📜

4. පුප්ඵවග්ගො

1. පථවිකථාපසුතපඤ්චසතභික්ඛුවත්ථු

කො ¶ ¶ ¶ ඉමං පථවිං විචෙස්සතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො පථවිකථාපසුතෙ පඤ්චසතෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

තෙ කිර භගවතා සද්ධිං ජනපදචාරිකං චරිත්වා ජෙතවනං ආගන්ත්වා සායන්හසමයෙ උපට්ඨානසාලායං සන්නිසින්නා අත්තනා ගතගතට්ඨානෙසු ‘‘අසුකගාමතො අසුකගාමගමනට්ඨානෙ සමං විසමං කද්දමබහුලං සක්ඛරබහුලං කාළමත්තිකං තම්බමත්තික’’න්ති පථවිකථං කථෙසුං. සත්ථා ආගන්ත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අම්හෙහි විචරිතට්ඨානෙ පථවිකථායා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, එසා බාහිරපථවී නාම, තුම්හෙහි අජ්ඣුත්තිකපථවියං පරිකම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

44.

‘‘කො ඉමං පථවිං විචෙස්සති,

යමලොකඤ්ච ඉමං සදෙවකං;

කො ධම්මපදං සුදෙසිතං,

කුසලො පුප්ඵමිව පචෙස්සති.

45.

‘‘සෙඛො ¶ පථවිං විචෙස්සති,

යමලොකඤ්ච ඉමං සදෙවකං;

සෙඛො ධම්මපදං සුදෙසිතං,

කුසලො පුප්ඵමිව පචෙස්සතී’’ති.

තත්ථ කො ඉමන්ති කො ඉමං අත්තභාවසඞ්ඛාතං පථවිං. විචෙස්සතීති අත්තනො ඤාණෙන විචිනිස්සති විජානිස්සති, පටිවිජ්ඣිස්සති, සච්ඡිකරිස්සතීති අත්ථො. යමලොකඤ්චාති චතුබ්බිධං අපායලොකඤ්ච. ඉමං සදෙවකන්ති ඉමං මනුස්සලොකඤ්ච දෙවලොකෙන සද්ධිං කො විචෙස්සති ¶ විචිනිස්සති විජානිස්සති පටිවිජ්ඣිස්සති සච්ඡිකරිස්සතීති පුච්ඡි. කොධම්මපදං සුදෙසිතන්ති යථාසභාවතො කථිතත්තා සුදෙසිතං සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මසඞ්ඛාතං ධම්මපදං කුසලො මාලාකාරො පුප්ඵං විචිනන්තො විය කො ¶ පචෙස්සති විචිනිස්සති විජානිස්සති උපපරික්ඛිස්සති පටිවිජ්ඣිස්සති, සච්ඡිකරිස්සතීති අත්ථො. සෙඛොති අධිසීලසික්ඛා, අධිචිත්තසික්ඛා, අධිපඤ්ඤාසික්ඛාති ඉමා තිස්සො සික්ඛා සික්ඛනතො සොතාපත්තිමග්ගට්ඨං ආදිං කත්වා යාව අරහත්තමග්ගට්ඨා සත්තවිධො සෙඛො ඉමං අත්තභාවසඞ්ඛාතං පථවිං අරහත්තමග්ගෙන තතො ඡන්දරාගං අපකඩ්ඪන්තො විචෙස්සති විචිනිස්සති විජානිස්සති ¶ පටිවිජ්ඣිස්සති සච්ඡිකරිස්සති. යමලොකඤ්චාති තං යථාවුත්තපකාරං යමලොකඤ්ච ඉමං මනුස්සලොකඤ්ච සහ දෙවෙහි සදෙවකං ස්වෙව විචෙස්සති විචිනිස්සති විජානිස්සති පටිවිජ්ඣිස්සති සච්ඡිකරිස්සති. සෙඛොති ස්වෙව සත්තවිධො සෙඛො, යථා නාම කුසලො මාලාකාරො පුප්ඵාරාමං පවිසිත්වා තරුණමකුළානි ච පාණකවිද්ධානි ච මිලාතානි ච ගණ්ඨිකජාතානි ච පුප්ඵානි වජ්ජෙත්වා සොභනානි සුජාතසුජාතානෙව පුප්ඵානි විචිනාති, එවමෙව ඉමං සුකථිතං සුනිද්දිට්ඨං බොධිපක්ඛියධම්මපදම්පි පඤ්ඤාය පචෙස්සති විචිනිස්සති උපපරික්ඛිස්සති පටිවිජ්ඣිස්සති සච්ඡිකරිස්සතීති සත්ථා සයමෙව පඤ්හං විස්සජ්ජෙසි.

දෙසනාවසානෙ පඤ්චසතාපි භික්ඛූ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු. සම්පත්තපරිසායපි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

පථවිකථාපසුතපඤ්චසතභික්ඛුවත්ථු පඨමං.

2. මරීචිකම්මට්ඨානිකත්ථෙරවත්ථු

ඵෙණූපමන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො අඤ්ඤතරං මරීචිකම්මට්ඨානිකං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.

සො ¶ කිර භික්ඛු සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා, ‘‘සමණධම්මං කරිස්සාමී’’ති අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඝටෙත්වා වායමිත්වා අරහත්තං පත්තුං අසක්කොන්තො ‘‘විසෙසෙත්වා කම්මට්ඨානං කථාපෙස්සාමී’’ති සත්ථු සන්තිකං ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ මරීචිං දිස්වා, ‘‘යථා අයං ගිම්හසමයෙ උට්ඨිතා මරීචි දූරෙ ඨිතානං රූපගතා විය පඤ්ඤායති, සන්තිකං ආගච්ඡන්තානං නෙව පඤ්ඤායති, අයං අත්තභාවොපි උප්පාදවයට්ඨෙන එවරූපො’’ති මරීචිකම්මට්ඨානං භාවෙන්තො ආගන්ත්වා ¶ මග්ගකිලන්තො අචිරවතියං න්හායිත්වා එකස්මිං ¶ චණ්ඩසොතතීරෙ රුක්ඛඡායාය නිසින්නො උදකවෙගාභිඝාතෙන උට්ඨහිත්වා මහන්තෙ මහන්තෙ ඵෙණපිණ්ඩෙ භිජ්ජමානෙ දිස්වා, ‘‘අයං අත්තභාවොපි උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජනට්ඨෙන එවරූපොයෙවා’’ති ආරම්මණං අග්ගහෙසි. සත්ථා ගන්ධකුටියං ඨිතොව තං ථෙරං දිස්වා, ‘‘එවමෙව, භික්ඛු, එවරූපොවායං අත්තභාවො ඵෙණපිණ්ඩො විය මරීචි විය උප්පජ්ජනභිජ්ජනසභාවොයෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

46.

‘‘ඵෙණූපමං කායමිමං විදිත්වා,

මරීචිධම්මං අභිසම්බුධානො;

ඡෙත්වාන මාරස්ස පපුප්ඵකානි,

අදස්සනං මච්චුරාජස්ස ගච්ඡෙ’’ති.

තත්ථ ඵෙණූපමන්ති ඉමං කෙසාදිසමූහසඞ්ඛාතං කායං අබලදුබ්බලට්ඨෙන අනද්ධනියතාවකාලිකට්ඨෙන ඵෙණපිණ්ඩසරික්ඛකොති ¶ විදිත්වා. මරීචිධම්මන්ති යථා මරීචි දූරෙ ඨිතානං රූපගතා විය ගය්හූපගා විය හොති, සන්තිකෙ උපගච්ඡන්තානං රිත්තා තුච්ඡා අගය්හූපගා සම්පජ්ජති, එවමෙව ඛණිකඉත්තරපච්චුපට්ඨානට්ඨෙන අයං කායොපි මරීචිධම්මොති අභිසම්බුධානො බුජ්ඣන්තො, ජානන්තොති අත්ථො. මාරස්ස පපුප්ඵකානීති මාරස්ස පපුප්ඵකසඞ්ඛාතානි තෙභූමකානි වට්ටානි අරියමග්ගෙන ඡින්දිත්වා ඛීණාසවො භික්ඛු මච්චුරාජස්ස අදස්සනං අවිසයං අමතමහානිබ්බානං ගච්ඡෙය්යාති.

ගාථාපරියොසානෙ ථෙරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා සත්ථු සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං ථොමෙන්තො වණ්ණෙන්තො වන්දන්තොව ආගතොති.

මරීචිකම්මට්ඨානිකත්ථෙරවත්ථු දුතියං.

3. විටටූභවත්ථු

පුප්ඵානිහෙව පචිනන්තන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො සපරිසං මහොඝෙන අජ්ඣොත්ථරිත්වා මාරිතං විටටූභං ආරබ්භ කථෙසි.

තත්රායං ¶ අනුපුබ්බිකථා – සාවත්ථියඤ්හි මහාකොසලරඤ්ඤො පුත්තො පසෙනදිකුමාරො නාම. වෙසාලියං ¶ ලිච්ඡවිරඤ්ඤො පුත්තො ලිච්ඡවිකුමාරො ¶ මහාලි නාම, කුසිනාරායං මල්ලරාජපුත්තො බන්ධුලො නාමාති ඉමෙ තයො දිසාපාමොක්ඛස්සාචරියස්ස සන්තිකෙ සිප්පුග්ගහණත්ථං තක්කසිලං ගන්ත්වා බහිනගරෙ සාලාය සමාගතා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ආගතකාරණඤ්ච කුලඤ්ච නාමඤ්ච පුච්ඡිත්වා සහායකා හුත්වා එකතොව ආචරියං උපසඞ්කමිත්වා සිප්පං සික්ඛන්තා න චිරස්සෙව උග්ගහිතසිප්පා ආචරියං ආපුච්ඡිත්වා එකතොව නික්ඛමිත්වා සකසකට්ඨානානි අගමංසු. තෙසු පසෙනදිකුමාරො පිතු සිප්පං දස්සෙත්වා පසන්නෙන පිතරා රජ්ජෙ අභිසිත්තො. මහාලිකුමාරො ලිච්ඡවීනං සිප්පං දස්සෙන්තො මහන්තෙන උස්සාහෙන දස්සෙසි, තස්ස අක්ඛීනි භිජ්ජිත්වා අගමංසු. ලිච්ඡවිරාජානො ‘‘අහො වත අම්හාකං ආචරියො අක්ඛිවිනාසං පත්තො, න නං පරිච්චජිස්සාම, උපට්ඨහිස්සාම න’’න්ති තස්ස සතසහස්සුට්ඨානකං එකං ද්වාරං අදංසු. සො තං නිස්සාය පඤ්චසතෙ ලිච්ඡවිරාජපුත්තෙ සිප්පං සික්ඛාපෙන්තො වසි. බන්ධුලකුමාරො සට්ඨිං සට්ඨිං වෙළූ ගහෙත්වා මජ්ඣෙ අයසලාකං පක්ඛිපිත්වා සට්ඨිකලාපෙ උස්සාපෙත්වා ඨපිතෙ මල්ලරාජකුලෙහි ‘‘ඉමෙ කප්පෙතූ’’ති වුත්තො අසීතිහත්ථං ආකාසං උල්ලඞ්ඝිත්වා අසිනා කප්පෙන්තො අගමාසි. සො ඔසානකලාපෙ ¶ අයසලාකාය ‘‘කිරී’’ති සද්දං සුත්වා, ‘‘කිං එත’’න්ති පුච්ඡිත්වා සබ්බකලාපෙසු අයසලාකානං ඨපිතභාවං ඤත්වා අසිං ඡඩ්ඩෙත්වා රොදමානො ‘‘මය්හං එත්තකෙසු ඤාතිසුහජ්ජෙසු එකොපි සසිනෙහො හුත්වා ඉමං කාරණං නාචික්ඛි. සචෙ හි අහං ජානෙය්යං, අයසලාකාය සද්දං අනුට්ඨාපෙන්තොව ඡින්දෙය්ය’’න්ති වත්වා, ‘‘සබ්බෙපිමෙ මාරෙත්වා රජ්ජං කරෙය්ය’’න්ති මාතාපිතූනං කථෙසි. තෙහි ‘‘පවෙණිරජ්ජං නාම, තාත, ඉදං න ලබ්භා එවං කාතු’’න්ති නානප්පකාරෙන වාරිතො ‘‘තෙන හි මම සහායකස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති සාවත්ථිං අගමාසි.

පසෙනදි කොසලො රාජා තස්සාගමනං සුත්වා පච්චුග්ගන්ත්වා මහන්තෙන සක්කාරෙන තං නගරං පවෙසෙත්වා සෙනාපතිට්ඨානෙ ඨපෙසි. සො මාතාපිතරො පක්කොසාපෙත්වා තත්ථෙව වාසං කප්පෙසි. අථෙකදිවසං රාජා ¶ උපරිපාසාදෙ ඨිතො අන්තරවීථිං ඔලොකයමානො ‘‘අනාථපිණ්ඩිකස්ස චූළඅනාථපිණ්ඩිකස්ස විසාඛාය සුප්පවාසායා’’ති එතෙසං ගෙහෙ නිච්චං භත්තකිච්චත්ථාය ගච්ඡන්තෙ අනෙකසහස්සෙ භික්ඛූ දිස්වා, ‘‘කහං, අය්යා, ගච්ඡන්තී’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘දෙව, අනාථපිණ්ඩිකස්ස ගෙහෙ නිච්චභත්තසලාකභත්තගිලානභත්තාදීනං අත්ථාය දෙවසිකං ද්වෙ භික්ඛුසහස්සානි ගච්ඡන්ති, චූළඅනාථපිණ්ඩිකස්ස ගෙහෙ පඤ්චසතානි, තථා විසාඛාය තථා සුප්පවාසායා’’ති වුත්තෙ සයම්පි භික්ඛුසඞ්ඝං උපට්ඨහිතුකාමො විහාරං ගන්ත්වා භික්ඛුසහස්සෙන සද්ධිං ¶ සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා සත්තාහං සහත්ථා දානං දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, පඤ්චහි මෙ භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං නිබද්ධං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති ආහ. ‘‘මහාරාජ බුද්ධා ¶ නාම එකට්ඨානෙ නිබද්ධං භික්ඛං න ගණ්හන්ති, බහූ ජනා බුද්ධානං ආගමනං පච්චාසීසන්තී’’ති. ‘‘තෙන හි එකං භික්ඛුං නිබද්ධං පෙසෙථා’’ති ආහ. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරස්ස භාරං අකාසි. රාජා භික්ඛුසඞ්ඝෙ ආගතෙ පත්තං ගහෙත්වා, ‘‘ඉමෙ නාම පරිවිසන්තූ’’ති අවිචාරෙත්වාව සත්තාහං සයමෙව පරිවිසිත්වා අට්ඨමෙ දිවසෙ වික්ඛිත්තචිත්තො පමජ්ජමකාසි. රාජකුලෙ නාම අනාණත්තා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා භික්ඛූ නිසීදාපෙත්වා පරිවිසිතුං න ලභන්ති ‘‘න මයං ඉධ ඨාතුං සක්ඛිස්සාමා’’ති බහූ භික්ඛූ පක්කමිංසු. රාජා දුතියදිවසෙපි පමජ්ජි, දුතියදිවසෙපි බහූ භික්ඛූ පක්කමිංසු. තතියදිවසෙපි පමජ්ජි, තදා ආනන්දත්ථෙරං එකකමෙව ඨපෙත්වා අවසෙසා පක්කමිංසු. පුඤ්ඤවන්තා නාම කාරණවසිකා හොන්ති, කුලානං පසාදං රක්ඛන්ති. තථාගතස්ස ච සාරිපුත්තත්ථෙරො මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරොති ද්වෙ අග්ගසාවකා, ඛෙමා උප්පලවණ්ණාති ද්වෙ අග්ගසාවිකා, උපාසකෙසු චිත්තො, ගහපති, හත්ථකො ආළවකොති ද්වෙ අග්ගඋපාසකා, උපාසිකාසු වෙළුකණ්ඨකී නන්දමාතා, ඛුජ්ජුත්තරාති ද්වෙ අග්ගඋපාසිකා, ඉති ඉමෙ අට්ඨ ජනෙ ආදිං කත්වා ඨානන්තරපත්තා සබ්බෙපි සාවකා එකදෙසෙන දසන්නං පාරමීනං පූරිතත්තා මහාපුඤ්ඤා අභිනීහාරසම්පන්නා. ආනන්දත්ථෙරොපි ¶ කප්පසතසහස්සං පූරිතපාරමී අභිනීහාරසම්පන්නො මහාපුඤ්ඤො අත්තනො කාරණවසිකතාය කුලස්ස පසාදං රක්ඛන්තො අට්ඨාසි. තං එකකමෙව නිසීදාපෙත්වා පරිවිසිංසු.

රාජා ¶ භික්ඛූනං ගතකාලෙ ආගන්ත්වා ඛාදනීයභොජනීයානි තථෙව ඨිතානි දිස්වා, ‘‘කිං, අය්යා, නාගමිංසූ’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ආනන්දත්ථෙරො එකකොව ආගතො දෙවා’’ති සුත්වා, ‘‘අද්ධා එත්තකං මෙ භත්තච්ඡෙදනමකංසූ’’ති භික්ඛූනං කුද්ධො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ, මයා පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං භික්ඛා පටියත්තා, ආනන්දත්ථෙරො කිර එකකොවාගතො, පටියත්තා භික්ඛා තථෙව ඨිතා, පඤ්චසතා භික්ඛූ මම ගෙහෙ සඤ්ඤං න කරිංසු, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති ආහ. සත්ථා භික්ඛූනං දොසං අවත්වා, ‘‘මහාරාජ, මම සාවකානං තුම්හෙහි සද්ධිං විස්සාසො නත්ථි, තෙන න ගතා භවිස්සන්තී’’ති වත්වා කුලානං අනුපගමනකාරණඤ්ච උපගමනකාරණඤ්ච පකාසෙන්තො භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ඉමං සුත්තමාහ –

‘‘නවහි, භික්ඛවෙ, අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං කුලං අනුපගන්ත්වා වා නාලං උපගන්තුං, උපගන්ත්වා වා නාලං උපනිසීදිතුං. කතමෙහි නවහි? න මනාපෙන පච්චුට්ඨෙන්ති, න මනාපෙන අභිවාදෙන්ති, න මනාපෙන ආසනං දෙන්ති, සන්තමස්ස පරිගුහන්ති, බහුකම්පි ථොකං දෙන්ති, පණීතම්පි ලූඛං දෙන්ති, අසක්කච්චං දෙන්ති නො සක්කච්චං, න උපනිසීදන්ති ධම්මස්සවනාය, භාසිතමස්ස න සුස්සූසන්ති ¶ . ඉමෙහි ඛො, භික්ඛවෙ, නවහඞ්ගෙහි ¶ සමන්නාගතං කුලං අනුපගන්ත්වා වා නාලං උපගන්තුං, උපගන්ත්වා වා නාලං උපනිසීදිතුං.

‘‘නවහි, භික්ඛවෙ, අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං කුලං අනුපගන්ත්වා වා අලං උපගන්තුං, උපගන්ත්වා වා අලං උපනිසීදිතුං. කතමෙහි නවහි? මනාපෙන පච්චුට්ඨෙන්ති, මනාපෙන අභිවාදෙන්ති, මනාපෙන ආසනං දෙන්ති, සන්තමස්ස න පරිගුහන්ති, බහුකම්පි බහුකං දෙන්ති, පණීතම්පි පණීතං දෙන්ති, සක්කච්චං දෙන්ති නො අසක්කච්චං, උපනිසීදන්ති ධම්මස්සවනාය, භාසිතමස්ස සුස්සූසන්ති. ඉමෙහි ඛො, භික්ඛවෙ, නවහඞ්ගෙහි සමන්නාගතං කුලං අනුපගන්ත්වා වා අලං උපගන්තුං, උපගන්ත්වා වා අලං උපනිසීදිතු’’න්ති (අ. නි. 9.17).

ඉති ඛො, මහාරාජ, මම සාවකා තුම්හාකං සන්තිකා විස්සාසං අලභන්තා න ගතා භවිස්සන්තීති. පොරාණකපණ්ඩිතාපි හි අවිස්සාසිකට්ඨානෙ සක්කච්චං උපට්ඨියමානාපි මාරණන්තිකං වෙදනං පත්වා විස්සාසිකට්ඨානමෙව අගමිංසූති. ‘‘කදා, භන්තෙ’’ති රඤ්ඤා පුට්ඨො අතීතං ආහරි –

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ කෙසවො නාම රාජා රජ්ජං පහාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. තං පඤ්ච පුරිසසතානි අනුපබ්බජිංසු. සො කෙසවතාපසො නාම අහොසි. පසාධනකප්පකො පනස්ස අනුපබ්බජිත්වා කප්පකො නාම අන්තෙවාසිකො අහොසි. කෙසවතාපසො පරිසාය සද්ධිං අට්ඨ මාසෙ හිමවන්තෙ වසිත්වා වස්සාරත්තසමයෙ ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය ¶ බාරාණසිං පත්වා භික්ඛාය පාවිසි. අථ නං රාජා දිස්වා පසීදිත්වා චතුමාසං අත්තනො සන්තිකෙ වසනත්ථාය පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා උය්යානෙව වසාපෙන්තො සයං සායංපාතං අස්ස උපට්ඨානං ගච්ඡති. අවසෙසා තාපසා කතිපාහං වසිත්වා හත්ථිසද්දාදීහි උබ්බාළ්හා හුත්වා උක්කණ්ඨිත්වා, ‘‘ආචරිය, උක්කණ්ඨිතම්හා, ගච්ඡාමා’’ති ආහංසු. ‘‘කහං, තාතා’’ති? ‘‘හිමවන්තං, ආචරියා’’ති. රාජා අම්හාකං ආගතදිවසෙයෙව චතුමාසං ඉධ වසනත්ථාය පටිඤ්ඤං ගණ්හි. ‘‘කථං ගමිස්සථ, තාතා’’ති? ‘‘තුම්හෙහි අම්හාකං අනාචික්ඛිත්වාව පටිඤ්ඤා දින්නා, මයං ඉධ න සක්කොම වසිතුං, ඉතො අවිදූරෙ තුම්හාකං පවත්තිස්සවනට්ඨානෙ වසිස්සාමා’’ති වන්දිත්වා පක්කමිංසු. කප්පන්තෙවාසිකෙන සද්ධිං ආචරියො ඔහීයි.

රාජා උපට්ඨානං ආගතො, ‘‘කහං, අය්යා’’ති පුච්ඡි. ‘‘සබ්බෙ උක්කණ්ඨිතම්හාති වත්වා හිමවන්තං ¶ ගතා, මහාරාජා’’ති ආහ. කප්පකොපි න චිරස්සෙව උක්කණ්ඨිත්වා ආචරියෙන පුනප්පුනං වාරියමානොපි ‘‘න සක්කොමී’’ති වත්වා පක්කාමි. ඉතරෙසං පන සන්තිකං අගන්ත්වා ආචරියස්ස පවත්තිං සුණන්තො අවිදූරෙ ඨානෙ වසි. අපරභාගෙ ආචරියස්ස අන්තෙවාසිකෙ අනුස්සරන්තස්ස කුච්ඡිරොගො උප්පජ්ජි. රාජා වෙජ්ජෙහි තිකිච්ඡාපෙසි, රොගො න වූපසම්මති. තාපසො ආහ – ‘‘කිං, මහාරාජ, ඉච්ඡසි මෙ රොගවූපසම’’න්ති? ‘‘භන්තෙ, සචාහං සක්කුණෙය්යං, ඉදානෙව වො ඵාසුකං කරෙය්ය’’න්ති. ‘‘මහාරාජ, සචෙ මෙ ඵාසුකං ඉච්ඡසි, මං අන්තෙවාසිකානං සන්තිකං පෙසෙහී’’ති. රාජා ‘‘සාධු ¶ , භන්තෙ’’ති තං මඤ්චකෙ නිපජ්ජාපෙත්වා නාරදඅමච්චප්පමුඛෙ චත්තාරො අමච්චෙ ‘‘මම අය්යස්ස පවත්තිං ඤත්වා, මය්හං සාසනං පහිණෙය්යාථා’’ති උය්යොජෙසි. කප්පන්තෙවාසිකො ආචරියස්ස ආගමනං සුත්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා ඉතරෙ ‘‘කහ’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘අසුකට්ඨානෙ කිර වසන්තී’’ති ආහ. තෙපි ආචරියස්සාගමනභාවං සුත්වා තත්ථෙව සමොසරිත්වා ආචරියස්ස උණ්හොදකං දත්වා ඵලාඵලං අදංසු. තං ¶ ඛණඤ්ඤෙව රොගො වූපසම්මති. සො කතිපාහෙනෙව සුවණ්ණවණ්ණො අහොසි. අථ නං නාරදො පුච්ඡි –

‘‘මනුස්සින්දං ජහිත්වාන, සබ්බකාමසමිද්ධිනං;

කථං නු භගවා කෙසී, කප්පස්ස රමති අස්සමෙ.

‘‘සාදූනි රමණීයානි, සන්ති වක්ඛා මනොරමා;

සුභාසිතානි කප්පස්ස, නාරද රමයන්ති මං.

‘‘සාලීනං ඔදනං භුඤ්ජෙ, සුචිං මංසූපසෙචනං;

කථං සාමාකනීවාරං, අලොණං ඡාදයන්ති තං.

‘‘සාදුං වා යදි වාසාදුං, අප්පං වා යදි වා බහුං;

විස්සත්ථො යත්ථ භුඤ්ජෙය්ය, විස්සාසපරමා රසා’’ති. (ජා. 1.4.181-184);

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙන්තො ‘‘තදා රාජා මොග්ගල්ලානො අහොසි, නාරදො සාරිපුත්තො, කප්පන්තෙවාසිකො ¶ ආනන්දො, කෙසවතාපසො අහමෙවා’’ති වත්වා, ‘‘එවං, මහාරාජ, පුබ්බෙපි පණ්ඩිතා මාරණන්තිකං වෙදනං පත්වා විස්සාසිකට්ඨානං ගමිංසු, මම සාවකා ¶ තුම්හාකං සන්තිකෙ විස්සාසං න ලභන්ති මඤ්ඤෙ’’ති ආහ. රාජා ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං මයා විස්සාසං කාතුං වට්ටති, කථං නු ඛො කරිස්සාමීති සම්මාසම්බුද්ධස්ස ඤාතිධීතරං මම ගෙහෙ කාතුං වට්ටති, එවං සන්තෙ ‘දහරා ච සාමණෙරා ච සම්මාසම්බුද්ධස්ස ඤාතිරාජා’ති මම සන්තිකං විස්සත්ථා නිබද්ධං ආගමිස්සන්තී’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘එකං මෙ ධීතරං දෙන්තූ’’ති සාකියානං සන්තිකං සාසනං පෙසෙසි. ‘‘කතරස්ස සක්යස්ස ධීතා’’ති ච පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඤත්වා ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති වත්වා දූතෙ ආණාපෙසි. දූතා ගන්ත්වා සාකියෙ දාරිකං යාචිංසු. තෙ සන්නිපතිත්වා, ‘‘පක්ඛන්තරිකො රාජා, සචෙ න දස්සාම, විනාසෙස්සති නො, න ඛො පන අම්හෙහි කුලෙන සදිසො, කිං නු ඛො කාතබ්බ’’න්ති මන්තයිංසු. මහානාමො ‘‘මම දාසියා කුච්ඡිම්හි ජාතා වාසභඛත්තියා නාම ධීතා රූපසොභග්ගප්පත්තා අත්ථි, තං දස්සාමා’’ති වත්වා දූතෙ ආහ – ‘‘සාධු, රඤ්ඤො දාරිකං දස්සාමා’’ති. ‘‘සා කස්ස, ධීතා’’ති? ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස චූළපිතුපුත්තස්ස මහානාමස්ස සක්කස්ස ධීතා වාසභඛත්තියා නාමා’’ති.

තෙ ¶ ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචයිංසු. රාජා ‘‘යදි එවං, සාධු, සීඝං ආනෙථ, ඛත්තියා ච නාම බහුමායා, දාසිධීතරම්පි පහිණෙය්යුං, පිතරා සද්ධිං එකභාජනෙ භුඤ්ජන්තිං ආනෙය්යාථා’’ති ¶ පෙසෙසි. තෙ ගන්ත්වා, ‘‘දෙව, තුම්හෙහි සද්ධිං එකතො භුඤ්ජන්තිං රාජා ඉච්ඡතී’’ති ආහංසු. මහානාමො ‘‘සාධු, තාතා’’ති තං අලඞ්කාරාපෙත්වා අත්තනො භොජනකාලෙ පක්කොසාපෙත්වා තාය සද්ධිං එකතො භුඤ්ජනාකාරං දස්සෙත්වා දූතානං නිය්යාදෙසි. තෙ තං ආදාය සාවත්ථිං ගන්ත්වා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා තුට්ඨමානසො තං පඤ්චන්නං ඉත්ථිසතානං ජෙට්ඨිකං කත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ අභිසිඤ්චි. සා න චිරස්සෙව සුවණ්ණවණ්ණං පුත්තං විජායි.

අථස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ රාජා දාරකස්ස අය්යකස්ස සන්තිකං පෙසෙසි ‘‘සක්යරාජධීතා වාසභඛත්තියා පුත්තං විජාතා, කිමස්ස නාමං කරොමා’’ති? තං පන සාසනං ගහෙත්වා ගතො අමච්චො ථොකං බධිරධාතුකො, සො ගන්ත්වා රඤ්ඤො අය්යකස්ස ආරොචෙසි, සො තං සුත්වා ‘‘වාසභඛත්තියා පුත්තං අවිජායිත්වාපි සබ්බජනං අභිභවි, ඉදානි පන රඤ්ඤො අතිවිය වල්ලභා භවිස්සතී’’ති ආහ. බධිරො අමච්චො ‘‘වල්ලභා’’ති වචනං දුස්සුතං සුත්වා ‘‘විටටූභො’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා රාජානං උපගන්ත්වා, ‘‘දෙව, කුමාරස්ස කිර ‘විටටූභො’ති නාමං කරොථා’’ති ආහ. රාජා ‘‘පොරාණකං නො කුලසන්තකං නාමං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා තං නාමං අකාසි. අථස්ස දහරකාලෙයෙව රාජා ‘‘සත්ථු පියං කරොමී’’ති සෙනාපතිට්ඨානං අදාසි.

සො කුමාරපරිහාරෙන වඩ්ඪන්තො සත්තවස්සිකකාලෙ අඤ්ඤෙසං කුමාරානං මාතාමහකුලතො හත්ථිරූපකඅස්සරූපකාදීනි ¶ ආහරියමානානි දිස්වා මාතරං පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, අඤ්ඤෙසං මාතාමහකුලතො ¶ පණ්ණාකාරො ආහරීයති, මය්හං කොචි කිඤ්චි න පෙසෙසි, කිං ත්වං නිමාතා නිපිතා’’ති? අථ නං සා, ‘‘තාත, තව සක්යරාජානො මාතාමහා දූරෙ පන වසන්ති, තෙන තෙ කිඤ්චි න පෙසෙන්තී’’ති වඤ්චෙසි. සොළසවස්සිකකාලෙ, ‘‘අම්ම, තව මාතාමහකුලං පස්සිතුකාමොම්හී’’ති වත්වා, ‘‘අලං, තාත, කිං තත්ථ ගන්ත්වා කරිස්සතී’’ති වාරියමානොපි පුනප්පුනං යාචි. අථස්ස මාතා ‘‘තෙන හි ගච්ඡා’’ති සම්පටිච්ඡි. සො පිතු ආරොචෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන නික්ඛමි. වාසභඛත්තියා පුරෙතරං පණ්ණං පෙසෙසි – ‘‘අහං ¶ ඉධ සුඛං වසාමි, මාස්ස කිඤ්චි සාමිනො අන්තරං දස්සයිංසූ’’ති. සාකියා විටටූභස්ස ආගමනං ඤත්වා, ‘‘වන්දිතුං න සක්කොමා’’ති තස්ස දහරදහරෙ කුමාරෙ ජනපදං පහිණිත්වා තස්මිං කපිලපුරං සම්පත්තෙ සන්ථාගාරෙ සන්නිපතිංසු. කුමාරො තත්ථ ගන්ත්වා අට්ඨාසි.

අථ නං ‘‘අයං තෙ, තාත, මාතාමහො, අයං මාතුලො’’ති වත්වා වන්දාපෙසුං. සො සබ්බෙ වන්දමානො විචරිත්වා එකම්පි අත්තානං වන්දන්තං අදිස්වා ‘‘කිං නු ඛො මං වන්දන්තා නත්ථී’’ති පුච්ඡි. සාකියා, ‘‘තාත, තෙ කනිට්ඨකුමාරා ජනපදං ගතා’’ති වත්වා තස්ස මහන්තං සක්කාරං ¶ කරිංසු. සො කතිපාහං වසිත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන නික්ඛමි. අථෙකා දාසී සන්ථාගාරෙ තෙන නිසින්නඵලකං ‘‘ඉදං වාසභඛත්තියාය දාසියා පුත්තස්ස නිසින්නඵලක’’න්ති අක්කොසිත්වා පරිභාසිත්වා ඛීරොදකෙන ධොවි. එකො පුරිසො අත්තනො ආවුධං පමුස්සිත්වා නිවත්තො තං ගණ්හන්තො විටටූභකුමාරස්ස අක්කොසනසද්දං සුත්වා තං කාරණං පුච්ඡිත්වා, ‘‘වාසභඛත්තියා දාසියා කුච්ඡිම්හි මහානාමසක්කං පටිච්ච ජාතා’’ති ඤත්වා බලකායස්ස කථෙසි. ‘‘වාසභඛත්තියා කිර දාසිධීතා’’ති මහාකොලාහලං අහොසි. තං සුත්වා විටටූභො ‘‘එතෙ තාව මම නිසින්නඵලකං ඛීරොදකෙන ධොවන්තු, අහං පන රජ්ජෙ පතිට්ඨිතකාලෙ එතෙසං ගලලොහිතං ගහෙත්වා මම නිසින්නඵලකං ධොවිස්සාමී’’ති චිත්තං පට්ඨපෙසි. තස්මිං සාවත්ථිං ගතෙ අමච්චා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචයිංසු. රාජා ‘‘මය්හං දාසිධීතරං අදංසූ’’ති සාකියානං කුජ්ඣිත්වා වාසභඛත්තියාය ච පුත්තස්ස ච දින්නපරිහාරං අච්ඡින්දිත්වා දාසදාසීහි ලද්ධබ්බමත්තමෙව දාපෙසි.

තතො කතිපාහච්චයෙන සත්ථා රාජනිවෙසනං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. රාජා ආගන්ත්වා වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං කිර ඤාතකෙහි දාසිධීතා මය්හං ¶ දින්නා, තෙනස්සා අහං සපුත්තාය පරිහාරං අච්ඡින්දිත්වා දාසදාසීහි ලද්ධබ්බමත්තමෙව දාපෙසි’’න්ති ආහ. සත්ථා ‘‘අයුත්තං, මහාරාජ, සාකියෙහි කතං, දදන්තෙහි නාම සමානජාතිකා දාතබ්බා අස්ස, තං පන ¶ , මහාරාජ, වදාමි, වාසභඛත්තියා ඛත්තියරාජධීතා ඛත්තියරඤ්ඤො ගෙහෙ අභිසෙකං ලභි. විටටූභොපි ඛත්තියරාජානමෙව පටිච්ච ජාතො, මාතුගොත්තං ¶ නාම කිං කරිස්සති, පිතුගොත්තමෙව පමාණන්ති. පොරාණකපණ්ඩිතා දලිද්දිත්ථියා කට්ඨහාරිකාය අග්ගමහෙසිට්ඨානං අදංසු, තස්සා ච කුච්ඡිම්හි ජාතකුමාරො ද්වාදසයොජනිකාය බාරාණසියා රජ්ජං පත්වා කට්ඨවාහනරාජා නාම ජාතො’’ති කට්ඨහාරිජාතකං (ජා. 1.1.7) කථෙසි. රාජා ධම්මකථං සුත්වා ‘‘පිතුගොත්තමෙව කිර පමාණ’’න්ති තුස්සිත්වා වාසභඛත්තියාය ච පුත්තස්ස ච පකතිපරිහාරමෙව දාපෙසි.

බන්ධුලසෙනාපතිස්සපි ඛො කුසිනාරායං මල්ලරාජධීතා මල්ලිකා නාම භරියා දීඝරත්තං පුත්තං න විජායි. අථ නං බන්ධුලො ‘‘අත්තනො කුලඝරමෙව ගච්ඡා’’ති උය්යොජෙසි. සා ‘‘සත්ථාරං දිස්වාව ගමිස්සාමී’’ති ජෙතවනං පවිසිත්වා තථාගතං වන්දිත්වා ඨිතා, ‘‘කහං ගච්ඡසී’’ති වුත්තා ‘‘සාමිකො මං ¶ භන්තෙ, කුලඝරං පෙසෙතී’’ ආහ. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘වඤ්ඣා කිරස්මි අපුත්තිකා’’ති. ‘‘යදි එවං, ගමනකිච්චං නත්ථි, නිවත්තස්සූ’’ති. සා තුට්ඨමානසා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිවෙසනං ගන්ත්වා ‘‘කස්මා නිවත්තාසී’’ති වුත්තා ‘‘දසබලෙන නිවත්තිතාම්හී’’ති ආහ බන්ධුලො ‘‘දිට්ඨං භවිස්සති දීඝදස්සිනා කාරණ’’න්ති සම්පටිච්ඡි. සා න චිරස්සෙව ගබ්භං පටිලභිත්වා උප්පන්නදාහළා ‘‘දොහළො මෙ උප්පන්නො’’ති ආරොචෙසි. ‘‘කිං දොහළො’’ති? ‘‘වෙසාලිනගරෙ ගණරාජකුලානං අභිසෙකමඞ්ගලපොක්ඛරණියං ඔතරිත්වා න්හත්වා පානීයං පාතුකාමාම්හි, සාමී’’ති. බන්ධුලො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා සහස්සථාමධනුං ගහෙත්වා තං රථං ආරොපෙත්වා සාවත්ථිතො නික්ඛමිත්වා රථං පාජෙන්තො මහාලිලිච්ඡවිනො දින්නද්වාරෙන වෙසාලිං පාවිසි. මහාලිලිච්ඡවිනො ච ද්වාරසමීපෙ එව නිවෙසනං හොති. සො රථස්ස උම්මාරෙ පනිඝාතසද්දං සුත්වාව ‘‘බන්ධුලස්ස රථසද්දො එසො, අජ්ජ ලිච්ඡවීනං භයං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති ආහ.

පොක්ඛරණියා අන්තො ච බහි ච ආරක්ඛා බලවතී, උපරි ලොහජාලං පත්ථටං, සකුණානම්පි ඔකාසො නත්ථි. බන්ධුලසෙනාපති ¶ පන රථා ඔතරිත්වා ආරක්ඛකෙ මනුස්සෙ වෙත්තෙන පහරන්තො පලාපෙත්වා ලොහජාලං ඡින්දිත්වා අන්තොපොක්ඛරණීයං භරියං න්හාපෙත්වා සයම්පි න්හත්වා පුන තං රථං ආරොපෙත්වා නගරා නික්ඛමිත්වා ආගතමග්ගෙනෙව පායාසි. තෙ ආරක්ඛමනුස්සා ලිච්ඡවිරාජූනං ආරොචෙසුං. ලිච්ඡවිරාජානො කුජ්ඣිත්වා පඤ්ච රථසතානි ආරුය්හ ‘‘බන්ධුලමල්ලං ගණ්හිස්සාමා’’ති නික්ඛමිංසු. තං පවත්තිං ¶ මහාලිස්ස ආරොචෙසුං. මහාලි, ‘‘මා ගමිත්ථ, සො හි වො සබ්බෙ ඝොතෙස්සතී’’ති ආහ. තෙපි ‘‘මයං ගමිස්සාම එවා’’ති වදිංසු. ‘‘තෙන හි තස්ස රථචක්කස්ස යාව නාභිතො පථවිං පවිට්ඨට්ඨානං දිස්වා නිවත්තෙය්යාථ, තතො ¶ අනිවත්තන්තා පුරතො අසනිසද්දං විය සුණිස්සථ, තම්හා ඨානා නිවත්තෙය්යාථ. තතො අනිවත්තන්තා තුම්හාකං රථධුරෙසු ඡිද්දං පස්සිස්සථ, තම්හා ඨානා නිවත්තෙය්යාථ, පුරතො මා ගමිත්ථා’’ති. තෙ තස්ස වචනෙන අනිවත්තිත්වා තං අනුබන්ධිංසු ¶ එව. මල්ලිකා දිස්වා, ‘‘රථා, සාමි, පඤ්ඤායන්තී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි එකස්සෙව රථස්ස පඤ්ඤායනකාලෙ මං ආරොචෙය්යාසී’’ති. සා යදා සබ්බෙ රථා එකො විය හුත්වා පඤ්ඤායිංසු, තදා ‘‘එකමෙව, සාමි, රථසීසං පඤ්ඤායතී’’ති ආහ. බන්ධුලො ‘‘තෙන හි ඉමා රස්මියො ගණ්හාහී’’ති තස්සා රස්මියො දත්වා රථෙ ඨිතොව ධනුං ආරොපෙසි, රථචක්කං යාව නාභිතො පථවිං පාවිසි.

ලිච්ඡවිනො තං ඨානං දිස්වාපි න නිවත්තිංසු. ඉතරො ථොකං ගන්ත්වා ජියං පොථෙසි, අසනිසද්දො විය අහොසි. තෙ තතොපි න නිවත්තිංසු, අනුබන්ධන්තා ගච්ඡන්තෙව. බන්ධුලො රථෙ ඨිතකොව එකසරං ඛිපි, සො පඤ්චන්නං රථසතානං රථසීසෙ ඡිද්දං කත්වා පඤ්ච රාජසතානි පරිකරබන්ධනට්ඨානෙ විනිවිජ්ඣිත්වා පථවිං පාවිසි. තෙ අත්තනො පවිද්ධභාවං අජානිත්වා, ‘‘තිට්ඨ, රෙ, තිට්ඨ, රෙ’’ති වදන්තා අනුබන්ධිංසු එව. බන්ධුලො රථං ඨපෙත්වා ‘‘තුම්හෙ මතකා, මතකෙහි සද්ධිං මය්හං යුද්ධං නාම නත්ථී’’ති ආහ. ‘‘මතකා නාම අම්හාදිසා න හොන්තී’’ති. ‘‘තෙන හි සබ්බපච්ඡිමස්ස පරිකරං මොචෙථා’’ති. තෙ මොචයිංසු. සො මුත්තමත්තෙ එව මරිත්වා පතිතො. අථ තෙ සබ්බෙපි ‘‘තුම්හෙ එවරූපා, අත්තනො ඝරානි ගන්ත්වා සංවිධාතබ්බං සංවිදහිත්වා පුත්තදාරං අනුසාසිත්වා සන්නාහං ¶ මොචෙථා’’ති ආහ. තෙ තථා කත්වා සබ්බෙපි ජීවිතක්ඛයං පත්තා. බන්ධුලොපි මල්ලිකං සාවත්ථිං ආනෙසි. සා සොළසක්ඛත්තුං යමකෙ යමකෙ පුත්තෙ විජායි. සබ්බෙපි සූරා ථාමසම්පන්නා අහෙසුං, සබ්බසිප්පානං නිප්ඵත්තිං පාපුණිංසු. එකෙකස්ස පුරිසසහස්සං පරිවාරො අහොසි. පිතරා සද්ධිං රාජනිවෙසනං ගච්ඡන්තෙහි තෙහෙව රාජඞ්ගණං පරිපූරි.

අථෙකදිවසං ¶ විනිච්ඡයෙ කූටට්ටපරාජිතා මනුස්සා බන්ධුලං ආගච්ඡන්තං දිස්වා මහාවිරවං විරවන්තා විනිච්ඡයඅමච්චානං කූටට්ටකරණං තස්ස ආරොචෙසුං. සො විනිච්ඡයං ගන්ත්වා තං අට්ටං විචාරෙත්වා සාමිකමෙව සාමිකං අකාසි. මහාජනො මහාසද්දෙන සාධුකාරං පවත්තෙති. රාජා ‘‘කිං ඉද’’න්ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා තුස්සිත්වා සබ්බෙපි තෙ අමච්චෙ හාරෙත්වා බන්ධුලස්සෙව විනිච්ඡයං නිය්යාදෙසි. සො තතො පට්ඨාය සම්මා විනිච්ඡයි. තතො තෙ පොරාණකවිනිච්ඡයිකා අමච්චා කිඤ්චි ලඤ්ජං අලභන්තා අප්පලාභා හුත්වා ‘‘බන්ධුලො රජ්ජං පත්ථෙතී’’ති රාජකුලෙ පරිභින්දිංසු. රාජා තෙසං කථං සද්දහිත්වා චිත්තං නිග්ගහෙතුං නාසක්ඛි. ‘‘ඉමස්මිං ඉධෙව ඝාතියමානෙ ගරහා මෙ උප්පජ්ජිස්සතී’’ති පුන චින්තෙත්වා පයුත්තපුරිසෙහි පච්චන්තං පහාරාපෙත්වා බන්ධුලං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘පච්චන්තො කිර කුපිතො, තව පුත්තෙහි සද්ධිං ගන්ත්වා ¶ , චොරෙ ගණ්හාහී’’ති ¶ පහිණිත්වා, ‘‘එත්ථෙවස්ස ද්වත්තිංසාය පුත්තෙහි සද්ධිං සීසං ඡින්දිත්වා ආහරථා’’ති තෙහි සද්ධිං අඤ්ඤෙපි සමත්ථෙ මහායොධෙ පෙසෙසි. තස්මිං පච්චන්තං ගච්ඡන්තෙයෙව ‘‘සෙනාපති කිර ආගච්ඡතී’’ති පයුත්තචොරා පලායිංසු. සො තං පදෙසං ආවාසාපෙත්වා සණ්ඨාපෙත්වා නිවත්ති.

අථස්ස නගරතො අවිදූරෙ ඨානෙ තෙ යොධා පුත්තෙහි සද්ධිං සීසං ඡින්දිංසු. තං දිවසං මල්ලිකාය පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ද්වෙ අග්ගසාවකා නිමන්තිතා හොන්ති. අථස්සා පුබ්බණ්හෙ එව ‘‘සාමිකස්ස තෙ සද්ධිං පුත්තෙහි සීසං ඡින්න’’න්ති පණ්ණං ආහරිත්වා අදංසු. සා තං පවත්තිං ඤත්වා කස්සචි කිඤ්චි අවත්වා පණ්ණං උච්ඡඞ්ගෙ ඨපෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝමෙව පරිවිසි. අථස්සා පරිචාරිකායො භික්ඛූනං භත්තං දත්වා සප්පිචාටිං ආහරන්තියො ථෙරානං පුරතො සප්පිචාටිං භින්දිංසු. ධම්මසෙනාපති ‘‘භෙදනධම්මං භින්නං, න චින්තිතබ්බ’’න්ති ආහ. සා උච්ඡඞ්ගතො පණ්ණං නීහරිත්වා ‘‘ද්වත්තිංසාය පුත්තෙහි සද්ධිං පිතුසීසං ඡින්නන්ති මෙ ඉමං පණ්ණං ආහරිංසු, අහං ඉදං සුත්වාපි න චින්තෙමි, සප්පිචාටියා භින්නාය කිං චින්තයිස්සාමි, භන්තෙ’’ති ආහ. ධම්මසෙනාපති ‘‘අනිමිත්තමනඤ්ඤාතං ¶ , මච්චානං ඉධ ජීවිත’’න්තිආදීනි (සු. නි. 579) වත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං අගමාසි. සාපි ද්වත්තිංස සුණිසායො පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘තුම්හාකං සාමිකා නිරපරාධා අත්තනො පුරිමකම්මඵලං ලභිංසු ¶ , තුම්හෙ මා සොචයිත්ථ, මා පරිදෙවිත්ථ, රඤ්ඤො උපරි මනොපදොසං මා කරිත්ථා’’ති ඔවදි.

රඤ්ඤො චරපුරිසා තං කථං සුත්වා ගන්ත්වා තෙසං නිද්දොසභාවං රඤ්ඤො කථයිංසු. රාජා සංවෙගප්පත්තො තස්සා නිවෙසනං ගන්ත්වා මල්ලිකඤ්ච සුණිසායො චස්සා ඛමාපෙත්වා මල්ලිකාය වරං අදාසි. සා ‘‘වරො ගහිතො මෙ හොතූ’’ති වත්වා තස්මිං ගතෙ මතකභත්තං දත්වා න්හත්වා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා, ‘‘දෙව, තුම්හෙහි මය්හං වරො දින්නො, මය්හඤ්ච අඤ්ඤෙන අත්ථො නත්ථි, ද්වත්තිංසාය මෙ සුණිසානං මමඤ්ච කුලඝරගමනං අනුජානාථා’’ති ආහ. රාජා සම්පටිච්ඡි. සා ද්වත්තිංස සුණිසායො යථාසකානි කුලානි පෙසෙසි, සයම්පි කුසිනාරානගරෙ අත්තනො කුලඝරං අගමාසි.

රාජාපි බන්ධුලසෙනාපතිනො භාගිනෙය්යස්ස දීඝකාරායනස්ස නාම සෙනාපතිට්ඨානං අදාසි. සො පන ‘‘මාතුලො මෙ ඉමිනා මාරිතො’’ති රඤ්ඤො ඔතාරං ගවෙසන්තො විචරති. රාජාපි නිරපරාධස්ස ¶ බන්ධුලස්ස මාරිතකාලතො පට්ඨාය විප්පටිසාරී හුත්වා චිත්තස්සාදං න ලභති, රජ්ජසුඛං නානුභොති. තදා සත්ථා සක්යානං මෙදාළුපං නාම නිගමං උපනිස්සාය විහරති. රාජා තත්ථ ගන්ත්වා ආරාමතො අවිදූරෙ ඛන්ධාවාරං නිවාසෙත්වා, ‘‘මන්දෙන පරිවාරෙන සත්ථාරං වන්දිස්සාමී’’ති ¶ විහාරං ගන්ත්වා පඤ්චරාජාකකුධභණ්ඩානි දීඝකාරායනස්ස දත්වා එකකොව ගන්ධකුටිං පාවිසි. සබ්බං ධම්මචෙතියසුත්තනියාමෙන (ම. නි. 2.364 ආදයො) දීපෙතබ්බං. තස්මිං ගන්ධකුටිං පවිට්ඨෙ දීඝකාරායනො තානි පඤ්ච රාජකකුධභණ්ඩානි ගහෙත්වා විටටූභං රාජානං කත්වා රඤ්ඤො එකං අස්සං එකඤ්ච උපට්ඨානකාරිකං මාතුගාමං ඨපෙත්වා නිවත්තෙත්වා සාවත්ථිං අගමාසි.

රාජා සත්ථාරා සද්ධිං පියකථං කථෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා නික්ඛන්තො සෙනං අදිස්වා තං මාතුගාමං පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං සුත්වා, ‘‘අහං භාගිනෙය්යං ආදාය ගන්ත්වා, විටටූභං ගහෙස්සාමී’’ති රාජගහනගරං ගච්ඡන්තො විකාලෙ ද්වාරෙසු පිදහිතෙසු නගරං පත්වා එකිස්සා සාලාය නිපජ්ජිත්වා වාතාතපෙහි කිලන්තො රත්තිභාගෙ තත්ථෙව කාලමකාසි. විභාතාය රත්තියා, ‘‘දෙව, කොසලනරින්ද අනාථො ජාතොසී’’ති විප්පලපන්තියා ¶ තස්සා ඉත්ථියා සද්දං සුත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. සො මාතුලස්ස මහන්තෙන සක්කාරෙන සරීරකිච්චං කාරෙසි.

විටටූභොපි ¶ රජ්ජං ලභිත්වා තං වෙරං සරිත්වා ‘‘සබ්බෙපි සාකියෙ මාරෙස්සාමී’’ති මහතියා සෙනාය නික්ඛමි. තං දිවසං සත්ථා පච්චූසකාලෙ ලොකං වොලොකෙන්තො ඤාතිසඞ්ඝස්ස විනාසං දිස්වා, ‘‘ඤාතිසඞ්ගහං කාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා පුබ්බණ්හසමයෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා, පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො ගන්ධකුටියං සීහසෙය්යං කප්පෙත්වා, සායන්හසමයෙ ආකාසෙන ගන්ත්වා, කපිලවත්ථුසාමන්තෙ එකස්මිං කබරච්ඡායෙ රුක්ඛමූලෙ නිසීදි. තතො විටටූභස්ස රජ්ජසීමාය මහන්තො සන්දච්ඡායො නිග්රොධො අත්ථි. විටටූභො සත්ථාරං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කිං කාරණා එවරූපාය උණ්හවෙලාය ඉමස්මිං කබරච්ඡායෙ රුක්ඛමූලෙ නිසීදථ, එතස්මිං සන්දච්ඡායෙ නිග්රොධමූලෙ නිසීදථ, භන්තෙ’’ති වත්වා, ‘‘හොතු, මහාරාජ, ඤාතකානං ඡායා නාම සීතලා’’ති වුත්තෙ, ‘‘ඤාතකානුරක්ඛනත්ථාය සත්ථා ආගතො භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිවත්තිත්වා සාවත්ථිංයෙව පච්චාගමි. සත්ථාපි උප්පතිත්වා ජෙතවනමෙව ගතො.

රාජා සාකියානං දොසං සරිත්වා දුතියම්පි නික්ඛමිත්වා තථෙව සත්ථාරං පස්සිත්වා පුන නිවත්ති. තතියවාරෙපි නික්ඛමිත්වා තථෙව සත්ථාරං පස්සිත්වා පුන නිවත්ති. චතුත්ථවාරෙ පන තස්මිං නික්ඛන්තෙ සත්ථා සාකියානං පුබ්බකම්මං ඔලොකෙත්වා තෙසං එකදිවසං නදියං විසපක්ඛිපනපාපකම්මස්ස අප්පටිබාහියභාවං ඤත්වා චතුත්ථවාරෙ නාගමාසි. විටටූභො ‘‘සාකියෙ ඝාතෙස්සාමී’’ති මහන්තෙන බලකායෙන ¶ නික්ඛමි. සම්මාසම්බුද්ධස්ස පන ඤාතකා අසත්තඝාතකා නාම, අත්තනා මරන්තාපි පරෙසං ජීවිතං න වොරොපෙන්ති. තෙ චින්තයිංසු – ‘‘මයං සුසික්ඛිතා ¶ කතහත්ථා කතූපාසනා මහිස්සාසා, න ඛො පන සක්කා අම්හෙහි පරං ජීවිතා වොරොපෙතුං, අත්තනො කම්මං දස්සෙත්වා පලාපෙස්සාමා’’ති තෙ කතසන්නාහා නික්ඛමිත්වා යුද්ධං ආරභිංසු. තෙහි ඛිත්තා සරා විටටූභස්ස පුරිසානං අන්තරන්තරෙන ගච්ඡන්ති, ඵලකන්තරකණ්ණඡිද්දන්තරාදීහි නික්ඛමන්ති. විටටූභො දිස්වා නනු භණෙ ‘‘සාකියා අසත්තඝාතකාම්හා’’ති වදන්ති, අථ ච පන මෙ පුරිසෙ නාසෙන්තීති.

අථ ¶ නං එකො පුරිසො ආහ – ‘‘කිං සාමි, නිවත්තිත්වා ඔලොකෙසී’’ති? ‘‘සාකියා මෙ පුරිසෙ නාසෙන්තී’’ති. ‘‘තුම්හාකං කොචි පුරිසො මතො නාම නත්ථි. ඉඞ්ඝ තෙ ගණාපෙථා’’ති. ගණාපෙන්තො එකස්සපි ඛයං න පස්සි. සො තතො නිවත්තිත්වා ‘‘යෙ යෙ පන භණෙ ‘සාකියම්හා’ති භණන්ති, සබ්බෙ මාරෙථ, මාතාමහස්ස පන මහානාමසක්කස්ස සන්තිකෙ ඨිතානං ජීවිතං දෙථා’’ති ආහ. සාකියා ගහෙතබ්බගහණං අපස්සන්තා එකච්චෙ තිණං ඩංසිත්වා, එකච්චෙ නළං ගහෙත්වා අට්ඨංසු. ‘‘තුම්හෙ සාකියා, නො’’ති පුච්ඡිතා යස්මා තෙ මරන්තාපි මුසාවාදං න භණන්ති, තස්මා තිණං ඩංසිත්වා ඨිතා ‘‘නො සාකො, තිණ’’න්ති ¶ වදන්ති. නළං ගහෙත්වා ඨිතා ‘‘නො සාකො, නළො’’ති වදන්ති. යෙ ච මහානාමස්ස සන්තිකෙ ඨිතා, තෙ ච ජීවිතං ලභිංසු. තෙසු තිණං ඩංසිත්වා ඨිතා තිණසාකියා නාම, නළං ගහෙත්වා ඨිතා නළසාකියා නාම ජාතාති, විටටූභො අවසෙසෙ ඛීරපකෙපි දාරකෙ අවිස්සජ්ජෙත්වා ඝාතාපෙන්තො ලොහිතනදිං පවත්තෙත්වා තෙසං ගලලොහිතෙන ඵලකං ධොවාපෙසි. එවං සාකියවංසො විටටූභෙන උපච්ඡින්නො.

සො මහානාමසක්කං ගාහාපෙත්වා නිවත්තො ‘‘පාතරාසවෙලාය පාතරාසං කරිස්සාමී’’ති එකස්මිං ඨානෙ ඔතරිත්වා භොජනෙ උපනීතෙ ‘‘එකතොව භුඤ්ජිස්සාමා’’ති අය්යකං පක්කොසාපෙසි. ඛත්තියා පන ජීවිතං චජන්තාපි දාසිපුත්තෙහි සද්ධිං න භුඤ්ජන්ති. තස්මා මහානාමො එකං සරං ඔලොකෙත්වා ‘‘කිලිට්ඨගත්තොම්හි, න්හායිස්සාමි, තාතා’’ති ආහ. ‘‘සාධු, අය්යක, න්හායථා’’ති. සො ‘‘අයං මං එකතො අභුඤ්ජන්තං ඝාතෙස්සති, සයමෙව මෙ මතං සෙය්යො’’ති කෙසෙ මුඤ්චිත්වා අග්ගෙ ගණ්ඨිං කත්වා කෙසෙසු පාදඞ්ගුට්ඨකෙ පවෙසෙත්වා උදකෙ නිමුජ්ජි. තස්ස ගුණතෙජෙන නාගභවනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. නාගරාජා ‘‘කිං නු ඛො’’ති උපධාරෙන්තො තං ඤත්වා තස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා තං අත්තනො ඵණෙ නිසීදාපෙත්වා නාගභවනං පවෙසෙසි. සො ද්වාදස්ස වස්සානි තත්ථෙව වසි. විටටූභොපි ‘‘මය්හං අය්යකො ඉදානි ආගමිස්සති, ඉදානි ආගමිස්සතී’’ති ආගමයමානොව නිසීදි. තස්මිං අතිචිරායන්තෙ සරං විචිනාපෙත්වා දීපාලොකෙන පුරිසබ්භන්තරානිපි ඔලොකෙත්වා අදිස්වා ‘‘ගතො භවිස්සතී’’ති පක්කාමි. සො ¶ රත්තිභාගෙ අචිරවතිං ¶ පත්වා ඛන්ධාවාරං නිවාසෙසි. එකච්චෙ අන්තොනදියං වාලුකාපුලිනෙ නිපජ්ජිංසු ¶ , එකච්චෙ බහිථලෙ, අන්තොනිපන්නෙසුපි පුබ්බෙ අකතපාපකම්මා අත්ථි, බහිනිපන්නෙසුපි පුබ්බෙ කතපාපකම්මා අත්ථි, තෙසං නිපන්නට්ඨානෙසු කිපිල්ලිකා උට්ඨහිංසු. තෙ ‘‘මය්හං නිපන්නට්ඨානෙ කිපිල්ලිකා, මය්හං නිපන්නට්ඨානෙ කිපිල්ලිකා’’ති උට්ඨහිත්වා අකතපාපකම්මා උත්තරිත්වා ථලෙ නිපජ්ජිංසු, කතපාපකම්මා ඔතරිත්වා වාලුකාපුලිනෙ නිපජ්ජිංසු. තස්මිං ඛණෙ මහාමෙඝො උට්ඨහිත්වා ඝනවස්සං වස්සි. නදියා ඔඝො ආගන්ත්වා විටටූභං සද්ධිං පරිසාය සමුද්දමෙව පාපෙසි. සබ්බෙ තත්ථ මච්ඡකච්ඡපභක්ඛා අහෙසුං.

මහාජනො කථං සමුට්ඨාපෙසි ‘‘සාකියානං මරණං අයුත්තං, ‘එවං නාම කොට්ටෙත්වා කොට්ටෙත්වා සාකියා මාරෙතබ්බා’ති අනනුච්ඡවිකමෙත’’න්ති. සත්ථා තං කථං සුත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, ඉමස්මිං අත්තභාවෙ කිඤ්චාපි සාකියානං එවං මරණං අයුත්තං, පුබ්බෙ කතපාපකම්මවසෙන පන යුත්තමෙවෙතෙහි ලද්ධ’’න්ති ආහ. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, එතෙ පුබ්බෙ අකංසූ’’ති? සබ්බෙ එකතො හුත්වා නදියං විසං පක්ඛිපිංසූති. පුනෙකදිවසං ධම්මසභායං භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘විටටූභො එත්තකෙ සාකියෙ මාරෙත්වා ආගච්ඡන්තො අත්තනො මනොරථෙ මත්ථකං අප්පත්තෙයෙව එත්තකං ජනං ආදාය මහාසමුද්දෙ මච්ඡකච්ඡපභක්ඛො ජාතො’’ති ¶ . සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘ඉමෙසං සත්තානං මනොරථෙ මත්ථකං අප්පත්තෙයෙව මච්චුරාජා සුත්තං ගාමං අජ්ඣොත්ථරන්තො මහොඝො විය ජීවිතින්ද්රියං ඡින්දිත්වා චතූසු අපායසමුද්දෙසු නිමුජ්ජාපෙතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

47.

‘‘පුප්ඵානි හෙව පචිනන්තං, බ්යාසත්තමනසං නරං;

සුත්තං ගාමං මහොඝොව, මච්චු ආදාය ගච්ඡතී’’ති.

තත්ථ බ්යාසත්තමනසං නරන්ති සම්පත්තෙ වා අසම්පත්තෙ වා ලග්ගමානසං. ඉදං වුත්තං හොති – යථා මාලාකාරො පුප්ඵාරාමං පවිසිත්වා ‘‘පුප්ඵානි පචිනිස්සාමී’’ති තතො පුප්ඵානි ගහෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං වා ගච්ඡං පත්ථෙන්තො සකලෙ පුප්ඵාරාමෙ මනං පෙසෙති, ‘‘ඉතො චිතො ච පුප්ඵානි පචිනිස්සාමී’’ති තතො පුප්ඵානි අග්ගහෙත්වා අඤ්ඤත්ථ මනං පෙසෙසි, තමෙව ගච්ඡං පචිනන්තො ¶ පමාදමාපජ්ජති, එවමෙව එකච්චො පුප්ඵාරාමසදිසං පඤ්චකාමගුණමජ්ඣං ඔතරිත්වා මනොරමං රූපං ලභිත්වා මනොරමානං සද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බානං අඤ්ඤතරං පත්ථෙති. අඤ්ඤො තෙසු වා අඤ්ඤතරං ලභිත්වා අඤ්ඤතරං පත්ථෙති ¶ , රූපමෙව වා ලභිත්වා අඤ්ඤං අපත්ථෙන්තො තමෙව අස්සාදෙති, සද්දාදීසු වා අඤ්ඤතරං. එසෙව නයො ගොමහිංසදාසිදාසඛෙත්තවත්ථුගාමනිගමජනපදාදීසු, පබ්බජිතානම්පි පරිවෙණවිහාරපත්තචීවරාදීසූති එවං පඤ්චකාමගුණසඞ්ඛාතානි පුප්ඵානි එව පචිනන්තං ¶ සම්පත්තෙ වා අසම්පත්තෙ වා කාමගුණෙ බ්යාසත්තමනසං නරං. සුත්තං ගාමන්ති ගාමස්ස ගෙහභිත්තිආදීනං පන සුපනවසෙන සුපනං නාම නත්ථි, සත්තානං පන සුත්තපමත්තතං උපාදාය සුත්තො නාම හොති. එවං සුත්තං ගාමං ද්වෙ තීණි යොජනානි ආයතගම්භීරො මහොඝොව මච්චු ආදාය ගච්ඡති. යථා සො මහොඝො ඉත්ථිපුරිසගොමහිංසකුක්කුටාදීසු කිඤ්චි අනවසෙසෙත්වා සබ්බං තං ගාමං සමුද්දං පාපෙත්වා මච්ඡකච්ඡපභක්ඛං කරොති, එවමෙව බ්යාසත්තමනසං නරං මච්චු ආදාය ජීවිතින්ද්රියමස්ස ඡින්දිත්වා චතූසු අපායසමුද්දෙසු නිමුජ්ජාපෙතීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා. මහාජනස්ස සාත්ථිකා දෙසනා ජාතාති.

විටටූභවත්ථු තතියං.

4. පතිපූජිකකුමාරිවත්ථු

පුප්ඵානි හෙවාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො පතිපූජිකං නාම කුමාරිකං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු ¶ තාවතිංසදෙවලොකෙ සමුට්ඨිතං.

තත්ථ කිර මාලභාරී නාම දෙවපුත්තො අච්ඡරාසහස්සපරිවුතො උය්යානං පාවිසි. පඤ්චසතා දෙවධීතරො රුක්ඛං ආරුය්හ පුප්ඵානි පාතෙන්ති, පඤ්චසතා පතිතානි පුප්ඵානි ගහෙත්වා දෙවපුත්තං අලඞ්කරොන්ති. තාසු එකා දෙවධීතා රුක්ඛසාඛායමෙව චුතා, සරීරං දීපසිඛා විය නිබ්බායි. සා සාවත්ථියං එකස්මිං කුලගෙහෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා ජාතකාලෙ ¶ ජාතිස්සරා හුත්වා ‘‘මාලභාරීදෙවපුත්තස්ස භරියාම්හී’’ති අනුස්සරන්තී වුඩ්ඪිමන්වාය ගන්ධමාලාදීහි පූජං කත්වා සාමිකස්ස සන්තිකෙ අභිනිබ්බත්තිං පත්ථෙසි. සා සොළසවස්සකාලෙ පරකුලං ගතාපි සලාකභත්තපක්ඛිකභත්තවස්සාවාසිකාදීනි දත්වා, ‘‘අයං මෙ සාමිකස්ස සන්තිකෙ නිබ්බත්තනත්ථාය පච්චයො හොතූ’’ති වදති. අථස්සා භික්ඛූ ‘‘අයං කුමාරිකා උට්ඨාය සමුට්ඨාය පතිමෙව පත්ථෙතීති පතිපූජිකා’’ති නාමං කරිංසු. සාපි නිබද්ධං ආසනසාලං පටිජග්ගති, පානීයං උපට්ඨපෙති, ආසනානි පඤ්ඤපෙති. අඤ්ඤෙපි මනුස්සා සලාකභත්තාදීනි දාතුකාමා, ‘‘අම්ම, ඉමානිපි භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පටිපාදෙය්යාසී’’ති වත්වා ආහරිත්වා දෙන්ති. සාපි එතෙන නියාමෙන ආගච්ඡන්තී ගච්ඡන්තී එකපදවාරෙ ඡපඤ්ඤාස කුසලධම්මෙ (ධ. ස. 1; ධ. ස. අට්ඨ. 1 යෙවාපනකවණ්ණනා) පටිලභති. තස්සා කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨහි. සා දසමාසච්චයෙන පුත්තං විජායි. තස්ස පදසා ගමනකාලෙ අඤ්ඤම්පි අඤ්ඤම්පීති චත්තාරො පුත්තෙ පටිලභි.

සා ¶ එකදිවසං දානං දත්වා පූජං කත්වා ධම්මං සුත්වා ¶ සික්ඛාපදානි රක්ඛිත්වා දිවසපරියොසානෙ තං ඛණං නිබ්බත්තෙන කෙනචි රොගෙන කාලං කත්වා අත්තනො සාමිකස්සෙව සන්තිකෙ නිබ්බත්ති. ඉතරාපි එත්තකං කාලං දෙවපුත්තං අලඞ්කරොන්ති එව. දෙවපුත්තො තං දිස්වා ‘‘ත්වං පාතොව පට්ඨාය න දිස්සසි, කුහිං ගතාසී’’ති ආහ. ‘‘චුතාම්හි සාමී’’ති. ‘‘කිං වදෙසී’’ති? ‘‘එවමෙතං, සාමී’’ති. ‘‘කුහිං නිබ්බත්තාසී’’ති? ‘‘සාවත්ථියං කුලගෙහෙ’’ති. ‘‘කිත්තකං කාලං තත්ථ ඨිතාසී’’ති? ‘‘දසමාසච්චයෙන මාතු කුච්ඡිතො නික්ඛමිත්වා සොළසවස්සකාලෙ පරකුලං ගන්ත්වා චත්තාරො පුත්තෙ විජායිත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා තුම්හෙ පත්ථෙත්වා ආගන්ත්වා තුම්හාකමෙව සන්තිකෙ නිබ්බත්තාම්හි, සාමී’’ති. ‘‘මනුස්සානං කිත්තකං ආයූ’’ති? ‘‘වස්සසතමත්ත’’න්ති. ‘‘එත්තකමෙවා’’ති? ‘‘ආම, සාමී’’ති. ‘‘එත්තකං ආයුං ගහෙත්වා නිබ්බත්තමනුස්සා කිං නු ඛො සුත්තපමත්තා කාලං අතික්කාමෙන්ති, උදාහු දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්තී’’ති. ‘‘කිං වදෙථ, සාමි’’? ‘‘අසඞ්ඛ්යෙය්යං ආයුං ගහෙත්වා නිබ්බත්තා විය අජරාමරා විය ච නිච්චං පමත්තා, මනුස්සා’’ති. මාලභාරීදෙවපුත්තස්ස මහාසංවෙගො උදපාදි ‘‘වස්සසතමත්තමායුං ගහෙත්වා නිබ්බත්තමනුස්සා කිර පමත්තා නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්ති, කදා නු ඛො දුක්ඛා මුච්චිස්සන්තී’’ති? මනුස්සානං ¶ පන වස්සසතං තාවතිංසානං දෙවානං එකො රත්තින්දිවො, තාය රත්තියා තිංසරත්තියො මාසො, තෙන මාසෙන ද්වාදසමාසිකො සංවච්ඡරො, තෙන සංවච්ඡරෙන දිබ්බවස්සසහස්සං ආයුප්පමාණං ¶ , තං මනුස්සගණනාය තිස්සො වස්සකොටියො, සට්ඨි ච වස්සසතසහස්සානි හොන්ති. තස්මා තස්ස දෙවපුත්තස්ස එකදිවසොපි නාතික්කන්තො මුහුත්තසදිසොව කාලො අහොසි. එවං අප්පායුකමනුස්සානං පමාදො නාම අතිවිය අයුත්තොති.

පුනදිවසෙ භික්ඛූ ගාමං පවිට්ඨා ආසනසාලං අපටිජග්ගිතං, ආසනානි අපඤ්ඤත්තානි, පානීයං අනුට්ඨපිතං දිස්වා, ‘‘කහං පතිපූජිකා’’ති ආහංසු. ‘‘භන්තෙ, කහං තුම්හෙ තං දක්ඛිස්සථ, හිය්යො අය්යෙසු භුඤ්ජිත්වා ගතෙසු සායන්හසමයෙ මතා’’ති. තං සුත්වා පුථුජ්ජනා භික්ඛූ තස්සා උපකාරං සරන්තා අස්සූනි සන්ධාරෙතුං නාසක්ඛිංසු. ඛීණාසවානං ධම්මසංවෙගො උදපාදි. තෙ භත්තකිච්චං කත්වා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පුච්ඡිංසු – ‘‘භන්තෙ, පතිපූජිකා නාම උපාසිකා උට්ඨාය සමුට්ඨාය නානප්පකාරානි පුඤ්ඤානි කත්වා සාමිකමෙව පත්ථෙසි, සා ඉදානි මතා, කහං නු ඛො නිබ්බත්තා’’ති? ‘‘අත්තනො සාමිකස්සෙව සන්තිකෙ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘නත්ථි, භන්තෙ, සාමිකස්ස සන්තිකෙ’’ති. ‘‘න සා, භික්ඛවෙ, එතං සාමිකං පත්ථෙති, තාවතිංසභවනෙ තස්සා මාලභාරීදෙවපුත්තො නාම සාමිකො, සා තස්ස පුප්ඵපිලන්ධනට්ඨානතො චවිත්වා පුන ගන්ත්වා තස්සෙව සන්තිකෙ නිබ්බත්තා’’ති. ‘‘එවං කිර, භන්තෙ’’ති. ‘‘ආම, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘අහො පරිත්තං, භන්තෙ, සත්තානං ජීවිතං, පාතොව අම්හෙ පරිවිසිත්වා ¶ සායං උප්පන්නබ්යාධිනා මතා’’ති. සත්ථා ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, පරිත්තං සත්තානං ජීවිතං නාම, තෙනෙව ඉමෙ සත්තෙ වත්ථුකාමෙහි චෙව කිලෙසකාමෙහි ච අතිත්තෙ එව අන්තකො අත්තනො වසෙ ¶ වත්තෙත්වා කන්දන්තෙ පරිදෙවන්තෙ ගහෙත්වා ගච්ඡතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

48.

‘‘පුප්ඵානි හෙව පචිනන්තං, බ්යාසත්තමනසං නරං;

අතිත්තංයෙව කාමෙසු, අන්තකො කුරුතෙ වස’’න්ති.

තත්ථ පුප්ඵානි හෙව පචිනන්තන්ති පුප්ඵාරාමෙ මාලාකාරො නානාපුප්ඵානි විය අත්තභාවපටිබද්ධානි චෙව උපකරණපටිබද්ධානි ච කාමගුණපුප්ඵානි ඔචිනන්තමෙව ¶ . බ්යාසත්තමනසං නරන්ති අසම්පත්තෙසු පත්ථනාවසෙන, සම්පත්තෙසු ගෙධවසෙන විවිධෙනාකාරෙන ආසත්තචිත්තං. අතිත්තංයෙව කාමෙසූති වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු පරියෙසනෙනපි පටිලාභෙනපි පරිභොගෙනපි නිධානෙනපි අතිත්තං එව සමානං. අන්තකො කුරුතෙ වසන්ති මරණසඞ්ඛාතො අන්තකො කන්දන්තං පරිදෙවන්තං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තො අත්තනො වසං පාපෙතීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා, දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

පතිපූජිකකුමාරිවත්ථු චතුත්ථං.

5. මච්ඡරියකොසියසෙට්ඨිවත්ථු

යථාපි භමරො පුප්ඵන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො මච්ඡරියකොසියසෙට්ඨිං ආරබ්භ කථෙසි. තස්ස වත්ථු රාජගහෙ සමුට්ඨිතං.

රාජගහනගරස්ස ¶ කිර අවිදූරෙ සක්කාරං නාම නිගමො අහොසි. තත්ථෙකො මච්ඡරියකොසියො නාම සෙට්ඨි අසීතිකොටිවිභවො පටිවසති. සො තිණග්ගෙන තෙලබින්දුම්පි පරෙසං න දෙති, න අත්තනා පරිභුඤ්ජති. ඉතිස්ස තං විභවජාතං නෙව පුත්තදාරාදීනං, න සමණබ්රාහ්මණානං අත්ථං අනුභොති, රක්ඛසපරිග්ගහිතා පොක්ඛරණී විය අපරිභොගං තිට්ඨති. සත්ථා එකදිවසං පච්චූසසමයෙ මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය සකලලොකධාතුයං බොධනෙය්යබන්ධවෙ ඔලොකෙන්තො පඤ්චචත්තාලීසයොජනමත්ථකෙ වසන්තස්ස සෙට්ඨිනො සපජාපතිකස්ස සොතාපත්තිඵලස්ස උපනිස්සයං අද්දස. තතො පුරිමදිවසෙ පන සො රාජානං උපට්ඨාතුං රාජගෙහං ගන්ත්වා රාජූපට්ඨානං කත්වා ¶ ආගච්ඡන්තො එකං ඡාතජ්ඣත්තං ජනපදමනුස්සං කුම්මාසපූරං කපල්ලකපූවං ඛාදන්තං දිස්වා තත්ථ පිපාසං උප්පාදෙත්වා අත්තනො ඝරං ගන්ත්වා චින්තෙසි – ‘‘සචාහං කපල්ලකපූවං ඛාදිතුකාමොම්හීති වක්ඛාමි, බහූ මනුස්සා මයා සද්ධිං ඛාදිතුකාමා භවිස්සන්ති, එවං මෙ බහූනි තිලතණ්ඩුලසප්පිඵාණිතාදීනි පරික්ඛයං ගමිස්සන්ති, න ¶ කස්සචි කථෙස්සාමී’’ති තණ්හං අධිවාසෙන්තො චරති. සො ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතො ධමනිසන්ථතගත්තො ජාතො. තතො තණ්හං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො ගබ්භං පවිසිත්වා මඤ්චකෙ උපගූහිත්වා නිපජ්ජි. එවං ගතොපි ¶ ධනහානිභයෙන න කස්සචි කිඤ්චි කථෙසි.

අථ නං භරියා උපසඞ්කමිත්වා පිට්ඨිං පරිමජ්ජිත්වා, ‘‘කිං තෙ, සාමි, අඵාසුකං ජාත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘න මෙ කිඤ්චි අඵාසුකං අත්ථී’’ති. ‘‘කිං නු ඛො තෙ රාජා කුපිතො’’ති? ‘‘රාජාපි මෙ න කුප්පතී’’ති. ‘‘අථ කිං තෙ පුත්තධීතාහි වා දාසකම්මකරාදීහි වා කිඤ්චි අමනාපං කතං අත්ථී’’ති? ‘‘එවරූපම්පි නත්ථී’’ති. ‘‘කිස්මිඤ්චි පන තෙ තණ්හා අත්ථී’’ති? එවං වුත්තෙපි ධනහානිභයෙන කිඤ්චි අවත්වා නිස්සද්දොව නිපජ්ජි, අථ නං භරියා ‘‘කථෙහි, සාමි කිස්මිඤ්චි තෙ තණ්හා අත්ථී’’ති ආහ. සො වචනං පරිගිලන්තො විය ‘‘අත්ථි මෙ තණ්හා’’ති ආහ. ‘‘කිං තණ්හා, සාමී’’ති? ‘‘කපල්ලකපූවං ඛාදිතුකාමොම්හී’’ති. ‘‘අථ කිමත්ථං මෙ න කථෙසි, කිං ත්වං දලිද්දොසි, ඉදානි සකලනිගමවාසීනං පහොනකෙ කපල්ලකපූවෙ පචිස්සාමී’’ති. ‘‘කිං තෙ එතෙහි, අත්තනො කම්මං කත්වා ඛාදිස්සන්තී’’ති? ‘‘තෙන හි එකරච්ඡවාසීනං පහොනකෙ පචිස්සාමී’’ති. ‘‘ජානාමහං තව මහද්ධනභාව’’න්ති. ‘‘ඉමස්මිං ගෙහසාමන්තෙ සබ්බෙසං පහොනකං කත්වා පචාමී’’ති. ‘‘ජානාමහං තව මහජ්ඣාසයභාව’’න්ති. ‘‘තෙන හි තෙ පුත්තදාරමත්තස්සෙව පහොනකං කත්වා පචාමී’’ති. ‘‘කිං තෙ එතෙහී’’ති? ‘‘කිං පන තුය්හඤ්ච මය්හඤ්ච පහොනකං කත්වා පචාමී’’ති? ‘‘ත්වං කිං කරිස්සසී’’ති ¶ ? ‘‘තෙන හි එකකස්සෙව තෙ පහොනකං කත්වා පචාමී’’ති. ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ පචමානෙ බහූ පච්චාසීසන්ති. සකලතණ්ඩුලෙ ඨපෙත්වා භින්නතණ්ඩුලෙ ච උද්ධනකපල්ලානි ච ආදාය ථොකං ඛීරසප්පිමධුඵාණිතඤ්ච ගහෙත්වා සත්තභූමිකස්ස පාසාදස්ස උපරිමතලං ආරුය්හ පච, තත්ථාහං එකකොව නිසීදිත්වා ඛාදිස්සාමී’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා ගහෙතබ්බං ගාහාපෙත්වා පාසාදං අභිරුය්හ දාසියො විස්සජ්ජෙත්වා සෙට්ඨිං පක්කොසාපෙසි, සො ආදිතො පට්ඨාය ද්වාරානි පිදහන්තො සබ්බද්වාරෙසු සූචිඝටිකං දත්වා සත්තමතලං අභිරුහිත්වා තත්ථපි ද්වාරං පිදහිත්වා නිසීදි. භරියාපිස්ස උද්ධනෙ අග්ගිං ජාලෙත්වා කපල්ලං ආරොපෙත්වා පූවෙ පචිතුං ආරභි.

අථ ¶ ¶ සත්ථා පාතොව මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘එසො, මොග්ගල්ලාන, රාජගහස්ස අවිදූරෙ සක්කාරනිගමෙ මච්ඡරියසෙට්ඨි ‘කපල්ලකපූවෙ ඛාදිස්සාමී’ති අඤ්ඤෙසං දස්සනභයෙන සත්තභූමිකෙ පාසාදෙ කපල්ලකපූවෙ පචාපෙති, ත්වං තත්ථ ගන්ත්වා සෙට්ඨිං දමෙත්වා නිබ්බිසෙවනං කත්වා උභොපි ජායම්පතිකෙ පූවෙ ච ඛීරසප්පිමධුඵාණිතානි ච ගාහාපෙත්වා අත්තනො බලෙන ජෙතවනං ආනෙහි, අජ්ජාහං පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං විහාරෙ එව නිසීදිස්සාමි, පූවෙහෙව භත්තකිච්චං කරිස්සාමී’’ති.

ථෙරො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති සත්ථු වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා ¶ තාවදෙව ඉද්ධිබලෙන තං නිගමං ගන්ත්වා තස්ස පාසාදස්ස සීහපඤ්ජරද්වාරෙ සුනිවත්ථො සුපාරුතො ආකාසෙ එව මණිරූපකං විය අට්ඨාසි. මහාසෙට්ඨිනො ථෙරං දිස්වාව හදයමංසං කම්පි. සො අහං එවරූපානංයෙව දස්සනභයෙන ඉමං ඨානමාගතො, අයඤ්ච භික්ඛු ආකාසෙනාගන්ත්වා වාතපානද්වාරෙ ඨිතොති. සො ගහෙතබ්බගහණං අපස්සන්තො අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තලොණසක්ඛරා විය දොසෙන තටතටායන්තො එවමාහ – ‘‘සමණ, ආකාසෙ ඨත්වාපි කිං ලභිස්සසි, ආකාසෙ අපදෙ පදං දස්සෙත්වා චඞ්කමන්තොපි නෙව ලභිස්සසී’’ති. ථෙරො තස්මිං එව ඨානෙ අපරාපරං චඞ්කමි. සෙට්ඨි ‘‘චඞ්කමන්තො කිං ලභිස්සසි, ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදන්තොපි න ලභිස්සසියෙවා’’ති ආහ. ථෙරො පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදි. අථ නං ‘‘ආකාසෙ නිසින්නො කිං ලභිස්සසි, ආගන්ත්වා වාතපානස්ස උම්මාරෙ ඨිතොපි න ලභිස්සසී’’ති ආහ. ථෙරො උම්මාරෙ ඨිතො. ‘‘උම්මාරෙ ඨිතොපි කිං ලභිස්සසි, ධූමායන්තොපි න ලභිස්සසි එවා’’ති ආහ. ථෙරොපි ධූමායි. සකලපාසාදො එකධූමො අහොසි. සෙට්ඨිනො අක්ඛීනං සූචියා විජ්ඣනකාලො විය අහොසි, ගෙහජ්ඣායනභයෙන පන ‘‘ත්වං පජ්ජලන්තොපි න ලභිස්සසී’’ති අවත්වා ‘‘අයං සමණො සුට්ඨු ලග්ගො, අලද්ධා න ගමිස්සති ¶ , එකමස්ස පූවං දාපෙස්සාමී’’ති භරියං ආහ – ‘‘භද්දෙ එකං ඛුද්දකපූවං පචිත්වා සමණස්ස දත්වා උය්යොජෙහි න’’න්ති. සා ථොකං එව පිට්ඨං කපල්ලපාතියං පක්ඛිපි, මහාපූවො හුත්වා සකලපාතිං පූරෙත්වා උද්ධුමාතො හුත්වා අට්ඨාසි.

සෙට්ඨි තං දිස්වා ‘‘බහුං තයා පිට්ඨං ගහිතං භවිස්සතී’’ති සයමෙව දබ්බිකණ්ණෙන ථොකං පිට්ඨං ගහෙත්වා පක්ඛිපි, පූවො පුරිමපූවතො මහන්තතරො ජාතො ¶ . එවං යං යං පචති, සො සො මහන්තමහන්තොව හොති. සො නිබ්බින්නො භරියං ආහ – ‘‘භද්දෙ, ඉමස්ස එකං පූවං දෙහී’’ති. තස්සා පච්ඡිතො එකං පූවං ගණ්හන්තියා සබ්බෙ එකාබද්ධා අල්ලීයිංසු. සා සෙට්ඨිං ආහ – ‘‘සාමි, සබ්බෙ පූවා එකතො ලග්ගා, විසුං කාතුං න සක්කොමී’’ති. ‘‘අහං කරිස්සාමී’’ති සොපි කාතුං නාසක්ඛි. උභොපි ජනා කොටියං ගහෙත්වා කඩ්ඪන්තාපි වියොජෙතුං නාසක්ඛිංසු එව ¶ . අථස්ස පූවෙහි සද්ධිං වායමන්තස්සෙව සරීරතො සෙදා මුච්චිංසු, පිපාසා උපච්ඡිජ්ජි. තතො භරියං ආහ – ‘‘භද්දෙ, න මෙ පූවෙහි අත්ථො, පච්ඡියා සද්ධිංයෙව ඉමස්ස දෙහී’’ති. සා පච්ඡිං ආදාය ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා අදාසි. ථෙරො උභින්නම්පි ධම්මං දෙසෙසි, තිණ්ණං රතනානං ගුණං කථෙසි, ‘‘අත්ථි ¶ දින්නං, අත්ථි යිට්ඨ’’න්ති දින්නදානාදීනං ඵලං ගගනතලෙ පුණ්ණචන්දං විය දස්සෙසි.

තං සුත්වා පසන්නචිත්තො හුත්වා සෙට්ඨි ‘‘භන්තෙ, ආගන්ත්වා ඉමස්මිං පල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා පරිභුඤ්ජථා’’ති ආහ. ථෙරො, ‘‘මහාසෙට්ඨි, සම්මාසම්බුද්ධො ‘පූවෙ ඛාදිස්සාමී’ති පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං විහාරෙ නිසින්නො, තුම්හාකං රුචියා සති අහං වො නෙස්සාමි, සෙට්ඨිභරියං පූවෙ ච ඛීරාදීනි ච ගණ්හාපෙථ, සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති ආහ. ‘‘කහං පන, භන්තෙ, එතරහි සත්ථා’’ති? ‘‘ඉතො පඤ්චචත්තාලීසයොජනමත්ථකෙ ජෙතවනවිහාරෙ, මහාසෙට්ඨී’’ති. ‘‘භන්තෙ, කාලං අනතික්කමිත්වා එත්තකං අද්ධානං කථං ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘මහාසෙට්ඨි, තුම්හාකං රුචියා සති අහං වො අත්තනො ඉද්ධිබලෙන නෙස්සාමි, තුම්හාකං පාසාදෙ සොපානසීසං අත්තනො ඨානෙ එව භවිස්සති, සොපානපරියොසානං පන වො ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකෙ භවිස්සති, උපරිපාසාදා හෙට්ඨාපාසාදං ඔතරණකාලමත්තෙනෙව ජෙතවනං නෙස්සාමී’’ති. සො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති සම්පටිච්ඡි.

ථෙරො සොපානසීසං තත්ථෙව කත්වා ‘‘සොපානපාදමූලං ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකෙ හොතූ’’ති අධිට්ඨාසි. තථෙව අහොසි. ඉති ථෙරො සෙට්ඨිඤ්ච සෙට්ඨිභරියඤ්ච උපරිපාසාදා හෙට්ඨාපාසාදං ඔතරණකාලතො ඛිප්පතරං ජෙතවනං සම්පාපෙසි. තෙ උභොපි සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා කාලං ආරොචෙසුං. සත්ථා භත්තග්ගං පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදි සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන. මහාසෙට්ඨි බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දක්ඛිණොදකං ¶ අදාසි. භරියාපිස්ස තථාගතස්ස පත්තෙ පූවං පතිට්ඨාපෙසි. සත්ථා අත්තනො ¶ යාපනමත්තං ගණ්හි, පඤ්චසතා භික්ඛූපි යාපනමත්තං ගණ්හිංසු. සෙට්ඨි ඛීරසප්පිමධුසක්ඛරාදීනි දදමානො න ඛයං අගමාසි. සත්ථා පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං භත්තකිච්චං නිට්ඨාපෙසි. මහාසෙට්ඨිපි සද්ධිං භරියාය යාවදත්ථං ඛාදි. පූවානං පරියොසානමෙව න පඤ්ඤායති. සකලවිහාරෙ භික්ඛූනඤ්ච විඝාසාදානඤ්ච දින්නෙසුපි පරියන්තො න පඤ්ඤායතෙව. ‘‘භන්තෙ, පූවා පරික්ඛයං න ගච්ඡන්තී’’ති භගවතො ආරොචෙසුං. ‘‘තෙන හි ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකෙ ඡඩ්ඩෙථා’’ති. අථ නෙ ද්වාරකොට්ඨකස්ස අවිදූරෙ පබ්භාරට්ඨානෙ ඡඩ්ඩයිංසු. යාවජ්ජතනාපි තං ඨානං කපල්ලකපූවපබ්භාරන්තෙව පඤ්ඤායති. මහාසෙට්ඨි සහ භරියාය භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. භගවා අනුමොදනමකාසි. අනුමොදනාවසානෙ උභොපි ¶ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය සත්ථාරං වන්දිත්වා ද්වාරකොට්ඨකෙ සොපානං ආරුය්හ අත්තනො පාසාදෙයෙව පතිට්ඨහිංසු.

තතො පට්ඨාය සෙට්ඨි අසීතිකොටිධනං බුද්ධසාසනෙයෙව වික්කිරි. පුනදිවසෙ සායන්හසමයෙ ධම්මසභායං සන්නිසින්නා භික්ඛූ ‘‘පස්සථාවුසො, මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස ආනුභාවං, අනුපහච්ච නාම සද්ධං, අනුපහච්ච භොගෙ මච්ඡරියසෙට්ඨිං ¶ මුහුත්තෙනෙව දමෙත්වා නිබ්බිසෙවනං කත්වා පූවෙ ගාහාපෙත්වා ජෙතවනං ආනෙත්වා සත්ථු සම්මුඛං කත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසි, අහො මහානුභාවො ථෙරො’’ති ථෙරස්ස ගුණං කථෙන්තා නිසීදිංසු. සත්ථා දිබ්බාය සොතධාතුයා කථං සුත්වා ආගන්ත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, කුලදමකෙන නාම භික්ඛුනා අනුපහච්ච සද්ධං, අනුපහච්ච භොගෙ, කුලං අකිලමෙත්වා අවිහෙඨෙත්වා පුප්ඵතො රෙණුං ගණ්හන්තෙන භමරෙන විය උපසඞ්කමිත්වා බුද්ධගුණං ජානාපෙතබ්බං, තාදිසො මම පුත්තො මොග්ගල්ලානො’’ති ථෙරං පසංසිත්වා ඉමං ගාථමාහ –

49.

‘‘යථාපි භමරො පුප්ඵං, වණ්ණගන්ධමහෙඨයං;

පලෙති රසමාදාය, එවං ගාමෙ මුනී චරෙ’’ති.

තත්ථ භමරොති යා කාචි මධුකරජාති. පුප්ඵන්ති පුප්ඵාරාමෙ චරන්තො පුප්ඵඤ්ච වණ්ණඤ්ච ගන්ධඤ්ච අහෙඨයන්තො අවිනාසෙන්තො විචරතීති අත්ථො. පලෙතීති එවං චරිත්වා යාවදත්ථං රසං පිවිත්වා අපරම්පි මධුකරණත්ථාය ¶ ආදාය ¶ පලෙති, සො එවං වනගහනං අජ්ඣොගාහෙත්වා එකස්මිං රුක්ඛසුසිරෙ තං රජමිස්සකං රසං ඨපෙත්වා අනුපුබ්බෙන මධුරරසං මධුං කරොති, න තස්ස පුප්ඵාරාමෙ විචරිතපච්චයා පුප්ඵං වා වණ්ණගන්ධං වාස්ස විගච්ඡති, අථ ඛො සබ්බං පාකතිකමෙව හොති. එවං ගාමෙ මුනී චරෙති එවං සෙඛාසෙඛභෙදො අනාගාරියමුනි කුලපටිපාටියා ගාමෙ භික්ඛං ගණ්හන්තො විචරතීති අත්ථො. න හි තස්ස ගාමෙ චරණපච්චයා කුලානං සද්ධාහානි වා භොගහානි වා හොන්ති. සද්ධාපි භොගාපි පාකතිකාව හොන්ති. එවං චරිත්වා ච පන නික්ඛමිත්වා සෙඛමුනි තාව බහිගාමෙ උදකඵාසුකට්ඨානෙ සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤාපෙත්වා නිසින්නො අක්ඛභඤ්ජනවණපටිච්ඡාදනපුත්තමංසූපමාදිවසෙන පච්චවෙක්ඛන්තො පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා තථාරූපං වනසණ්ඩං අනුපවිසිත්වා අජ්ඣත්තිකකම්මට්ඨානං සම්මසන්තො චත්තාරො මග්ගෙ, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි හත්ථගතානෙව කරොති. අසෙඛමුනි පන දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරමනුයුඤ්ජති ¶ . අයමස්ස භමරෙන සද්ධිං මධුකරණසරික්ඛතා වෙදිතබ්බා. ඉධ පන ඛීණාසවොව අධිප්පෙතො.

දෙසනාවසානෙ ¶ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං වත්වා උත්තරිපි ථෙරස්ස ගුණං පකාසෙතුං ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව මොග්ගල්ලානෙන මච්ඡරියසෙට්ඨි දමිතො, පුබ්බෙපි නං දමෙත්වා කම්මඵලසම්බන්ධං ජානාපෙසි එවා’’ති වත්වා ඉමමත්ථං පකාසෙන්තො අතීතං ආහරිත්වා –

‘‘උභො ඛඤ්ජා උභො කුණී, උභො විසමචක්ඛුකා;

උභින්නං පිළකා ජාතා, නාහං පස්සාමි ඉල්ලිස’’න්ති. (ජා. 1.1.78) –

ඉමං ඉල්ලිසජාතකං කථෙසීති.

මච්ඡරියකොසියසෙට්ඨිවත්ථු පඤ්චමං.

6. පාවෙය්යකාජීවකවත්ථු

න පරෙසං විලොමානීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො පාවෙය්යං නාම ආජීවකං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං ¶ කිරෙකා ගහපතානී පුත්තට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පාවෙය්යං නාම ආජීවකං පටිජග්ගි. තස්සානන්තරඝරෙසු මනුස්සා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා ආගන්ත්වා, ‘‘අහො අච්ඡරියා බුද්ධානං ධම්මදෙසනා’’ති නානප්පකාරෙහි බුද්ධගුණෙ වණ්ණෙන්ති. සා බුද්ධානං ගුණකථං සුත්වා විහාරං ¶ ගන්ත්වා ධම්මං සොතුකාමා ආජීවකස්ස එතමත්ථං කථෙත්වා, ‘‘ගච්ඡිස්සාමි අහං බුද්ධසන්තිකං, අය්යා’’ති ආහ. සො ‘‘මා ගච්ඡාහී’’ති නිවාරෙත්වා තං පුනප්පුනං යාචමානම්පි නිවාරෙසි එව. සා ‘‘අයං මම විහාරං ගන්ත්වා ධම්මං සොතුං න දෙති, සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා ඉධෙව ධම්මං සුණිස්සාමී’’ති සායන්හසමයෙ පුත්තං පක්කොසිත්වා, ‘‘ගච්ඡ, තාත, ස්වාතනාය සත්ථාරං නිමන්තෙහී’’ති පෙසෙසි. සො ගච්ඡන්තො පඨමතරං ආජීවකස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා තං වන්දිත්වා නිසීදි. අථ නං සො ‘‘කහං ගච්ඡසී’’ති ආහ. ‘‘මාතු වචනෙන සත්ථාරං නිමන්තෙතුං ගච්ඡාමී’’ති ආහ. ‘‘මා තස්ස සන්තිකං ගච්ඡාහී’’ති. ‘‘අලං, අය්ය, මම මාතු භායාමි, ගච්ඡිස්සාමහ’’න්ති. ‘‘එතස්ස කතසක්කාරං උභොපි ඛාදිස්සාම, මා ගච්ඡාහී’’ති. ‘‘අලං, අය්ය, මාතා මෙ තජ්ජෙස්සතී’’ති. තෙන හි ගච්ඡ, ගන්ත්වා පන නිමන්තෙත්වා, ‘‘අම්හාකං ගෙහං අසුකට්ඨානෙ ¶ වා අසුකවීථියං වා අසුකමග්ගෙන වා ගන්තබ්බ’’න්ති මා ආචික්ඛි. ‘‘සන්තිකෙ ඨිතො විය අඤ්ඤෙන මග්ගෙන ගච්ඡන්තො විය පලායිත්වා එහී’’ති. සො ආජීවකස්ස වචනං සුත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා නිමන්තෙත්වා ආජීවකෙන වුත්තනියාමෙනෙව සබ්බං කත්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘කිං තෙ කත’’න්ති පුට්ඨො, ‘‘සබ්බං කතං, අය්යා’’ති ආහ. ‘‘භද්දකං තෙ කතං, තස්ස සක්කාරං උභොපි ඛාදිස්සාමා’’ති වත්වා පුනදිවසෙ ආජීවකො පාතොව තං ගෙහං අගමාසි. තං ගහෙත්වා පච්ඡාගබ්භෙ නිසීදාපෙසුං.

පටිවිස්සකමනුස්සා තං ගෙහං අල්ලගොමයෙන උපලිම්පිත්වා ලාජපඤ්චමානි ¶ පුප්ඵානි විකිරිත්වා සත්ථු නිසීදනත්ථාය මහාරහං ආසනං පඤ්ඤාපෙසුං. බුද්ධෙහි සද්ධිං අපරිචිතමනුස්සා හි ආසනපඤ්ඤත්තිං න ජානන්ති, බුද්ධානඤ්ච මග්ගදෙසකෙන කිච්චං නාම නත්ථි, බොධිමූලෙ දසසහස්සිසොකධාතුං කම්පෙත්වා සම්බොධිං පත්තදිවසෙයෙව හි නෙසං ‘‘අයං මග්ගො නිරයං ගච්ඡති, අයං තිරච්ඡානයොනිං, අයං පෙත්තිවිසයං, අයං මනුස්සලොකං, අයං දෙවලොකං, අයං අමතමහානිබ්බාන’’න්ති සබ්බෙ මග්ගා ආවිභූතා. ගාමනිගමාදීනං පන මග්ගෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තස්මා සත්ථා පාතොව පත්තචීවරමාදාය මහාඋපාසිකාය ගෙහද්වාරං ගතො. සා ගෙහා නික්ඛමිත්වා සත්ථාරං ¶ පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා අන්තොනිවෙසනං පවෙසෙත්වා ආසනෙ නිසීදාපෙත්වා දක්ඛිණොදකං දත්වා පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පරිවිසි. උපාසිකා කතභත්තකිච්චස්ස සත්ථුනො අනුමොදනං කාරෙතුකාමා පත්තං ගණ්හි. සත්ථා මධුරස්සරෙන අනුමොදනධම්මකථං ආරභි. උපාසිකා ‘‘සාධු, සාධූ’’ති සාධුකාරං දදමානා ධම්මං සුණි. ආජීවකොපි පච්ඡාගබ්භෙ නිසින්නොව තස්සා සාධුකාරං දත්වා ධම්මං සුණන්තියා සද්දං සුත්වා සන්ධාරෙතුං නාසක්ඛි. ‘‘න ඉදානෙසා මය්හ’’න්ති නික්ඛමිත්වා ‘‘නට්ඨාසි කාළකණ්ණි, එතස්ස එවං සක්කාරං කරොතී’’ති නානප්පකාරෙන උපාසිකඤ්ච සත්ථාරඤ්ච අක්කොසන්තො පලායි. උපාසිකා තස්ස කථාය ලජ්ජිතා අඤ්ඤථත්තං ගතං චිත්තං දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙතුං නාසක්ඛි. අථ නං සත්ථා ‘‘කිං උපාසිකෙ චිත්තං දෙසනානුගතං කාතුං න සක්කොසී’’ති? ‘‘භන්තෙ, එතස්ස මෙ කථාය චිත්තං අඤ්ඤථත්තං උපගත’’න්ති ¶ . සත්ථා ‘‘එවරූපස්ස විසභාගජනස්ස කථිතං කථං නාම ආවජ්ජිතුං න වට්ටති, එවරූපං අසමන්නාහරිත්වා අත්තනො කතාකතමෙව ඔලොකෙතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

50.

‘‘න පරෙසං විලොමානි, න පරෙසං කතාකතං;

අත්තනොව අවෙක්ඛෙය්ය, කතානි අකතානි චා’’ති.

තත්ථ ¶ න පරෙසං විලොමානීති පරෙසං විලොමානි ඵරුසානි මම්මච්ඡෙදකවචනානි න මනසිකාතබ්බානි. න පරෙසං කතාකතන්ති ‘‘අසුකො උපාසකො අස්සද්ධො අප්පසන්නො, නාපිස්ස ගෙහෙ කටච්ඡුභික්ඛාදීනි දිය්යන්ති, න සලාකභත්තාදීනි, න චීවරාදිපච්චයදානං එතස්ස අත්ථි, තථා අසුකා උපාසිකා අස්සද්ධා අප්පසන්නා, නාපිස්සා ගෙහෙ කටච්ඡුභික්ඛාදීනි දිය්යන්ති, න සලාකභත්තාදීනි, න චීවරාදිපච්චයදානං එතිස්සා අත්ථි, තථා අසුකො භික්ඛු අස්සද්ධො අප්පසන්නො, නාපි උපජ්ඣායවත්තං කරොති, න ආචරියවත්තං, න ආගන්තුකවත්තං, න ගමිකවත්තං, න චෙතියඞ්ගණවත්තං, න උපොසථාගාරවත්තං, න භොජනසාලාවත්තං, න ජන්තාඝරවත්තාදීනි, නාපිස්ස කිඤ්චි ධුතඞ්ගං අත්ථි, න භාවනාරාමතාය උස්සාහමත්තම්පී’’ති එවං පරෙසං කතාකතං නාම න ඔලොකෙතබ්බං. අත්තනොව අවෙක්ඛෙය්යාති ‘‘කථං භූතස්ස මෙ රත්තින්දිවා වීතිවත්තන්තීති පබ්බජිතෙන අභිණ්හං පච්චවෙක්ඛිතබ්බ’’න්ති (අ. නි. 10.48) ඉමං ඔවාදං අනුස්සරන්තො සද්ධාපබ්බජිතො කුලපුත්තො ‘‘කිං නු ඛො අහං ‘අනිච්චං ¶ දුක්ඛං අනත්තා’ති තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා යොගෙ කම්මං කාතුං සක්ඛිං ¶ , නාසක්ඛි’’න්ති එවං අත්තනො කතාකතානි ඔලොකෙය්යාති.

දෙසනාවසානෙ සා උපාසිකා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතා, දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

පාවෙය්යකාජීවකවත්ථු ඡට්ඨං.

7. ඡත්තපාණිඋපාසකවත්ථු

යථාපි රුචිරං පුප්ඵන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො ඡත්තපාණිඋපාසකං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියඤ්හි ඡත්තපාණි නාම උපාසකො තිපිටකධරො අනාගාමී. සො පාතොව උපොසථිකො හුත්වා සත්ථු උපට්ඨානං අගමාසි. අනාගාමිඅරියසාවකානඤ්හි සමාදානවසෙන උපොසථකම්මං නාම නත්ථි, මග්ගෙනෙව තෙසං බ්රහ්මචරියඤ්ච එකභත්තිකඤ්ච ආගතං. තෙනෙවාහ – ‘‘ඝටිකාරො ඛො, මහාරාජ, කුම්භකාරො එකභත්තිකො බ්රහ්මචාරී සීලවා කල්යාණධම්මො’’ති (ම. නි. 2.288). එවං අනාගාමිනො පකතියාව එකභත්තිකා ච බ්රහ්මචාරිනො ච හොන්ති. සොපි තථෙව උපොසථිකො හුත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ධම්මකථං සුණන්තො නිසීදි. තස්මිං සමයෙ රාජා පසෙනදි කොසලො සත්ථු උපට්ඨානං අගමාසි. ඡත්තපාණි උපාසකො ¶ තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘උට්ඨාතබ්බං නු ඛො, නො’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘අහං අග්ගරාජස්ස සන්තිකෙ නිසින්නො, තස්ස මෙ පදෙසරාජානං දිස්වා උට්ඨාතුං න යුත්තං, රාජා ඛො පන මෙ අනුට්ඨහන්තස්ස කුජ්ඣිස්සති, එතස්මිං කුජ්ඣන්තෙපි නෙව උට්ඨහිස්සාමි ¶ . රාජානං දිස්වා උට්ඨහන්තෙන හි රාජා ගරුකතො හොති, නො සත්ථා, තස්මා නෙව උට්ඨහිස්සාමී’’ති න උට්ඨහි. පණ්ඩිතපුරිසා නාම ගරුතරානං සන්තිකෙ නිසීදිත්වා අනුට්ඨහන්තං දිස්වා න කුජ්ඣන්ති. රාජා පන තං අනුට්ඨහන්තං දිස්වා කුපිතමානසො සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. සත්ථා කුපිතභාවං ඤත්වා, ‘‘මහාරාජ, අයං ඡත්තපාණි උපාසකො පණ්ඩිතො දිට්ඨධම්මො තිපිටකධරො අත්ථානත්ථකුසලො’’ති උපාසකස්ස ගුණං කථෙසි. රඤ්ඤො තස්ස ගුණකථං සුණන්තස්සෙව චිත්තං මුදුකං ජාතං.

අථෙකදිවසං ¶ රාජා උපරිපාසාදෙ ඨිතො ඡත්තපාණිං උපාසකං කතභත්තකිච්චං ඡත්තමාදාය උපාහනමාරුය්හ රාජඞ්ගණෙන ගච්ඡන්තං දිස්වා පක්කොසාපෙසි. සො ඡත්තුපාහනං අපනෙත්වා රාජානමුපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං රාජා ආහ – ‘‘භො උපාසක, කින්තෙ ඡත්තුපාහනං අපනීත’’න්ති. ‘‘‘රාජා පක්කොසතී’ති සුත්වා අපනෙත්වා ආගතොම්හී’’ති. ‘‘අජ්ජ අම්හාකං රාජභාවො තුම්හෙහි ඤාතො භවිස්සතී’’ති. ‘‘සදාපි මයං, දෙව, තුම්හාකං රාජභාවං ජානාමා’’ති. ‘‘යදි එවං කස්මා පුරිමදිවසෙ සත්ථු සන්තිකෙ නිසින්නො මං දිස්වා න උට්ඨහී’’ති? ‘‘මහාරාජ, අහං අග්ගරාජස්ස සන්තිකෙ නිසින්නො, පදෙසරාජානං දිස්වා උට්ඨහන්තො සත්ථරි අගාරවං පවෙදෙය්යං, තස්මා න උට්ඨහි’’න්ති. ‘‘හොතු, භො, තිට්ඨතෙතං’’. ‘‘තුම්හෙ කිර දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකානං ¶ අත්ථානත්ථානං කුසලා තිපිටකධරා අම්හාකං අන්තෙපුරෙ ධම්මං වාචෙථා’’ති. ‘‘න සක්කොමි, දෙවා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘රාජගෙහං නාම මහාසාවජ්ජං, දුයුත්තසුයුත්තකානි ගරුකානෙත්ථ, දෙවා’’ති. ‘‘මා එවං වදෙථ, ‘පුරිමදිවසෙ මං දිස්වා න උට්ඨිතොම්හී’ති මා කුක්කුච්චං කරොථා’’ති. ‘‘දෙව, ගිහීනං විචරණට්ඨානං නාම මහාසාවජ්ජං, එකං පබ්බජිතං පක්කොසාපෙත්වා ධම්මං වාචාපෙථා’’ති. රාජා ‘‘සාධු, භො, ගච්ඡථ තුම්හෙ’’ති තං උය්යොජෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරං යාචි, ‘‘භන්තෙ, මල්ලිකා ච දෙවී වාසභඛත්තියා ච ධම්මං පරියාපුණිස්සාමාති වදන්ති, පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං නිබද්ධං මම ගෙහං ගන්ත්වා තාසං ධම්මං උද්දිසථා’’ති. ‘‘බුද්ධානං නිබද්ධං එකට්ඨානගමනං නාම නත්ථි, මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, අඤ්ඤං එකං භික්ඛුං දෙථා’’ති. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරස්ස භාරමකාසි. ථෙරො නිබද්ධං ගන්ත්වා තාසං උද්දෙසං උද්දිසති. තාසු මල්ලිකා සක්කච්චං ගහෙත්වා සජ්ඣායිත්වා උද්දෙසං පටිච්ඡාපෙසි. වාසභඛත්තියා පන නෙව සක්කච්චං ගණ්හාති, න සජ්ඣායති, න උද්දෙසං පටිච්ඡාපෙතුං සක්කොති.

අථෙකදිවසං ¶ සත්ථා ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘කිමානන්ද, උපාසිකා ධම්මං පරියාපුණන්තී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කා සක්කච්චං ගණ්හාතී’’ති? ‘‘මල්ලිකා, භන්තෙ, සක්කච්චං ගණ්හාති, සක්කච්චං සජ්ඣායති, සක්කච්චං උද්දෙසං පටිච්ඡාපෙතුං සක්කොති. තුම්හාකං පන ඤාතිධීතා නෙව සක්කච්චං ගණ්හාති, න සජ්ඣායති, න උද්දෙසං පටිච්ඡාපෙතුං සක්කොතී’’ති. සත්ථා ථෙරස්ස වචනං සුත්වා, ‘‘ආනන්ද, මයා කථිතධම්මො නාම සක්කච්චමසුණන්තස්ස අග්ගණ්හන්තස්ස අසජ්ඣායන්තස්ස ¶ අදෙසෙන්තස්ස වණ්ණසම්පන්නං අගන්ධකපුප්ඵං විය අඵලො හොති, සක්කච්චං පන ¶ සවනාදීනි කරොන්තස්ස මහප්ඵලො හොති මහානිසංසො’’ති වත්වා ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

51.

‘‘යථාපි රුචිරං පුප්ඵං, වණ්ණවන්තං අගන්ධකං;

එවං සුභාසිතා වාචා, අඵලා හොති අකුබ්බතො.

52.

‘‘යථාපි රුචිරං පුප්ඵං, වණ්ණවන්තං සගන්ධකං;

එවං සුභාසිතා වාචා, සඵලා හොති කුබ්බතො’’ති.

තත්ථ රුචිරන්ති සොභනං. වණ්ණවන්තන්ති වණ්ණසණ්ඨානසම්පන්නං, අගන්ධකන්ති ගන්ධවිරහිතං පාලිභද්දකගිරිකණ්ණිකජයසුමනාදිභෙදං. එවං සුභාසිතා වාචාති සුභාසිතා වාචා නාම තෙපිටකං බුද්ධවචනං. තං වණ්ණසණ්ඨානසම්පන්නං අගන්ධකපුප්ඵසදිසං. යථා පන අගන්ධකපුප්ඵං යො නං ධාරෙති, තස්ස සරීරෙ ගන්ධං න ඵරති, එවං එතම්පි යො නං සක්කච්චං සවනාදීහි න සමාචරති, තස්ස සක්කච්චං අසමාචරන්තස්ස යං තත්ථ කත්තබ්බං, තං අකුබ්බතො සුතගන්ධඤ්ච වාචාගන්ධඤ්ච පටිපත්තිගන්ධඤ්ච න ආවහති අඵලා හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘එවං ¶ සුභාසිතා වාචා, අඵලා හොති අකුබ්බතො’’ති. සගන්ධකන්ති චම්පකනීලුප්පලාදිභෙදං. එවන්ති යථා තං පුප්ඵං ධාරෙන්තස්ස සරීරෙ ගන්ධො ඵරති, එවං තෙපිටකබුද්ධවචනසඞ්ඛාතා සුභාසිතා වාචාපි. කුබ්බතොති යො සක්කච්චං සවනාදීහි තත්ථ කත්තබ්බං කරොති, සා අස්ස පුග්ගලස්ස සඵලා හොති, සුතගන්ධවාචාගන්ධපටිපත්තිගන්ධානං ආවහනතො මහප්ඵලා හොති, මහානිසංසාති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

ඡත්තපාණිඋපාසකවත්ථු සත්තමං.

8. විසාඛාවත්ථු

යථාපි ¶ පුප්ඵරාසිම්හාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං උපනිස්සාය පුබ්බාරාමෙ විහරන්තො විසාඛං උපාසිකං ආරබ්භ කථෙසි.

සා ¶ කිර අඞ්ගරට්ඨෙ භද්දියනගරෙ මෙණ්ඩකසෙට්ඨිපුත්තස්ස ධනඤ්චයසෙට්ඨිනො අග්ගමහෙසියා සුමනදෙවියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්ති. තස්සා සත්තවස්සිකකාලෙ සත්ථා සෙලබ්රාහ්මණාදීනං බොධනෙය්යබන්ධවානං උපනිස්සයසම්පදං දිස්වා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො චාරිකං චරමානො තං නගරං පාපුණි.

තස්මිඤ්ච සමයෙ මෙණ්ඩකො, ගහපති, තස්මිං නගරෙ පඤ්චන්නං මහාපුඤ්ඤානං ජෙට්ඨකො ¶ හුත්වා සෙට්ඨිට්ඨානං කරොති. පඤ්ච මහාපුඤ්ඤා නාම මෙණ්ඩකො සෙට්ඨි, චන්දපදුමා නාම තස්සෙව ජෙට්ඨකභරියා, තස්සෙව ජෙට්ඨකපුත්තො ධනඤ්චයො නාම, තස්ස භරියා සුමනදෙවී නාම, මෙණ්ඩකසෙට්ඨිනො දාසො පුණ්ණො නාමාති. න කෙවලඤ්ච මෙණ්ඩකසෙට්ඨියෙව, බිම්බිසාරරඤ්ඤො පන විජිතෙ පඤ්ච අමිතභොගා නාම අහෙසුං – ජොතිකො, ජටිලො, මෙණ්ඩකො, පුණ්ණකො, කාකවලියොති. තෙසු අයං මෙණ්ඩකසෙට්ඨි දසබලස්ස අත්තනො නගරං සම්පත්තභාවං ඤත්වා පුත්තස්ස ධනඤ්චයසෙට්ඨිනො ධීතරං විසාඛං දාරිකං පක්කොසාපෙත්වා ආහ – ‘‘අම්ම, තුය්හම්පි මඞ්ගලං, අම්හාකම්පි මඞ්ගලං, තව පරිවාරෙහි පඤ්චහි දාරිකාසතෙහි සද්ධිං පඤ්ච රථසතානි ආරුය්හ පඤ්චහි දාසිසතෙහි පරිවුතා දසබලස්ස පච්චුග්ගමනං කරොහී’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා තථා අකාසි. කාරණාකාරණෙසු පන කුසලත්තා යාවතිකා යානස්ස භූමි, යානෙන ගන්ත්වා යානා පච්චොරොහිත්වා පත්තිකාව සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථස්සා චරියාවසෙන සත්ථා ධම්මං දෙසෙසි. සා දෙසනාවසානෙ පඤ්චහි දාරිකාසතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. මෙණ්ඩකසෙට්ඨිපි ඛො සත්ථාරමුපසඞ්කමිත්වා ධම්මකථං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙ අත්තනො නිවෙසනෙ පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසිත්වා එතෙනෙව උපායෙන අඩ්ඪමාසං මහාදානමදාසි. සත්ථා භද්දියනගරෙ යථාභිරන්තං විහරිත්වා පක්කාමි.

තෙන ඛො පන සමයෙන බිම්බිසාරො ච පසෙනදි කොසලො ච අඤ්ඤමඤ්ඤං භගිනිපතිකා හොන්ති. අථෙකදිවසං කොසලරාජා ¶ චින්තෙසි – ‘‘බිම්බිසාරස්ස විජිතෙ පඤ්ච අමිතභොගා මහාපුඤ්ඤා වසන්ති, මය්හං විජිතෙ එකොපි තාදිසො නත්ථි, යංනූනාහං බිම්බිසාරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ¶ එකං මහාපුඤ්ඤං යාචෙය්ය’’න්ති. සො තත්ථ ගන්ත්වා රඤ්ඤා කතපටිසන්ථාරො ‘‘කිං කාරණා ආගතොසී’’ති ¶ පුට්ඨො ‘‘‘තුම්හාකං විජිතෙ පඤ්ච අමිතභොගා මහාපුඤ්ඤා වසන්ති, තතො එකං ගහෙත්වා ගමිස්සාමී’ති ආගතොම්හි, තෙසු මෙ එකං දෙථා’’ති ආහ. ‘‘මහාකුලානි අම්හෙහි චාලෙතුං න සක්කා’’ති ආහ. ‘‘අහං අලද්ධා න ගමිස්සාමී’’ති ආහ. රාජා අමච්චෙහි සද්ධිං මන්තෙත්වා ‘‘ජොතිකාදීනං මහාකුලානං චාලනං නාම මහාපථවියා චාලනසදිසං, මෙණ්ඩකමහාසෙට්ඨිස්ස පුත්තො ධනඤ්චයසෙට්ඨි නාම අත්ථි, තෙන සද්ධිං මන්තෙත්වා පටිවචනං තෙ දස්සාමී’’ති වත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා, තාත, කොසලරාජා ‘‘‘එකං ධනසෙට්ඨිං ගහෙත්වා ගමිස්සාමී’ති වදති, ත්වං තෙන සද්ධිං ගච්ඡාහී’’ති. ‘‘තුම්හෙසු පහිණන්තෙසු ගමිස්සාමි, දෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි පරිවච්ඡං කත්වා ගච්ඡ, තාතා’’ති. සො අත්තනො කත්තබ්බයුත්තකමකාසි. රාජාපිස්ස මහන්තං සක්කාරං කත්වා, ‘‘ඉමං ආදාය ගච්ඡථා’’ති පසෙනදිරාජානං උය්යොජෙසි. සො තං ආදාය සබ්බත්ථ එකරත්තිවාසෙන ගච්ඡන්තො එකං ඵාසුකට්ඨානං පත්වා නිවාසං ගණ්හි, අථ නං ධනඤ්චයසෙට්ඨි පුච්ඡි – ‘‘ඉදං කස්ස විජිත’’න්ති? ‘‘මය්හං, සෙට්ඨී’’ති. ‘‘කීව දූරො ඉතො සාවත්ථී’’ති ¶ ? ‘‘සත්තයොජනමත්ථකෙ’’ති. ‘‘අන්තොනගරං සම්බාධං, අම්හාකං පරිජනො මහන්තො, සචෙ රොචෙථ, ඉධෙව වසෙය්යාම, දෙවා’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තස්මිං ඨානෙ නගරං මාපෙත්වා තස්ස දත්වා අගමාසි. තස්මිං පදෙසෙ සයං වසනට්ඨානස්ස ගහිතත්තා නගරස්ස සාකෙතන්ත්වෙව නාමං අහොසි.

සාවත්ථියම්පි ඛො මිගාරසෙට්ඨිනො පුත්තො පුණ්ණවඩ්ඪනකුමාරො නාම වයප්පත්තො අහොසි. අථ නං මාතාපිතරො වදිංසු – ‘‘තාත, තව රුච්චනට්ඨානෙ එකං දාරිකං උපධාරෙහී’’ති. ‘‘‘මය්හං එවරූපාය භරියාය කිච්චං නත්ථී’ති, පුත්ත, මා එවං කරි, කුලං නාම අපුත්තකං න තිට්ඨතී’’ති. සො පුනප්පුනං වුච්චමානො ‘‘තෙන හි පඤ්චකල්යාණසමන්නාගතං දාරිකං ලභමානො තුම්හාකං වචනං කරිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘කානි පනෙතානි පඤ්ච කල්යාණානි නාම, තාතා’’ති. කෙසකල්යාණං, මංසකල්යාණං, අට්ඨිකල්යාණං, ඡවිකල්යාණං, වයකල්යාණන්ති. මහාපුඤ්ඤාය හි ඉත්ථියා කෙසා මොරකලාපසදිසා හුත්වා මුඤ්චිත්වා විස්සට්ඨා නිවාසනන්තං පහරිත්වා නිවත්තිත්වා උද්ධග්ගා තිට්ඨන්ති, ඉදං කෙසකල්යාණං නාම, දන්තාවරණං බිම්බඵලසදිසං වණ්ණසම්පන්නං සමං සුඵුසිතං හොති ¶ , ඉදං මංසකල්යාණං නාම, දන්තා සුක්කා සමා අවිරළා උස්සාපෙත්වා ඨපිතවජිරපන්ති විය සමච්ඡින්නසඞ්ඛපන්ති විය ච සොභන්ති, ඉදං අට්ඨිකල්යාණං නාම, කාළියා චුණ්ණකාදීහි අවිලිත්තො එව ¶ ඡවිවණ්ණො සිනිද්ධො නීලුප්පලදාමසදිසො හොති, ඔදාතාය ච කණිකාරපුප්ඵදාමසදිසො හොති, ඉදං ඡවිකල්යාණං නාම, දසක්ඛත්තුං විජාතාපි ඛො පන සකිං විජාතා විය අවිගතයොබ්බනායෙව හොති, ඉදං වයකල්යාණං නාම හොති. අථස්ස ¶ මාතාපිතරො අට්ඨුත්තරසතබ්රාහ්මණෙ නිමන්තෙත්වා භොජෙත්වා ‘‘පඤ්චකල්යාණසමන්නාගතා ඉත්ථියො නාම හොන්තී’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘ආම, හොන්තී’’ති. ‘‘තෙන හි එවරූපං දාරිකං පරියෙසිතුං අට්ඨ ජනා ගච්ඡන්තූ’’ති බහුං ධනං දත්වා ‘‘ආගතකාලෙ වො කත්තබ්බං ජානිස්සාම, ගච්ඡථ, එවරූපං දාරිකං පරියෙසථ, දිට්ඨකාලෙ ච ඉමං පිලන්ධනං දදෙය්යාථා’’ති සතසහස්සග්ඝනිකං සුවණ්ණමාලං දත්වා උය්යොජෙසුං.

තෙ මහන්තමහන්තානි නගරානි ගන්ත්වා පරියෙසමානා පඤ්චකල්යාණසමන්නාගතං දාරිකං අදිස්වා නිවත්තිත්වා ආගච්ඡන්තා විවටනක්ඛත්තදිවසෙ සාකෙතං අනුප්පත්තා – ‘‘අජ්ජ අම්හාකං කම්මං නිප්ඵජ්ජිස්සතී’’ති චින්තයිංසු. තස්මිං පන නගරෙ අනුසංවච්ඡරං විවටනක්ඛත්තං නාම හොති. තදා බහි අනික්ඛමනකුලානිපි පරිවාරෙන සද්ධිං ගෙහා නික්ඛමිත්වා අප්පටිච්ඡන්නෙන සරීරෙන පදසාව නදීතීරං ගච්ඡන්ති. තස්මිං දිවසෙ ඛත්තියමහාසාලාදීනං පුත්තාපි ‘‘අත්තනො සමානජාතිකං මනාපං කුලදාරිකං දිස්වා මාලාගුළෙන පරික්ඛිපිස්සාමා’’ති තං තං මග්ගං නිස්සාය තිට්ඨන්ති. තෙපි ඛො බ්රාහ්මණා නදීතීරෙ එකං සාලං පවිසිත්වා අට්ඨංසු. ‘‘තස්මිං ඛණෙ විසාඛා පන්නරසසොළසවස්සුද්දෙසිකා හුත්වා සබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතා පඤ්චහි කුමාරිකාසතෙහි පරිවුතා නදිං ගන්ත්වා න්හායිස්සාමී’’ති තං පදෙසං පත්තා, අථ ඛො මෙඝො ¶ උට්ඨහිත්වා පාවස්සි. පඤ්චසතා කුමාරිකායො වෙගෙන ගන්ත්වා සාලං පවිසිංසු. බ්රාහ්මණා ඔලොකෙන්තා තාසු එකම්පි පඤ්චකල්යාණසමන්නාගතං න පස්සිංසු. අථ විසාඛා පකතිගමනෙනෙව සාලං පාවිසි, වත්ථාභරණානි තෙමිංසු. බ්රාහ්මණා තස්සා චත්තාරි කල්යාණානි දිස්වා දන්තෙ පස්සිතුකාමා ‘‘අලසජාතිකා අම්හාකං ධීතා, එතිස්සා සාමිකො කඤ්ජිකමත්තම්පි න ලභිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං කථයිංසු. අථ නෙ විසාඛා ආහ – ‘‘කං වදෙථ තුම්හෙ’’ති? ‘‘තං කථෙම, අම්මා’’ති. මධුරො හි තස්සා සද්දො කංසතාළසරො විය නිච්ඡරති. අථ නෙ ¶ පුන මධුරසද්දෙන ‘‘කිං කාරණා භණථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘තව පරිවාරිත්ථියො වත්ථාලඞ්කාරෙ අතෙමෙත්වා වෙගෙන සාලං පවිට්ඨා, තුය්හං එත්තකං ඨානං වෙගෙන ආගමනමත්තම්පි නත්ථි, වත්ථාභරණානි තෙමෙත්වා ආගතාසි. තස්මා කථෙම, අම්මා’’ති.

‘‘තාතා, එවං මා වදෙථ, අහං එතාහි බලවතරා, කාරණං පන සල්ලක්ඛෙත්වා ජවෙන නාගතාම්හී’’ති. ‘‘කිං, අම්මා’’ති? ‘‘තාතා, චත්තාරො ජනා ජවමානා න සොභන්ති, අපරම්පි කාරණං අත්ථී’’ති. ‘‘කතමෙ චත්තාරො ජනා ජවමානා න සොභන්ති, අම්මා’’ති? තාතා, අභිසිත්තරාජා තාව සබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතො කච්ඡං බන්ධිත්වා රාජඞ්ගණෙ ජවමානො න සොභති, ‘‘කිං අයං රාජා ගහපතිකො විය ධාවතී’’ති අඤ්ඤදත්ථු ගරහං ලභති, සණිකං ගච්ඡන්තොව ¶ සොභති. රඤ්ඤො මඞ්ගලහත්ථීපි අලඞ්කතො ජවමානො න සොභති, වාරණලීළාය ගච්ඡන්තොව සොභති. පබ්බජිතො ජවමානො න සොභති, ‘‘කිං අයං සමණො ගිහී විය ධාවතී’’ති කෙවලං ගරහමෙව ¶ ලභති, සමිතගමනෙන පන සොභති. ඉත්ථී ජවමානා න සොභති, ‘‘කිං එසා ඉත්ථී පුරිසො විය ධාවතී’’ති ගරහිතබ්බාව හොති, ‘‘ඉමෙ චත්තාරො ජනා ජවමානා න සොභන්ති, තාතා’’ති. ‘‘කතමං පන අපරං කාරණං, අම්මා’’ති? ‘‘තාතා, මාතාපිතරො නාම ධීතරං අඞ්ගපච්චඞ්ගානි සණ්ඨාපෙත්වා පොසෙන්ති. මයඤ්හි වික්කිණෙය්යභණ්ඩං නාම, අම්හෙ පරකුලපෙසනත්ථාය පොසෙන්ති. සචෙ ජවමානානං නිවත්ථදුස්සකණ්ණෙ වා අක්කමිත්වා භූමියං වා පක්ඛලිත්වා පතිතකාලෙ හත්ථො වා පාදො වා භිජ්ජෙය්ය, කුලස්සෙව භාරො භවෙය්ය, පසාධනභණ්ඩං පන මෙ තෙමෙත්වා සුස්සිස්සති. ඉමං කාරණං සල්ලක්ඛෙත්වා න ධාවිතාම්හි, තාතා’’ති.

බ්රාහ්මණා තස්සා කථනකාලෙ දන්තසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘එවරූපා නො දන්තසම්පත්ති දිට්ඨපුබ්බා’’ති තස්සා සාධුකාරං දත්වා, ‘‘අම්ම, තුය්හමෙවෙසා අනුච්ඡවිකා’’ති වත්වා තං සුවණ්ණමාලං පිලන්ධයිංසු. අථ නෙ පුච්ඡි – ‘‘කතරනගරතො ආගතාත්ථ, තාතා’’ති? ‘‘සාවත්ථිතො, අම්මා’’ති. ‘‘සෙට්ඨිකුලං කතරං නාමා’’ති? ‘‘මිගාරසෙට්ඨි නාම, අම්මා’’ති. ‘‘අය්යපුත්තො කො ¶ නාමා’’ති? ‘‘පුණ්ණවඩ්ඪනකුමාරො නාම, අම්මා’’ති. සා ‘‘සමානජාතිකං නො කුල’’න්ති අධිවාසෙත්වා පිතු සාසනං පහිණි ‘‘අම්හාකං රථං පෙසෙතූ’’ති ¶ . කිඤ්චාපි හි සා ආගමනකාලෙ පදසා ආගතා, සුවණ්ණමාලාය පන පිලන්ධනකාලතො පට්ඨාය තථා ගන්තුං න ලභති, ඉස්සරදාරිකා රථාදීහි ගච්ඡන්ති, ඉතරා පකතියානකං වා අභිරුහන්ති, ඡත්තං වා තාලපණ්ණං වා උපරි කරොන්ති, තස්මිම්පි අසති නිවත්ථසාටකස්ස දසන්තං උක්ඛිපිත්වා අංසෙ ඛිපන්තා ගච්ඡන්ති එව. තස්සා පන පිතා පඤ්ච රථසතානි පෙසෙසි. සා සපරිවාරා රථං ආරුය්හ ගතා. බ්රාහ්මණාපි එකතොව අගමංසු. අථ නෙ සෙට්ඨි පුච්ඡි – ‘‘කුතො ආගතාත්ථා’’ති? ‘‘සාවත්ථිතො මහාසෙට්ඨී’’ති. ‘‘සෙට්ඨි කතරො නාමා’’ති? ‘‘මිගාරසෙට්ඨි නාමා’’ති. ‘‘පුත්තො කො නාමා’’ති? ‘‘පුණ්ණවඩ්ඪනකුමාරො නාම මහාසෙට්ඨී’’ති. ‘‘ධනං කිත්තක’’න්ති? ‘‘චත්තාලීසකොටියො මහාසෙට්ඨී’’ති. ‘‘ධනං තාව අම්හාකං ධනං උපාදාය කාකණිකමත්තං, දාරිකාය පන ආරක්ඛමත්තාය ලද්ධකාලතො පට්ඨාය කිං අඤ්ඤෙන කාරණෙනා’’ති අධිවාසෙසි. සො තෙසං සක්කාරං කත්වා එකාහද්වීහං වසාපෙත්වා උය්යොජෙසි.

තෙ සාවත්ථිං ගන්ත්වා මිගාරසෙට්ඨිස්ස ‘‘ලද්ධා නො දාරිකා’’ති ආරොචයිංසු. ‘‘කස්ස ධීතා’’ති? ‘‘ධනඤ්චයසෙට්ඨිනො’’ති. සො ‘‘මහාකුලස්ස මෙ දාරිකා ලද්ධා, ඛිප්පමෙව නං ආනෙතුං ¶ වට්ටතී’’ති තත්ථ ගමනත්ථං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘‘මහාකුලං එතං මයා බිම්බිසාරස්ස සන්තිකා ආනෙත්වා සාකෙතෙ නිවෙසිතං, තස්ස ¶ සම්මානං කාතුං වට්ටතී’ති අහම්පි ආගමිස්සාමී’’ති ආහ, සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති වත්වා ධනඤ්චයසෙට්ඨිනො සාසනං පෙසෙසි – ‘‘මයි ආගච්ඡන්තෙ රාජාපි ආගමිස්සති, මහන්තං රාජබලං එත්තකස්ස ජනස්ස කත්තබ්බයුත්තකං කාතුං සක්ඛිස්සසි, න සක්ඛිස්සසී’’ති? ඉතරොපි ‘‘සචෙපි දස රාජානො ආගච්ඡන්ති, ආගච්ඡන්තූ’’ති පටිසාසනං පෙසෙසි. මිගාරසෙට්ඨි තාව මහන්තෙ නගරෙ ගෙහගොපකමත්තං ඨපෙත්වා සෙසජනං ආදාය ගන්ත්වා අඩ්ඪයොජනමත්තෙ ඨානෙ ඨත්වා ‘‘ආගතාම්හා’’ති සාසනං පහිණි. ධනඤ්චයසෙට්ඨි බහුපණ්ණාකාරං පෙසෙත්වා ධීතරා සද්ධිං මන්තෙසි, ‘‘අම්ම, සසුරො කිර තෙ කොසලරඤ්ඤා සද්ධිං ආගතො, තස්ස කතරං ගෙහං පටිජග්ගිතබ්බං, රඤ්ඤො කතරං ¶ , උපරාජාදීනං කතරානී’’ති? පණ්ඩිතා සෙට්ඨිධීතා වජිරග්ගතිඛිණඤාණා කප්පසතසහස්සං පත්ථිතපත්ථනා අභිනීහාරසම්පන්නා ‘‘සසුරස්ස මෙ අසුකගෙහං පටිජග්ගථ, රඤ්ඤො අසුකගෙහං, උපරාජාදීනං අසුකානී’’ති සංවිදහිත්වා දාසකම්මකරෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘එත්තකා රඤ්ඤො කත්තබ්බකිච්චං කරොථ, එත්තකා උපරාජාදීනං, හත්ථිඅස්සාදයොපි තුම්හෙයෙව පටිජග්ගථ, අස්සබන්ධාදයොපි ආගන්ත්වා මඞ්ගලඡණං අනුභවිස්සන්තී’’ති සංවිදහි. ‘‘කිං කාරණා’’? ‘‘‘මයං විසාඛාය මඞ්ගලට්ඨානං ගන්ත්වා න කිඤ්චි ලභිම්හ, අස්සරක්ඛණාදීනි කරොන්තා සුඛං න විචරිම්හා’ති කෙචි වත්තුං මා ලභිංසූ’’ති.

තං දිවසමෙව විසාඛාය පිතා පඤ්චසතෙ සුවණ්ණකාරෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ධීතු මෙ මහාලතාපසාධනං නාම ¶ කරොථා’’ති රත්තසුවණ්ණස්ස නික්ඛසහස්සං, තදනුරූපානි ච රජතමණිමුත්තාපවාළවජිරාදීනි දාපෙසි. රාජා කතිපාහං වසිත්වාව ධනඤ්චයසෙට්ඨිස්ස සාසනං පහිණි ‘‘න සක්කා සෙට්ඨිනා අම්හාකං චිරං පොසනං නාම කාතුං, දානි දාරිකාය ගමනකාලං ජානාතූ’’ති. සොපි රඤ්ඤො සාසනං පෙසෙසි – ‘‘ඉදානි වස්සකාලො ආගතො, න සක්කා චතුමාසං විචරිතුං, තුම්හාකං බලකායස්ස යං යං ලද්ධුං වට්ටති, සබ්බං තං මම භාරො, මයා පෙසිතකාලෙ දෙවො ගමිස්සතී’’ති. තතො පට්ඨාය සාකෙතනගරං නිච්චනක්ඛත්තං විය අහොසි. රාජානං ආදිං කත්වා සබ්බෙසං මාලාගන්ධවත්ථාදීනි පටියත්තානෙව හොන්ති. තතො තෙ ජනා චින්තයිංසු – ‘‘සෙට්ඨි අම්හාකමෙව සක්කාරං කරොතී’’ති, එවං තයො මාසා අතික්කන්තා, පසාධනං පන තාව න නිට්ඨාති. කම්මන්තාධිට්ඨායකා ආගන්ත්වා සෙට්ඨිනො ආරොචෙසුං – ‘‘අඤ්ඤං අසන්තං නාම නත්ථි, බලකායස්ස පන භත්තපචනදාරූනි නප්පහොන්තී’’ති. ‘‘ගච්ඡථ, තාතා, ඉමස්මිං නගරෙ පරිජිණ්ණා හත්ථිසාලාදයො චෙව පරිජිණ්ණකානි ච ගෙහානි ගහෙත්වා පචථා’’ති. එවං පචන්තානම්පි අඩ්ඪමාසො අතික්කන්තො. තතො පුනපි ‘‘දාරූනි නත්ථී’’ති ආරොචයිංසු ¶ . ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ න සක්කා දාරූනි ලද්ධුං, දුස්සකොට්ඨාගාරානි විවරිත්වා ථූලසාටකෙහි වට්ටියො කත්වා තෙලචාටීසු ¶ තෙමෙත්වා භත්තං පචථා’’ති. තෙ අඩ්ඪමාසං තථා අකංසු. එවං චත්තාරො මාසා අතික්කන්තා, පසාධනම්පි නිට්ඨිතං.

තස්මිං පසාධනෙ චතස්සො වජිරනාළියො උපයොගං අගමංසු, මුත්තානං එකාදස නාළියො, පවාළස්ස බාවීසති නාළියො, මණීනං තෙත්තිංස ¶ නාළියො. ඉති එතෙහි ච අඤ්ඤෙහි ච රතනෙහි නිට්ඨානං අගමාසි. අසුත්තමයං පසාධනං රජතෙන සුත්තකිච්චං කරිංසු. තං සීසෙ පටිමුක්කං පාදපිට්ඨිං ගච්ඡති. තස්මිං තස්මිං ඨානෙ මුද්දිකා යොජෙත්වා කතා සුවණ්ණමයා ගණ්ඨිකා හොන්ති, රජතමයා පාසකා, මත්ථකමජ්ඣෙ එකා මුද්දිකා, ද්වීසු කණ්ණපිට්ඨීසු ද්වෙ, ගලවාටකෙ එකා, ද්වීසු ජත්තූසු ද්වෙ, ද්වීසු කප්පරෙසු ද්වෙ, ද්වීසු කටිපස්සෙසු ද්වෙති. තස්මිං ඛො පන පසාධනෙ එකං මොරං කරිංසු, තස්ස දක්ඛිණපක්ඛෙ රත්තසුවණ්ණමයානි පඤ්ච පත්තසතානි අහෙසුං, වාමපක්ඛෙ පඤ්ච පත්තසතානි, තුණ්ඩං පවාළමයං, අක්ඛීනි මණිමයානි, තථා ගීවා ච පිඤ්ඡානි ච, පත්තනාළියො රජතමයා, තථා ජඞ්ඝායො. සො විසාඛාය මත්ථකමජ්ඣෙ පබ්බතකූටෙ ඨත්වා නච්චනමයූරො විය ඛායති. පත්තනාළිසහස්සස්ස සද්දො දිබ්බසඞ්ගීතං විය පඤ්චඞ්ගිකතූරියඝොසො විය ච පවත්තති. සන්තිකං උපගතායෙව තස්සා අමොරභාවං ජානන්ති. පසාධනං ¶ නවකොටිඅග්ඝනකං අහොසි, සතසහස්සං හත්ථකම්මමූලං දීයිත්ථ.

‘‘කිස්ස පන නිස්සන්දෙන තායෙතං පසාධනං ලද්ධ’’න්ති? සා කිර කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ වීසතියා භික්ඛුසහස්සානං චීවරසාටකං දත්වා සුත්තම්පි සූචියොපි රජනම්පි අත්තනො සන්තකමෙව අදාසි. තස්ස චීවරදානස්ස නිස්සන්දෙන ඉමං මහාලතාපසාධනං ලභි. ඉත්ථීනඤ්හි චීවරදානං මහාලතාපසාධනභණ්ඩෙන මත්ථකං පප්පොති, පුරිසානං ඉද්ධිමයපත්තචීවරෙනාති. එවං මහාසෙට්ඨි චතූහි මාසෙහි ධීතු පරිවච්ඡං කත්වා තස්සා දෙය්යධම්මං දදමානො කහාපණපූරානි පඤ්ච සකටසතානි අදාසි, සුවණ්ණභාජනපූරානි පඤ්ච, රජතභාජනපූරානි පඤ්ච, තම්බභාජනපූරානි පඤ්ච, පත්තුණ්ණවත්ථකොසෙය්යවත්ථපූරානි පඤ්ච, සප්පිපූරානි පඤ්ච, තෙලපූරානි පඤ්ච, සාලිතණ්ඩුලපූරානි පඤ්ච, නඞ්ගලඵාලාදිඋපකරණපූරානි පඤ්චසකටසතානි අදාසි. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘මම ධීතු ගතට්ඨානෙ ‘අසුකෙන නාම මෙ අත්ථො’ති මා පරස්ස ගෙහද්වාරං පහිණී’’ති. තස්මා සබ්බූපකරණානි දාපෙසි. එකෙකස්මිං රථෙ සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා තිස්සො තිස්සො වණ්ණදාසියො ඨපෙත්වා පඤ්ච රථසතානි අදාසි. ‘‘එතං න්හාපෙන්තියො භොජෙන්තියො අලඞ්කරොන්තියො විචරථා’’ති දියඩ්ඪසහස්සපරිචාරිකායො ¶ අදාසි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘මම ධීතු ගාවො දස්සාමී’’ති. සො පුරිසෙ ¶ ආණාපෙසි – ‘‘ගච්ඡථ ¶ භණෙ චූළවජස්ස ද්වාරං විවරිත්වා තීසු ගාවුතෙසු තිස්සො භෙරියො ගහෙත්වා තිට්ඨථ, පුථුලතො උසභමත්තෙ ඨානෙ උභොසු පස්සෙසු තිට්ඨථ. ගාවීනං තතො පරං ගන්තුං මා අදත්ථ. එවං ඨිතකාලෙ භෙරිසඤ්ඤං කරෙය්යාථා’’ති. තෙ තථා අකංසු. තෙ ගාවීනං වජතො නික්ඛමිත්වා ගාවුතං ගතකාලෙ භෙරිසඤ්ඤං අකංසු, පුන අඩ්ඪයොජනං ගතකාලෙ අකංසු. පුනපි තිගාවුතං ගතකාලෙ භෙරිසඤ්ඤං අකංසු, පුථුලතො ගමනඤ්ච නිවාරෙසුං. එවං දීඝතො තිගාවුතෙ, පුථුලතො උසභමත්තෙ ඨානෙ ගාවියො අඤ්ඤමඤ්ඤං නිඝංසන්තියො අට්ඨංසු.

මහාසෙට්ඨි ‘‘මම ධීතු එත්තකා ගාවො අලං, ද්වාරං පිදහථා’’ති වජද්වාරං පිදහාපෙසි. ද්වාරස්මිං පිදහිතෙ විසාඛාය පුඤ්ඤබලෙන බලවගාවො ච ධෙනුයො ච උප්පතිත්වා උප්පතිත්වා නික්ඛමිංසු. මනුස්සානං වාරෙන්තානං වාරෙන්තානමෙව සට්ඨිසහස්සා බලවගාවො ච සට්ඨිසහස්සා ධෙනුයො ච නික්ඛන්තා, තත්තකා බලවවච්ඡා තාසං ධෙනූනං උසභා උප්පතිත්වා අනුබන්ධා අහෙසුං. ‘‘කිස්ස පන නිස්සන්දෙන එවං ගාවො ගතා’’ති? නිවාරෙන්තානං නිවාරෙන්තානං දින්නදානස්ස. සා කිර කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ කිකිස්ස රඤ්ඤො සත්තන්නං ධීතානං කනිට්ඨා සඞ්ඝදාසී නාම හුත්වා වීසතියා භික්ඛුසහස්සානං පඤ්චගොරසදානං ¶ දදමානා ථෙරානඤ්ච දහරානඤ්ච සාමණෙරානඤ්ච පත්තං පිදහිත්වා, ‘‘අලං, අල’’න්ති නිවාරෙන්තානම්පි ‘‘ඉදං මධුරං, ඉදං මනාප’’න්ති අදාසි. එවං තස්ස නිස්සන්දෙන වාරියමානාපි ගාවො නික්ඛමිංසු. සෙට්ඨිනා එත්තකස්ස ධනස්ස දින්නකාලෙ සෙට්ඨිභරියා ආහ – ‘‘තුම්හෙහි මය්හං ධීතු සබ්බං සංවිදහිතං, වෙය්යාවච්චකරා පන දාසදාසියො න සංවිදහිතා, කිං කාරණා’’ති? ‘‘මම ධීතරි සසිනෙහනිස්සිනෙහානං ජානනත්ථං. අහඤ්හි තාය සද්ධිං ආගච්ඡමානකෙ ගීවාය ගහෙත්වා න පහිණාමි, යානං ආරුය්හ ගමනකාලෙයෙව එතාය සද්ධිං ගන්තුකාමා ගච්ඡන්තු, මා අගන්තුකාමාති වක්ඛාමී’’ති ආහ.

අථ ‘‘ස්වෙ මම ධීතා ගමිස්සතී’’ති ගබ්භෙ නිසින්නො ධීතරං සමීපෙ නිසීදාපෙත්වා, ‘‘අම්ම, පතිකුලෙ වසන්තියා නාම ඉමඤ්ච ඉමඤ්ච ආචාරං රක්ඛිතුං ¶ වට්ටතී’’ති ඔවාදමදාසි. අයම්පි මිගාරසෙට්ඨි අනන්තරගබ්භෙ නිසින්නො ධනඤ්චයසෙට්ඨිනො ඔවාදං අස්සොසි. සොපි සෙට්ඨි ධීතරං එවං ඔවදි –

‘‘අම්ම, සසුරකුලෙ වසන්තියා නාම අන්තොඅග්ගි බහි න නීහරිතබ්බො, බහිඅග්ගි අන්තො න පවෙසෙතබ්බො, දදන්තස්සෙව දාතබ්බං, අදදන්තස්ස න දාතබ්බං, දදන්තස්සාපි ¶ අදදන්තස්සාපි දාතබ්බං, සුඛං නිසීදිතබ්බං, සුඛං භුඤ්ජිතබ්බං, සුඛං නිපජ්ජිතබ්බං, අග්ගි පරිචරිතබ්බො, අන්තොදෙවතා නමස්සිතබ්බා’’ති.

ඉමං ¶ දසවිධං ඔවාදං දත්වා පුනදිවසෙ සබ්බා සෙනියො සන්නිපාතෙත්වා රාජසෙනාය මජ්ඣෙ අට්ඨ කුටුම්බිකෙ පාටිභොගෙ ගහෙත්වා, ‘‘සචෙ මෙ ගතට්ඨානෙ ධීතු දොසො උප්පජ්ජති, තුම්හෙහි සොධෙතබ්බො’’ති වත්වා නවකොටිඅග්ඝනකෙන මහාලතාපසාධනෙන ධීතරං පසාධෙත්වා න්හානචුණ්ණමූලකං චතුපණ්ණාසකොටිධනං දත්වා යානං ආරොපෙත්වා සාකෙතස්ස සාමන්තා අත්තනො සන්තකෙසු අනුරාධපුරමත්තෙසු චුද්දසසු භත්තගාමෙසු භෙරිං චරාපෙසි – ‘‘මම ධීතරා සද්ධිං ගන්තුකාමා ගච්ඡන්තූ’’ති. තෙ සද්දං සුත්වාව – ‘‘අම්හාකං අය්යාය ගමනකාලෙ කිං අම්හාකං ඉධා’’ති චුද්දස ගාමකා කිඤ්චි අසෙසෙත්වා නික්ඛමිංසු? ධනඤ්චයසෙට්ඨිපි රඤ්ඤො ච මිගාරසෙට්ඨිනො ච සක්කාරං කත්වා ථොකං අනුගන්ත්වා තෙහි සද්ධිං ධීතරං උය්යොජෙසි.

මිගාරසෙට්ඨිපි සබ්බපච්ඡතො යානකෙ නිසීදිත්වා ගච්ඡන්තො බලකායං දිස්වා, ‘‘කෙ නාමෙතෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘සුණිසාය වො වෙය්යාවච්චකරා දාසිදාසා’’ති. ‘‘එත්තකෙ කො පොසෙස්ස’’ති? ‘‘පොථෙත්වා තෙ පලාපෙථ, අපලායන්තෙ ඉතො දණ්ඩං කරොථා’’ති. විසාඛා පන ‘‘අපෙථ, මා වාරෙථ, බලමෙව බලස්ස භත්තං දස්සතී’’ති ආහ. සෙට්ඨි එවං ¶ වුත්තෙපි, ‘‘අම්ම, නත්ථි අම්හාකං එතෙහි අත්ථො, කො එතෙ පොසෙස්සතී’’ති ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි පොථෙත්වා පලාපෙත්වා සෙසකෙ ‘‘අලං අම්හාකං එත්තකෙහී’’ති ගහෙත්වා පායාසි. අථ විසාඛා සාවත්ථිනගරද්වාරං සම්පත්තකාලෙ චින්තෙසි – ‘‘පටිච්ඡන්නයානස්මිං නු ඛො නිසීදිත්වා පවිසිස්සාමි, උදාහු රථෙ ඨත්වා’’ති. අථස්සා එතදහොසි – ‘‘පටිච්ඡන්නයානෙන මෙ පවිසන්තියා මහාලතාපසාධනස්ස විසෙසො න පඤ්ඤායිස්සතී’’ති. සා ¶ සකලනගරස්ස අත්තානං දස්සෙන්තී රථෙ ඨත්වා නගරං පාවිසි. සාවත්ථිවාසිනො විසාඛාය සම්පත්තිං දිස්වා, ‘‘එසා කිර විසාඛා නාම, එවරූපා අයං සම්පත්ති එතිස්සාව අනුච්ඡවිකා’’ති ආහංසු. ඉති සා මහාසම්පත්තියා සෙට්ඨිනො ගෙහං පාවිසි. ගතදිවසෙ චස්සා සකලනගරවාසිනො ‘‘අම්හාකං ධනඤ්චයසෙට්ඨි අත්තනො නගරං සම්පත්තානං මහාසක්කාරං අකාසී’’ති යථාසත්ති යථාබලං පණ්ණාකාරං පහිණිංසු. විසාඛා පහිතපහිතං පණ්ණාකාරං තස්මිංයෙව නගරෙ අඤ්ඤමඤ්ඤෙසු කුලෙසු සබ්බත්ථකමෙව දාපෙසි. ඉති සා ‘‘ඉදං මය්හං මාතු දෙථ, ඉදං මය්හං පිතු දෙථ, ඉදං මය්හං භාතු දෙථ, ඉදං මය්හං භගිනියා දෙථා’’ති තෙසං තෙසං වයානුරූපං පියවචනං වත්වා පණ්ණාකාරං පෙසෙන්තී සකලනගරවාසිනො ඤාතකෙ විය අකාසි. අථස්සා රත්තිභාගසමනන්තරෙ ආජඤ්ඤවළවාය ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. සා දාසීහි දණ්ඩදීපිකා ගාහාපෙත්වා තත්ථ ගන්ත්වා වළවං උණ්හොදකෙන න්හාපෙත්වා තෙලෙන ¶ මක්ඛාපෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව අගමාසි.

මිගාරසෙට්ඨිපි පුත්තස්ස ආවාහමඞ්ගලං කරොන්තො ධුරවිහාරෙ වසන්තම්පි තථාගතං අමනසිකරිත්වා ¶ දීඝරත්තං නග්ගසමණකෙසු පතිට්ඨිතෙන පෙමෙන චොදියමානො ‘‘මය්හං අය්යානම්පි සක්කාරං කරිස්සාමී’’ති එකදිවසං අනෙකසතෙසු නවභාජනෙසු නිරුදකපායාසං පචාපෙත්වා පඤ්චසතෙ අචෙලකෙ නිමන්තාපෙත්වා අන්තොගෙහං පවෙසෙත්වා, ‘‘ආගච්ඡතු මෙ සුණිසා, අරහන්තෙ වන්දතූ’’ති විසාඛාය සාසනං පහිණි. සා ‘‘අරහන්තො’’ති වචනං සුත්වා සොතාපන්නා අරියසාවිකා හට්ඨතුට්ඨා හුත්වා තෙසං භොජනට්ඨානං ආගන්ත්වා තෙ ඔලොකෙත්වා, ‘‘එවරූපා හිරොත්තප්පවිරහිතා අරහන්තා නාම න හොන්ති, කස්මා මං සසුරො පක්කොසාපෙසී’’ති, ‘‘ධී, ධී’’ති සෙට්ඨිං ගරහිත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගතා. අචෙලකා තං දිස්වා සබ්බෙ එකප්පහාරෙනෙව සෙට්ඨිං ගරහිංසු – ‘‘කිං ත්වං, ගහපති, අඤ්ඤං නාලත්ථ, සමණස්ස ගොතමස්ස සාවිකං මහාකාළකණ්ණිං ඉධ පවෙසෙසි, වෙගෙන නං ඉමස්මා ගෙහා නික්කඩ්ඪාපෙහී’’ති. සො ‘‘න සක්කා මයා ඉමෙසං වචනමත්තෙනෙව නික්කඩ්ඪාපෙතුං, මහාකුලස්ස සා ධීතා’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘අය්යා, දහරා නාම ජානිත්වා වා අජානිත්වා වා කරෙය්යුං, තුම්හෙ තුණ්හී හොථා’’ති තෙ උය්යොජෙත්වා ¶ සයං මහාරහෙ ආසනෙ නිසීදිත්වා සුවණ්ණපාතියං නිරුදකං මධුපායාසං පරිභුඤ්ජි.

තස්මිං සමයෙ එකො පිණ්ඩපාතිකත්ථෙරො පිණ්ඩාය ¶ චරන්තො තං නිවෙසනං පාවිසි. විසාඛා සසුරං බීජයමානා ඨිතා තං දිස්වා ‘‘සසුරස්ස ආචික්ඛිතුං අයුත්ත’’න්ති යථා සො ථෙරං පස්සති, එවං අපගන්ත්වා අට්ඨාසි. සො පන බාලො ථෙරං දිස්වාපි අපස්සන්තො විය හුත්වා අධොමුඛො භුඤ්ජතෙව. විසාඛා ‘‘ථෙරං දිස්වාපි මෙ සසුරො සඤ්ඤං න කරොතී’’ති ඤත්වා, ‘‘අතිච්ඡථ, භන්තෙ, මය්හං සසුරො පුරාණං ඛාදතී’’ති ආහ. සො නිගණ්ඨෙහි කථිතකාලෙ අධිවාසෙත්වාපි ‘‘පුරාණං ඛාදතී’’ති වුත්තක්ඛණෙයෙව හත්ථං අපනෙත්වා, ‘‘ඉමං පායාසං ඉතො නීහරථ, එතං ඉමස්මා ගෙහා නික්කඩ්ඪථ, අයං මං එවරූපෙ මඞ්ගලකාලෙ අසුචිඛාදකං නාම කරොතී’’ති ආහ. තස්මිං ඛො පන නිවෙසනෙ සබ්බෙපි දාසකම්මකරා විසාඛාය සන්තකාව, කො නං හත්ථෙ වා පාදෙ වා ගණ්හිස්සති, මුඛෙන කථෙතුං සමත්ථොපි නත්ථි. විසාඛා සසුරස්ස කථං සුත්වා ආහ – ‘‘තාත, න එත්තකෙනෙව මයං නික්ඛමාම, නාහං තුම්හෙහි උදකතිත්ථතො කුම්භදාසී විය ආනීතා, ධරමානකමාතාපිතූනං ධීතරො නාම න එත්තකෙනෙව නික්ඛමන්ති, එතෙනෙව මෙ කාරණෙන පිතා ඉධාගමනකාලෙ අට්ඨ කුටුම්බිකෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘සචෙ මෙ ධීතු දොසො උප්පජ්ජති, සොධෙය්යාථා’ති වත්වා මං තෙසං හත්ථෙ ඨපෙසි, තෙ පක්කොසාපෙත්වා මය්හං දොසාදොසං සොධාපෙථා’’ති.

සෙට්ඨි ‘‘කල්යාණං එසා කථෙතී’’ති අට්ඨ කුටුම්බිකෙ පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘අයං දාරිකා මඞ්ගලකාලෙ නිසීදිත්වා සුවණ්ණපාතියං නිරුදකපායාසං පරිභුඤ්ජන්තං මං ‘අසුචිඛාදකො’ති වදතී’’ති ¶ ¶ ආහ, ‘‘ඉමිස්සා දොසං ආරොපෙත්වා ඉමං ගෙහතො නික්කඩ්ඪථා’’ති. ‘‘එවං කිර, අම්මා’’ති. නාහං එවං වදාමි, එකස්මිං පන පිණ්ඩපාතිකත්ථෙරෙ ඝරද්වාරෙ ඨිතෙ සසුරො මෙ අප්පොදකං මධුපායාසං පරිභුඤ්ජන්තො තං න මනසිකරොති, අහං ‘‘මය්හං සසුරො ඉමස්මිං අත්තභාවෙ පුඤ්ඤං න කරොති, පුරාණපුඤ්ඤමෙව ඛාදතී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘අතිච්ඡථ, භන්තෙ, මය්හං සසුරො පුරාණං ඛාදතී’’ති අවචං, ‘‘එත්ථ මෙ කො දොසො’’ති? ‘‘අය්ය, ඉධ දොසො නත්ථි, අම්හාකං ධීතා යුත්තං කථෙති, ත්වං කස්මා කුජ්ඣසී’’ති? ‘‘අය්යා, එස තාව දොසො ¶ මා හොතු, අයං පන එකදිවසං මජ්ඣිමයාමෙ දාසීපරිවුතා පච්ඡාගෙහං අගමාසී’’ති. ‘‘එවං කිර, අම්මා’’ති. ‘‘තාතා, නාහං අඤ්ඤෙන කාරණෙන ගතා, ඉමස්මිං පන ගෙහෙ ආජානෙය්යවළවාය විජාතාය සඤ්ඤම්පි අකත්වා නිසීදිතුං නාම අයුත්ත’’න්ති දණ්ඩදීපිකා ගාහාපෙත්වා උණ්හොදකාදීනිපි ගාහාපෙත්වා දාසීහි සද්ධිං ගන්ත්වා වළවාය විජාතපරිහාරං කාරාපෙසිං, ‘‘එත්ථ මෙ කො දොසො’’ති? ‘‘අය්ය, ඉධ දොසො නත්ථි, අම්හාකං ධීතා තව ගෙහෙ දාසීහිපි අකත්තබ්බයුත්තකං කම්මං කරොති, ත්වං කිං එත්ථ දොසං පස්සසී’’ති?

අය්යා, ඉධාපි තාව දොසො මා හොතු, ඉමිස්සා පන පිතා ඉධාගමනකාලෙ ඉමං ඔවදන්තො ගුය්හෙ පටිච්ඡන්නෙ දස ඔවාදෙ අදාසි, තෙසං අත්ථං න ජානාමි, තෙසං මෙ අත්ථං කථෙතු. ඉමිස්සා පන ¶ පිතා ‘‘අන්තොඅග්ගි බහි න නීහරිතබ්බො’’ති ආහ, ‘‘සක්කා නු ඛො අම්හෙහි උභතො පටිවිස්සකගෙහානං අග්ගිං අදත්වා වසිතු’’න්ති? ‘‘එවං කිර, අම්මා’’ති. ‘‘තාතා, මය්හං පිතා න එතං සන්ධාය කථෙසි. ඉදං පන සන්ධාය කථෙසි – ‘අම්ම, තව සස්සුසසුරසාමිකානං අගුණං දිස්වා බහි තස්මිං තස්මිං ගෙහෙ ඨත්වා මා කථෙසි. එවරූපො හි අග්ගිසදිසො අග්ගි නාම නත්ථී’’’ති.

අය්යා, එතං තාව එවං හොතු, ඉමිස්සා පන පිතා ‘‘බාහිරතො අග්ගි න අන්තො පවෙසෙතබ්බො’’ති ආහ, ‘‘කිං සක්කා අම්හෙහි අන්තො අග්ගිම්හි නිබ්බුතෙ බාහිරතො අග්ගිං අනාහරිතු’’න්ති? ‘‘එවං කිර, අම්මා’’ති. තාතා, මය්හං පිතා න එතං සන්ධාය කථෙසි, ඉදං පන සන්ධාය කථෙසි – සචෙ පටිවිස්සකගෙහෙසු ඉත්ථියො වා පුරිසා වා සස්සුසසුරසාමිකානං අගුණං කථෙන්ති, තෙහි කථිතං ආහරිත්වා ‘‘අසුකො නාම තුම්හාකං එවඤ්ච එවඤ්ච අගුණං කථෙතී’’ති පුන මා කථෙය්යාසි. ‘‘එතෙන හි අග්ගිනා සදිසො අග්ගි නාම නත්ථී’’ති. එවං ඉමස්මිම්පි කාරණෙ සා නිද්දොසාව අහොසි. යථා ච එත්ථ, එවං සෙසෙසුපි.

තෙසු පන අයමධිප්පායො – යම්පි හි තස්සා පිතරා ‘‘යෙ දදන්ති, තෙසංයෙව දාතබ්බ’’න්ති ¶ වුත්තං. තං ‘‘යාචිතකං උපකරණං ගහෙත්වා යෙ පටිදෙන්ති, තෙසඤ්ඤෙව දාතබ්බ’’න්ති සන්ධාය වුත්තං.

‘‘යෙ න දෙන්ති, තෙසං න දාතබ්බ’’න්ති ඉදම්පි යෙ යාචිතකං ගහෙත්වා න පටිදෙන්ති, තෙසං න දාතබ්බන්ති සන්ධාය වුත්තං.

‘‘දදන්තස්සාපි ¶ අදදන්තස්සාපි දාතබ්බ’’න්ති ඉදං පන දලිද්දෙසු ඤාතිමිත්තෙසු ¶ සම්පත්තෙසු තෙ පටිදාතුං සක්කොන්තු වා මා වා, තෙසං දාතුමෙව වට්ටතීති සන්ධාය වුත්තං.

‘‘සුඛං නිසීදිතබ්බ’’න්ති ඉදම්පි සස්සුසසුරසාමිකෙ දිස්වා වුට්ඨාතබ්බට්ඨානෙ නිසීදිතුං න වට්ටතීති සන්ධාය වුත්තං.

‘‘සුඛං භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති ඉදං පන සස්සුසසුරසාමිකෙහි පුරෙතරං අභුඤ්ජිත්වා තෙ පරිවිසිත්වා සබ්බෙහි ලද්ධාලද්ධං ඤත්වා පච්ඡා සයං භුඤ්ජිතුං වට්ටතීති සන්ධාය වුත්තං.

‘‘සුඛං නිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති ඉදම්පි සස්සුසසුරසාමිකෙහි පුරෙතරං සයනං ආරුය්හ න නිපජ්ජිතබ්බං, තෙසං කත්තබ්බයුත්තකං වත්තපටිවත්තං කත්වා පච්ඡා සයං නිපජ්ජිතුං යුත්තන්ති සන්ධාය වුත්තං.

‘‘අග්ගි පරිචරිතබ්බො’’ති ඉදං පන සස්සුම්පි සසුරම්පි සාමිකම්පි අග්ගික්ඛන්ධං විය උරගරාජානං විය ච කත්වා පස්සිතුං වට්ටතීති සන්ධාය වුත්තං.

‘‘අන්තොදෙවතා නමස්සිතබ්බා’’ති ඉදම්පි සස්සුඤ්ච සසුරඤ්ච සාමිකඤ්ච දෙවතා විය කත්වා දට්ඨුං වට්ටතීති සන්ධාය වුත්තං. එවං සෙට්ඨි ඉමෙසං දසඔවාදානං අත්ථං සුත්වා පටිවචනං අපස්සන්තො අධොමුඛො නිසීදි.

අථ නං කුටුම්බිකා ‘‘කිං සෙට්ඨි අඤ්ඤොපි අම්හාකං ධීතු දොසො අත්ථී’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘නත්ථි, අය්යා’’ති. ‘‘අථ කස්මා නං නිද්දොසං අකාරණෙන ගෙහා නික්කඩ්ඪාපෙසී’’ති එවං වුත්තෙ විසාඛා ආහ – ‘‘තාතා, කිඤ්චාපි මය්හං සසුරස්ස වචනෙන පඨමමෙව ගමනං න යුත්තං, පිතා පන මෙ ආගමනකාලෙ මම දොසසොධනත්ථාය මං තුම්හාකං හත්ථෙ ඨපෙසි, තුම්හෙහි ච මෙ නිද්දොසභාවො ¶ ඤාතො, ඉදානි ච මය්හං ගන්තුං යුත්ත’’න්ති දාසිදාසෙ ‘‘යානාදීහි සජ්ජාපෙථා’’ති ආණාපෙසි. අථ නං සෙට්ඨි කුටුම්බිකෙ ගහෙත්වා ‘‘අම්ම, මයා ¶ අජානිත්වාව කථිතං, ඛමාහි මෙ’’ති ආහ. ‘‘තාත, තුම්හාකං ඛමිතබ්බං තාව ඛමාමි, අහං පන බුද්ධසාසනෙ අවෙච්චප්පසන්නස්ස කුලස්ස ධීතා, න මයං විනා භික්ඛුසඞ්ඝෙන වත්තාම, සචෙ මම රුචියා භික්ඛුසඞ්ඝං පටිජග්ගිතුං ලභාමි, වසිස්සාමී’’ති. ‘‘අම්ම, ත්වං යථාරුචියා තව සමණෙ පටිජග්ගා’’ති ආහ.

විසාඛා ¶ දසබලං නිමන්තාපෙත්වා පුනදිවසෙ නිවෙසනං පවෙසෙසි. නග්ගසමණාපි සත්ථු මිගාරසෙට්ඨිනො ගෙහං ගමනභාවං සුත්වා ගන්ත්වා ගෙහං පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසු. විසාඛා දක්ඛිණොදකං දත්වා ‘‘සබ්බො සක්කාරො පටියාදිතො, සසුරො මෙ ආගන්ත්වා දසබලං පරිවිසතූ’’ති සාසනං පෙසෙසි. අථ නං ගන්තුකාමං ආජීවකා ‘‘මා ඛො ත්වං, ගහපති, සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකං ගච්ඡා’’ති නිවාරෙසුං. සො ‘‘සුණ්හා මෙ සයමෙව පරිවිසතූ’’ති සාසනං පහිණි. සා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසිත්වා නිට්ඨිතෙ භත්තකිච්චෙ පුන සාසනං පෙසෙසි – ‘‘සසුරො මෙ ආගන්ත්වා ධම්මකථං සුණාතූ’’ති. අථ නං ‘‘ඉදානි අගමනං නාම අතිවිය අයුත්ත’’න්ති ධම්මං සොතුකාමතාය ගච්ඡන්තං පුන තෙ ආහංසු – ‘‘තෙන හි සමණස්ස ගොතමස්ස ධම්මං සුණන්තො බහිසාණියා නිසීදිත්වා සුණාහී’’ති. පුරෙතරමෙවස්ස ගන්ත්වා සාණිං පරික්ඛිපිංසු. සො ගන්ත්වා බහිසාණියං නිසීදි. සත්ථා ‘‘ත්වං බහිසාණියං වා නිසීද, පරකුට්ටෙ වා පරසෙලෙ වා පරචක්කවාළෙ වා පන නිසීද, අහං බුද්ධො නාම සක්කොමි තං මම සද්දං සාවෙතු’’න්ති ¶ මහාජම්බුං ඛන්ධෙ ගහෙත්වා චාලෙන්තො විය අමතවස්සං වස්සෙන්තො විය ච ධම්මං දෙසෙතුං අනුපුබ්බිං කථං ආරභි.

සම්මාසම්බුද්ධෙ ච පන ධම්මං දෙසෙන්තෙ පුරතො ඨිතාපි පච්ඡතො ඨිතාපි චක්කවාළසතං චක්කවාළසහස්සං අතික්කමිත්වා ඨිතාපි අකනිට්ඨභවනෙ ඨිතාපි ‘‘සත්ථා මමඤ්ඤෙව ඔලොකෙති, මය්හමෙව ධම්මං දෙසෙතී’’ති වදන්ති. සත්ථා හි තං තං ඔලොකෙන්තො විය තෙන තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො විය ච අහොසි. චන්දසමා කිර බුද්ධා. යථා චන්දො ගගනමජ්ඣෙ ඨිතො ‘‘මය්හං උපරි චන්දො, මය්හං උපරි චන්දො’’ති සබ්බසත්තානං ඛායති, එවමෙව යත්ථ කත්ථචි ඨිතානං අභිමුඛෙ ඨිතා විය ඛායන්ති. ඉදං කිර තෙසං අලඞ්කතසීසං ඡින්දිත්වා අඤ්ජිතඅක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා හදයමංසං උප්පාටෙත්වා පරස්ස දාසත්ථාය ජාලිසදිසෙ පුත්තෙ කණ්හාජිනාසදිසා ධීතරො මද්දිසදිසා පජාපතියො පරිච්චජිත්වා දින්නදානස්ස ඵලං. මිගාරසෙට්ඨිපි ඛො තථාගතෙ ධම්මදෙසනං විනිවත්තෙන්තෙ බහිසාණියං නිසින්නොව සහස්ස නයපටිමණ්ඩිතෙ ¶ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය අචලාය සද්ධාය සමන්නාගතො තීසු රතනෙසු නික්කඞ්ඛො හුත්වා සාණිකණ්ණං උක්ඛිපිත්වා ආගන්ත්වා සුණ්හාය ථනං මුඛෙන ගහෙත්වා, ‘‘ත්වං මෙ අජ්ජතො පට්ඨාය මාතා’’ති ¶ තං මාතුට්ඨානෙ ඨපෙසි. තතො පට්ඨාය මිගාරමාතා නාම ජාතා. පච්ඡාභාගෙ ¶ පුත්තං ලභිත්වාපි මිගාරොතිස්ස නාමමකාසි.

මහාසෙට්ඨි සුණ්හාය ථනං විස්සජ්ජෙත්වා ගන්ත්වා භගවතො ද්වීසු පාදෙසු සිරසා නිපතිත්වා පාදෙ පාණීහි ච පරිසම්බාහන්තො මුඛෙන ච පරිචුම්බන්තො ‘‘මිගාරො අහං, භන්තෙ, මිගාරො අහං, භන්තෙ’’ති තික්ඛත්තුං නාමං සාවෙත්වා, ‘‘අහං, භන්තෙ, එත්තකං කාලං යත්ථ නාම ද්වින්නං මහප්ඵලන්ති න ජානාමි, ඉදානි ච මෙ සුණිසං නිස්සාය ඤාතං, සබ්බා අපායදුක්ඛා මුත්තොම්හි, සුණිසා මෙ ඉමං ගෙහං ආගච්ඡන්තී මම අත්ථාය හිතාය සුඛාය ආගතා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සොහං අජ්ජ පජානාමි, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං;

අත්ථාය වත මෙ භද්දා, සුණිසා ඝරමාගතා’’ති.

විසාඛා පුනදිවසත්ථායපි සත්ථාරං නිමන්තෙසි. අථස්සා පුනදිවසෙපි සස්සු සොතාපත්තිඵලං පත්තා. තතො පට්ඨාය තං ගෙහං සාසනස්ස විවටද්වාරං අහොසි. තතො සෙට්ඨි චින්තෙසි – ‘‘බහූපකාරා මෙ සුණිසා පසන්නාකාරමස්සා කරිස්සාමි, එතිස්සා භාරියං පසාධනං නිච්චකාලං පසාධෙතුං න සක්කා, සල්ලහුකමස්සා දිවා ච රත්තො ච සබ්බඉරියාපථෙසු පසාධනයොග්ගං පසාධනං කාරෙස්සාමී’’ති සතසහස්සග්ඝනකං ඝනමට්ඨකං නාම පසාධනං කාරෙත්වා තස්මිං නිට්ඨිතෙ බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා සක්කච්චං භොජෙත්වා විසාඛං සොළසහි ගන්ධොදකඝටෙහි න්හාපෙත්වා සත්ථු සම්මුඛෙ ඨපෙත්වා පසාධෙත්වා සත්ථාරං වන්දාපෙසි. සත්ථා අනුමොදනං ¶ කත්වා විහාරමෙව ගතො. විසාඛාපි තතො පට්ඨාය දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්තී සත්ථු සන්තිකා අට්ඨ වරෙ (මහාව. 350) ලභිත්වා ගගනතලෙ චන්දලෙඛා විය පඤ්ඤායමානා පුත්තධීතාහි වුඩ්ඪිං පාපුණි. තස්සා කිර දස පුත්තා දස ධීතරො ච අහෙසුං. තෙසු එකෙකස්ස දස දස පුත්තා දස දස ධීතරො අහෙසුං. තෙසු තෙසුපි එකෙකස්ස දස දස පුත්තා දස දස ධීතරො චාති එවමස්සා පුත්තනත්තපනත්තසන්තානවසෙන පවත්තානි වීසාධිකානි චත්තාරි සතානි අට්ඨ ච පාණසහස්සානි අහෙසුං. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘විසාඛා ¶ ¶ වීසති පුත්තා, නත්තා ච චතුරො සතා;

පනත්තා අට්ඨසහස්සා, ජම්බුදීපෙ සුපාකටා’’ති.

ආයු වීසවස්සසතං අහොසි, සීසෙ එකම්පි පලිතං නාම නාහොසි, නිච්චං සොළසවස්සුද්දෙසිකා විය අහොසි. තං පුත්තනත්තපනත්තපරිවාරං විහාරං ගච්ඡන්තිං දිස්වා, ‘‘කතමා එත්ථ විසාඛා’’ති පරිපුච්ඡිතාරො හොන්ති? යෙ නං ගච්ඡන්තිං පස්සන්ති, ‘‘ඉදානි ථොකං ගච්ඡතු, ගච්ඡමානාව නො, අය්යා සොභතී’’ති, චින්තෙන්ති. යෙ නං ඨිතං නිසින්නං නිපන්නං පස්සන්ති, ‘‘ඉදානි ථොකං නිපජ්ජතු, නිපන්නාව නො, අය්යා, සොභතී’’ති චින්තෙන්ති. ඉති සා ‘‘චතූසු ඉරියාපථෙසු අසුකඉරියාපථෙන නාම න සොභතී’’ති වත්තබ්බා න හොති. පඤ්චන්නං ඛො පන හත්ථීනං ¶ බලං ධාරෙති. රාජා ‘‘විසාඛා කිර පඤ්චන්නං හත්ථීනං බලං ධාරෙතී’’ති සුත්වා තස්සා විහාරං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා ආගමනවෙලාය ථාමං වීමංසිතුකාමො හත්ථිං විස්සජ්ජාපෙසි, සො සොණ්ඩං උක්ඛිපිත්වා විසාඛාභිමුඛො අගමාසි. තස්සා පරිවාරිත්ථියො පඤ්චසතා එකච්චා පලායිංසු, එකච්චා න පරිස්සජ්ජිත්වා ‘‘කිං ඉද’’න්ති වුත්තෙ – ‘‘රාජා කිර තෙ, අය්යෙ, බලං වීමංසිතුකාමො හත්ථිං විස්සජ්ජාපෙසී’’ති වදිංසු. විසාඛා ඉමං දිස්වා, ‘‘කිං පලායිතෙන, කථං නු ඛො තං ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘සචෙ තං දළ්හං ගණ්හිස්සාමි, විනස්සෙය්යා’’ති ද්වීහි අඞ්ගුලීහි සොණ්ඩාය ගහෙත්වා පටිපණාමෙසි. හත්ථී අත්තානං සන්ධාරෙත්වා ඨාතුං නාසක්ඛි, රාජඞ්ගණෙ උක්කුටිකො හුත්වා පතිතො. මහාජනො සාධුකාරං අදාසි. සාපි සපරිවාරා සොත්ථිනා ගෙහං අගමාසි.

තෙන ඛො පන සමයෙන සාවත්ථියං විසාඛා මිගාරමාතා බහුපුත්තා හොති බහුනත්තා අරොගපුත්තා අරොගනත්තා අභිමඞ්ගලසම්මතා, තාවතකෙසු පුත්තනත්තෙසු එකොපි අන්තරා මරණං පත්තො නාම නාහොසි. සාවත්ථිවාසිනො මඞ්ගලෙසු ඡණෙසු විසාඛං පඨමං නිමන්තෙත්වා භොජෙන්ති. අථෙකස්මිං උස්සවදිවසෙ මහාජනෙ මණ්ඩිතපසාධිතෙ ධම්මස්සවනාය විහාරං ගච්ඡන්තෙ විසාඛාපි ¶ නිමන්තිතට්ඨානෙ භුඤ්ජිත්වා මහාලතාපසාධනං පසාධෙත්වා මහාජනෙන සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා ආභරණානි ඔමුඤ්චිත්වා උත්තරාසඞ්ගෙන භණ්ඩිකං බන්ධිත්වා දාසියා අදාසි. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘තෙන ¶ ඛො පන සමයෙන සාවත්ථියං උස්සවො හොති, මනුස්සා අලඞ්කතපටියත්තා ආරාමං ගච්ඡන්ති, විසාඛාපි මිගාරමාතා අලඞ්කතපටියත්තා විහාරං ගච්ඡති. අථ ඛො ¶ විසාඛා මිගාරමාතා ආභරණානි ඔමුඤ්චිත්වා උත්තරාසඞ්ගෙන භණ්ඩිකං බන්ධිත්වා දාසියා අදාසි ‘හන්ද ජෙ ඉමං භණ්ඩිකං ගණ්හාහී’’’ති (පාචි. 503).

සා කිර විහාරං ගච්ඡන්තී චින්තෙසි – ‘‘එවරූපං මහග්ඝං පසාධනං සීසෙ පටිමුක්කං යාව පාදපිට්ඨිං අලඞ්කාරං අලඞ්කරිත්වා විහාරං පවිසිතුං අයුත්ත’’න්ති නං ඔමුඤ්චිත්වා භණ්ඩිකං කත්වා අත්තනො පුඤ්ඤෙනෙව නිබ්බත්තාය පඤ්චහත්ථිථාමධරාය දාසියා හත්ථෙ අදාසි. සා එව කිර තං ගණ්හිතුං සක්කොති. තෙන නං ආහ – ‘‘අම්ම, ඉමං පසාධනං ගණ්හ, සත්ථුසන්තිකා නිවත්තනකාලෙ පසාධෙස්සාමි න’’න්ති. තං පන දත්වා ඝනමට්ඨකං පසාධනං පසාධෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං අස්සොසි, ධම්මස්සවනාවසානෙ භගවන්තං වන්දිත්වා උට්ඨාය පක්කාමි. සාපිස්සා දාසී තං පසාධනං පමුට්ඨා. ධම්මං සුත්වා පන පක්කන්තාය පරිසාය සචෙ කිඤ්චි පමුට්ඨං හොති, තං ආනන්දත්ථෙරො පටිසාමෙති. ඉති සො තං දිවසං මහාලතාපසාධනං දිස්වා සත්ථු ආරොචෙසි – ‘‘භන්තෙ, විසාඛා පසාධනං පමුස්සිත්වා ගතා’’ති. ‘‘එකමන්තං ඨපෙහි, ආනන්දා’’ති. ථෙරො තං උක්ඛිපිත්වා සොපානපස්සෙ ලග්ගෙත්වා ¶ ඨපෙසි.

විසාඛාපි සුප්පියාය සද්ධිං ‘‘ආගන්තුකගමිකගිලානාදීනං කත්තබ්බයුත්තකං ජානිස්සාමී’’ති අන්තොවිහාරෙ විචරි. තා පන උපාසිකායො අන්තොවිහාරෙ දිස්වා සප්පිමධුතෙලාදීහි අත්ථිකා පකතියාව දහරා ච සාමණෙරා ච ථාලකාදීනි ගහෙත්වා උපසඞ්කමන්ති. තස්මිම්පි දිවසෙ තථෙව කරිංසු. අථෙකං ගිලානං භික්ඛුං දිස්වා සුප්පියා (මහාව. 280) ‘‘කෙනත්ථො අය්යස්සා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පටිච්ඡාදනීයෙනා’’ති වුත්තෙ හොතු, අය්ය, පෙසෙස්සාමීති දුතියදිවසෙ කප්පියමංසං අලභන්තී අත්තනො ඌරුමංසෙන කත්තබ්බකිච්චං කත්වා පුන සත්ථරි පසාදෙන පාකතිකසරීරාව අහොසි. විසාඛාපි ගිලානෙ ච දහරෙ ච සාමණෙරෙ ච ඔලොකෙත්වා අඤ්ඤෙන ද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා විහාරූපචාරෙ ඨිතා, ‘‘අම්ම, පසාධනං ආහර පසාධෙස්සාමී’’ති ආහ. තස්මිං ඛණෙ සා දාසී පමුස්සිත්වා නික්ඛන්තභාවං ඤත්වා, ‘‘අය්යෙ, පමුට්ඨාම්හී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි ගන්ත්වා ගණ්හිත්වා එහි, සචෙ පන ¶ මය්හං අය්යෙන ආනන්දත්ථෙරෙන උක්ඛිපිත්වා අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ ඨපිතං හොති, මා ආහරෙය්යාසි, අය්යස්සෙව තං මයා පරිච්චත්ත’’න්ති. ජානාති කිර සා ‘‘කුලමනුස්සානං පමුට්ඨභණ්ඩකං ථෙරො පටිසාමෙතී’’ති; තස්මා එවමාහ. ථෙරොපි තං දාසිං දිස්වාව ‘‘කිමත්ථං ආගතාසී’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘අය්යාය මෙ පසාධනං පමුස්සිත්වා ආගතාම්හී’’ති වුත්තෙ, ‘‘එතස්මිං මෙ සොපානපස්සෙ ඨපිතං, ගච්ඡ නං ගණ්හාහී’’ති ආහ. සා, ‘‘අය්ය, තුම්හාකං හත්ථෙන ආමට්ඨභණ්ඩකං මය්හං අය්යාය ¶ අනාහාරියං කත’’න්ති වත්වා තුච්ඡහත්ථාව ගන්ත්වා, ‘‘කිං, අම්මා’’ති විසාඛාය පුට්ඨා තමත්ථං ආරොචෙසි. ‘‘අම්ම ¶ , නාහං මම අය්යෙන ආමට්ඨභණ්ඩං පිලන්ධිස්සාමි, පරිච්චත්තං මයා. අය්යානං පන පටිජග්ගිතුං දුක්ඛං, තං විස්සජ්ජෙත්වා කප්පියභණ්ඩං උපනෙස්සාමි, ගච්ඡ, තං ආහරාහී’’ති. සා ගන්ත්වා ආහරි. විසාඛා තං අපිලන්ධිත්වාව කම්මාරෙ පක්කොසාපෙත්වා අග්ඝාපෙසි. තෙහි ‘‘නව කොටියො අග්ඝති, හත්ථකාරාපණියං පනස්ස සතසහස්ස’’න්ති වුත්තෙ පසාධනං යානෙ ඨපාපෙත්වා ‘‘තෙන හි තං වික්කිණථා’’ති ආහ. භත්තකං ධනං දත්වා ගණ්හිංතු න කොචි සක්ඛිස්සති. තඤ්හි පසාධනං පසාධෙතුං අනුච්ඡවිකා ඉත්ථියො නාම දුල්ලභා. පථවිමණ්ඩලස්මිඤ්හි තිස්සොව ඉත්ථියො මහාලතාපසාධනං ලභිංසු විසාඛා මහාඋපාසිකා, බන්ධුලමල්ලසෙනාපතිස්ස භරියා, මල්ලිකා, බාරාණසීසෙට්ඨිනො ධීතාති.

තස්මා විසාඛා සයමෙව තස්ස මූලං දත්වා සතසහස්සාධිකා නව කොටියො සකටෙ ආරොපෙත්වා විහාරං නෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, මය්හං අය්යෙන ආනන්දත්ථෙරෙන මම පසාධනං හත්ථෙන ආමට්ඨං, තෙන ආමට්ඨකාලතො පට්ඨාය න සක්කා තං මයා පිලන්ධිතුං. තං පන විස්සජ්ජෙත්වා කප්පියං උපනෙස්සාමීති වික්කිණාපෙන්තී අඤ්ඤං තං ගණ්හිතුං සමත්ථං අදිස්වා අහමෙව තස්ස මූලං ගාහාපෙත්වා ආගතා, චතූසු පච්චයෙසු කතරපච්චයෙන උපනෙස්සාමි, භන්තෙ’’ති. පාචීනද්වාරෙ සඞ්ඝස්ස වසනට්ඨානං ¶ කාතුං තෙ යුත්තං විසාඛෙති ‘‘යුත්තං, භන්තෙ’’ති විසාඛා තුට්ඨමානසා නවකොටීහි භූමිමෙව ගණ්හි. අපරාහි නවකොටීහි විහාරං කාතුං ආරභි.

අථෙකදිවසං සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තො දෙවලොකා චවිත්වා භද්දියනගරෙ සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තස්ස භද්දියස්ස නාම සෙට්ඨිපුත්තස්ස උපනිස්සයසම්පත්තිං දිස්වා අනාථපිණ්ඩිකස්ස ගෙහෙ භත්තකිච්චං ¶ කත්වා උත්තරද්වාරාභිමුඛො අහොසි. පකතියා හි සත්ථා විසාඛාය ගෙහෙ භික්ඛං ගණ්හිත්වා දක්ඛිණද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා ජෙතවනෙ වසති. අනාථපිණ්ඩිකස්ස ගෙහෙ භික්ඛං ගහෙත්වා පාචීනද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා පුබ්බාරාමෙ වසති. උත්තරද්වාරං සන්ධාය ගච්ඡන්තංයෙව භගවන්තං දිස්වා, ‘‘චාරිකං පක්කමිස්සතී’’ති ජානන්ති. විසාඛාපි තං දිවසං ‘‘සත්ථා උත්තරද්වාරාභිමුඛො ගතො’’ති සුත්වා වෙගෙන ගන්ත්වා වන්දිත්වා ආහ – ‘‘චාරිකං ගන්තුකාමත්ථ, භන්තෙ’’ති? ‘‘ආම, විසාඛෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, එත්තකං ධනං පරිච්චජිත්වා තුම්හාකං විහාරං කාරෙමි, නිවත්තථ, භන්තෙ’’ති. ‘‘අනිවත්තගමනං ඉදං විසාඛෙ’’ති. සා ‘‘අද්ධා හෙතුසම්පන්නං කඤ්චි පස්සිස්සති භගවා’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, මය්හං කතාකතවිජානනකං එකං භික්ඛුං නිවත්තෙත්වා ගච්ඡථා’’ති ආහ. ‘‘යං රුච්චසි, තස්ස පත්තං ¶ ගණ්හ විසාඛෙ’’ති ආහ. සා කිඤ්චාපි ආනන්දත්ථෙරං පියායති, ‘‘මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ඉද්ධිමා, එතං මෙ නිස්සාය කම්මං ලහුං ¶ නිප්ඵජ්ජිස්සතී’’ති පන චින්තෙත්වා ථෙරස්ස පත්තං ගණ්හි. ථෙරො සත්ථාරං ඔලොකෙසි. සත්ථා ‘‘තව පරිවාරෙ පඤ්චසතෙ භික්ඛූ ගහෙත්වා නිවත්ත මොග්ගල්ලානා’’ති ආහ. සො තථා අකාසි. තස්සානුභාවෙන පඤ්ඤාසසට්ඨියොජනානිපි රුක්ඛත්ථාය ච පාසාණත්ථාය ච ගතා මනුස්සා මහන්තෙ මහන්තෙ රුක්ඛෙ ච පාසාණෙ ච ගහෙත්වා තං දිවසමෙව ආගච්ඡන්ති, නෙව සකටෙ රුක්ඛපාසාණෙ ආරොපෙන්තා කිලමන්ති, න අක්ඛො භිජ්ජති. න චිරස්සෙව ද්වෙභූමිකං පාසාදං කරිංසු. හෙට්ඨාභූමියං පඤ්ච ගබ්භසතානි, උපරිභූමියං පඤ්ච ගබ්භසතානීති ගබ්භසහස්සපටිමණ්ඩිතො පාසාදො අහොසි. අට්ඨකරීසෙ පරිසුද්ධෙ භූමිභාගෙ පාසාදං කාරාපෙසි, ‘‘සුද්ධපාසාදො පන න සොභතී’’ති තං පරිවාරෙත්වා පඤ්ච පධානවෙත්තගෙහසතානි, පඤ්ච චූළපාසාදසතානි, පඤ්ච දීඝමාළකසතානි කාරාපෙසි.

අථ සත්ථා නවහි මාසෙහි චාරිකං චරිත්වා පුන සාවත්ථිං අගමාසි. විසාඛායපි පාසාදෙ කම්මං නවහි මාසෙහි නිට්ඨිතං. පාසාදකූටං ඝනකොට්ටිතරත්තසුවණ්ණෙනෙව සට්ඨිඋදකඝටගණ්හනකං ¶ කාරාපෙසි. ‘‘සත්ථා ජෙතවනවිහාරං ගච්ඡතී’’ති ච සුත්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා සත්ථාරං අත්තනො විහාරං නෙත්වා පටිඤ්ඤං ගණ්හි, ‘‘භන්තෙ, ඉමං චතුමාසං භික්ඛුසඞ්ඝං ගහෙත්වා ඉධෙව වසථ, පාසාදමහං කරිස්සාමී’’ති. සත්ථා අධිවාසෙසි. සා ¶ තතො පට්ඨාය බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස විහාරෙ එව දානං දෙති. අථස්සා එකා සහායිකා සතසහස්සග්ඝනකං එකං වත්ථං ආදාය ආගන්ත්වා, ‘‘සහායිකෙ අහං ඉමං වත්ථං තව පාසාදෙ භූමත්ථරණසඞ්ඛෙපෙන අත්ථරිතුකාමා, අත්ථරණට්ඨානං මෙ ආචික්ඛථා’’ති ආහ. ‘‘සාධු සහායිකෙ, සචෙ ත්යාහං ‘ඔකාසො නත්ථී’ති වක්ඛාමි, ත්වං ‘මෙ ඔකාසං අදාතුකාමා’ති මඤ්ඤිස්සසි, සයමෙව පාසාදස්ස ද්වෙ භූමියො ගබ්භසහස්සඤ්ච ඔලොකෙත්වා අත්ථරණට්ඨානං ජානාහී’’ති ආහ. සා සතසහස්සග්ඝනකං වත්ථං ගහෙත්වා තත්ථ තත්ථ විචරන්තී තතො අප්පතරමූලං වත්ථං අදිස්වා ‘‘නාහං ඉමස්මිං පාසාදෙ පුඤ්ඤභාගං ලභාමී’’ති දොමනස්සප්පත්තා එකස්මිං ඨානෙ රොදන්තී අට්ඨාසි. අථ නං ආනන්දත්ථෙරො දිස්වා, ‘‘කස්මා රොදසී’’ති පුච්ඡි. සා තමත්ථං ආරොචෙසි. ථෙරො ‘‘මා චින්තයි, අහං තෙ අත්ථරණට්ඨානං ආචික්ඛිස්සාමී’’ති වත්වා, ‘‘සොපානපාදමූලෙ පාදධොවනට්ඨානෙ ඉමං පාදපුඤ්ඡනකං කත්වා අත්ථරාහි, භික්ඛූ පාදෙ ධොවිත්වා පඨමං එත්ථ පාදං පුඤ්ඡිත්වා ¶ අන්තො පවිසිස්සන්ති, එවං තෙ මහප්ඵලං භවිස්සතී’’ති ආහ. විසාඛාය කිරෙතං අසල්ලක්ඛිතට්ඨානං.

විසාඛා චත්තාරො මාසෙ අන්තොවිහාරෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දානං අදාසි, අවසානදිවසෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස චීවරසාටකෙ අදාසි. සඞ්ඝනවකෙන ලද්ධචීවරසාටකා සහස්සග්ඝනකා ¶ හොන්ති. සබ්බෙසං පත්තානි පූරෙත්වා භෙසජ්ජං අදාසි. දානපරිච්චාගෙ නව කොටියො අගමංසු. ඉති විහාරස්ස භූමිග්ගහණෙ නව කොටියො, විහාරස්ස කාරාපනෙ නව, විහාරමහෙ නවාති සබ්බාපි සත්තවීසති කොටියො සා බුද්ධසාසනෙ පරිච්චජි. ඉත්ථිභාවෙ ඨත්වා මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස ගෙහෙ වසමානාය එවරූපො මහාපරිච්චාගො නාම අඤ්ඤිස්සා නත්ථි. සා විහාරමහස්ස නිට්ඨිතදිවසෙ වඩ්ඪමානකච්ඡායාය පුත්තනත්තපනත්තපරිවුතා ‘‘යං යං මයා පුබ්බෙ පත්ථිතං, සබ්බමෙව මත්ථකං පත්ත’’න්ති පාසාදං අනුපරියායන්තී පඤ්චහි ගාථාහි මධුරසද්දෙන ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘කදාහං පාසාදං රම්මං, සුධාමත්තිකලෙපනං;

විහාරදානං දස්සාමි, සඞ්කප්පො මය්හ පූරිතො.

‘‘කදාහං ¶ මඤ්චපීඨඤ්ච, භිසිබිම්බොහනානි ච;

සෙනාසනභණ්ඩං දස්සාමි, සඞ්කප්පො මය්හ පූරිතො.

‘‘කදාහං ¶ සලාකභත්තං, සුචිං මංසූපසෙචනං;

භොජනදානං දස්සාමි, සඞ්කප්පො මය්හ පූරිතො.

‘‘කදාහං කාසිකං වත්ථං, ඛොමකප්පාසිකානි ච;

චීවරදානං දස්සාමි, සඞ්කප්පො මය්හ පූරිතො.

‘‘කදාහං සප්පිනවනීතං, මධුතෙලඤ්ච ඵාණිතං;

භෙසජ්ජදානං දස්සාමි, සඞ්කප්පො මය්හ පූරිතො’’ති.

භික්ඛූ තස්සා සද්දං සුත්වා සත්ථු ආරොචයිංසු – ‘‘භන්තෙ, අම්හෙහි එත්තකෙ අද්ධානෙ විසාඛාය ගායනං නාම න දිට්ඨපුබ්බං, සා අජ්ජ පුත්තනත්තපනත්තපරිවුතා ගායමානා පාසාදං අනුපරියායති, කිං නු ඛ්වස්සා පිත්තං වා කුපිතං, උදාහු උම්මත්තිකා ජාතා’’ති? සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, මය්හං ධීතා ගායති, අත්තනො පනස්සා අජ්ඣාසයො පරිපුණ්ණො, සා ‘පත්ථිතපත්ථනා මෙ මත්ථකං පත්තා’ති තුට්ඨමානසා උදානං උදානෙන්තී විචරතී’’ති වත්වා ‘‘කදා පන, භන්තෙ, තාය පත්ථනා පත්ථිතා’’ති? ‘‘සුණිස්සථ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘සුණිස්සාම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ අතීතං ආහරි –

‘‘අතීතෙ ¶ , භික්ඛවෙ, ඉතො කප්පසතසහස්සමත්ථකෙ පදුමුත්තරො නාම බුද්ධො ලොකෙ නිබ්බත්ති. තස්ස වස්සසතසහස්සං ආයු අහොසි, ඛීණාසවානං සතසහස්සපරිවාරො, නගරං හංසවතී නාම, පිතා සුනන්දො නාම රාජා, මාතා සුජාතා නාම දෙවී, තස්ස අග්ගඋපට්ඨායිකා එකා උපාසිකා අට්ඨ වරෙ යාචිත්වා මාතුට්ඨානෙ ඨත්වා සත්ථාරං චතූහි පච්චයෙහි පටිජග්ගන්තී සායංපාතං උපට්ඨානං ගච්ඡති. තස්සා එකා සහායිකා තාය සද්ධිං විහාරං නිබද්ධං ගච්ඡති. සා තස්සා සත්ථාරා සද්ධිං විස්සාසෙන කථනඤ්ච වල්ලභභාවඤ්ච දිස්වා, ‘කිං නු ඛො කත්වා එවං බුද්ධානං වල්ලතා හොතී’ති චින්තෙත්වා සත්ථාරං පුච්ඡි – ‘භන්තෙ, එසා ඉත්ථී තුම්හාකං කිං හොතී’’’ති? ‘‘උපට්ඨායිකානං ¶ අග්ගා’’ති. ‘‘භන්තෙ, කිං කත්වා උපට්ඨායිකානං අග්ගා හොතී’’ති? ‘‘කප්පසතසහස්සං පත්ථනං පත්ථෙත්වා’’ති. ‘‘ඉදානි පත්ථෙත්වා ලද්ධුං සක්කා, භන්තෙ’’ති. ‘‘ආම, සක්කා’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, භික්ඛුසතසහස්සෙන සද්ධිං සත්තාහං මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති ආහ. සත්ථා අධිවාසෙසි. සා සත්තාහං දානං දත්වා ඔසානදිවසෙ චීවරසාටකෙ දත්වා සත්ථාරං ¶ වන්දිත්වා පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා, ‘‘භන්තෙ, නාහං ඉමස්ස දානස්ස ඵලෙන දෙවිස්සරියාදීනං අඤ්ඤතරං පත්ථෙමි, තුම්හාදිසස්ස පනෙකස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ අට්ඨ වරෙ ලභිත්වා මාතුට්ඨානෙ ඨත්වා චතූහි පච්චයෙහි පටිජග්ගිතුං සමත්ථානං අග්ගා භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි. සත්ථා ‘‘සමිජ්ඣිස්සති නු ඛො ඉමිස්සා පත්ථනා’’ති අනාගතං ආවජ්ජෙන්තො කප්පසතසහස්සං ඔලොකෙත්වා ‘‘කප්පසතසහස්සපරියොසානෙ ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තදා ත්වං විසාඛා නාම උපාසිකා හුත්වා තස්ස සන්තිකෙ අට්ඨ වරෙ ලභිත්වා මාතුට්ඨානෙ ඨත්වා චතූහි පච්චයෙහි පටිජග්ගන්තීනං උපට්ඨායිකානං අග්ගා භවිස්සසී’’ති ආහ. තස්සා සා සම්පත්ති ස්වෙව ලද්ධබ්බා විය අහොසි.

සා යාවතායුකං පුඤ්ඤං කත්වා තතො චුතා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තී කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ කිකිස්ස කාසිරඤ්ඤො සත්තන්නං ධීතානං කනිට්ඨා සඞ්ඝදාසී නාම හුත්වා පරකුලං අගන්ත්වා තාහි ජෙට්ඨභගිනීහි සද්ධිං දීඝරත්තං දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස පාදමූලෙපි ‘‘අනාගතෙ තුම්හාදිසස්ස බුද්ධස්ස මාතුට්ඨානෙ ඨත්වා චතුපච්චයදායිකානං අග්ගා භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. සා තතො පට්ඨාය පන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තී ඉමස්මිං අත්තභාවෙ මෙණ්ඩකසෙට්ඨිපුත්තස්ස ¶ ධනඤ්චයසෙට්ඨිනො ධීතා හුත්වා නිබ්බත්තා. මය්හං සාසනෙ බහූනි පුඤ්ඤානි අකාසි. ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, ‘‘න මය්හං ධීතා ගායති, පත්ථිතපත්ථනාය පන නිප්ඵත්තිං දිස්වා උදානං උදානෙතී’’ති වත්වා සත්ථා ධම්මං දෙසෙන්තො, ‘‘භික්ඛවෙ, යථා නාම ඡෙකො මාලාකාරො නානාපුප්ඵානං මහන්තං රාසිං කත්වා නානප්පකාරෙ මාලාගුණෙ කරොති, එවමෙව විසාඛාය නානප්පකාරානි පුඤ්ඤානි කාතුං චිත්තං නමතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

53.

‘‘යථාපි ¶ පුප්ඵරාසිම්හා, කයිරා මාලාගුණෙ බහූ;

එවං ජාතෙන මච්චෙන, කත්තබ්බං කුසලං බහු’’න්ති.

තත්ථ පුප්ඵරාසිම්හාති නානප්පකාරානං පුප්ඵානං රාසිම්හා. කයිරාති කරෙය්ය. මාලාගුණෙ බහූති එකතො වණ්ටිකමාලාදිභෙදා නානප්පකාරා මාලාවිකතියො. මච්චෙනාති මරිතබ්බසභාවතාය ‘‘මච්චො’’ති ලද්ධනාමෙන සත්තෙන චීවරදානාදිභෙදං බහුං කුසලං කත්තබ්බං. තත්ථ පුප්ඵරාසිග්ගහණං බහුපුප්ඵදස්සනත්ථං. සචෙ හි අප්පානි පුප්ඵානි හොන්ති, මාලාකාරො ච ඡෙකො ¶ නෙව බහූ මාලාගුණෙ කාතුං සක්කොති, අඡෙකො පන අප්පෙසු බහූසුපි පුප්ඵෙසු න සක්කොතියෙව. බහූසු පන පුප්ඵෙසු සති ඡෙකො මාලාකාරො දක්ඛො කුසලො බහූ මාලාගුණෙ කරොති, එවමෙව සචෙ එකච්චස්ස සද්ධා මන්දා හොති, භොගා ච බහූ සංවිජ්ජන්ති, නෙව සක්කොති බහූනි කුසලානි කාතුං, මන්දාය ච ¶ පන සද්ධාය මන්දෙසු ච පන භොගෙසු න සක්කොති. උළාරාය ච පන සද්ධාය මන්දෙසු ච භොගෙසු න සක්කොතියෙව. උළාරාය ච පන සද්ධාය උළාරෙසු ච භොගෙසු සති සක්කොති. තථාරූපා ච විසාඛා උපාසිකා. තං සන්ධායෙතං වුත්තං – ‘‘යථාපි…පෙ… කත්තබ්බං කුසලං බහු’’න්ති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

විසාඛාවත්ථු අට්ඨමං

9. ආනන්දත්ථෙරපඤ්හාවත්ථු

න පුප්ඵගන්ධො පටිවාතමෙතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො ආනන්දත්ථෙරස්ස පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො කථෙසි.

ථෙරො කිර සායන්හසමයෙ පටිසල්ලීනො චින්තෙසි – ‘‘භගවතා මූලගන්ධො, සාරගන්ධො, පුප්ඵගන්ධොති තයො උත්තමගන්ධා වුත්තා, තෙසං අනුවාතමෙව ගන්ධො ගච්ඡති, නො පටිවාතං. අත්ථි නු ඛො තං ගන්ධජාතං, යස්ස පටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡතී’’ති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘කිං මය්හං අත්තනා විනිච්ඡිතෙන, සත්ථාරංයෙව පුච්ඡිස්සාමී’’ති. සො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි. තෙන වුත්තං –

‘‘අථ ඛො ආයස්මා ආනන්දො සායන්හසමයෙ පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි ¶ , උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි, එකමන්තං නිසින්නො ඛො ආයස්මා ආනන්දො භගවන්තං ¶ එතදවොච –

‘‘තීණිමානි, භන්තෙ, ගන්ධජාතානි, යෙසං අනුවාතමෙව ගන්ධො ගච්ඡති, නො පටිවාතං. කතමානි තීණි? මූලගන්ධො, සාරගන්ධො, පුප්ඵගන්ධො ¶ , ඉමානි ඛො, භන්තෙ, තීණි ගන්ධජාතානි. යෙසං අනුවාතමෙව ගන්ධො ගච්ඡති, නො පටිවාතං. අත්ථි නු ඛො, භන්තෙ, කිඤ්චි ගන්ධජාතං යස්ස අනුවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡති, පටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡති, අනුවාතපටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡතී’’ති? (අ. නි. 3.80)

අථස්ස භගවා පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො –

‘‘අත්ථානන්ද, කිඤ්චි ගන්ධජාතං, යස්ස අනුවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡති, පටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡති, අනුවාතපටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡතී’’ති. ‘‘කතමං පන තං, භන්තෙ, ගන්ධජාතං’’? ‘‘යස්ස අනුවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡති, පටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡති, අනුවාතපටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡතී’’ති?

‘‘ඉධානන්ද, යස්මිං ගාමෙ වා නිගමෙ වා ඉත්ථී වා පුරිසො වා බුද්ධං සරණං ගතො හොති, ධම්මං සරණං ගතො හොති, සඞ්ඝං සරණං ගතො හොති, පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොති, අදින්නාදානා පටිවිරතො හොති, කාමෙසුමිච්ඡාචාරා පටිවිරතො හොති, මුසාවාදා පටිවිරතො හොති, සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානා පටිවිරතො හොති, සීලවා හොති කල්යාණධම්මො, විගතමලමච්ඡෙරෙන චෙතසා අගාරං අජ්ඣාවසති මුත්තචාගො පයතපාණි වොස්සග්ගරතො යාචයොගො දානසංවිභාගරතො.

‘‘තස්ස දිසාසු සමණබ්රාහ්මණා වණ්ණං භාසන්ති, ‘අමුකස්මිං නාම ගාමෙ වා නිගමෙ වා ඉත්ථී වා පුරිසො වා බුද්ධං සරණං ගතො හොති, ධම්මං සරණං ගතො හොති, සඞ්ඝං සරණං ගතො හොති…පෙ… දානසංවිභාගරතො’’’ති.

‘‘දෙවතාපිස්ස වණ්ණං භාසන්ති, ‘අමුකස්මිං නාම ¶ ගාමෙ වා නිගමෙ වා ඉත්ථී වා පුරිසො වා බුද්ධං සරණං ගතො හොති, ධම්මං සරණං ගතො හොති, සඞ්ඝං සරණං ගතො හොති…පෙ… දානසංවිභාගරතො’’’ති. ‘‘ඉදං ඛො තං, ආනන්ද, ගන්ධජාතං, යස්ස අනුවාතම්පි ¶ ගන්ධො ගච්ඡති, පටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡති ¶ , අනුවාතපටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡතී’’ති (අ. නි. 3.80) වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

54.

‘‘න පුප්ඵගන්ධො පටිවාතමෙති,

න චන්දනං තගරමල්ලිකා වා;

සතඤ්ච ගන්ධො පටිවාතමෙති,

සබ්බා දිසා සප්පුරිසො පවායති. (අ. නි. 3.80);

55.

‘‘චන්දනං තගරං වාපි, උප්පලං අථ වස්සිකී;

එතෙසං ගන්ධජාතානං, සීලගන්ධො අනුත්තරො’’ති.

තත්ථ න පුප්ඵගන්ධොති තාවතිංසභවනෙ පරිච්ඡත්තකරුක්ඛො ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච යොජනසතිකො, තස්ස පුප්ඵානං ආභා පඤ්ඤාස යොජනානි ගච්ඡති, ගන්ධො යොජනසතං, සොපි අනුවාතමෙව ගච්ඡති, පටිවාතං පන අට්ඨඞ්ගුලමත්තම්පි ගන්තුං න සක්කොති, එවරූපොපි න පුප්ඵගන්ධො පටිවාතමෙති. චන්දනන්ති චන්දනගන්ධො. තගරමල්ලිකා වාති ඉමෙසම්පි ගන්ධො එව අධිප්පෙතො. සාරගන්ධානං අග්ගස්ස හි ලොහිතචන්දනස්සාපි තගරස්සපි මල්ලිකායපි අනුවාතමෙව වායති, නො පටිවාතං. සතඤ්ච ගන්ධොති සප්පුරිසානං පන බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකානං සීලගන්ධො පටිවාතමෙති. කිං කාරණා? සබ්බා දිසා සප්පුරිසො පවායති යස්මා පන සප්පුරිසො සීලගන්ධෙන සබ්බාපි දිසා අජ්ඣොත්ථරිත්වාව ගච්ඡති, තස්මා ‘‘තස්ස ගන්ධො න පටිවාතමෙතී’’ති න වත්තබ්බො ¶ . තෙන වුත්තං ‘‘පටිවාතමෙතී’’ති. වස්සිකීති ජාතිසුමනා. එතෙසන්ති ඉමෙසං චන්දනාදීනං ගන්ධජාතානං ගන්ධතො සීලවන්තානං සප්පුරිසානං සීලගන්ධොව අනුත්තරො අසදිසො අපටිභාගොති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

ආනන්දත්ථෙරපඤ්හාවත්ථු නවමං.

10. මහාකස්සපත්ථෙරපිණ්ඩපාතදින්නවත්ථු

අප්පමත්තො ¶ ¶ අයං ගන්ධොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො මහාකස්සපත්ථෙරස්ස පිණ්ඩපාතදානං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි දිවසෙ ථෙරො සත්තාහච්චයෙන නිරොධා වුට්ඨාය ‘‘රාජගහෙ සපදානං පිණ්ඩාය චරිස්සාමී’’ති නික්ඛමි. තස්මිං පන සමයෙ සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො පරිචාරිකා කකුටපාදිනියො පඤ්චසතා අච්ඡරායො ‘‘ථෙරස්ස පිණ්ඩපාතං දස්සාමා’’ති උස්සාහජාතා පඤ්ච පිණ්ඩපාතසතානි සජ්ජෙත්වා ආදාය අන්තරාමග්ගෙ ඨත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමං පිණ්ඩපාතං ගණ්හථ, සඞ්ගහං නො කරොථා’’ති වදිංසු. ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ, අහං දුග්ගතානං සඞ්ගහං කරිස්සාමී’’ති. ‘‘භන්තෙ, මා නො නාසෙථ, සඞ්ගහං නො කරොථා’’ති. ථෙරො ඤත්වා පුන පටික්ඛිපිත්වා පුනපි අපගන්තුං අනිච්ඡමානා ¶ යාචන්තියො ‘‘අත්තනො පමාණං න ජානාථ, අපගච්ඡථා’’ති අච්ඡරං පහරි. තා ථෙරස්ස අච්ඡරසද්දං සුත්වා සන්ථම්භිත්වා සම්මුඛා ඨාතුං අසක්කොන්තියො පලායිත්වා දෙවලොකමෙව ගන්ත්වා, සක්කෙන ‘‘කහං ගතාත්ථා’’ති පුට්ඨා, ‘‘‘සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස ථෙරස්ස පිණ්ඩපාතං දස්සාමා’ති ගතාම්හා, දෙවා’’ති. ‘‘දින්නො පන වා’’ති? ‘‘ගණ්හිතුං න ඉච්ඡතී’’ති. ‘‘කිං කථෙසී’’ති? ‘‘‘දුග්ගතානං සඞ්ගහං කරිස්සාමී’ති ආහ, දෙවා’’ති. ‘‘තුම්හෙ කෙනාකාරෙන ගතා’’ති. ‘‘ඉමිනාව, දෙවා’’ති. සක්කො ‘‘තුම්හාදිසියො ථෙරස්ස පිණ්ඩපාතං කිං දස්සන්තී’’ති සයං දාතුකාමො හුත්වා, ජරාජිණ්ණො මහල්ලකො ඛණ්ඩදන්තො පලිතකෙසො ඔතග්ගසරීරො මහල්ලකතන්ත වායො හුත්වා සුජම්පි දෙවධීතරං තථාරූපමෙව මහල්ලිකං කත්වා එකං පෙසකාරවීථිං මාපෙත්වා තන්තං පසාරෙන්තො අච්ඡි.

ථෙරොපි ‘‘දුග්ගතානං සඞ්ගහං කරිස්සාමී’’ති නගරාභිමුඛො ගච්ඡන්තො බහිනගරෙ එව තං වීථිං දිස්වා ඔලොකෙන්තො ද්වෙ ජනෙ අද්දස. තස්මිං ඛණෙ සක්කො තන්තං පසාරෙති, සුජා තසරං වට්ටෙති. ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ මහල්ලකකාලෙපි කම්මං කරොන්තියෙව ඉමස්මිං නගරෙ ඉමෙහි දුග්ගතතරා නත්ථි මඤ්ඤෙ, ඉමෙහි ¶ දින්නං උළුඞ්කමත්තම්පි සාකමත්තම්පි ගහෙත්වා ඉමෙසං සඞ්ගහං කරිස්සාමී’’ති. සො තෙසං ගෙහාභිමුඛො අහොසි. සක්කො තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා සුජං ආහ – ‘‘භද්දෙ, මය්හං අය්යො ඉතො ආගච්ඡති, ත්වං අපස්සන්තී විය තුණ්හී හුත්වා නිසීද, ඛණෙන ථෙරං වඤ්චෙත්වා පිණ්ඩපාතං දස්සාමා’’ති. ථෙරො ආගන්ත්වා ගෙහද්වාරෙ ¶ අට්ඨාසි. තෙපි අපස්සන්තා විය අත්තනො කම්මමෙව කරොන්තා ථොකං ආගමිංසු.

අථ ¶ සක්කො ‘‘ගෙහද්වාරෙ එකො ථෙරො විය ඨිතො, උපධාරෙහි තාවා’’ති ආහ. ‘‘ගන්ත්වා උපධාරෙථ, සාමී’’ති. සො ගෙහා නික්ඛමිත්වා ථෙරං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා උභොහි හත්ථෙහි ජණ්ණුකානි ඔලම්බිත්වා නිත්ථුනන්තො උට්ඨාය ‘‘කතරො ථෙරො නු ඛො අය්යො’’ති ථොකං ඔසක්කිත්වා ‘‘අක්ඛීනි මෙ ධූමායන්තී’’ති වත්වා නලාටෙ හත්ථං ඨපෙත්වා උද්ධං ඔලොකෙත්වා ‘‘අහො දුක්ඛං, අය්යො නො මහාකස්සපත්ථෙරො චිරස්සං මෙ කුටිද්වාරං ආගතො, අත්ථි නු ඛො කිඤ්චි ගෙහෙ’’ති ආහ. සුජා ථොකං ආකුලං විය හුත්වා ‘‘අත්ථි, සාමී’’ති පටිවචනං අදාසි. සක්කො, ‘‘භන්තෙ, ලූඛං වා පණීතං වාති අචින්තෙත්වා සඞ්ගහං නො කරොථා’’ති පත්තං ගණ්හි. ථෙරො ‘‘එතෙහි දින්නං සාකං වා හොතු කුණ්ඩකමුට්ඨි වා, සඞ්ගහං ¶ නෙසං කරිස්සාමී’’ති පත්තං අදාසි. සො අන්තොඝරං පවිසිත්වා ඝටිඔදනං නාම ඝටියා උද්ධරිත්වා පත්තං පූරෙත්වා ථෙරස්ස හත්ථෙ ඨපෙසි. සො අහොසි පිණ්ඩපාතො අනෙකසූපබ්යඤ්ජනො, සකලං රාජගහනගරං ගන්ධෙන අජ්ඣොත්ථරි.

තදා ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘අයං පුරිසො අප්පෙසක්ඛො, පිණ්ඩපාතො මහෙසක්ඛො, සක්කස්ස භොජනසදිසො, කො නු ඛො එසො’’ති. අථ නං ‘‘සක්කො’’ති ඤත්වා ආහ – ‘‘භාරියං තෙ කම්මං කතං දුග්ගතානං සම්පත්තිං විලුම්පන්තෙන, අජ්ජ මය්හං දානං දත්වා කොචිදෙව දුග්ගතො සෙනාපතිට්ඨානං වා සෙට්ඨිට්ඨානං වා ලභෙය්යා’’ති. ‘‘මයා දුග්ගතතරො නත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කාරණා ත්වං දුග්ගතො දෙවලොකෙ රජ්ජසිරිං අනුභවන්තො’’ති? ‘‘භන්තෙ, එවං නාමෙතං, මයා පන අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ කල්යාණකම්මං කතං, බුද්ධුප්පාදෙ වත්තමානෙ කල්යාණකම්මං කත්වා චූළරථදෙවපුත්තො මහාරථදෙවපුත්තො අනෙකවණ්ණදෙවපුත්තොති ඉමෙ තයො සමානදෙවපුත්තා මම ආසන්නට්ඨානෙ නිබ්බත්තා, මයා තෙජවන්තතරා. අහඤ්හි තෙසු දෙවපුත්තෙසු ‘නක්ඛත්තං කීළිස්සාමා’ති පරිචාරිකායො ගහෙත්වා ¶ අන්තරවීථිං ඔතිණ්ණෙසු පලායිත්වා ගෙහං පවිසාමි. තෙසඤ්හි සරීරතො තෙජො මම සරීරං ඔත්ථරති, මම සරීරතො තෙජො තෙසං සරීරං න ඔත්ථරති, ‘කො මයා දුග්ගතතරො, භන්තෙ’ති. ‘එවං සන්තෙපි ඉතො පට්ඨාය ¶ මය්හං මා එවං වඤ්චෙත්වා දානමදාසී’’’ති. ‘‘වඤ්චෙත්වා තුම්හාකං දානෙ දින්නෙ මය්හං කුසලං අත්ථි, න අත්ථී’’ති? ‘‘අත්ථාවුසො’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ කුසලකම්මකරණං නාම මය්හං භාරො, භන්තෙ’’ති. සො එවං වත්වා ථෙරං වන්දිත්වා සුජං ගහෙත්වා ථෙරං පදක්ඛිණං කත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ‘‘අහො දානං පරමදානං කස්සපෙ සුප්පතිට්ඨිත’’න්ති උදානං උදානෙසි. තෙන වුත්තං –

‘‘එකං සමයං භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ කලන්දකනිවාපෙ. තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මා මහාකස්සපො පිප්පලිගුහායං විහරති, සත්තාහං එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නො ¶ හොති අඤ්ඤතරං සමාධිං සමාපජ්ජිත්වා. අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො තස්ස සත්තාහස්ස අච්චයෙන තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨාසි. අථ ඛො ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨිතස්ස එතදහොසි – ‘‘යංනූනාහං රාජගහං පිණ්ඩාය පවිසෙය්ය’’න්ති.

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන පඤ්චමත්තානි දෙවතාසතානි උස්සුක්කං ආපන්නානි හොන්ති ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස පිණ්ඩපාතපටිලාභාය. අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො තානි පඤ්චමත්තානි දෙවතාසතානි ¶ පටික්ඛිපිත්වා පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය රාජගහං පිණ්ඩාය පාවිසි.

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන සක්කො දෙවානමින්දො ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස පිණ්ඩපාතං දාතුකාමො හොති. පෙසකාරවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා තන්තං විනාති, සුජා අසුරකඤ්ඤා තසරං පූරෙති. අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො රාජගහෙ සපදානං පිණ්ඩාය චරමානො යෙන සක්කස්ස දෙවානමින්දස්ස නිවෙසනං තෙනුපසඞ්කමි, අද්දසා ඛො සක්කො දෙවානමින්දො ආයස්මන්තං මහාකස්සපං දූරතොව ආගච්ඡන්තං, දිස්වා ඝරා නික්ඛමිත්වා පච්චුග්ගන්ත්වා හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා ඝරං පවිසිත්වා ඝටියා ඔදනං උද්ධරිත්වා පත්තං පූරෙත්වා ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස අදාසි. සො අහොසි පිණ්ඩපාතො අනෙකසූපො අනෙකබ්යඤ්ජනො අනෙකරසබ්යඤ්ජනො. අථ ඛො ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස එතදහොසි – ‘කො නු ඛො අයං සත්තො, යස්සායං එවරූපො ඉද්ධානුභාවො’ති. අථ ඛො ආයස්මතො ¶ මහාකස්සපස්ස එතදහොසි – ‘සක්කො ඛො අයං දෙවානමින්දො’ති විදිත්වා සක්කං දෙවානමින්දං එතදවොච – ‘කතං ඛො ¶ තෙ ඉදං, කොසිය, මා පුනපි එවරූපමකාසී’’’ති. ‘‘අම්හාකම්පි, භන්තෙ කස්සප, පුඤ්ඤෙන අත්ථො, අම්හාකම්පි පුඤ්ඤෙන කරණීය’’න්ති.

‘‘අථ ඛො සක්කො දෙවානමින්දො ආයස්මන්තං මහාකස්සපං අභිවාදෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ආකාසෙ අන්තලික්ඛෙ තික්ඛත්තුං උදානං උදානෙසි – ‘අහො දානං පරමදානං කස්සපෙ සුප්පතිට්ඨිතං, අහො දානං පරමදානං කස්සපෙ සුප්පතිට්ඨිතං, අහො දානං පරමදානං කස්සපෙ සුප්පතිට්ඨිත’’’න්ති (උදා. 27).

අථ ඛො භගවා විහාරෙ ඨිතො එව තස්ස තං සද්දං සුත්වා භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා – ‘‘පස්සථ ¶ , භික්ඛවෙ, සක්කං දෙවානමින්දං උදානං උදානෙත්වා ආකාසෙන ගච්ඡන්ත’’න්ති ආහ. ‘‘කිං පන තෙන කතං, භන්තෙ’’ති? ‘‘වඤ්චෙත්වා තෙන මය්හං පුත්තස්ස කස්සපස්ස පිණ්ඩපාතො දින්නො, තං දත්වා තුට්ඨමානසො උදානං උදානෙන්තො ගච්ඡතී’’ති. ‘‘ථෙරස්ස පිණ්ඩපාතං දාතුං වට්ටතී’’ති කථං, භන්තෙ, තෙන ඤාතන්ති. ‘‘භික්ඛවෙ, මම පුත්තෙන සදිසං නාම පිණ්ඩපාතිකං දෙවාපි මනුස්සාපි පිහයන්තීති වත්වා සයම්පි උදානං උදානෙ’’සි. සුත්තෙ පන එත්ථකමෙව ආගතං –

‘‘අස්සොසි ඛො භගවා දිබ්බාය සොතධාතුයා විසුද්ධාය අතික්කන්තමානුසිකාය සක්කස්ස දෙවානමින්දස්ස වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ආකාසෙ අන්තලික්ඛෙ තික්ඛත්තුං උදානං උදානෙන්තස්ස ‘‘අහො දානං පරමදානං කස්සපෙ සුප්පතිට්ඨිතං, අහො දානං පරමදානං කස්සපෙ සුප්පතිට්ඨිතං, අහො දානං පරමදානං කස්සපෙ සුප්පතිට්ඨිත’’න්ති (උදා. 27).

අථ ¶ ඛො භගවා එතමත්ථං විදිත්වා තායං වෙලායං ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘පිණ්ඩපාතිකස්ස ¶ භික්ඛුනො,

අත්තභරස්ස අනඤ්ඤපොසිනො;

දෙවා පිහයන්ති තාදිනො,

උපසන්තස්ස සදා සතීමතො’’ති. (උදා. 27);

ඉමඤ්ච පන උදානං උදානෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, සක්කො දෙවානමින්දො මම පුත්තස්ස සීලගන්ධෙන ආගන්ත්වා පිණ්ඩපාතං අදාසී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

56.

‘‘අප්පමත්තො අයං ගන්ධො, ය්වායං තගරචන්දනං;

යො ච සීලවතං ගන්ධො, වාති දෙවෙසු උත්තමො’’ති.

තත්ථ අප්පමත්තොති පරිත්තප්පමාණො. යො ච සීලවතන්ති යො පන සීලවන්තානං සීලගන්ධො, සො තගරං විය ලොහිතචන්දනං විය ච පරිත්තකො න හොති, අතිවිය උළාරො විප්ඵාරිතො. තෙනෙව කාරණෙන වාති දෙවෙසු උත්තමොති පවරො සෙට්ඨො හුත්වා දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සබ්බත්ථමෙව වායති, ඔත්ථරන්තො ගච්ඡතීති.

දෙසනාවසානෙ ¶ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

මහාකස්සපත්ථෙරපිණ්ඩපාතදින්නවත්ථු දසමං.

11. ගොධිකත්ථෙරපරිනිබ්බානවත්ථු

තෙසං ¶ සම්පන්නසීලානන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා රාජගහං උපනිස්සාය වෙළුවනෙ විහරන්තො ගොධිකත්ථෙරස්ස පරිනිබ්බානං ආරබ්භ කථෙසි.

සො හි ආයස්මා ඉසිගිලිපස්සෙ කාළසිලායං විහරන්තො අප්පමත්තො ආතාපී පහිතත්තො සාමායිකං චෙතොවිමුත්තිං ඵුසිත්වා එකස්ස අනුස්සායිකස්ස රොගස්ස වසෙන තතො පරිහායි. සො දුතියම්පි තතියම්පි ඡක්ඛත්තුං ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා පරිහීනො, සත්තමෙ වාරෙ උප්පාදෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං ඡක්ඛත්තුං ඣානා පරිහීනො, පරිහීනජ්ඣානස්ස ඛො ¶ පන අනියතා ගති, ඉදානෙව සත්ථං ආහරිස්සාමී’’ති කෙසොරොපනසත්ථකං ගහෙත්වා ගලනාළිං ඡින්දිතුං පඤ්චකෙ නිපජ්ජි. මාරො තස්ස චිත්තං ඤත්වා ‘‘අයං භික්ඛු සත්ථං ආහරිතුකාමො, සත්ථං ආහරන්තා ඛො පන ජීවිතෙ නිරපෙක්ඛා හොන්ති, තෙ විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තම්පි පාපුණන්ති, සචාහං එතං වාරෙස්සාමි, න මෙ වචනං කරිස්සති, සත්ථාරං වාරාපෙස්සාමී’’ති අඤ්ඤාතකවෙසෙන සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ –

‘‘මහාවීර ¶ මහාපඤ්ඤ, ඉද්ධියා යසසා ජලං;

සබ්බවෙරභයාතීත, පාදෙ වන්දාමි චක්ඛුම.

‘‘සාවකො තෙ මහාවීර, මරණං මරණාභිභූ;

ආකඞ්ඛති චෙතයති, තං නිසෙධ ජුතින්ධර.

‘‘කථඤ්හි භගවා තුය්හං, සාවකො සාසනෙ රතො;

අප්පත්තමානසො සෙක්ඛො, කාලං කයිරා ජනෙ සුතා’’ති. (සං. නි. 1.159);

තස්මිං ¶ ඛණෙ ථෙරෙන සත්ථං ආහරිතං හොති. සත්ථා ‘‘මාරො අය’’න්ති විදිත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘එවඤ්හි ධීරා කුබ්බන්ති, නාවකඞ්ඛන්ති ජීවිතං;

සමූලං තණ්හමබ්බුය්හ, ගොධිකො පරිනිබ්බුතො’’ති. (සං. නි. 1.159);

අථ ඛො භගවා සම්බහුලෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං ථෙරස්ස සත්ථං ආහරිත්වා නිපන්නට්ඨානං අගමාසි. තස්මිං ඛණෙ මාරො පාපිමා ‘‘කත්ථ නු ඛො ඉමස්ස පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං පතිට්ඨිත’’න්ති ධූමරාසි විය තිමිරපුඤ්ජො විය ච හුත්වා සබ්බදිසාසු ථෙරස්ස විඤ්ඤාණං සමන්වෙසති. භගවා තං ධූමතිමිරභාවං භික්ඛූනං දස්සෙත්වා ‘‘එසො ඛො, භික්ඛවෙ, මාරො පාපිමා ගොධිකස්ස කුලපුත්තස්ස විඤ්ඤාණං සමන්වෙසති ‘කත්ථ ගොධිකස්ස කුලපුත්තස්ස විඤ්ඤාණං පතිට්ඨිත’න්ති. අපතිට්ඨිතෙන ච, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණෙන ගොධිකො කුලපුත්තො පරිනිබ්බුතො’’ති ආහ. මාරොපි තස්ස විඤ්ඤාණට්ඨානං දට්ඨුං අසක්කොන්තො කුමාරකවණ්ණො හුත්වා ¶ බෙලුවපණ්ඩුවීණං ආදාය සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි –

‘‘උද්ධං ¶ අධො ච තිරියං, දිසා අනුදිසා ස්වහං;

අන්වෙසං නාධිගච්ඡාමි, ගොධිකො සො කුහිං ගතො’’ති. (සං. නි. 1.159);

අථ නං සත්ථා ආහ –

‘‘යො ධීරො ධිතිසම්පන්නො, ඣායී ඣානරතො සදා;

අහොරත්තං අනුයුඤ්ජං, ජීවිතං අනිකාමයං.

‘‘ජෙත්වාන මච්චුනො සෙනං, අනාගන්ත්වා පුනබ්භවං;

සමූලං තණ්හමබ්බුය්හ, ගොධිකො පරිනිබ්බුතො’’ති. (සං. නි. 1.159);

එවං වුත්තෙ මාරො පාපිමා භගවන්තං ගාථාය අජ්ඣභාසි –

‘‘තස්ස ¶ සොකපරෙතස්ස, වීණා කච්ඡා අභස්සථ;

තතො සො දුම්මනො යක්ඛො, තත්ථෙවන්තරධායථා’’ති. (සං. නි. 1.159);

සත්ථාපි ‘‘කිං තෙ, පාපිම, ගොධිකස්ස කුලපුත්තස්ස නිබ්බත්තට්ඨානෙන? තස්ස හි නිබ්බත්තට්ඨානං තුම්හාදිසානං සතම්පි සහස්සම්පි දට්ඨුං න සක්කොතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

57.

‘‘තෙසං සම්පන්නසීලානං, අප්පමාදවිහාරිනං;

සම්මදඤ්ඤා විමුත්තානං, මාරො මග්ගං න වින්දතී’’ති.

තත්ථ ¶ තෙසන්ති යථා අප්පතිට්ඨිතෙන විඤ්ඤාණෙන ගොධිකො කුලපුත්තො පරිනිබ්බුතො, යෙ ච එවං පරිනිබ්බායන්ති, තෙසං සම්පන්නසීලානන්ති පරිපුණ්ණසීලානං. අප්පමාදවිහාරිනන්ති සතිඅවිප්පවාසසඞ්ඛාතෙන අප්පමාදෙන විහරන්තානං. සම්මදඤ්ඤා විමුත්තානන්ති හෙතුනා ඤායෙන කාරණෙන ජානිත්වා ‘‘තදඞ්ගවිමුත්තියා, වික්ඛම්භනවිමුත්තියා, සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා, පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තියා, නිස්සරණවිමුත්තියා’’ති ඉමාහි පඤ්චහි විමුත්තීහි විමුත්තානං. මාරො මග්ගං න වින්දතීති එවරූපානං මහාඛීණාසවානං සබ්බථාමෙන මග්ගන්තොපි මාරො ගතමග්ගං න වින්දති න ලභති න පස්සතීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

ගොධිකත්ථෙරපරිනිබ්බානවත්ථු එකාදසමං.

12. ගරහදින්නවත්ථු

යථා ¶ සඞ්කාරට්ඨානස්මින්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ගරහදින්නං නාම නිගණ්ඨසාවකං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියඤ්හි සිරිගුත්තො ච ගරහදින්නො චාති ද්වෙ සහායකා අහෙසුං. තෙසු සිරිගුත්තො උපාසකො බුද්ධසාවකො, ගරහදින්නො නිගණ්ඨසාවකො ¶ . තං නිගණ්ඨා අභික්ඛණං එවං වදන්ති – ‘‘තව සහායකං සිරිගුත්තං ‘කිං ත්වං සමණං ගොතමං උපසඞ්කමසි, තස්ස සන්තිකෙ කිං ලභිස්සසී’ති ¶ වත්වා යථා අම්හෙ උපසඞ්කමිත්වා අම්හාකඤ්ච දෙය්යධම්මං දස්සති, කිං එවං ඔවදිතුං න වට්ටතී’’ති. ගරහදින්නො තෙසං වචනං සුත්වා අභික්ඛණං ගන්ත්වා ඨිතනිසින්නට්ඨානාදීසු සිරිගුත්තං එවං ඔවදති – ‘‘සම්ම, කිං තෙ සමණෙන ගොතමෙන, තං උපසඞ්කමිත්වා කිං ලභිස්සසි, කිං තෙ මම, අය්යෙ, උපසඞ්කමිත්වා තෙසං දානං දාතුං න වට්ටතී’’ති? සිරිගුත්තො තස්ස කථං සුත්වාපි බහූ දිවසෙ තුණ්හී හුත්වා නිබ්බිජ්ජිත්වා එකදිවසං, ‘‘සම්ම, ත්වං අභික්ඛණං ආගන්ත්වා මං ඨිතට්ඨානාදීසු එවං වදෙසි, ‘සමණං ගොතමං උපසඞ්කමිත්වා කිං ලභිස්සසි, මම, අය්යෙ, උපසඞ්කමිත්වා තෙසං දානං දෙහී’ති, කථෙහි තාව මෙ, තව, අය්යා, කිං ජානන්තී’’ති? ‘‘‘අහො, සාමි, මා එවං වද, මම අය්යානං අඤ්ඤාතං නාම නත්ථි, සබ්බං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං සබ්බං කායවචීමනොකම්මං ඉදං භවිස්සති, ඉදං න භවිස්සතී’ති සබ්බං භබ්බාභබ්බං ජානන්තී’’ති? ‘‘එවං වදෙසී’’ති. ‘‘ආම, වදෙමී’’ති. ‘‘යදි එවං, අතිභාරියං තෙ කතං, එත්තකං කාලං මය්හං එතමත්ථං අනාචික්ඛන්තෙන, අජ්ජ මයා ¶ අය්යානං ඤාණානුභාවො ඤාතො, ගච්ඡ, සම්ම, අය්යෙ, මම වචනෙන නිමන්තෙහී’’ති. සො නිගණ්ඨානං සන්තිකං ගන්ත්වා තෙ වන්දිත්වා ‘‘මය්හං සහායකො සිරිගුත්තො ස්වාතනාය තුම්හෙ නිමන්තෙතී’’ති ආහ. ‘‘සිරිගුත්තෙන සාමං ත්වං වුත්තො’’ති? ‘‘ආම, අය්යා’’ති. තෙ හට්ඨතුට්ඨා හුත්වා ‘‘නිප්ඵන්නං නො කිච්චං, සිරිගුත්තස්ස අම්හෙසු පසන්නකාලතො පට්ඨාය කා නාම සම්පත්ති අම්හාකං න භවිස්සතී’’ති වදිංසු.

සිරිගුත්තස්සාපි මහන්තං නිවෙසනං. සො තස්මිං ද්වින්නං ගෙහානං අන්තරෙ උභතො දීඝං ආවාටං ඛණාපෙත්වා ගූථකලලස්ස පූරාපෙසි. බහිආවාටෙ ද්වීසු පරියන්තෙසු ඛාණුකෙ කොට්ටාපෙත්වා තෙසු රජ්ජුයො බන්ධාපෙත්වා ආසනානං පුරිමපාදෙ ආවාටස්ස පුරිමපස්සෙ ඨපාපෙත්වා පච්ඡිමපාදෙ රජ්ජුකෙසු ඨපාපෙසි. ‘‘එවං නිසින්නකාලෙ එවං අවංසිරා පතිස්සන්තී’’ති ¶ මඤ්ඤමානො යථා ආවාටො න පඤ්ඤායති, එවං ආසනානං උපරි පච්චත්ථරණානි දාපෙසි. මහන්තා මහන්තා චාටියො ඨපාපෙත්වා කදලිපණ්ණෙහි ච සෙතපිලොතිකාහි ච මුඛානි බන්ධාපෙත්වා තා තුච්ඡා එව ගෙහස්ස පච්ඡිමභාගෙ බහි යාගුභත්තසිත්ථසප්පිතෙලමධුඵාණිතපූවචුණ්ණමක්ඛිතා කත්වා ඨපාපෙසි. ගරහදින්නො පාතොව තස්ස ඝරං වෙගෙන ගන්ත්වා, ‘‘අය්යානං සක්කාරො සජ්ජිතො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, සම්ම, සජ්ජිතො’’ති. ‘‘කහං පන එසො’’ති. ‘‘එතාසු එත්තිකාසු චාටීසු යාගු, එත්තිකාසු භත්තං, එත්තිකාසු සප්පිඵාණිතපූවාදීනි ¶ පූරිතානි, ආසනානි පඤ්ඤත්තානී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා ගතො තස්ස ගතකාලෙ පඤ්චසතා නිගණ්ඨා ආගමිංසු. සිරිගුත්තො ගෙහා නික්ඛමිත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන නිගණ්ඨෙ වන්දිත්වා තෙසං පුරතො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ඨිතො එවං චින්තෙසි – ‘‘තුම්හෙ කිර අතීතාදිභෙදං සබ්බං ජානාථ, එවං තුම්හාකං උපට්ඨාකෙන මය්හං ¶ කථිතං. සචෙ සබ්බං තුම්හෙ ජානාථ, මය්හං ගෙහං මා පවිසිත්ථ. මම ගෙහං පවිට්ඨානඤ්හි වො නෙව යාගු අත්ථි, න භත්තාදීනි. සචෙ අජානිත්වා පවිසිස්සථ, ගූථආවාටෙ වො පාතෙත්වා පොථෙස්සාමී’’ති එවං චින්තෙත්වා පුරිසානං සඤ්ඤං අදාසි. එවං තෙසං නිසීදනභාවං ඤත්වා පච්ඡිමපස්සෙ ඨත්වා ආසනානං උපරි පච්චත්ථරණානි අපනෙය්යාථ, මා තානි අසුචිනා මක්ඛයිංසූති.

අථ නිගණ්ඨෙ ‘‘ඉතො එථ, භන්තෙ’’ති ආහ. නිගණ්ඨා පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙසු නිසීදිතුං ආරභිංසු. අථ නෙ මනුස්සා වදිංසු – ‘‘ආගමෙථ, භන්තෙ, මා තාව නිසීදථා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘අම්හාකං ගෙහං පවිට්ඨානං අය්යානං වත්තං ඤත්වා නිසීදිතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘කිං කාතුං වට්ටති, ආවුසො’’ති? ‘‘අත්තනො අත්තනො පත්තාසනමූලෙසු ඨත්වා සබ්බෙපි එකප්පහාරෙනෙව නිසීදිතුං වට්ටතී’’ති. ඉදං කිරස්ස අධිප්පායො – ‘‘එකස්මිං ආවාටෙ පතිතෙ ‘මා, ආවුසො, අවසෙසා ආසනෙ නිසීදන්තූ’ති ¶ වත්තුං මා ලභතූ’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති වත්වා ‘‘ඉමෙහි කථිතකථං අම්හෙහි කාතුං වට්ටතී’’ති චින්තයිංසු. අථ සබ්බෙ අත්තනො අත්තනො පත්තාසනමූලෙ පටිපාටියා අට්ඨංසු. අථ නෙ, ‘‘භන්තෙ, ඛිප්පං එකප්පහාරෙනෙව නිසීදථා’’ති වත්වා තෙසං නිසින්නභාවං ඤත්වා ආසනානං උපරි පච්චත්ථරණානි නීහරිංසු. නිගණ්ඨා එකප්පහාරෙනෙව නිසින්නා, රජ්ජූනං උපරි ඨපිතා ආසනපාදා භට්ඨා, නිගණ්ඨා අවංසිරා ආවාටෙ පතිංසු. සිරිගුත්තො තෙසු පතිතෙසු ද්වාරං පිදහිත්වා ¶ තෙ උත්තිණ්ණුත්තිණ්ණෙ ‘‘අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං කස්මා න ජානාථා’’ති දණ්ඩෙහි පාථෙත්වා ‘‘එත්තකං එතෙසං වට්ටිස්සතී’’ති ද්වාරං විවරාපෙසි. තෙ නික්ඛමිත්වා පලායිතුං ආරභිංසු. ගමනමග්ගෙ පන තෙසං සුධාපරිකම්මකතං භූමිං පිච්ඡිලං කාරාපෙසි. තෙ තත්ථ අසණ්ඨහිත්වා පතිතෙ පතිතෙ පුන පොථාපෙත්වා ‘‘අලං එත්තකං තුම්හාක’’න්ති උය්යොජෙසි. තෙ ‘‘නාසිතම්හා තයා, නාසිතම්හා තයා’’ති කන්දන්තා උපට්ඨාකස්ස ගෙහද්වාරං අගමංසු.

ගරහදින්නො තං විප්පකාරං දිස්වා කුද්ධො ‘‘නාසිතම්හි සිරිගුත්තෙන, හත්ථං පසාරෙත්වා වන්දන්තානං සදෙවකෙ ලොකෙ යථාරුචියා දාතුං සමත්ථෙ නාම පුඤ්ඤක්ඛෙත්තභූතෙ මම, අය්යෙ ¶ , පොථාපෙත්වා බ්යසනං පාපෙසී’’ති රාජකුලං ගන්ත්වා තස්ස කහාපණසහස්සං දණ්ඩං කාරෙසි. අථස්ස රාජා සාසනං පෙසෙසි. සො ගන්ත්වා රාජානං වන්දිත්වා, ‘‘දෙව, උපපරික්ඛිත්වා දණ්ඩං ගණ්හථ, මා අනුපපරික්ඛිත්වා’’ති ආහ. ‘‘උපපරික්ඛිත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු, දෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි ගණ්හාහී’’ති. දෙව, මය්හං සහායකො නිගණ්ඨසාවකො මං උපසඞ්කමිත්වා ඨිතනිසින්නට්ඨානාදීසු අභිණ්හං එවං වදෙසි – ‘‘සම්ම, කිං තෙ සමණෙන ගොතමෙන, තං උපසඞ්කමිත්වා කිං ලභිස්සසී’’ති ඉදං ¶ ආදිං කත්වා සිරිගුත්තො සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘දෙව, සචෙ ඉමස්මිං කාරණෙ දණ්ඩං ගහෙතුං යුත්තං, ගණ්හථා’’ති. රාජා ගරහදින්නං ඔලොකෙත්වා ‘‘සච්චං කිර තෙ එවං වුත්ත’’න්ති ආහ. ‘‘සච්චං, දෙවා’’ති. ත්වං එත්තකම්පි අජානන්තෙ සත්ථාරොති ගහෙත්වා විචරන්තො ‘‘සබ්බං ජානන්තී’’ති කිං කාරණා තථාගතසාවකස්ස කථෙසි. ‘‘තයා ආරොපිතදණ්ඩො තුය්හමෙව හොතූ’’ති එවං ස්වෙව දණ්ඩං පාපිතො, තස්සෙව කුලූපකා පොථෙත්වා නීහටා.

සො තං කුජ්ඣිත්වා තතො පට්ඨාය අඩ්ඪමාසමත්තම්පි සිරිගුත්තෙන සද්ධිං අකථෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘එවං විචරිතුං මය්හං අයුත්තං, එතස්ස කුලූපකානම්පි මයා බ්යසනං කාතුං වට්ටතී’’ති සිරිගුත්තං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘සහාය සිරිගුත්තා’’ති. ‘‘කිං, සම්මා’’ති? ‘‘ඤාතිසුහජ්ජානං ¶ නාම කලහොපි හොති විවාදොපි, කිං ත්වං කිඤ්චි න කථෙසි, කස්මා එවං කරොසී’’ති? ‘‘සම්ම, තව මයා සද්ධිං අකථනතො න කථෙමී’’ති. ‘‘යං, සම්ම, කතං, කතමෙව තං න මයං මෙත්තිං භින්දිස්සාමා’’ති. තතො පට්ඨාය උභොපි එකට්ඨානෙ තිට්ඨන්ති නිසීදන්ති ¶ . අථෙකදිවසං සිරිගුත්තො ගරහදින්නං ආහ – ‘‘කිං තෙ නිගණ්ඨෙහි, තෙ උපසඞ්කමිත්වා කිං ලභිස්සසි, මම සත්ථාරං උපසඞ්කමිතුං වා අය්යානං දානං දාතුං වා කිං තෙ න වට්ටතී’’ති? සොපි එතමෙව පච්චාසීසති, තෙනස්ස කණ්ඩුවනට්ඨානෙ නඛෙන විලෙඛිතං විය අහොසි. සො, ‘‘සිරිගුත්ත, තව සත්ථා කිං ජානාතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘අම්භො, මා එවං වද, සත්ථු මෙ අජානිතබ්බං නාම නත්ථි, අතීතාදිභෙදං සබ්බං ජානාති, සොළසහාකාරෙහි සත්තානං චිත්තං පරිච්ඡින්දතී’’ති. ‘‘අහං එවං න ජානාමි, කස්මා මය්හං එත්තකං කාලං න කථෙසි, තෙන හි ත්වං ගච්ඡ, තව සත්ථාරං ස්වාතනාය නිමන්තෙහි, භොජෙස්සාමි, පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං මම භික්ඛං ගණ්හිතුං වදෙහී’’ති.

සිරිගුත්තො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එවමාහ – ‘‘භන්තෙ, මම සහායකො ගරහදින්නො තුම්හෙ නිමන්තාපෙති, පඤ්චහි කිර භික්ඛුසතෙහි ¶ සද්ධිං ස්වෙ තස්ස භික්ඛං ගණ්හථ, පුරිමදිවසෙ ඛො පන තස්ස කුලූපකානං මයා ඉදං නාම කතං, මයා කතස්ස පටිකරණම්පි න ජානාමි, තුම්හාකං සුද්ධචිත්තෙන භික්ඛං දාතුකාමතම්පි න ජානාමි, ආවජ්ජෙත්වා යුත්තං චෙ, අධිවාසෙථ. නො චෙ, මා අධිවාසයිත්ථා’’ති. සත්ථා ‘‘කිං නු ඛො සො අම්හාකං කාතු කාමො’’ති ආවජ්ජෙත්වා අද්දස ‘‘ද්වින්නං ගෙහානං අන්තරෙ මහන්තං ආවාටං ඛණාපෙත්වා අසීතිසකටමත්තානි ඛදිරදාරූනි ආහරාපෙත්වා පූරාපෙත්වා අග්ගිං දත්වා අම්හෙ අඞ්ගාරආවාටෙ පාතෙත්වා නිග්ගණ්හිතුකාමො’’ති. පුන ආවජ්ජෙසි – ‘‘කිං නු ඛො තත්ථ ගතපච්චයා අත්ථො අත්ථි, නත්ථී’’ති. තතො ඉදං අද්දස – ‘‘අහං අඞ්ගාරආවාටෙ පාදං පසාරෙස්සාමි, තං පටිච්ඡාදෙත්වා ¶ ඨපිතකිලඤ්ජං අන්තරධායිස්සති, අඞ්ගාරකාසුං භින්දිත්වා චක්කමත්තං මහාපදුමං උට්ඨහිස්සති, අථාහං පදුමකණ්ණිකා අක්කමන්තො ආසනෙ නිසීදිස්සාමි, පඤ්චසතා භික්ඛූපි තථෙව ගන්ත්වා නිසීදිස්සන්ති, මහාජනො සන්නිපතිස්සති, අහං තස්මිං සමාගමෙ ද්වීහි ගාථාහි අනුමොදනං කරිස්සාමි, අනුමොදනපරියොසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො භවිස්සති, සිරිගුත්තො ච ගරහදින්නො ච සොතාපන්නා භවිස්සන්ති, අත්තනො ච ධනරාසිං සාසනෙ විකිරිස්සන්ති, ඉමං කුලපුත්තං නිස්සාය මයා ගන්තුං වට්ටතී’’ති ¶ භික්ඛං අධිවාසෙසි.

සිරිගුත්තො ගන්ත්වා සත්ථු අධිවාසනං ගරහදින්නස්ස ආරොචෙත්වා ‘‘ලොකජෙට්ඨස්ස සක්කාරං කරොහී’’ති ආහ. ගරහදින්නො ‘‘ඉදානිස්ස ¶ කත්තබ්බයුත්තකං ජානිස්සාමී’’ති ද්වින්නං ගෙහානං අන්තරෙ මහන්තං ආවාටං ඛණාපෙත්වා අසීතිසකටමත්තානි ඛදිරදාරූනි ආහරාපෙත්වා පූරාපෙත්වා අග්ගිං දත්වා ඛදිරඞ්ගාරරාසීනං යොජාපෙත්වා සබ්බරත්තිං ධමාපෙත්වා ඛදිරඞ්ගාරරාසිං කාරාපෙත්වා ආවාටමත්ථකෙ රුක්ඛපදරානි ඨපාපෙත්වා කිලඤ්ජෙන පටිච්ඡාදෙත්වා ගොමයෙන ලිම්පාපෙත්වා එකෙන පස්සෙන දුබ්බලදණ්ඩකෙ අත්ථරිත්වා ගමනමග්ගං කාරෙසි, ‘‘එවං අක්කන්තඅක්කන්තකාලෙ දණ්ඩකෙසු භග්ගෙසු පරිවට්ටෙත්වා අඞ්ගාරකාසුයං පතිස්සන්තී’’ති මඤ්ඤමානො ගෙහපච්ඡාභාගෙ සිරිගුත්තෙන ඨපිතනියාමෙනෙව චාටියො ඨපාපෙසි, ආසනානිපි තථෙව පඤ්ඤාපෙසි. සිරිගුත්තො පාතොව තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා ‘‘කතො තෙ, සම්ම, සක්කාරො’’ති ආහ. ‘‘ආම, සම්මා’’ති. ‘‘කහං පන සො’’ති? ‘‘එහි, පස්සාමා’’ති සබ්බං සිරිගුත්තෙන දස්සිතනයෙනෙව දස්සෙසි. සිරිගුත්තො ‘‘සාධු, සම්මා’’ති ආහ. මහාජනො සන්නිපති. මිච්ඡාදිට්ඨිකෙන හි නිමන්තිතෙ මහන්තො සන්නිපාතො අහොසි. මිච්ඡාදිට්ඨිකාපි ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස විප්පකාරං ¶ පස්සිස්සාමා’’ති සන්නිපතන්ති, සම්මාදිට්ඨිකාපි ‘‘අජ්ජ සත්ථා මහාධම්මදෙසනං දෙසෙස්සති, බුද්ධවිසයං බුද්ධලීලං උපධාරෙස්සාමා’’ති සන්නිපතන්ති.

පුනදිවසෙ සත්ථා පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ගරහදින්නස්ස ගෙහද්වාරං අගමාසි. සො ගෙහා නික්ඛමිත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා පුරතො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ඨිතො චින්තෙසි – ‘‘භන්තෙ, ‘තුම්හෙ කිර අතීතාදිභෙදං සබ්බං ජානාථ, සත්තානං සොළසහාකාරෙහි චිත්තං පරිච්ඡින්දථා’ති එවං තුම්හාකං උපට්ඨාකෙන මය්හං කථිතං. සචෙ ජානාථ, මය්හං ගෙහං මා පවිසිත්ථ. පවිට්ඨානඤ්හි වො නෙව යාගු අත්ථි, න භත්තාදීනි, සබ්බෙ ඛො පන තුම්හෙ අඞ්ගාරකාසුයං පාතෙත්වා නිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති. එවං චින්තෙත්වා සත්ථු පත්තං ගහෙත්වා ‘‘ඉතො එථ භගවා’’ති වත්වා, ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං ගෙහං ආගතානං වත්තං ඤත්වා ආගන්තුං වට්ටතී’’ති ආහ. ‘‘කිං කාතුං වට්ටති, ආවුසො’’ති? ‘‘එකෙකස්ස පවිසිත්වා පුරතො ගන්ත්වා නිසින්නකාලෙ පච්ඡා අඤ්ඤෙන ¶ ආගන්තුං වට්ටතී’’ති. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘පුරතො ගච්ඡන්තං අඞ්ගාරකාසුයං පතිතං දිස්වා අවසෙසා න ආගච්ඡිස්සන්ති, එකෙකමෙව පාතෙත්වා නිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති. සත්ථා ‘‘සාධූ’’ති වත්වා එකකොව පායාසි. ගරහදින්නො අඞ්ගාරකාසුං පත්වා අපසක්කිත්වා ඨිතො ¶ ‘‘පුරතො යාථ, භන්තෙ’’ති ආහ. අථ සත්ථා අඞ්ගාරකාසුමත්ථකෙ පාදං පසාරෙසි, කිලඤ්ජං අන්තරධායි, අඞ්ගාරකාසුං භින්දිත්වා චක්කමත්තානි පදුමානි උට්ඨහිංසු ¶ . සත්ථා පදුමකණ්ණිකා අක්කමන්තො ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තෙ බුද්ධාසනෙ නිසීදි, භික්ඛූපි තථෙව ගන්ත්වා නිසීදිංසු. ගරහදින්නස්ස කායතො ඩාහො උට්ඨහි.

සො වෙගෙන ගන්ත්වා සිරිගුත්තං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘සාමි, මෙ තාණං හොහී’’ති ආහ. ‘‘කිං එත’’න්ති? ‘‘පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං ගෙහෙ යාගු වා භත්තාදීනි වා නත්ථි, කිං නු ඛො කරොමී’’ති? ‘‘කිං පන තයා කත’’න්ති ආහ. අහං ද්වින්නං ගෙහානං අන්තරෙ මහන්තං ආවාටං අඞ්ගාරස්ස පූරං කාරෙසිං – ‘‘තත්ථ පාතෙත්වා නිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති. ‘‘අථ නං භින්දිත්වා මහාපදුමානි උට්ඨහිංසු. සබ්බෙ පදුමකණ්ණිකා අක්කමිත්වා ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙසු නිසින්නා, ඉදානි කිං කරොමි, සාමී’’ති? නනු ත්වං ඉදානෙව මය්හං ‘‘‘එත්තිකා චාටියො, එත්තිකා යාගු, එත්තකානි සත්තාදීනී’ති දස්සෙසී’’ති. ‘‘මුසා තං, සාමි, තුච්ඡාව චාටියො’’ති. හොතු, ‘‘ගච්ඡ, තාසු චාටීසු යාගුආදීනි ඔලොකෙහී’’ති. තං ඛණඤ්ඤෙව තෙන යාසු චාටීසු ‘‘යාගූ’’ති වුත්තං, තා යාගුයා පූරයිංසු, යාසු ‘‘භත්තාදීනී’’ති වුත්තං, තා භත්තාදීනං පරිපුණ්ණාව ¶ අහෙසුං. තං සම්පත්තිං දිස්වාව ගරහදින්නස්ස සරීරං පීතිපාමොජ්ජෙන පරිපූරිතං, චිත්තං පසන්නං. සො සක්කච්චං බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසිත්වා කතභත්තකිච්චස්ස සත්ථුනො අනුමොදනං කාරෙතුකාමො පත්තං ගණ්හි. සත්ථා අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘ඉමෙ සත්තා පඤ්ඤාචක්ඛුනො අභාවෙනෙව මම සාවකානං බුද්ධසාසනස්ස ගුණං න ජානන්ති. පඤ්ඤාචක්ඛුවිරහිතා හි අන්ධා නාම, පඤ්ඤවන්තො සචක්ඛුකා නාමා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

58.

‘‘යථා සඞ්කාරධානස්මිං, උජ්ඣිතස්මිං මහාපථෙ;

පදුමං තත්ථ ජායෙථ, සුචිගන්ධං මනොරමං.

59.

‘‘එවං සඞ්කාරභූතෙසු, අන්ධභූතෙ පුථුජ්ජනෙ;

අතිරොචති පඤ්ඤාය, සම්මාසම්බුද්ධසාවකො’’ති.

තත්ථ සඞ්කාරධානස්මින්ති සඞ්කාරඨානස්මිං, කචවරරාසිම්හීති අත්ථො. උජ්ඣිතස්මිං මහාපථෙති මහාමග්ගෙ ¶ ඡඩ්ඩිතස්මිං. සුචිගන්ධන්ති සුරභිගන්ධං. මනො එත්ථ රමතීති මනොරමං. සඞ්කාරභූතෙසූති සඞ්කාරමිව භූතෙසු. පුථුජ්ජනෙති ¶ පුථූනං කිලෙසානං ජනනතො එවංලද්ධනාමෙ ¶ ලොකියමහාජනෙ. ඉදං වුත්තං හොති – යථා නාම මහාපථෙ ඡඩ්ඩිතෙ සඞ්කාරරාසිම්හි අසුචිජෙගුච්ඡියපටිකූලෙපි සුචිගන්ධං පදුමං ජායෙථ, තං රාජරාජමහාමත්තාදීනං මනොරමං පියං මනාපං උපරිමත්ථකෙ පතිට්ඨානාරහමෙව භවෙය්ය, එවමෙව සඞ්කාරභූතෙසුපි පුථුජ්ජනෙසු ජාතො නිප්පඤ්ඤස්ස මහාජනස්ස අචක්ඛුකස්ස අන්තරෙ නිබ්බත්තොපි අත්තනො පඤ්ඤාබලෙන කාමෙසු ආදීනවං, නෙක්ඛම්මෙ ච ආනිසංසං දිස්වා නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතො පබ්බජ්ජාමත්තෙනපි, කතො උත්තරිං සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනානි ආරාධෙත්වාපි අතිරොචති. සම්මාසම්බුද්ධසාවකො හි ඛීණාසවො භික්ඛු අන්ධභූතෙ පුථුජ්ජනෙ අතික්කමිත්වා රොචති විරොචති සොභතීති.

දෙසනාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. ගරහදින්නො ච සිරිගුත්තො ච සොතාපත්තිඵලං පාපුණිංසු. තෙ සබ්බං අත්තනො ධනං බුද්ධසාසනෙ විප්පකිරිංසු. සත්ථා උට්ඨායාසනා විහාරමගමාසි. භික්ඛූ සායන්හසමයෙ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘අහො අච්ඡරියා බුද්ධගුණා නාම, තථාරූපං නාම ඛදිරඞ්ගාරරාසිං භින්දිත්වා පදුමානි උට්ඨහිංසූ’’ති. සත්ථා ¶ ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ – ‘‘අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, යං මම එතරහි බුද්ධභූතස්ස අඞ්ගාරරාසිම්හා පදුමානි උට්ඨිතානි, අපරිපක්කෙ ඤාණෙ වත්තමානස්ස බොධිසත්තභූතස්සපි මෙ උට්ඨහිංසූ’’ති වත්වා, ‘‘කදා, භන්තෙ, ආචික්ඛථ නො’’ති යාචිතො අතීතං ආහරිත්වා –

‘‘කාමං පතාමි නිරයං, උද්ධංපාදො අවංසිරො;

නානරියං කරිස්සාමි, හන්ද පිණ්ඩං පටිග්ගහා’’ති. (ජා. 1.1.40) –

ඉදං ඛදිරඞ්ගාරජාතකං විත්ථාරෙත්වා කථෙසීති.

ගරහදින්නවත්ථු ද්වාදසමං.

පුප්ඵවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතුත්ථො වග්ගො.