ජථා’’ති වත්වා බීජයමානො අට්ඨාසි.

අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘සඞ්ඝරක්ඛිත, මය්හං චීවරං පරිපුණ්ණං, ත්වමෙව පරිභුඤ්ජා’’ති. ‘‘භන්තෙ, මයා ලද්ධකාලතො පට්ඨාය අයං තුම්හාකමෙව සල්ලක්ඛිතො, පරිභොගං කරොථා’’ති. ‘‘හොතු, සඞ්ඝරක්ඛිත, පරිපුණ්ණං මෙ චීවරං, ත්වමෙව පරිභුඤ්ජා’’ති. ‘‘භන්තෙ, මා එවං කරොථ, තුම්හෙහි පරිභුත්තෙ මය්හං මහප්ඵලං භවිස්සතී’’ති. අථ නං තස්ස පුනප්පුනං කථෙන්තස්සපි ථෙරො න ඉච්ඡියෙව.

එවං සො බීජයමානො ඨිතොව චින්තෙසි – ‘‘අහං ථෙරස්ස ගිහිකාලෙ භාගිනෙය්යො, පබ්බජිතකාලෙ සද්ධිවිහාරිකො, එවම්පි මයා සද්ධිං උපජ්ඣායො පරිභොගං න කත්තුකාමො. ඉමස්මිං මයා සද්ධිං පරිභොගං අකරොන්තෙ කිං මෙ සමණභාවෙන, ගිහි භවිස්සාමී’’ති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘දුස්සණ්ඨාපිතො ඝරාවාසො, කිං නු ඛො කත්වා ගිහිභූතො ජීවිස්සාමී’’ති. තතො චින්තෙසි – ‘‘අට්ඨහත්ථසාටකං වික්කිණිත්වා එකං එළිකං ගණ්හිස්සාමි, එළිකා නාම ඛිප්පං විජායති, ස්වාහං විජාතං විජාතං වික්කිණිත්වා මූලං කරිස්සාමි, මූලෙ බහූ කත්වා එකං පජාපතිං ආනෙස්සාමි, සා එකං පුත්තං විජායිස්සති. අථස්ස මම මාතුලස්ස නාමං කත්වා චූළයානකෙ නිසීදාපෙත්වා මම පුත්තඤ්ච භරියඤ්ච ආදාය මාතුලං වන්දිතුං ආගමිස්සාමි, ආගච්ඡන්තෙ අන්තරාමග්ගෙ මම භරියං එවං වක්ඛාමි – ‘ආනෙහි තාව මෙ පුත්තං වහිස්සාමින’න්ති. සා ‘කිං තෙ පුත්තෙන, එහි, ඉමං යානකං පාජෙහී’ති වත්වා පුත්තං ගහෙත්වා, ‘අහං නෙස්සාමි න’න්ති නෙත්වා සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තී චක්කපථෙ ඡඩ්ඩෙස්සති. අථස්ස සරීරං අභිරුහිත්වා චක්කං ගමිස්සති, අථ නං ‘ත්වං මම පුත්තං නෙව මය්හං අදාසි, නං සන්ධාරෙතුං නාසක්ඛි නාසිතොස්මි තයා’ති වත්වා පතොදයට්ඨියා පිට්ඨියං පහරිස්සාමී’’ති.

සො එවං චින්තෙන්තොව ඨත්වා බීජයමානො ථෙරස්ස සීසෙ තාලවණ්ටෙන පහරි. ථෙරො ‘‘කිං නු ඛො අහං සඞ්ඝරක්ඛිතෙන සීසෙ පහතො’’ති උපධාරෙන්තො තෙන චින්තිතචින්තිතං සබ්බං ඤත්වා, ‘‘සඞ්ඝරක්ඛිත, මාතුගාමස්ස පහාරං දාතුං නාසක්ඛි, කො එත්ථ මහල්ලකත්ථෙරස්ස දොසො’’ති ආහ. සො ‘‘අහො නට්ඨොම්හි, ඤාතං කිර මෙ උපජ්ඣායෙන චින්තිතචින්තිතං, කිං මෙ සමණභාවෙනා’’ති තාලවණ්ටං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායිතුං ආරද්ධො.

අථ නං දහරා ච සාමණෙරා ච අනුබන්ධිත්වා ආදාය සත්ථු සන්තිකං අගමංසු. සත්ථා තෙ භික්ඛූ දිස්වාව ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, ආගතත්ථ, එකො වො භික්ඛු ලද්ධො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, භන්තෙ, ඉමං දහරං උක්කණ්ඨිත්වා පලායන්තං ගහෙත්වා තුම්හාකං සන්තිකං ආගතම්හා’’ති. ‘‘එවං කිර භික්ඛූ’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිමත්ථං තෙ භික්ඛු එවං භාරියං කම්මං කතං, නනු ත්වං ආරද්ධවීරියස්ස එකස්ස බුද්ධස්ස පුත්තො, මාදිසස්ස නාම බුද්ධස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා අත්තානං දමෙත්වා සොතාපන්නොති වා සකදාගාමීති වා අනාගාමීති වා අරහාති වා වදාපෙතුං නාසක්ඛි, කිමත්ථං එවං භාරියං කම්මමකාසී’’ති? ‘‘උක්කණ්ඨිතොස්මි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කාරණා උක්කණ්ඨිතොසී’’ති? සො එවං වස්සාවාසිකසාටකානං ලද්ධදිවසතො පට්ඨාය යාව ථෙරස්ස තාලවණ්ටෙන පහාරා සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා, ‘‘ඉමිනා කාරණෙන පලාතොස්මි, භන්තෙ’’ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘එහි භික්ඛු, මා චින්තයි චිත්තං නාමෙතං දූරෙ හොන්තම්පි ආරම්මණං සම්පටිච්ඡනකජාතිකං, රාගදොසමොහබන්ධනා මුච්චනත්ථාය වායමිතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

37.

‘‘දූරඞ්ගමං එකචරං, අසරීරං ගුහාසයං;

යෙ චිත්තං සංයමෙස්සන්ති, මොක්ඛන්ති මාරබන්ධනා’’ති.

තත්ථ දූරඞ්ගමන්ති චිත්තස්ස හි මක්කටසුත්තමත්තකම්පි පුරත්ථිමාදිදිසාභාගෙන ගමනාගමනං නාම නත්ථි, දූරෙ සන්තම්පි පන ආරම්මණං සම්පටිච්ඡතීති දූරඞ්ගමං නාම ජාතං. සත්තට්ඨචිත්තානි පන එකතො කණ්ණිකබද්ධානි එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජිතුං සමත්ථානි නාම නත්ථි. උප්පත්තිකාලෙ එකෙකමෙව චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්මිං නිරුද්ධෙ පුන එකෙකමෙව උප්පජ්ජතීති එකචරං නාම ජාතං. චිත්තස්ස සරීරසණ්ඨානං වා නීලාදිප්පකාරො වණ්ණභෙදො වා නත්ථීති අසරීරං නාම ජාතං. ගුහා නාම චතුමහාභූතගුහා, ඉදඤ්ච හදයරූපං නිස්සාය පවත්තතීති ගුහාසයං නාම ජාතං. යෙ චිත්තන්ති යෙ කෙචි පුරිසා වා ඉත්ථියො වා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා අනුප්පජ්ජනකකිලෙසස්ස උප්පජ්ජිතුං අදෙන්තා සතිසම්මොසෙන උප්පන්නකිලෙසං පජහන්තා චිත්තං සංයමෙස්සන්ති සංයතං අවික්ඛිත්තං කරිස්සන්ති. මොක්ඛන්ති මාරබන්ධනාති සබ්බෙතෙ කිලෙසබන්ධනාභාවෙන මාරබන්ධනසඞ්ඛාතා තෙභූමකවට්ටා මුච්චිස්සන්තීති.

දෙසනාපරියොසානෙ භාගිනෙය්යසඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරො සොතාපත්තිඵලං පාපුණි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපන්නාදයො ජාතා, මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

සඞ්ඝරක්ඛිතභාගිනෙය්යත්ථෙරවත්ථු චතුත්ථං.

5. චිත්තහත්ථත්ථෙරවත්ථු

අනවට්ඨිතචිත්තස්සාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො චිත්තහත්ථත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකො කිර සාවත්ථිවාසී කුලපුත්තො නට්ඨගොණං පරියෙසන්තො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ ගොණං දිස්වා ගොයූථෙ විස්සජ්ජෙත්වා, ‘‘අවස්සං අය්යානං සන්තිකෙ ආහාරමත්තං ලභිස්සාමී’’ති ඛුප්පිපාසාපීළිතො විහාරං පවිසිත්වා භික්ඛූනං සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. තස්මිං ඛො පන සමයෙ භික්ඛූනං අවක්කාරපාතියං භුත්තාවසෙසකං භත්තං හොති, තෙ තං ඡාතකපීළිතං දිස්වා, ‘‘ඉතො භත්තං ගහෙත්වා භුඤ්ජාහී’’ති වදිංසු. බුද්ධකාලෙ ච පන අනෙකසූපබ්යඤ්ජනං භත්තං උප්පජ්ජති, සො තතො යාපනමත්තං ගහෙත්වා භුඤ්ජිත්වා පානීයං පිවිත්වා හත්ථෙ ධොවිත්වා භික්ඛූ වන්දිත්වා, ‘‘කිං, භන්තෙ, අජ්ජ, අය්යා, නිමන්තනට්ඨානං අගමංසූ’’ති පුච්ඡි. ‘‘නත්ථි, උපාසක, භික්ඛූ ඉමිනාව නීහාරෙන නිබද්ධං ලභන්තී’’ති. සො ‘‘මයං උට්ඨාය සමුට්ඨාය රත්තින්දිවං නිබද්ධං කම්මං කරොන්තාපි එවං මධුරබ්යඤ්ජනං භත්තං න ලභාම, ඉමෙ කිර නිබද්ධං භුඤ්ජන්ති, කිං මෙ ගිහිභාවෙන, භික්ඛු භවිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා භික්ඛූ උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. අථ නං භික්ඛූ ‘‘සාධු උපාසකා’’ති පබ්බාජෙසුං.

සො ලද්ධූපසම්පදො සබ්බප්පකාරං වත්තපටිවත්තං අකාසි. සො බුද්ධානං උප්පන්නෙන ලාභසක්කාරෙන කතිපාහච්චයෙන ථූලසරීරො අහොසි. තතො චින්තෙසි – ‘‘කිං මෙ භික්ඛාය චරිත්වා ජීවිතෙන, ගිහී භවිස්සාමී’’ති. සො විබ්භමිත්වා ගෙහං පාවිසි. තස්ස ගෙහෙ කම්මං කරොන්තස්ස කතිපාහෙනෙව සරීරං මිලායි. තතො ‘‘කිං මෙ ඉමිනා දුක්ඛෙන, සමණො භවිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පුන ගන්ත්වා පබ්බජි. සො කතිපාහං වීතිනාමෙත්වා පුන උක්කණ්ඨිත්වා විබ්භමි, පබ්බජිතකාලෙ පන භික්ඛූනං උපකාරකො හොති. සො කතිපාහෙනෙව පුනපි උක්කණ්ඨිත්වා, ‘‘කිං මෙ ගිහිභාවෙන, පබ්බජිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා භික්ඛූ වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. අථ නං භික්ඛූ උපකාරවසෙන පුන පබ්බාජයිංසු. එවං සො ඉමිනා නියාමෙනෙව ඡක්ඛත්තුං පබ්බජිත්වා උප්පබ්බජිතො. තස්ස භික්ඛූ ‘‘එස චිත්තවසිකො හුත්වා විචරතී’’ති චිත්තහත්ථත්ථෙරොති නාමං කරිංසු.

තස්සෙවං අපරාපරං විචරන්තස්සෙව භරියා ගබ්භිනී අහොසි. සො සත්තමෙ වාරෙ අරඤ්ඤතො කසිභණ්ඩමාදාය ගෙහං ගන්ත්වා භණ්ඩකං ඨපෙත්වා ‘‘අත්තනො කාසාවං ගණ්හිස්සාමී’’ති ගබ්භං පාවිසි . තස්මිං ඛණෙ තස්ස භරියා නිපජ්ජිත්වා නිද්දායති. තස්සා නිවත්ථසාටකො අපගතො හොති, මුඛතො ච ලාලා පග්ඝරති, නාසා ඝුරඝුරායති, මුඛං විවට්ටං, දන්තං ඝංසති, සා තස්ස උද්ධුමාතකසරීරං විය උපට්ඨාසි. සො ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං ඉද’’න්ති සඤ්ඤං ලභිත්වා, ‘‘අහං එත්තකං කාලං පබ්බජිත්වා ඉමං නිස්සාය භික්ඛුභාවෙ සණ්ඨාතුං නාසක්ඛි’’න්ති කාසායකොටියං ගහෙත්වා උදරෙ බන්ධිත්වා ගෙහා නික්ඛමි.

අථස්ස අනන්තරගෙහෙ ඨිතා සස්සු තං තථා ගච්ඡන්තං දිස්වා, ‘‘අයං පටිඋක්කණ්ඨිතො භවිස්සති, ඉදානෙව අරඤ්ඤතො ආගන්ත්වා කාසාවං උදරෙ බන්ධිත්වාව ගෙහා නික්ඛන්තො විහාරාභිමුඛො ගච්ඡති, කිං නු ඛො’’ති ගෙහං පවිසිත්වා නිද්දායමානං ධීතරං පස්සිත්වා ‘‘ඉමං දිස්වා සො විප්පටිසාරී හුත්වා ගතො’’ති ඤත්වා ධීතරං පහරිත්වා ‘‘උට්ඨෙහි කාළකණ්ණි, සාමිකො තෙ තං නිද්දායමානං දිස්වා විප්පටිසාරී හුත්වා ගතො, නත්ථි සො ඉතො පට්ඨාය තුය්හ’’න්ති ආහ. ‘‘අපෙහි අපෙහි, අම්ම, කුතො තස්ස ගමනං අත්ථි, කතිපාහෙනෙව පුනාගමිස්සතී’’ති ආහ. සොපි ‘‘අනිච්චං දුක්ඛ’’න්ති වත්වා ගච්ඡන්තො ගච්ඡන්තොව සොතාපත්තිඵලං පාපුණි. සො ගන්ත්වා භික්ඛූ වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. ‘‘න සක්ඛිස්සාම මංයං තං පබ්බාජෙතුං, කුතො තුය්හං සමණභාවො, සත්ථකනිසානපාසාණසදිසං තව සීස’’න්ති. ‘‘භන්තෙ, ඉදානි මං අනුකම්පාය එකවාරං පබ්බාජෙථා’’ති. තෙ තං උපකාරවසෙන පබ්බාජයිංසු. සො කතිපාහෙනෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි.

තෙපි නං ආහංසු – ‘‘ආවුසො චිත්තහත්ථ, තව ගමනසමයං ත්වමෙව ජානෙය්යාසි, ඉමස්මිං වාරෙ තෙ චිරායිත’’න්ති. ‘‘භන්තෙ, සංසග්ගස්ස අත්ථිභාවකාලෙ ගතම්හා, සො නො සංසග්ගො ඡින්නො, ඉදානි අගමනධම්මා ජාතම්හා’’ති. භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ, අයං භික්ඛු අම්හෙහි එවං වුත්තො එවං නාම කථෙසි, අඤ්ඤං බ්යාකරොති, අභූතං වදතී’’ති ආහංසු. සත්ථා ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, මම පුත්තො අත්තනො අනවට්ඨිතචිත්තකාලෙ සද්ධම්මං අජානනකාලෙ ගමනාගමනං අකාසි, ඉදානිස්ස පුඤ්ඤඤ්ච පාපඤ්ච පහීන’’න්ති වත්වා ඉමා ද්වෙ ගාථා ආහ –

38.

‘‘අනවට්ඨිතචිත්තස්ස, සද්ධම්මං අවිජානතො;

පරිප්ලවපසාදස්ස, පඤ්ඤා න පරිපූරති.

39.

‘‘අනවස්සුතචිත්තස්ස, අනන්වාහතචෙතසො;

පුඤ්ඤපාපපහීනස්ස, නත්ථි ජාගරතො භය’’න්ති.

තත්ථ අනවට්ඨිතචිත්තස්සාති චිත්තං නාමෙතං කස්සචි නිබද්ධං වා ථාවරං වා නත්ථි. යො පන පුග්ගලො අස්සපිට්ඨෙ ඨපිතකුම්භණ්ඩං විය ච ථුසරාසිම්හි කොට්ටිතඛාණුකො විය ච ඛල්ලාටසීසෙ ඨපිතකදම්බපුප්ඵං විය ච න කත්ථචි සණ්ඨාති, කදාචි බුද්ධසාවකො හොති, කදාචි ආජීවකො, කදාචි නිගණ්ඨො, කදාචි තාපසො. එවරූපො පුග්ගලො අනවට්ඨිතචිත්තො නාම. තස්ස අනවට්ඨිතචිත්තස්ස. සද්ධම්මං අවිජානතොති සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මභෙදං ඉමං සද්ධම්මං අවිජානන්තස්ස පරිත්තසද්ධතාය වා උප්ලවසද්ධතාය වා පරිප්ලවපසාදස්ස කාමාවචරරූපාවචරාදිභෙදා පඤ්ඤා න පරිපූරති. කාමාවචරායපි අපරිපූරයමානාය කුතොව රූපාවචරාරූපාවචරලොකුත්තරපඤ්ඤා පරිපූරිස්සතීති දීපෙති. අනවස්සුතචිත්තස්සාති රාගෙන අතින්තචිත්තස්ස. අනන්වාහතචෙතසොති ‘‘ආහතචිත්තො ඛිලජාතො’’ති (දී. නි. 3.319; විභ. 941; ම. නි. 1.185) ආගතට්ඨානෙ දොසෙන චිත්තස්ස පහතභාවො වුත්තො, ඉධ පන දොසෙන අප්පටිහතචිත්තස්සාති අත්ථො. පුඤ්ඤපාපපහීනස්සාති චතුත්ථමග්ගෙන පහීනපුඤ්ඤස්ස චෙව පහීනපාපස්ස ච ඛීණාසවස්ස. නත්ථි ජාගරතො භයන්ති ඛීණාසවස්ස ජාගරන්තස්සෙව අභයභාවො කථිතො විය. සො පන සද්ධාදීහි පඤ්චහි ජාගරධම්මෙහි සමන්නාගතත්තා ජාගරො නාම. තස්මා තස්ස ජාගරන්තස්සාපි අජාගරන්තස්සාපි කිලෙසභයං නත්ථි කිලෙසානං අපච්ඡාවත්තනතො. න හි තං කිලෙසා අනුබන්ධන්ති තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනානං කිලෙසානං පුන අනුපගමනතො. තෙනෙවාහ – ‘‘සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡති, සකදාගාමිඅනාගාමිඅරහත්තමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡතී’’ති (චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 27).

දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා සඵලා අහොසි.

අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘භාරියා වතිමෙ, ආවුසො, කිලෙසා නාම, එවරූපස්ස අරහත්තස්ස උපනිස්සායසම්පන්නො කුලපුත්තො කිලෙසෙහි ආලොළිතො සත්තවාරෙ ගිහී හුත්වා සත්තවාරෙ පබ්බජිතො’’ති. සත්ථා තෙසං තං කථාපවත්තිං සුත්වා තඞ්ඛණානුරූපෙන ගමනෙන ධම්මසභං ගන්ත්වා බුද්ධාසනෙ නිසින්නො ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ එවමෙව, භික්ඛවෙ, කිලෙසා නාම භාරියා, සචෙ එතෙ රූපිනො හුත්වා කත්ථචි පක්ඛිපිතුං සක්කා භවෙය්යුං, චක්කවාළං අතිසම්බාධං, බ්රහ්මලොකො අතිනීචකොති ඔකාසො නෙසං න භවෙය්ය, මාදිසම්පි නාමෙතෙ පඤ්ඤාසම්පන්නං පුරිසාජානෙය්යං ආලොළෙන්ති, අවසෙසෙසු කා කථා? ‘‘අහඤ්හි අඩ්ඪනාළිමත්තං වරකචොරකං කුණ්ඨකුදාලඤ්ච නිස්සාය ඡ වාරෙ පබ්බජිත්වා උප්පබ්බජිතපුබ්බො’’ති. ‘‘කදා, භන්තෙ, කදා සුගතා’’ති? ‘‘සුණිස්සථ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි සුණාථා’’ති අතීතං ආහරි –

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ කුදාලපණ්ඩිතො නාම බාහිරකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අට්ඨ මාසෙ හිමවන්තෙ වසිත්වා වස්සාරත්තසමයෙ භූමියා තින්තාය ‘‘ගෙහෙ මෙ අඩ්ඪනාළිමත්තො වරකචොරකො ච කුණ්ඨකුදාලකො ච අත්ථි, වරකචොරකබීජං මා නස්සී’’ති උප්පබ්බජිත්වා එකං ඨානං කුදාලෙන කසිත්වා තං බීජං වපිත්වා වතිං කත්වා පක්කකාලෙ උද්ධරිත්වා නාළිමත්තබීජං ඨපෙත්වා සෙසං ඛාදි. සො ‘‘කිං මෙ දානි ගෙහෙන, පුන අට්ඨ මාසෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. ඉමිනාව නීහාරෙන නාළිමත්තං වරකචොරකඤ්ච කුණ්ඨකුදාලඤ්ච නිස්සාය සත්තවාරෙ ගිහී හුත්වා සත්තවාරෙ පබ්බජිත්වා සත්තමෙ පන වාරෙ චින්තෙසි – ‘‘අහං ඡ වාරෙ ඉමං කුණ්ඨකුදාලං නිස්සාය ගිහී හුත්වා පබ්බජිතො, කත්ථචිදෙව නං ඡඩ්ඩෙස්සාමී’’ති. සො ගඞ්ගාය තීරං ගන්ත්වා, ‘‘පතිතට්ඨානං පස්සන්තො ඔතරිත්වා ගණ්හෙය්යං, යථාස්ස පතිතට්ඨානං න පස්සාමි, තථා නං ඡඩ්ඩෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නාළිමත්තං බීජං පිලොතිකාය බන්ධිත්වා පිලොතිකං කුදාලඵලකෙ බන්ධිත්වා කුදාලං අග්ගදණ්ඩකෙ ගහෙත්වා ගඞ්ගාය තීරෙ ඨිතො අක්ඛීනි නිමීලෙත්වා උපරිසීසෙ තික්ඛත්තුං ආවිජ්ඣිත්වා ගඞ්ගායං ඛිපිත්වා නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තො පතිතට්ඨානං අදිස්වා ‘‘ජිතං මෙ, ජිතං මෙ’’ති තික්ඛත්තුං සද්දමකාසි.

තස්මිං ඛණෙ බාරාණසිරාජා පච්චන්තං වූපසමෙත්වා ආගන්ත්වා නදීතීරෙ ඛන්ධාවාරං නිවාසෙත්වා න්හානත්ථාය නදිං ඔතිණ්ණො තං සද්දං අස්සොසි. රාජූනඤ්ච නාම ‘‘ජිතං මෙ’’ති සද්දො අමනාපො හොති, සො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘අහං ඉදානි අමිත්තමද්දනං කත්වා ‘ජිතං මෙ’ති ආගතො, ත්වං පන ‘ජිතං මෙ, ජිතං මෙ’ති විරවසි, කිං නාමෙත’’න්ති පුච්ඡි. කුදාලපණ්ඩිතො ‘‘ත්වං බාහිරකචොරෙ ජිනි, තයා ජිතං පුන අවජිතමෙව හොති, මයා පන අජ්ඣත්තිකො ලොභචොරො ජිතො, සො පුන මං න ජිනිස්සති, තස්සෙව ජයො සාධූ’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘න තං ජිතං සාධු ජිතං, යං ජිතං අවජීයති;

තං ඛො ජිතං සාධු ජිතං, යං ජිතං නාවජීයතී’’ති. (ජා. 1.1.70);

තං ඛණංයෙව ච ගඞ්ගං ඔලොකෙන්තො ආපොකසිණං නිබ්බත්තෙත්වා අධිගතවිසෙසො ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදි. රාජා මහාපුරිසස්ස ධම්මකථං සුත්වා වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා සද්ධිං බලකායෙන පබ්බජි. යොජනමත්තා පරිසා අහොසි. අපරොපි සාමන්තරාජා තස්ස පබ්බජිතභාවං සුත්වා, ‘‘තස්ස රජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති ආගන්ත්වා තථා සමිද්ධං නගරං සුඤ්ඤං දිස්වා, ‘‘එවරූපං නගරං ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බජිතො රාජා ඔරකෙ ඨානෙ න පබ්බජිස්සති, මයාපි පබ්බජිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා තත්ථ ගන්ත්වා මහාපුරිසං උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා සපරිවාරො පබ්බජි. එතෙනෙව නීහාරෙන සත්ත රාජානො පබ්බජිංසු. සත්තයොජනිකො අස්සමො අහොසි. සත්ත රාජානො භොගෙ ඡඩ්ඩෙත්වා එත්තකං ජනං ගහෙත්වා පබ්බජිංසු. මහාපුරිසො බ්රහ්මචරියවාසං වසිත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා, ‘‘අහං, භික්ඛවෙ, තදා කුදාලපණ්ඩිතො අහොසිං, කිලෙසා නාමෙතෙ එවං භාරියා’’ති ආහ.

චිත්තහත්ථත්ථෙරවත්ථු පඤ්චමං.

6. පඤ්චසතභික්ඛුවත්ථු

කුම්භූපමන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො ආරද්ධවිපස්සකෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිර පඤ්චසතා භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකෙ යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා, ‘‘සමණධම්මං කරිස්සාමා’’ති යොජනසතමග්ගං ගන්ත්වා එකං මහාවාසගාමං අගමංසු. අථ තෙ මනුස්සා දිස්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා පණීතෙහි යාගුභත්තාදීහි පරිවිසිත්වා, ‘‘කහං, භන්තෙ, ගච්ඡථා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘යථාඵාසුකට්ඨාන’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘භන්තෙ, ඉමං තෙමාසං ඉධෙව වසථ, මයම්පි තුම්හාකං සන්තිකෙ සරණෙසු පතිට්ඨාය පඤ්ච සීලානි රක්ඛිස්සාමා’’ති යාචිත්වා තෙසං අධිවාසනං විදිත්වා, ‘‘අවිදූරෙ ඨානෙ මහන්තො වනසණ්ඩො අත්ථි, එත්ථ වසථ, භන්තෙ’’ති වත්වා උය්යොජෙසුං. භික්ඛූ තං වනසණ්ඩං පවිසිංසු. තස්මිං වනසණ්ඩෙ අධිවත්ථා දෙවතා ‘‘සීලවන්තො, අය්යා, ඉමං වනසණ්ඩං අනුප්පත්තා, අයුත්තං ඛො පන අස්මාකං අය්යෙසු ඉධ වසන්තෙසු පුත්තදාරෙ ගහෙත්වා රුක්ඛෙ අභිරුය්හ වසිතු’’න්ති රුක්ඛතො ඔතරිත්වා භූමියං නිසීදිත්වා චින්තයිංසු, ‘‘අය්යා, ඉමස්මිං ඨානෙ අජ්ජෙකරත්තිං වසිත්වා අද්ධා ස්වෙ ගමිස්සන්තී’’ති. භික්ඛූපි පුනදිවසෙ අන්තොගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පුන තමෙව වනසණ්ඩං ආගමිංසු. දෙවතා ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝො ස්වාතනාය කෙනචි නිමන්තිතො භවිස්සති, තස්මා පුනාගච්ඡති , අජ්ජ ගමනං න භවිස්සති, ස්වෙ ගමිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති ඉමිනා උපායෙන අඩ්ඪමාසමත්තං භූමියමෙව අච්ඡිංසු.

තතො චින්තයිංසු – ‘‘භදන්තා ඉමං තෙමාසං ඉධෙව මඤ්ඤෙ වසිස්සන්ති, ඉධෙව ඛො පන ඉමෙසු වසන්තෙසු අම්හාකං රුක්ඛෙ අභිරුහිත්වා නිසීදිතුම්පි න යුත්තං, තෙමාසං පුත්තදාරෙ ගහෙත්වා භූමියං නිසීදනට්ඨානානිපි දුක්ඛානි, කිඤ්චි කත්වා ඉමෙ භික්ඛූ පලාපෙතුං වට්ටතී’’ති. තා තෙසු තෙසු රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු චෙව චඞ්කමනකොටීසු ච ඡින්නසීසානි කබන්ධානි දස්සෙතුං අමනුස්සසද්දඤ්ච භාවෙතුං ආරභිංසු. භික්ඛූනං ඛිපිතකාසාදයො රොගා පවත්තිංසු. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං ‘‘තුය්හං, ආවුසො, කිං රුජ්ජතී’’ති පුච්ඡන්තා, ‘‘මය්හං ඛිපිතරොගො, මය්හං කාසො’’ති වත්වා, ‘‘ආවුසො, අහං අජ්ජ චඞ්කමනකොටියං ඡින්නසීසං අද්දසං, අහං රත්තිට්ඨානෙ කබන්ධං අද්දසං , අහං දිවාට්ඨානෙ අමනුස්සසද්දං අස්සොසිං, පරිවජ්ජෙතබ්බයුත්තකමිදං ඨානං, අම්හාකං ඉධ අඵාසුකං අහොසි, සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු.

අථ නෙ සත්ථා ආහ – ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, තස්මිං ඨානෙ වසිතුං න සක්ඛිස්සථා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, අම්හාකං තස්මිං ඨානෙ වසන්තානං එවරූපානි භෙරවාරම්මණානි උපට්ඨහන්ති, එවරූපං අඵාසුකං හොති, තෙන මයං ‘වජ්ජෙතබ්බයුත්තකමිදං ඨාන’න්ති තං ඡඩ්ඩෙත්වා තුම්හාකං සන්තිකං ආගතා’’ති. ‘‘භික්ඛවෙ, තත්ථෙව තුම්හාකං ගන්තුං වට්ටතී’’ති. ‘‘න සක්කා, භන්තෙ’’ති. ‘‘භික්ඛවෙ, තුම්හෙ ආවුධං අග්ගහෙත්වා ගතා, ඉදානි ආවුධං ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති. ‘‘කතරාවුධං, භන්තෙ’’ති? සත්ථා ‘‘අහං ආවුධං වො දස්සාමි, මයා දින්නං ආවුධං ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති වත්වා –

‘‘කරණීයමත්ථකුසලෙන, යන්ත සන්තං පදං අභිසමෙච්ච;

සක්කො උජූ ච සුහුජූ ච, සුවචො චස්ස මුදු අනතිමානී’’ති. (ඛු. පා. 9.1; සු. නි. 143) –

සකලං මෙත්තසුත්තං කථෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, ඉමං තුම්හෙ බහි විහාරස්ස වනසණ්ඩතො පට්ඨාය සජ්ඣායන්තා අන්තොවිහාරං පවිසෙය්යාථා’’ති උය්යොජෙසි. තෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන තං ඨානං පත්වා බහිවිහාරෙ ගණසජ්ඣායං කත්වා සජ්ඣායමානා වනසණ්ඩං පවිසිංසු. සකලවනසණ්ඩෙ දෙවතා මෙත්තචිත්තං පටිලභිත්වා තෙසං පච්චුග්ගමනං කත්වා පත්තචීවරපටිග්ගහණං ආපුච්ඡිංසු, හත්ථපාදසම්බාහනං ආපුච්ඡිංසු, තෙසං තත්ථ තත්ථ ආරක්ඛං සංවිදහිංසු, පක්කධූපනතෙලං විය සන්නිසින්නා අහෙසුං. කත්ථචි අමනුස්සසද්දො නාම නාහොසි. තෙසං භික්ඛූනං චිත්තං එකග්ගං අහොසි. තෙ රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු නිසින්නා විපස්සනාය චිත්තං ඔතාරෙත්වා අත්තනි ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා, ‘‘අයං අත්තභාවො නාම භිජ්ජනකට්ඨෙන අථාවරට්ඨෙන කුලාලභාජනසදිසො’’ති විපස්සනං වඩ්ඪයිංසු. සම්මාසම්බුද්ධො ගන්ධකුටියා නිසින්නොව තෙසං විපස්සනාය ආරද්ධභාවං ඤත්වා තෙ භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා, ‘‘එවමෙව, භික්ඛවෙ, අයං අත්තභාවො නාම භිජ්ජනකට්ඨෙන අථාවරට්ඨෙන කුලාලභාජනසදිසො එවා’’ති වත්වා ඔභාසං ඵරිත්වා යොජනසතෙ ඨිතොපි අභිමුඛෙ නිසින්නො විය ඡබ්බණ්ණරංසියො විස්සජ්ජෙත්වා දිස්සමානෙන රූපෙන ඉමං ගාථමාහ –

40.

‘‘කුම්භූපමං කායමිංම විදිත්වා, නගරූපමං චිත්තමිදං ඨපෙත්වා;

යොධෙථ මාරං පඤ්ඤාවුධෙන, ජිතඤ්ච රක්ඛෙ අනිවෙසනො සියා’’ති.

තත්ථ කුම්භූපමන්ති අබලදුබ්බලට්ඨෙන අනද්ධනියතාවකාලිකට්ඨෙන ඉමං කෙසාදිසමූහසඞ්ඛාතං කායං කුම්භූපමං කුලාලභාජනසදිසං විදිත්වා. නගරූපමං චිත්තමිදං ඨපෙත්වාති නගරං නාම බහිද්ධා ථිරං හොති, ගම්භීරපරිඛං පාකාරපරික්ඛිත්තං ද්වාරට්ටාලකයුත්තං, අන්තොසුවිභත්තවීථිචතුක්කසිඞ්ඝාටකසම්පන්නං අන්තරාපණං, තං ‘‘විලුම්පිස්සාමා’’ති බහිද්ධා චොරා ආගන්ත්වා පවිසිතුං අසක්කොන්තා පබ්බතං ආසජ්ජ පටිහතා විය ගච්ඡන්ති, එවමෙව පණ්ඩිතො කුලපුත්තො අත්තනො විපස්සනාචිත්තං ථිරං නගරසදිසං කත්වා ඨපෙත්වා නගරෙ ඨිතො එකතොධාරාදිනානප්පකාරාවුධෙන චොරගණං විය විපස්සනාමයෙන ච අරියමග්ගමයෙන ච පඤ්ඤාවුධෙන තංතංමග්ගවජ්ඣං කිලෙසමාරං පටිබාහන්තො තං තං කිලෙසමාරං යොධෙථ, පහරෙය්යාථාති අත්ථො. ජිතඤ්ච රක්ඛෙති ජිතඤ්ච උප්පාදිතං තරුණවිපස්සනං ආවාසසප්පායඋතුසප්පායභොජනසප්පායපුග්ගලසප්පායධම්මස්සවනසප්පායාදීනි ආසෙවන්තො අන්තරන්තරා සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය සුද්ධචිත්තෙන සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො රක්ඛෙය්ය.

අනිවෙසනොසියාති අනාලයො භවෙය්ය. යථා නාම යොධො සඞ්ගාමසීසෙ බලකොට්ඨකං කත්වා අමිත්තෙහි සද්ධිං යුජ්ඣන්තො ඡාතො වා පිපාසිතො වා හුත්වා සන්නාහෙ වා සිථිලෙ ආවුධෙ වා පතිතෙ බලකොට්ඨකං පවිසිත්වා විස්සමිත්වා භුඤ්ජිත්වා පිවිත්වා සන්නහිත්වා ආවුධං ගහෙත්වා පුන නික්ඛමිත්වා යුජ්ඣන්තො පරසෙනං මද්දති, අජිතං ජිනාති, ජිතං රක්ඛති. සො හි සචෙ බලකොට්ඨකෙ ඨිතො එවං විස්සමන්තො තං අස්සාදෙන්තො අච්ඡෙය්ය, රජ්ජං පරහත්ථගතං කරෙය්ය, එවමෙව, භික්ඛු, පටිලද්ධං තරුණවිපස්සනං පුනප්පුනං සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය සුද්ධචිත්තෙන සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො රක්ඛිතුං සක්කොති, උත්තරිමග්ගඵලපටිලාභෙන කිලෙසමාරං ජිනාති. සචෙ පන සො සමාපත්තිමෙව අස්සාදෙති, සුද්ධචිත්තෙන පුනප්පුනං සඞ්ඛාරෙ න සම්මසති, මග්ගඵලපටිවෙධං කාතුං න සක්කොති. තස්මා රක්ඛිතබ්බයුත්තකං රක්ඛන්තො අනිවෙසනො සියා, සමාපත්තිං නිවෙසනං කත්වා තත්ථ න නිවෙසෙය්ය, ආලයං න කරෙය්යාති අත්ථො. ‘‘අද්ධා තුම්හෙපි එවං කරොථා’’ති එවං සත්ථා තෙසං භික්ඛූනං ධම්මං දෙසෙසි.

දෙසනාවසානෙ පඤ්චසතා භික්ඛූ නිසින්නට්ඨානෙ නිසින්නායෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා තථාගතස්ස සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං වණ්ණයන්තා ථොමෙන්තා වන්දන්තාව ආගච්ඡිංසූති.

පඤ්චසතභික්ඛුවත්ථු ඡට්ඨං.

7. පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරවත්ථු

අචිරංවතයං කායොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකො කිර සාවත්ථිවාසී කුලපුත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සාසනෙ උරං දත්වා පබ්බජිතො, සො ලද්ධූපසම්පදො තිස්සත්ථෙරො නාම අහොසි. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ තස්ස සරීරෙ රොගො උදපාදි. සාසපමත්තියො පිළකා උට්ඨහිංසු. තා අනුපුබ්බෙන මුග්ගමත්තා කලායමත්තා කොලට්ඨිමත්තා ආමලකමත්තා බෙළුවසලාටුමත්තා බෙළුවමත්තා හුත්වා පභිජ්ජිංසු, සකලසරීරං ඡිද්දාවඡිද්දං අහොසි. පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරොත්වෙවස්ස නාමං උදපාදි. අථස්ස අපරභාගෙ අට්ඨීනි භිජ්ජිංසු. සො අප්පටිජග්ගියො අහොසි. නිවාසනපාරුපනං පුබ්බලොහිතමක්ඛිතං ජාලපූවසදිසං අහොසි. සද්ධිවිහාරිකාදයො පටිජග්ගිතුං අසක්කොන්තා ඡඩ්ඩයිංසු. සො අනාථො හුත්වා නිපජ්ජි.

බුද්ධානඤ්ච නාම ද්වෙ වාරෙ ලොකවොලොකනං අවිජහිතං හොති. පච්චූසකාලෙ ලොකං වොලොකෙන්තා චක්කවාළමුඛවට්ටිතො පට්ඨාය ගන්ධකුටිඅභිමුඛං ඤාණං කත්වා ඔලොකෙන්ති, සායං ඔලොකෙන්තා ගන්ධකුටිතො පට්ඨාය බාහිරාභිමුඛං ඤාණං කත්වා ඔලොකෙන්ති. තස්මිං පන සමයෙ භගවතො ඤාණජාලස්ස අන්තො පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරො පඤ්ඤායි. සත්ථා තස්ස භික්ඛුනො අරහත්තස්ස උපනිස්සයං දිස්වා, ‘‘අයං සද්ධිවිහාරිකාදීහි ඡඩ්ඩිතො, ඉදානිස්ස මං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං පටිසරණං නත්ථී’’ති ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා විහාරචාරිකං චරමානො විය අග්ගිසාලං ගන්ත්වා උක්ඛලිං ධොවිත්වා උදකං දත්වා උද්ධනං ආරොපෙත්වා උදකස්ස තත්තභාවං ආගමයමානො අග්ගිසාලායමෙව අට්ඨාසි. තත්තභාවං ජානිත්වා ගන්ත්වා තස්ස භික්ඛුනො නිපන්නමඤ්චකොටියං ගණ්හි, තදා භික්ඛූ ‘‘අපෙථ, භන්තෙ, මයං ගණ්හිස්සාමා’’ති මඤ්චකං ගහෙත්වා අග්ගිසාලං ආනයිංසු. සත්ථා අම්බණං ආහරාපෙත්වා උණ්හොදකං ආසිඤ්චිත්වා තෙහි භික්ඛූහි තස්ස පාරුපනං ගාහාපෙත්වා උණ්හොදකෙ මද්දාපෙත්වා මන්දාතපෙ විස්සජ්ජාපෙසි. අථස්ස සන්තිකෙ ඨත්වා සරීරං උණ්හොදකෙන තෙමෙත්වා ඝංසිත්වා න්හාපෙසි, තස්ස නහානපරියොසානෙ පාරුපනං සුක්ඛි. අථ නං තං නිවාසාපෙත්වා නිවත්ථකාසාවං උදකෙ මද්දාපෙත්වා ආතපෙ විස්සජ්ජාපෙසි. අථස්ස ගත්තෙ උදකෙ ඡින්නමත්තෙ තම්පි සුක්ඛි. සො එකං කාසාවං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා සල්ලහුකසරීරො එකග්ගචිත්තො මඤ්චකෙ නිපජ්ජි. සත්ථා තස්ස උස්සීසකෙ ඨත්වා, ‘‘භික්ඛු අයං තව කායො අපෙතවිඤ්ඤාණො නිරුපකාරො හුත්වා කලිඞ්ගරං විය පථවියං සෙස්සතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

41.

‘‘අචිරං වතයං කායො, පථවිං අධිසෙස්සති;

ඡුද්ධො අපෙතවිඤ්ඤාණො, නිරත්ථංව කලිඞ්ගර’’න්ති.

තත්ථ අචිරං වතාති භික්ඛු න චිරස්සෙව අයං කායො පථවිං අධිසෙස්සති, ඉමිස්සා පකතිසයනෙන සයිතාය පථවියා උපරි සයිස්සති . ඡුද්ධොති අපවිද්ධො, අපගතවිඤ්ඤාණතාය තුච්ඡො හුත්වා සෙස්සතීති දස්සෙති. යථා කිං? නිරත්ථංව කලිඞ්ගරං නිරුපකාරං නිරත්ථකං කට්ඨඛණ්ඩං විය. දබ්බසම්භාරත්ථිකා හි මනුස්සා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා උජුකං උජුකසණ්ඨානෙන වඞ්කං වඞ්කසණ්ඨානෙන ඡින්දිත්වා දබ්බසම්භාරං ගණ්හන්ති, අවසෙසං පන සුසිරඤ්ච පූතිකඤ්ච අසාරකඤ්ච ගණ්ඨිජාතඤ්ච ඡින්දිත්වා තත්ථෙව ඡඩ්ඩෙන්ති. අඤ්ඤෙ දබ්බසම්භාරත්ථිකා ආගන්ත්වා තං ගහෙතාරො නාම නත්ථි, ඔලොකෙත්වා අත්තනො උපකාරකමෙව ගණ්හන්ති, ඉතරං පථවීගතමෙව හොති. තං පන තෙන තෙන උපායෙන මඤ්චපටිපාදකං වා පාදකථලිකං වා ඵලකපීඨං වා කාතුං සක්කාපි භවෙය්ය. ඉමස්මිං පන අත්තභාවෙ ද්වත්තිංසාය කොට්ඨාසෙසු එකකොට්ඨාසොපි මඤ්චපටිපාදකාදිවසෙන අඤ්ඤෙන වා උපකාරමුඛෙන ගය්හූපගො නාම නත්ථි, කෙවලං නිරත්ථංව කලිඞ්ගරං අයං කායො අපගතවිඤ්ඤාණො කතිපාහෙනෙව පථවියං සෙස්සතීති.

දෙසනාවසානෙ පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. ථෙරොපි අරහත්තං පත්වාව පරිනිබ්බායි. සත්ථා තස්ස සරීරකිච්චං කාරාපෙත්වා ධාතුයො ගහෙත්වා චෙතියං කාරාපෙසි. භික්ඛූ සත්ථාරං පුච්ඡිංසු – ‘‘භන්තෙ, පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරො කුහිං නිබ්බත්තො’’ති. ‘‘පරිනිබ්බුතො, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, එවරූපස්ස පන අරහත්තූපනිස්සයසම්පන්නස්ස භික්ඛුනො කිං කාරණා ගත්තං පුතිකං ජාතං, කිං කාරණා අට්ඨීනි භින්නානි, කිමස්ස කාරණං අරහත්තස්ස උපනිස්සයභාවං පත්ත’’න්ති? ‘‘භික්ඛවෙ, සබ්බමෙතං එතස්ස අත්තනා කතකම්මෙනෙව නිබ්බත්ත’’න්ති. ‘‘කිං පන තෙන, භන්තෙ, කත’’න්ති? ‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, සුණාථා’’ති අතීතං ආහරි –

අයං කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ සාකුණිකො හුත්වා බහූ සකුණෙ වධිත්වා ඉස්සරජනං උපට්ඨහි. තෙසං දින්නාවසෙසෙ වික්කිණාති, ‘‘වික්කිතාවසෙසා මාරෙත්වා ඨපිතා පූතිකා භවිස්සන්තී’’ති යථා උප්පතිතුං න සක්කොන්ති, තථා තෙසං ජඞ්ඝට්ඨීනි ච පක්ඛට්ඨීනි ච භින්දිත්වා රාසිං කත්වා ඨපෙති, තෙ පුනදිවසෙ වික්කිණාති. අතිබහූනං පන ලද්ධකාලෙ අත්තනොපි අත්ථාය පචාපෙති. තස්සෙකදිවසං රසභොජනෙ පක්කෙ එකො ඛීණාසවො පිණ්ඩාය චරන්තො ගෙහද්වාරෙ අට්ඨාසි. සො ථෙරං දිස්වා චිත්තං පසාදෙත්වා, ‘‘මයා බහූ පාණා මාරෙත්වා ඛාදිතා, අය්යො ච මෙ ගෙහද්වාරෙ ඨිතො, අන්තොගෙහෙ ච රසභොජනං සංවිජ්ජති, පිණ්ඩපාතමස්ස දස්සාමී’’ති තස්ස පත්තං ආදාය පූරෙත්වා රසපිණ්ඩපාතං දත්වා ථෙරං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙහි දිට්ඨධම්මස්ස මත්ථකං පාපුණෙය්ය’’න්ති ආහ. ථෙරො ‘‘එවං හොතූ’’ති අනුමොදනං අකාසි. ‘‘භික්ඛවෙ, තදා කතකම්මවසෙනෙතං තිස්සස්ස නිප්ඵන්නං, සකුණානං අට්ඨිභෙදනනිස්සන්දෙන තිස්සස්ස ගත්තඤ්ච පූතිකං ජාතං, අට්ඨීනි ච භින්නානි, ඛීණාසවස්ස රසපිණ්ඩපාතදානනිස්සන්දෙන අරහත්තං පත්තො’’ති.

පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරවත්ථු සත්තමං.

8. නන්දගොපාලකවත්ථු

දිසො දිසන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා කොසලජනපදෙ නන්දගොපාලකං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිර අනාථපිණ්ඩිකස්ස ගහපතිනො නන්දො නාම ගොපාලකො ගොයූථං රක්ඛති අඩ්ඪො මහද්ධනො මහාභොගො. සො කිර යථා කෙණියො ජටිලො පබ්බජ්ජාවෙසෙන, එවං ගොපාලකත්තෙන රාජබලිං පරිහරන්තො අත්තනො කුටුම්බං රක්ඛති. සො කාලෙන කාලං පඤ්ච ගොරසෙ ආදාය අනාථපිණ්ඩිකස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා සත්ථාරං පස්සති, ධම්මං සුණාති, අත්තනො වසනට්ඨානං ආගමනත්ථාය සත්ථාරං යාචති. සත්ථා තස්ස ඤාණපරිපාකං ආගමයමානො ආගන්ත්වා පරිපක්කභාවං ඤත්වා එකදිවසං මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො චාරිකං චරන්තො මග්ගා ඔක්කම්ම තස්ස වසනට්ඨානාසන්නෙ අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසීදි. නන්දො සත්ථු සන්තිකං අගන්ත්වා වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා සත්ථාහං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පණීතං පඤ්චගොරසදානං අදාසි. සත්තමෙ දිවසෙ සත්ථා අනුමොදනං කත්වා දානකථාදිභෙදං අනුපුබ්බිං කථං කථෙසි. කථාපරියොසානෙ නන්දගොපාලකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය සත්ථු පත්තං ගහෙත්වා සත්ථාරං අනුගච්ඡන්තො දූරං ගන්ත්වා, ‘‘තිට්ඨ, උපාසකා’’ති නිවත්තියමානො වන්දිත්වා නිවත්ති. අථ නං එකො ලුද්දකො විජ්ඣිත්වා මාරෙසි. පච්ඡතො ආගච්ඡන්තා භික්ඛූ නං දිස්වා ගන්ත්වා සත්ථාරං ආහංසු – ‘‘නන්දො, භන්තෙ, ගොපාලකො තුම්හාකං ඉධාගතත්තා මහාදානං දත්වා අනුගන්ත්වා නිවත්තෙන්තො මාරිතො, සචෙ තුම්හෙ නාගච්ඡිස්සථ, නාස්ස මරණං අභවිස්සා’’ති. සත්ථා , ‘‘භික්ඛවෙ, මයි ආගතෙපි අනාගතෙපි තස්ස චතස්සො දිසා චතස්සො අනුදිසා ච ගච්ඡන්තස්සාපි මරණතො මුච්චනූපායො නාම නත්ථි. යඤ්හි නෙව චොරා, න වෙරිනො කරොන්ති, තං ඉමෙසං සත්තානං අන්තොපදුට්ඨං මිච්ඡාපණිහිතං චිත්තමෙව කරොතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

42.

‘‘දිසො දිසං යං තං කයිරා, වෙරී වා පන වෙරිනං;

මිච්ඡාපණිහිතං චිත්තං, පාපියො නං තතො කරෙ’’ති.

තත්ථ දිසො දිසන්ති චොරො චොරං. ‘‘දිස්වා’’ති පාඨසෙසො. යං තං කයිරාති යං තං තස්ස අනයබ්යසනං කරෙය්ය. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. ඉදං වුත්තං හොති – එකො එකස්ස මිත්තදුබ්භී චොරො පුත්තදාරඛෙත්තවත්ථු ගොමහිංසාදීසු අපරජ්ඣන්තො යස්ස අපරජ්ඣති, තම්පි තථෙව අත්තනි අපරජ්ඣන්තං චොරං දිස්වා, වෙරි වා පන කෙනචිදෙව කාරණෙන බද්ධවෙරං වෙරිං දිස්වා අත්තනො කක්ඛළතාය දාරුණතාය යං තං තස්ස අනයබ්යසනං කරෙය්ය, පුත්තදාරං වා පීළෙය්ය, ඛෙත්තාදීනි වා නාසෙය්ය, ජීවිතා වා පන නං වොරොපෙය්ය, දසසු අකුසලකම්මපථෙසු මිච්ඡාඨපිතත්තා මිච්ඡාපහිණිතං චිත්තං පාපියො නං තතො කරෙ තං පුරිසං තතො පාපතරං කරෙය්ය. වුත්තප්පකාරෙහි, දිසො දිසස්ස වා වෙරී වෙරිනො වා ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ දුක්ඛං වා උප්පාදෙය්ය, ජීවිතක්ඛයං වා කරෙය්ය. ඉදං පන අකුසලකම්මපථෙසු මිච්ඡාඨපිතං චිත්තං දිට්ඨෙව ධම්මෙ අනයබ්යසනං පාපෙති, අත්තභාවසතසහස්සෙසුපි චතූසු අපායෙසු ඛිපිත්වා සීසං උක්ඛිපිතුං න දෙතීති.

දෙසනාපරියොසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා. මහාජනස්ස සාත්ථිකා දෙසනා ජාතා. උපාසකෙන පන භවන්තරෙ කතකම්මං භික්ඛූහි න පුච්ඡිතං, තස්මා සත්ථාරා න කථිතන්ති.

නන්දගොපාලකවත්ථු අට්ඨමං.

9. සොරෙය්යත්ථෙරවත්ථු

නතං මාතා පිතා කයිරාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං ජෙතවනෙ විහරන්තො සොරෙය්යත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

වත්ථු සොරෙය්යනගරෙ සමුට්ඨිතං, සාවත්ථියං නිට්ඨාපෙසි. සම්මාසම්බුද්ධෙ සාවත්ථියං විහරන්තෙ සොරෙය්යනගරෙ සොරෙය්යසෙට්ඨිපුත්තො එකෙන සහායකෙන සද්ධිං සුඛයානකෙ නිසීදිත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන න්හානත්ථාය නගරා නික්ඛමි. තස්මිං ඛණෙ මහාකච්චායනත්ථෙරො සොරෙය්යනගරං පිණ්ඩාය පවිසිතුකාමො හුත්වා බහිනගරෙ සඞ්ඝාටිං පාරුපති. ථෙරස්ස ච සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං. සොරෙය්යසෙට්ඨිපුත්තො තං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අහො වත අයං වා ථෙරො මම භරියා භවෙය්ය, මම වා භරියාය සරීරවණ්ණො එතස්ස සරීරවණ්ණො විය භවෙය්යා’’ති. තස්ස චින්තිතමත්තෙයෙව පුරිසලිඞ්ගං අන්තරධායි, ඉත්ථිලිඞ්ගං පාතුරහොසි. සො ලජ්ජමානො යානකා ඔරුය්හ පලායි. පරිජනො තං අසඤ්ජානන්තො ‘‘කිමෙත’’න්ති ආහ. සාපි තක්කසිලමග්ගං පටිපජ්ජි. සහායකොපිස්සා ඉතො චිතො ච විචරිත්වාපි නාද්දස. සබ්බෙ න්හායිත්වා ගෙහං අගමිංසු. ‘‘කහං සෙට්ඨිපුත්තො’’ති ච වුත්තෙ, ‘‘න්හත්වා ආගතො භවිස්සතීති මඤ්ඤිම්හා’’ති වදිංසු. අථස්ස මාතාපිතරො තත්ථ තත්ථ පරියෙසිත්වා අපස්සන්තා රොදිත්වා පරිදෙවිත්වා, ‘‘මතො භවිස්සතී’’ති මතකභත්තං අදංසු. සා එකං තක්කසිලගාමිං සත්ථවාහං දිස්වා යානකස්ස පච්ඡතො පච්ඡතො අනුබන්ධි.

අථ නං මනුස්සා දිස්වා, ‘‘අම්හාකං යානකස්ස පච්ඡතො පච්ඡතො අනුගච්ඡති, මයං ‘කස්සෙසා දාරිකා’ති තං න ජානාමා’’ති වදිංසු. සාපි ‘‘තුම්හෙ අත්තනො යානකං පාජෙථ, අහං පදසා ගමිස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තී අඞ්ගුලිමුද්දිකං දත්වා එකස්මිං යානකෙ ඔකාසං කාරෙසි. මනුස්සා චින්තයිංසු – ‘‘තක්කසිලනගරෙ අම්හාකං සෙට්ඨිපුත්තස්ස භරියා නත්ථි, තස්ස ආචික්ඛිස්සාම, මහාපණ්ණාකාරො නො භවිස්සතී’’ති. තෙ ගෙහං ගන්ත්වා, ‘‘සාමි, අම්හෙහි තුම්හාකං එකං ඉත්ථිරතනං ආනීත’’න්ති ආහංසු. සො තං සුත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා අත්තනො වයානුරූපං අභිරූපං පාසාදිකං දිස්වා උප්පන්නසිනෙහො ගෙහෙ අකාසි. පුරිසා හි ඉත්ථියො, ඉත්ථියො වා පුරිසා අභූතපුබ්බා නාම නත්ථි. පුරිසා හි පරස්ස දාරෙසු අතිචරිත්වා කාලං කත්වා බහූනි වස්සසතසහස්සානි නිරයෙ පච්චිත්වා මනුස්සජාතිං ආගච්ඡන්තා අත්තභාවසතෙ ඉත්ථිභාවං ආපජ්ජන්ති.

ආනන්දත්ථෙරොපි කප්පසතසහස්සං පූරිතපාරමී අරියසාවකො සංසාරෙ සංසරන්තො එකස්මිං අත්තභාවෙ කම්මාරකුලෙ නිබ්බත්තො. පරදාරකම්මං කත්වා නිරයෙ පච්චිත්වා පක්කාවසෙසෙන චුද්දසසු අත්තභාවෙසු පුරිසස්ස පාදපරිචාරිකා ඉත්ථී අහොසි, සත්තසු අත්තභාවෙසු බීජුද්ධරණං පාපුණි. ඉත්ථියො පන දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා ඉත්ථිභාවෙ ඡන්දං විරාජෙත්වා, ‘‘ඉදං නො පුඤ්ඤං පුරිසත්තභාවපටිලාභාය සංවත්තතූ’’ති චිත්තං අධිට්ඨහිත්වා කාලං කත්වා පුරිසත්තභාවං පටිලභන්ති, පතිදෙවතා හුත්වා සාමිකෙ සම්මාපටිපත්තිවසෙනාපි පුරිසත්තභාවං පටිලභන්තෙව.

අයං පන සෙට්ඨිපුත්තො ථෙරෙ අයොනිසො චිත්තං උප්පාදෙත්වා ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ ඉත්ථිභාවං පටිලභි. තක්කසිලායං සෙට්ඨිපුත්තෙන සද්ධිං සංවාසමන්වාය පන තස්සා කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨාසි. සා දසමාසච්චයෙන පුත්තං ලභිත්වා තස්ස පදසා ගමනකාලෙ අපරම්පි පුත්තං පටිලභි. එවමස්සා කුච්ඡියං වුත්ථා ද්වෙ, සොරෙය්යනගරෙ තං පටිච්ච නිබ්බත්තා ද්වෙති චත්තාරො පුත්තා අහෙසුං. තස්මිං කාලෙ සොරෙය්යනගරතො තස්සා සහායකො සෙට්ඨිපුත්තො පඤ්චහි සකටසතෙහි තක්කසිලං ගන්ත්වා සුඛයානකෙ නිසින්නො නගරං පාවිසි. අථ නං සා උපරිපාසාදතලෙ වාතපානං විවරිත්වා අන්තරවීථිං ඔලොකයමානා ඨිතා දිස්වා සඤ්ජානිත්වා දාසිං පෙසෙත්වා පක්කොසාපෙත්වා මහාතලෙ නිසීදාපෙත්වා මහන්තං සක්කාරසම්මානං අකාසි. අථ නං සො ආහ – ‘‘භද්දෙ, ත්වං ඉතො පුබ්බෙ අම්හෙහි න දිට්ඨපුබ්බා, අථ ච පන නො මහන්තං සක්කාරං කරොසි, ජානාසි ත්වං අම්හෙ’’ති. ‘‘ආම, සාමි, ජානාමි, නනු තුම්හෙ සොරෙය්යනගරවාසිනො’’ති? ‘‘ආම, භද්දෙ’’ති. සා මාතාපිතූනඤ්ච භරියාය ච පුත්තානඤ්ච අරොගභාවං පුච්ඡි. ඉතරො ‘‘ආම, භද්දෙ, අරොගා’’ති වත්වා ‘‘ජානාසි ත්වං එතෙ’’ති ආහ. ‘‘ආම සාමි, ජානාමි. තෙසං එකො පුත්තො අත්ථි, සො කහං, සාමී’’ති? ‘‘භද්දෙ, මා එතං කථෙහි, මයං තෙන සද්ධිං එකදිවසං සුඛයානකෙ නිසීදිත්වා න්හායිතුං නික්ඛන්තා නෙවස්ස ගතිං ජානාම, ඉතො චිතො ච විචරිත්වා තං අදිස්වා මාතාපිතූනං ආරොචයිම්හා, තෙපිස්ස රොදිත්වා කන්දිත්වා පෙතකිච්චං කිරිංසූ’’ති. ‘‘අහං සො, සාමී’’ති. ‘‘අපෙහි, භද්දෙ, කිං කථෙසි මය්හං සහායො දෙවකුමාරො විය එකො පුරිසො’’ති? ‘‘හොතු, සාමි, අහං සො’’ති. ‘‘අථ ඉදං කිං නාමා’’ති? ‘‘තං දිවසං තෙ අය්යො මහාකච්චායනත්ථෙරො දිට්ඨො’’ති? ‘‘ආම, දිට්ඨො’’ති. අහං අය්යං මහාකච්චායනත්ථෙරං ඔලොකෙත්වා, ‘‘අහො වත අයං වා ථෙරො මම භරියා භවෙය්ය , එතස්ස වා සරීරවණ්ණො විය මම භරියාය සරීරවණ්ණො භවෙය්යා’’ති චින්තෙසිං. චින්තිතක්ඛණෙයෙව මෙ පුරිසලිඞ්ගං අන්තරධායි, ඉත්ථිලිඞ්ගං පාතුභවි. අථාහං ලජ්ජමානා කස්සචි කිඤ්චි වත්තුං අසක්කුණිත්වා තතො පලායිත්වා ඉධාගතා, සාමීති.

‘‘අහො වත තෙ භාරියං කම්මං කතං, කස්මා මය්හං නාචික්ඛි, අපිච පන තෙ ථෙරො ඛමාපිතො’’ති? ‘‘න ඛමාපිතො, සාමි. ජානාසි පන ත්වං කහං ථෙරො’’ති? ‘‘ඉමමෙව නගරං උපනිස්සාය විහරතී’’ති. ‘‘සචෙ පිණ්ඩාය චරන්තො ඉධාගච්ඡෙය්ය, අහං මම අය්යස්ස භික්ඛාහාරං දදෙය්යං, සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි සීඝං සක්කාරං කරොහි, අම්හාකං අය්යං ඛමාපෙස්සාමා’’ති සො ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො, ‘‘භන්තෙ, ස්වෙ මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති ආහ. ‘‘නනු ත්වං, සෙට්ඨිපුත්ත, ආගන්තුකොසී’’ති. ‘‘භන්තෙ, මා අම්හාකං ආගන්තුකභාවං පුච්ඡථ, ස්වෙ මෙ භික්ඛං ගණ්හථා’’ති. ථෙරො අධිවාසෙසි, ගෙහෙපි ථෙරස්ස මහාසක්කාරො පටියත්තො. ථෙරො පුනදිවසෙ තං ගෙහද්වාරං අගමාසි. අථ නං නිසීදාපෙත්වා පණීතෙනාහාරෙන පරිවිසිත්වා සෙට්ඨිපුත්තො තං ඉත්ථිං ගහෙත්වා ථෙරස්ස පාදමූලෙ නිපජ්ජාපෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, මය්හං සහායිකාය ඛමථා’’ති ආහ. ‘‘කිමෙත’’න්ති? ‘‘අයං, භන්තෙ, පුබ්බෙ මය්හං පියසහායකො හුත්වා තුම්හෙ ඔලොකෙත්වා එවං නාම චින්තෙසි, අථස්ස පුරිසලිඞ්ගං අන්තරධායි, ඉත්ථිලිඞ්ගං පාතුභවි, ඛමථ, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි උට්ඨහථ, ඛමාමි වො අහ’’න්ති. ථෙරෙන ‘‘ඛමාමී’’ති වුත්තමත්තෙයෙව ඉත්ථිලිඞ්ගං අන්තරධායි, පුරිසලිඞ්ගං පාතුභවි.

පුරිසලිඞ්ගෙ පාතුභූතමත්තෙයෙව තං තක්කසිලාය සෙට්ඨිපුත්තො ආහ – ‘‘සම්ම සහායක, ඉමෙ ද්වෙ දාරකා තව කුච්ඡියං වුත්ථත්තා මං පටිච්ච නිබ්බත්තත්තා උභින්නම්පිනො පුත්තා එව, ඉධෙව වසිස්සාම, මා උක්කණ්ඨී’’ති. ‘‘සම්ම, අහං එකෙනත්තභාවෙන පඨමං පුරිසො හුත්වා ඉත්ථිභාවං පත්වා පුන පුරිසො ජාතොති විප්පකාරප්පත්තො, පඨමං මං පටිච්ච ද්වෙ පුත්තා නිබ්බත්තා, ඉදානි මෙ කුච්ඡිතො ද්වෙ පුත්තා නික්ඛන්තා, ස්වාහං එකෙනත්තභාවෙන විප්පකාරප්පත්තො, පුන ‘ගෙහෙ වසිස්සතී’ති සඤ්ඤං මා කරි, අහං මම අය්යස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමි. ඉමෙ ද්වෙ දාරකා තව භාරාති, ඉමෙසු මා පමජ්ජී’’ති වත්වා පුත්තෙ සීසෙ පරිචුම්බිත්වා පරිමජ්ජිත්වා උරෙ නිපජ්ජාපෙත්වා පිතු නිය්යාදෙත්වා නික්ඛමිත්වා ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං යාචි. ථෙරොපි නං පබ්බාජෙත්වා උපසම්පාදෙත්වා ගණ්හිත්වාව චාරිකං චරමානො අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං අගමාසි. තස්ස සොරෙය්යත්ථෙරොති නාමං අහොසි. ජනපදවාසිනො තං පවත්තිං ඤත්වා සඞ්ඛුභිත්වා කොතූහලජාතා තං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිංසු – ‘‘එවං කිර, භන්තෙ’’ති? ‘‘ආම, ආවුසො’’ති. ‘‘භන්තෙ, එවරූපම්පි කාරණං නාම හොති’’? ‘‘තුම්හාකං කුච්ඡියං කිර ද්වෙ පුත්තා නිබ්බත්තා, තුම්හෙ පටිච්ච ද්වෙ ජාතා, තෙසං වො කතරෙසු බලවසිනෙහො හොතී’’ති? ‘‘කුච්ඡියං වුත්ථකෙසු, ආවුසො’’ති. ආගතාගතා නිබද්ධං තථෙව පුච්ඡිංසු.

ථෙරො ‘‘කුච්ඡියං වුත්තකෙසු එව සිනෙහො බලවා’’ති පුනප්පුනං කථෙන්තො හරායමානො එකොව නිසීදති, එකොව තිට්ඨති. සො එවං එකත්තූපගතො අත්තභාවෙ ඛයවයං සමුට්ඨාපෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. අථ නං ආගතාගතා පුච්ඡන්ති – ‘‘භන්තෙ, එවං කිර නාම අහොසී’’ති? ‘‘ආමාවුසො’’ති. ‘‘කතරෙසු සිනෙහො බලවා’’ති? ‘‘මය්හං කත්ථචි සිනෙහො නාම නත්ථී’’ති. භික්ඛූ ‘‘අයං අභූතං කථෙසි, පුරිමදිවසෙසු ‘කුච්ඡියං වුත්ථපුත්තෙසු සිනෙහො බලවා’ති වත්වා ඉදානි ‘මය්හං කත්ථචි සිනෙහො නත්ථී’ති වදති, අඤ්ඤං බ්යාකරොති, භන්තෙ’’ති ආහංසු. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, මම පුත්තො අඤ්ඤං බ්යාකරොති, මම පුත්තස්ස සම්මාපණිහිතෙන චිත්තෙන මග්ගස්ස දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය න කත්ථචි සිනෙහො ජාතො, යං සම්පත්තිං නෙව මාතා, න පිතා කාතුං සක්කොති, තං ඉමෙසං සත්තානං අබ්භන්තරෙ පවත්තං සම්මාපණිහිතං චිත්තමෙව දෙතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

43.

‘‘න තං මාතා පිතා කයිරා, අඤ්ඤෙ වාපි ච ඤාතකා;

සම්මාපණිහිතං චිත්තං, සෙය්යසො නං තතො කරෙ’’ති.

තත්ථන තන්ති තං කාරණං නෙව මාතා කරෙය්ය, න පිතා, න අඤ්ඤෙ ඤාතකා. සම්මාපණිහිතන්ති දසසු කුසලකම්මපථෙසු සම්මා ඨපිතං. සෙය්යසොනං තතො කරෙති තතො කාරණතො සෙය්යසො නං වරතරං උත්තරිතරං කරෙය්ය, කරොතීති අත්ථො. මාතාපිතරො හි පුත්තානං ධනං දදමානා එකස්මිංයෙව අත්තභාවෙ කම්මං අකත්වා සුඛෙන ජීවිකකප්පනං ධනං දාතුං සක්කොන්ති. විසාඛාය මාතාපිතරොපි තාව මහද්ධනා මහාභොගා, තස්සා එකස්මිංයෙව අත්තභාවෙ සුඛෙන ජීවිකකප්පනං ධනං අදංසු. චතූසු පන දීපෙසු චක්කවත්තිසිරිං දාතුං සමත්ථා මාතාපිතරොපි නාම පුත්තානං නත්ථි, පගෙව දිබ්බසම්පත්තිං වා පඨමජ්ඣානාදිසම්පත්තිං වා, ලොකුත්තරසම්පත්තිදානෙ කථාව නත්ථි, සම්මාපණිහිතං පන චිත්තං සබ්බම්පෙතං සම්පත්තිං දාතුං සක්කොති. තෙන වුත්තං ‘‘සෙය්යසො නං තතො කරෙ’’ති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

සොරෙය්යත්ථෙරවත්ථු නවමං.

චිත්තවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තතියො වග්ගො.