අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) > ධම්මපද-අට්ඨකථා

රාජා කිර පසෙනදි කොසලො එකස්මිං ඡණදිවසෙ අලඞ්කතපටියත්තං සබ්බසෙතං එකං පුණ්ඩරීකං නාම හත්ථිං අභිරුය්හ මහන්තෙන රාජානුභාවෙන නගරං පදක්ඛිණං කරොති. උස්සාරණාය වත්තමානාය ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි පොථියමානො මහාජනො පලායන්තො ගීවං පරිවට්ටෙත්වාපි ඔලොකෙතියෙව. රාජූනං කිර සුදින්නදානස්සෙතං ඵලං. අඤ්ඤතරස්සාපි දුග්ගතපුරිසස්ස භරියා සත්තභූමිකස්ස පාසාදස්ස උපරිතලෙ ඨිතා එකං වාතපානකවාටං විවරිත්වා රාජානං ඔලොකෙත්වාව අපගච්ඡි. රඤ්ඤො පුණ්ණචන්දො වලාහකන්තරං පවිට්ඨො විය උපට්ඨාසි. සො තස්සා පටිබද්ධචිත්තො හත්ථික්ඛන්ධතො පතනාකාරප්පත්තො විය හුත්වා ඛිප්පං ¶ නගරං පදක්ඛිණං කත්වා අන්තෙපුරං පවිසිත්වා එකං විස්සාසකං අමච්චං ආහ – ‘‘අසුකට්ඨානෙ තෙ මයා ඔලොකිතපාසාදො දිට්ඨො’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘තත්ථෙකං ඉත්ථිං අද්දසා’’ති? ‘‘අද්දසං, දෙවා’’ති. ‘‘ගච්ඡ, තස්සා සසාමිකඅසාමිකභාවං ජානාහී’’ති. සො ගන්ත්වා තස්සා සසාමිකභාවං ඤත්වා ආගන්ත්වා රඤ්ඤො ‘‘සසාමිකා’’ති ආරොචෙසි. අථ රඤ්ඤා ‘‘තෙන හි තස්සා සාමිකං පක්කොසාහී’’ති වුත්තෙ සො ගන්ත්වා, ‘‘එහි, භො, රාජා තං පක්කොසතී’’ති ආහ. සො ‘‘භරියං මෙ නිස්සාය භයෙන උප්පන්නෙන භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා රඤ්ඤො ආණං පටිබාහිතුං අසක්කොන්තො ගන්ත්වා රාජානං වන්දිත්වා අට්ඨාසි. අථ නං රාජා ‘‘මං ඉතො පට්ඨාය උපට්ඨාහී’’ති ආහ. ‘‘අලං, දෙව, අහං අත්තනො කම්මං කත්වා තුම්හාකං සුඞ්කං දදාමි, ඝරෙයෙව මෙ ජීවිකා හොතූ’’ති. ‘‘තව සුඞ්කෙන මය්හං අත්ථො නත්ථි, අජ්ජතො පට්ඨාය මං උපට්ඨාහී’’ති තස්ස ඵලකඤ්ච ආවුධඤ්ච දාපෙසි. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘කඤ්චිදෙවස්ස දොසං ආරොපෙත්වා ඝාතෙත්වා භරියං ගණ්හිස්සාමී’’ති. අථ නං සො මරණභයභීතො අප්පමත්තො හුත්වා උපට්ඨාසි.

රාජා ¶ ¶ තස්ස දොසං අපස්සන්තො කාමපරිළාහෙ වඩ්ඪන්තෙ ‘‘එකමස්ස ¶ දොසං ආරොපෙත්වා රාජාණං කරිස්සාමී’’ති පක්කොසාපෙත්වා එවමාහ – ‘‘අම්භො ඉතො යොජනමත්ථකෙ නදියා අසුකට්ඨානං නාම ගන්ත්වා සායං මම න්හානවෙලාය කුමුදුප්පලානි චෙව අරුණවතීමත්තිකඤ්ච ආහර. සචෙ තස්මිං ඛණෙ නාගච්ඡසි, ආණං තෙ කරිස්සාමී’’ති. සෙවකො කිර චතූහිපි දාසෙහි පතිකිට්ඨතරො. ධනක්කීතාදයො හි දාසා ‘‘සීසං මෙ රුජ්ජති, පිට්ඨි මෙ රුජ්ජතී’’ති වත්වා අච්ඡිතුං ලභන්තියෙව. සෙවකස්සෙතං නත්ථි, ආණත්තකම්මං කාතුමෙව වට්ටති. තස්මා සො ‘‘අවස්සං මයා ගන්තබ්බං, කුමුදුප්පලෙහි සද්ධිං අරුණවතීමත්තිකා නාම නාගභවනෙ උප්පජ්ජති, අහං කුහිං ලභිස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො මරණභයභීතො වෙගෙන ගෙහං ගන්ත්වා, ‘‘භද්දෙ, නිට්ඨිතං මෙ භත්ත’’න්ති ආහ. ‘‘උද්ධනමත්ථකෙ, සාමී’’ති. සො යාව භත්තං ඔතරති, තාව සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො උළුඞ්කෙන කඤ්ජිකං හරාපෙත්වා යථාලද්ධෙන බ්යඤ්ජනෙන සද්ධිං අල්ලමෙව භත්තං පච්ඡියං ඔපීළෙත්වා ආදාය යොජනිකං මග්ගං පක්ඛන්දො, තස්ස ගච්ඡන්තස්සෙව භත්තං පක්කං අහොසි. සො අනුච්ඡිට්ඨං කත්වාව ථොකං භත්තං අපනෙත්වා භුඤ්ජන්තො එකං අද්ධිකං දිස්වා මයා අපනෙත්වා ඨපිතං ථොකං අනුච්ඡිට්ඨං භත්තමෙව අත්ථි ගහෙත්වා භුඤ්ජ සාමීති. සො ගණ්හිත්වා භුඤ්ජි. ඉතරොපි භුඤ්ජිත්වා එකං භත්තමුට්ඨිං ¶ උදකෙ ඛිපිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා මහන්තෙන සද්දෙන ‘‘ඉමස්මිං නදීපදෙසෙ අධිවත්ථා නාගා සුපණ්ණා දෙවතා ච වචනං මෙ සුණන්තු, රාජා මය්හං ආණං කාතුකාමො ‘කුමුදුප්පලෙහි සද්ධිං අරුණවතීමත්තිකං ආහරා’ති මං ආණාපෙසි, අද්ධිකමනුස්සස්ස ච මෙ භත්තං දින්නං, තං සහස්සානිසංසං, උදකෙ මච්ඡානං දින්නං, තං සතානිසංසං. එත්තකං පුඤ්ඤඵලං තුම්හාකං පත්තිං කත්වා දම්මි, මය්හං කුමුදුප්පලෙහි සද්ධිං අරුණවතීමත්තිකං ආහරථා’’ති තික්ඛත්තුං අනුස්සාවෙසි. තත්ථ අධිවත්ථො නාගරාජා තං සද්දං සුත්වා මහල්ලකවෙසෙන තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං වදෙසී’’ති ආහ. සො පුනපි තථෙව වත්වා ‘‘මය්හං තං පත්තිං දෙහී’’ති වුත්තෙ, ‘‘දෙමී’’ති ආහ. පුනපි ‘‘දෙහී’’ති වුත්තෙ, ‘‘දෙමි, සාමී’’ති ආහ. එවං සො ද්වෙ තයො වාරෙ පත්තිං ආහරාපෙත්වා කුමුදුප්පලෙහි සද්ධිං අරුණවතීමත්තිකං අදාසි.

රාජා ¶ පන චින්තෙසි – ‘‘මනුස්සා නාම බහුමායා, සචෙ සො කෙනචි උපායෙන ලභෙය්ය, කිච්චං මෙ න නිප්ඵජ්ජෙය්යා’’ති. සො කාලස්සෙව ද්වාරං පිදහාපෙත්වා මුද්දිකං අත්තනො සන්තිකං ආහරාපෙසි. ඉතරොපි පුරිසො රඤ්ඤො න්හානවෙලායමෙවාගන්ත්වා ද්වාරං අලභන්තො ද්වාරපාලං පක්කොසෙත්වා ‘‘ද්වාරං විවරා’’ති ආහ. ‘‘න සක්කා විවරිතුං, රාජා කාලස්සෙව මුද්දිකං දත්වා රාජගෙහං ආහරාපෙසී’’ති. සො ‘‘රාජදූතො අහං, ද්වාරං විවරා’’ති වත්වාපි ‘‘ද්වාරං අලභන්තො නත්ථි මෙ ඉදානි ජීවිතං. කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ද්වාරස්ස උපරිඋම්මාරෙ ¶ මත්තිකාපිණ්ඩං ¶ ඛිපිත්වා තස්සූපරි පුප්ඵානි ලග්ගෙත්වා මහාසද්දං කරොන්තො, ‘‘අම්භො, නගරවාසිනො රඤ්ඤො මයා ආණත්තියා ගතභාවං ජානාථ, රාජා මං අකාරණෙන විනාසෙතුකාමො’’ති තික්ඛත්තුං විරවිත්වා ‘‘කත්ථ නු ඛො ගච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘භික්ඛූ නාම මුදුහදයා, විහාරං ගන්ත්වා නිපජ්ජිස්සාමී’’ති සන්නිට්ඨානමකාසි. ඉමෙ හි නාම සත්තා සුඛිතකාලෙ භික්ඛූනං අත්ථිභාවම්පි අජානිත්වා දුක්ඛාභිභූතකාලෙ විහාරං ගන්තුකාමා හොන්ති, තස්මා සොපි ‘‘මෙ අඤ්ඤං තාණං නත්ථී’’ති විහාරං ගන්ත්වා එකස්මිං ඵාසුකට්ඨානෙ නිපජ්ජි. අථ රඤ්ඤොපි තං රත්තිං නිද්දං අලභන්තස්ස තං ඉත්ථිං අනුස්සරන්තස්ස කාමපරිළාහො උප්පජ්ජි. සො චින්තෙසි – ‘‘විභාතක්ඛණෙයෙව තං පුරිසං ඝාතාපෙත්වා තං ඉත්ථිං ආනෙස්සාමී’’ති.

තස්මිං ඛණෙයෙව සට්ඨියොජනිකාය ලොහකුම්භියා නිබ්බත්තා චත්තාරො පුරිසා පක්කුථිතාය උක්ඛලියා තණ්ඩුලා විය සම්පරිවත්තකං පච්චමානා තිංසාය වස්සසහස්සෙහි හෙට්ඨිමතලං පත්වා අපරෙහි තිංසාය වස්සසහස්සෙහි පුන මුඛවට්ටියං පාපුණිංසු. තෙ සීසං උක්ඛිපිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඔලොකෙත්වා එකෙකං ගාථං වත්තුකාමා වත්තුං අසක්කොන්තා එකෙකං අක්ඛරං වත්වා පරිවත්තිත්වා ලොහකුම්භිමෙව පවිට්ඨා. රාජා නිද්දං අලභන්තො මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ තං සද්දං සුත්වා ¶ භීතො උත්රස්තමානසො ‘‘කිං නු ඛො මය්හං ජීවිතන්තරායො භවිස්සති, උදාහු මෙ අග්ගමහෙසියා, උදාහු මෙ රජ්ජං විනස්සිස්සතී’’ති චින්තෙන්තො සකලරත්තිං අක්ඛීනි නිමීලෙතුං නාසක්ඛි. සො අරුණුග්ගමනවෙලාය එව පුරොහිතං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘ආචරිය, මයා මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ මහන්තා භෙරවසද්දා සුතා, ‘රජ්ජස්ස වා අග්ගමහෙසියා වා මය්හං වා කස්ස අන්තරායො ¶ භවිස්සතී’ති න ජානාමි, තෙන මෙ ත්වං පක්කොසාපිතො’’ති ආහ. මහාරාජ, කිං තෙ සද්දා සුතාති? ‘‘ආචරිය, දු-ඉති ස-ඉති න-ඉති සො-ඉතීති ඉමෙ සද්දෙ අස්සොසිං, ඉමෙසං නිප්ඵත්තිං උපධාරෙහී’’ති. බ්රාහ්මණස්ස මහාඅන්ධකාරං පවිට්ඨස්ස විය න කිඤ්චි පඤ්ඤායති, ‘‘න ජානාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘පන ලාභසක්කාරො මෙ පරිහායිස්සතී’’ති භායිත්වා ‘‘භාරියං, මහාරාජා’’ති ආහ. ‘‘කිං, ආචරියා’’ති? ‘‘ජීවිතන්තරායො තෙ පඤ්ඤායතී’’ති. සො ද්විගුණං භීතො, ‘‘ආචරිය, අත්ථි කිඤ්චි පන පටිඝාතකාරණ’’න්ති ආහ. ‘‘අත්ථි, මහාරාජ, මා භායි, අහං තයො වෙදෙ ජානාමී’’ති. ‘‘කිං පන ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘සබ්බසතයඤ්ඤං යජිත්වා ජීවිතං ලභිස්සසි, දෙවා’’ති. ‘‘කිං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? හත්ථිසතං අස්සසතං උසභසතං ධෙනුසතං අජසතං උරබ්භසතං කුක්කුටසතං සූකරසතං දාරකසතං දාරිකාසතන්ති එවං එකෙකං පාණජාතිං සතං සතං කත්වා ¶ ගණ්හාපෙන්තො ‘‘සචෙ මිගජාතිමෙව ගණ්හාපෙස්සාමි, ‘අත්තනො ඛාදනීයමෙව ගණ්හාපෙතී’ති වක්ඛන්තී’’ති හත්ථිඅස්සමනුස්සෙපි ගණ්හාපෙති. රාජා ‘‘මම ජීවිතමෙව මය්හං ලාභො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘සබ්බපාණෙ ¶ සීඝං ගණ්හථා’’ති ආහ. ආණත්තමනුස්සා අධිකතරං ගණ්හිංසු. වුත්තම්පි චෙතං කොසලසංයුත්තෙ –

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන රඤ්ඤො පසෙනදිස්ස කොසලස්ස මහායඤ්ඤො පච්චුපට්ඨිතො හොති, පඤ්ච ච උසභසතානි පඤ්ච ච වච්ඡතරසතානි පඤ්ච ච වච්ඡතරිසතානි පඤ්ච ච අජසතානි පඤ්ච ච උරබ්භසතානි ථූණූපනීතානි හොන්ති යඤ්ඤත්ථාය. යෙපිස්ස තෙ හොන්ති දාසාති වා පෙස්සාති වා කම්මකරාති වා, තෙපි දණ්ඩතජ්ජිතා භයතජ්ජිතා අස්සුමුඛා රුදමානා පරිකම්මානි කරොන්තී’’ති (සං. නි. 1.120).

මහාජනො අත්තනො අත්තනො පුත්තධීතුඤාතීනං අත්ථාය පරිදෙවමානො මහාසද්දමකාසි, මහාපථවීඋන්ද්රියනසද්දො විය අහොසි. අථ මල්ලිකා දෙවී තං සද්දං සුත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං නු ඛො තෙ, මහාරාජ, ඉන්ද්රියානි අපාකතිකානි, කිලන්තරූපානි විය පඤ්ඤායන්තී’’ති පුච්ඡි. ‘‘කිං තුය්හං ¶ , මල්ලිකෙ, ත්වං මම කණ්ණමූලෙන ආසිවිසම්පි ගච්ඡන්තං න ජානාසී’’ති? ‘‘කිං පනෙතං, දෙවා’’ති? ‘‘රත්තිභාගෙ මෙ එවරූපො නාම සද්දො සුතො ¶ , ස්වාහං පුරොහිතං පුච්ඡිත්වා ජීවිතන්තරායො තෙ පඤ්ඤායති, සබ්බසතයඤ්ඤං යජිත්වා ජීවිතං ලභිස්සසී’’ති සුත්වා ‘‘මම ජීවිතමෙව මය්හං ලාභො’’ති ඉමෙ පාණෙ ගණ්හාපෙසින්ති. මල්ලිකා දෙවී, ‘‘අන්ධබාලොසි, මහාරාජ, කිඤ්චාපි මහාභක්ඛොසි, අනෙකසූපබ්යඤ්ජනවිකතිකං දොණපාකං භොජනං භුඤ්ජසි, ද්වීසු රට්ඨෙසු රජ්ජං කාරෙසි, පඤ්ඤා පන තෙ මන්දා’’ති ආහ. ‘‘කස්මා එවං වදෙසි, දෙවී’’ති? ‘‘කහං තයා අඤ්ඤස්ස මරණෙන අඤ්ඤස්ස ජීවිතලාභො දිට්ඨපුබ්බො, අන්ධබාලස්ස බ්රාහ්මණස්ස කථං ගහෙත්වා කස්මා මහාජනස්ස උපරි දුක්ඛං ඛිපසි, ධුරවිහාරෙ සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගපුග්ගලො අතීතාදීසු අප්පටිහතඤාණො සත්ථා වසති, තං පුච්ඡිත්වා තස්සොවාදං කරොහී’’ති වුත්තෙ රාජා සල්ලහුකෙහි යානෙහි මල්ලිකාය සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා මරණභයතජ්ජිතො කිඤ්චි වත්තුං අසක්කොන්තො සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි.

අථ නං සත්ථා ‘‘හන්ද කුතො නු ත්වං, මහාරාජ, ආගච්ඡසි දිවා දිවස්සා’’ති පඨමතරං ආලපි. සො තුණ්හීයෙව නිසීදි. තතො මල්ලිකා භගවතො ආරොචෙසි – ‘‘භන්තෙ, රඤ්ඤා කිර මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ සද්දො සුතො. අථ නං පුරොහිතස්ස ආරොචෙසි. පුරොහිතො ‘ජීවිතන්තරායො තෙ භවිස්සති, තස්ස පටිඝාතත්ථාය සබ්බසතෙ ¶ පාණෙ ගහෙත්වා තෙසං ගලලොහිතෙන යඤ්ඤෙ යජිතෙ ජීවිතං ලභිස්සසී’ති ආහ. රාජා පාණෙ ගණ්හාපෙසි, තෙනායං මයා ¶ ඉධානීතො’’ති. ‘‘එවං කිර, මහාරාජා’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති. ‘‘කින්ති තෙ සද්දො සුතො’’ති? සො අත්තනා සුතනියාමෙනෙව ආචික්ඛි. තථාගතස්ස තං සුත්වාව එකොභාසො අහොසි. අථ නං සත්තා ආහ – ‘‘මා භායි, මහාරාජ, තව අන්තරායො නත්ථි, පාපකම්මිනො සත්ථා අත්තනො දුක්ඛං ආවීකරොන්තා එවමාහංසූ’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, තෙහි කත’’න්ති? අථ ඛො භගවා තෙසං කම්මං ආචික්ඛිතුං ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, සුණාහී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි –

අතීතෙ වීසතිවස්සසහස්සායුකෙසු මනුස්සෙසු කස්සපො භගවා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා වීසතියා ඛීණාසවසහස්සෙහි සද්ධිං චාරිකං චරමානො බාරාණසිමගමාසි. බාරාණසිවාසිනො ද්වෙපි තයොපි බහුතරාපි ¶ එකතො හුත්වා ආගන්තුකදානං පවත්තයිංසු. තදා බාරාණසියං චත්තාලීසකොටිවිභවා චත්තාරො සෙට්ඨිපුත්තා සහායකා අහෙසුං. තෙ මන්තයිංසු – ‘‘අම්හාකං ගෙහෙ බහුධනං, තෙන කිං කරොමා’’ති? ‘‘එවරූපෙ බුද්ධෙ චාරිකං චරමානෙ දානං දස්සාම, සීලං රක්ඛිස්සාම, පූජං කරිස්සාමා’’ති එකොපි අවත්වා තෙසු එකො තාව එවමාහ – ‘‘තිඛිණසුරං පිවන්තා මධුරමංසං ඛාදන්තා විචරිස්සාම, ඉදං අම්හාකං ජීවිතඵල’’න්ති. අපරොපි එවමාහ – ‘‘දෙවසිකං තිවස්සිකගන්ධසාලිභත්තං ¶ නානග්ගරසෙහි භුඤ්ජන්තා විචරිස්සාමා’’ති. අපරොපි එවමාහ – ‘‘නානප්පකාරං පූවඛජ්ජකවිකතිං පචාපෙත්වා ඛාදන්තා විචරිස්සාමා’’ති. අපරොපි එවමාහ – ‘‘සම්මා මයං අඤ්ඤං කිඤ්චි න කරිස්සාම, ‘ධනං දස්සාමා’ති වුත්තෙ අනිච්ඡමානා ඉත්ථී නාම නත්ථි, තස්මා ධනෙන පලොභෙත්වා පාරදාරිකකම්මං කරිස්සාමා’’ති. ‘‘සාධු, සාධූ’’ති සබ්බෙව තස්ස කථාය අට්ඨංසු.

තෙ තතො පට්ඨාය අභිරූපානං ඉත්ථීනං ධනං පෙසෙත්වා වීසතිවස්සසහස්සානි පාරදාරිකකම්මං කත්වා කාලං කත්වා අවීචිනිරයෙ නිබ්බත්තා. තෙ එකං බුද්ධන්තරං නිරයෙ පච්චිත්වා තත්ථ කාලං කත්වා පක්කාවසෙසෙන සට්ඨියොජනිකාය ලොහකුම්භියා නිබ්බත්තිත්වා තිංසාය වස්සසහස්සෙහි හෙට්ඨිමතලං පත්වා පුනපි තිංසාය වස්සසහස්සෙහි ලොහකුම්භිමුඛං පත්වා එකෙකං ගාථං වත්තුකාමා හුත්වා වත්තුං අසක්කොන්තා එකෙකං අක්ඛරං වත්වා පුන පරිවත්තිත්වා, ලොහකුම්භිමෙව පවිට්ඨා. ‘‘වදෙහි, මහාරාජ, පඨමං තෙ කිං සද්දො නාම සුතො’’ති? ‘‘දු-ඉති, භන්තෙ’’ති. සත්ථා තෙන අපරිපුණ්ණං කත්වා වුත්තං ගාථං පරිපුණ්ණං කත්වා දස්සෙන්තො එවමාහ –

‘‘දුජ්ජීවිතමජීවිම්හ ¶ , යෙ සන්තෙ න දදම්හසෙ;

විජ්ජමානෙසු භොගෙසු, දීපං නාකම්හ අත්තනො’’ති. (ජා. 1.4.53; පෙ. ව. 804);

අථ ¶ රඤ්ඤො ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථං පකාසෙත්වා, ‘‘කිං තෙ, මහාරාජ, දුතියසද්දො තතියසද්දො චතුත්ථසද්දො සුතො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘එවං නාමා’’ති වුත්තෙ අවසෙසං පරිපූරෙන්තො –

‘‘සට්ඨිවස්සසහස්සානි, පරිපුණ්ණානි සබ්බසො;

නිරයෙ පච්චමානානං, කදා අන්තො භවිස්සති.

‘‘නත්ථි ¶ අන්තො කුතො අන්තො, න අන්තො පටිදිස්සති;

තදා හි පකතං පාපං, මම තුය්හඤ්ච මාරිසා.

‘‘සොහං නූන ඉතො ගන්ත්වා, යොනිං ලද්ධාන මානුසිං;

වදඤ්ඤූ සීලසම්පන්නො, කාහාමි කුසලං බහු’’න්ති. (ජා. 1.4.54-56; පෙ. ව. 802, 803, 805) –

පටිපාටියා ඉමා ගාථා වත්වා තාසං අත්ථං පකාසෙත්වා ‘‘ඉති ඛො, මහාරාජ, තෙ චත්තාරො ජනා එකෙකං ගාථං වත්තුකාමාපි වත්තුං අසක්කොන්තා එකකමෙව අක්ඛරං වත්වා පුන ලොහකුම්භිමෙව පවිට්ඨා’’ති ආහ.

රඤ්ඤා කිර පසෙනදිකොසලෙන තස්ස සද්දස්ස සුතකාලතො පට්ඨාය තෙ හෙට්ඨා භස්සන්ති එව, අජ්ජාපි එකං වස්සසහස්සං නාතික්කමන්ති. රඤ්ඤො තං දෙසනං සුත්වා මහාසංවෙගො උප්පජ්ජි. සො ‘‘භාරියං වතිදං පාරදාරිකකම්මං නාම, එකං කිර බුද්ධන්තරං නිරයෙ පච්චිත්වා තතො චුතා සට්ඨියොජනිකාය ලොහකුම්භියා නිබ්බත්තිත්වා තත්ථ සට්ඨිවස්සසහස්සානි පච්චිත්වා එවම්පි නෙසං දුක්ඛා මුච්චනකාලො න පඤ්ඤායති, අහම්පි පරදාරෙ සිනෙහං කත්වා සබ්බරත්තිං ¶ නිද්දං න ලභිං, ඉදානි ඉතො පට්ඨාය පරදාරෙ මානසං න බන්ධිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තථාගතං ආහ – ‘‘භන්තෙ, අජ්ජ මෙ රත්තියා දීඝභාවො ඤාතො’’ති. සොපි පුරිසො තත්ථෙව නිසින්නො තං කථං සුත්වා ‘‘ලද්ධො මෙ බලවප්පච්චයො’’ති සත්ථාරං ආහ – ‘‘භන්තෙ, රඤ්ඤා තාව අජ්ජ රත්තියා දීඝභාවො ඤාතො, අහං පන හිය්යො සයමෙව යොජනස්ස දීඝභාවං අඤ්ඤාසි’’න්ති. සත්ථා ද්වින්නම්පි ¶ කථං සංසන්දිත්වා ‘‘එකච්චස්ස රත්ති දීඝා හොති, එකච්චස්ස යොජනං දීඝං හොති, බාලස්ස පන සංසාරො දීඝො හොතී’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘දීඝා ජාගරතො රත්ති, දීඝං සන්තස්ස යොජනං;

දීඝො බාලාන සංසාරො, සද්ධම්මං අවිජානත’’න්ති.

තත්ථ දීඝාති රත්ති නාමෙසා තියාමමත්තාව, ජාගරන්තස්ස පන දීඝා හොති, ද්විගුණතිගුණා විය හුත්වා ඛායති. තස්සා දීඝභාවං අත්තානං මඞ්කුණසඞ්ඝස්ස භත්තං කත්වා යාව සූරියුග්ගමනා සම්පරිවත්තකං සෙමානො ¶ මහාකුසීතොපි, සුභොජනං භුඤ්ජිත්වා සිරිසයනෙ සයමානො කාමභොගීපි න ජානාති, සබ්බරත්තිං පන පධානං පදහන්තො යොගාවචරො ච, ධම්මකථං කථෙන්තො ¶ ධම්මකථිකො ච, ආසනසමීපෙ ඨත්වා ධම්මං සුණන්තො ච, සීසරොගාදිඵුට්ඨො වා හත්ථපාදච්ඡෙදනාදිං පත්තො වා වෙදනාභිභූතො ච, රත්තිං මග්ගපටිපන්නො අද්ධිකො ච ජානාති. යොජනන්ති යොජනම්පි චතුගාවුතමත්තමෙව, සන්තස්ස පන කිලන්තස්ස දීඝං හොති, ද්විගුණතිගුණං විය ඛායති. සකලදිවසඤ්හි මග්ගං ගන්ත්වා කිලන්තො පටිපථං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘පුරතො ගාමො කීවදූරො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘යොජන’’න්ති වුත්තෙ ථොකං ගන්ත්වා අපරම්පි පුච්ඡිත්වා තෙනාපි ‘‘යොජන’’න්ති වුත්තෙ පුන ථොකං ගන්ත්වා අපරම්පි පුච්ඡති. සොපි ‘‘යොජන’’න්ති වදති. සො පුච්ඡිතපුච්ඡිතා යොජනන්තෙව වදන්ති, දීඝං වතිදං යොජනං, එකයොජනං ද්වෙ තීණි යොජනානි විය මඤ්ඤෙති. බාලානන්ති ඉධලොකපරලොකත්ථං පන අජානන්තානං බාලානං සංසාරවට්ටස්ස පරියන්තං කාතුං අසක්කොන්තානං යං සත්තතිංසබොධිපක්ඛියභෙදං සද්ධම්මං ඤත්වා සංසාරස්ස අන්තං කරොන්ති, තං සද්ධම්මං අවිජානතං සංසාරො දීඝො නාම හොති. සො හි අත්තනො ධම්මතාය එව දීඝො නාම. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘අනමතග්ගොයං, භික්ඛවෙ, සංසාරො, පුබ්බා කොටි න පඤ්ඤායතී’’ති (සං. නි. 2.124). බාලානං පන පරියන්තං කාතුං අසක්කොන්තානං අතිදීඝොයෙවාති.

දෙසනාවසානෙ ¶ සො පුරිසො සොතාපත්තිඵලං පත්තො, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා. මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

රාජා සත්ථාරං වන්දිත්වා ගච්ඡන්තොයෙව තෙ සත්තෙ බන්ධනා මොචෙසි. තත්ථ ඉත්ථිපුරිසා බන්ධනා මුත්තා සීසං න්හත්වා සකානි ගෙහානි ගච්ඡන්තා ‘‘චිරං ජීවතු නො, අය්යා, මල්ලිකා දෙවී, තං නිස්සාය ජීවිතං ලභිම්හා’’ති මල්ලිකාය ගුණකථං කථයිංසු. සායන්හසමයෙ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘අහො පණ්ඩිතා වතායං, මල්ලිකා, අත්තනො පඤ්ඤං නිස්සාය එත්තකස්ස ¶ ජනස්ස ජීවිතදානං අදාසී’’ති. සත්ථා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව තෙසං භික්ඛූනං කථං සුත්වා ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා ධම්මසභං පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය ¶ සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘න, භික්ඛවෙ, මල්ලිකා, ඉදානෙව අත්තනො පඤ්ඤං නිස්සාය මහාජනස්ස ජීවිතදානං දෙති, පුබ්බෙපි අදාසියෙවා’’ති වත්වා තමත්ථං පකාසන්තො අතීතං ආහරි –

අතීතෙ බාරාණසියං රඤ්ඤො පුත්තො එකං නිග්රොධරුක්ඛං උපසඞ්කමිත්වා තත්ථ නිබ්බත්තාය දෙවතාය ආයාචි – ‘‘සාමි දෙවරාජ, ඉමස්මිං ජම්බුදීපෙ එකසතරාජානො එකසතඅග්ගමහෙසියො, සචාහං පිතු අච්චයෙන රජ්ජං ලභිස්සාමී, එතෙසං ගලලොහිතෙන බලිං කරිස්සාමී’’ති. සො පිතරි කාලකතෙ රජ්ජං පත්වා ‘‘දෙවතාය මෙ ආනුභාවෙන රජ්ජං පත්තං, බලිමස්සා කරිස්සාමී’’ති මහතියා සෙනාය නික්ඛමිත්වා එකං රාජානං අත්තනො වසෙ වත්තෙත්වා තෙන සද්ධිං අපරම්පි ¶ අපරම්පීති සබ්බෙ රාජානො අත්තනො වසෙ කත්වා සද්ධිං අග්ගමහෙසීහි ආදාය ගච්ඡන්තො උග්ගසෙනස්ස නාම සබ්බකනිට්ඨස්ස රඤ්ඤො ධම්මදින්නා නාම අග්ගමහෙසී ගරුගබ්භා, තං ඔහාය ආගන්ත්වා ‘‘එත්තකජනං විසපානකං පායෙත්වා මාරෙස්සාමී’’ති රුක්ඛමූලං සොධාපෙසි. දෙවතා චින්තෙසි – ‘‘අයං රාජා එත්තකෙ රාජානො ගණ්හන්තො ‘මං නිස්සාය ගහිතා ඉමෙ’ති චින්තෙත්වා තෙසං ගලලොහිතෙන මය්හං බලිං කාතුකාමො, සචෙ පනායං එතෙ ඝාතෙස්සති, ජම්බුදීපෙ රාජවංසො උපච්ඡිජ්ජිස්සති, රුක්ඛමූලෙපි, මෙ අසුචි භවිස්සති, සක්ඛිස්සාමි නු ඛො එතං නිවාරෙතු’’න්ති. සා උපධාරෙන්තී ‘‘නාහං සක්ඛිස්සාමී’’ති ඤත්වා අඤ්ඤම්පි දෙවතං උපසඞ්කමිත්වා එතමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘ත්වං සක්ඛිස්සසී’’ති ආහ. තායපි පටික්ඛිත්තා අඤ්ඤම්පි අඤ්ඤම්පීති එවං සකලචක්කවාළදෙවතායො උපසඞ්කමිත්වා තාහිපි පටික්ඛිත්තා චතුන්නං මහාරාජූනං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘මයං න සක්කොම, අම්හාකං පන රාජා අම්හෙහි පුඤ්ඤෙන ච පඤ්ඤාය ච විසිට්ඨො, තං පුච්ඡා’’ති තෙහිපි පටික්ඛිත්තකාලෙ සක්කං උපසඞ්කමිත්වා තමත්ථං ආරොචෙත්වා, ‘‘දෙව, තුම්හෙසු අප්පොස්සුක්කතං ආපන්නෙසු ඛත්තියවංසො උපච්ඡිජ්ජිස්සති, තස්ස පටිසරණං හොථා’’ති ¶ ආහ. සක්කො ‘‘අහම්පි නං පටිබාහිතුං න සක්ඛිස්සාමි, උපායං පන තෙ වක්ඛාමී’’ති වත්වා උපායං ආචික්ඛි – ‘‘ගච්ඡ, ත්වං රඤ්ඤො පස්සන්තස්සෙව රත්තවත්ථං නිවාසෙත්වා අත්තනො රුක්ඛතො නික්ඛමිත්වා ගමනාකාරං දස්සෙහි. අථ තං රාජා ‘දෙවතා ගච්ඡති, නිවත්තාපෙස්සාමි න’න්ති නානප්පකාරෙන යාචිස්සති. අථ නං වදෙය්යාසි ‘ත්වං එකසතරාජානො ¶ සද්ධිං අග්ගමහෙසීහි ආනෙත්වා තෙසං ගලලොහිතෙන බලිං කරිස්සාමී’ති මය්හං ආයාචිත්වා උග්ගසෙනස්ස රඤ්ඤො දෙවිං ඔහාය ආගතො, නාහං තාදිසස්ස මුසාවාදස්ස බලිං සම්පටිච්ඡාමී’’ති, ‘‘එවං කිර වුත්තෙ රාජා තං ආණාපෙස්සති, සා රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා එත්තකස්ස ¶ ජනස්ස ජීවිතදානං දස්සතී’’ති. ඉමිනා කාරණෙන සක්කො දෙවතාය ඉමං උපායං ආචික්ඛි. දෙවතා තථා අකාසි.

රාජාපි තං ආණාපෙසි. සා ආගන්ත්වා තෙසං රාජූනං පරියන්තෙ නිසින්නම්පි අත්තනො රාජානමෙව වන්දි. රාජා ‘‘මයි සබ්බරාජජෙට්ඨකෙ ඨිතෙ සබ්බකනිට්ඨං අත්තනො සාමිකං වන්දතී’’ති තස්සා කුජ්ඣි. අථ නං සා ආහ – ‘‘කිං මය්හං තයි පටිබද්ධං, අයං පන මෙ සාමිකො ඉස්සරියස්ස දායකො, ඉමං අවන්දිත්වා කස්මා තං වන්දිස්සාමී’’ති? රුක්ඛදෙවතා පස්සන්තස්සෙව මහාජනස්ස ‘‘එවං, භද්දෙ, එවං, භද්දෙ’’ති වත්වා තං පුප්ඵමුට්ඨිනා පූජෙසි ¶ . පුන රාජා ආහ – ‘‘සචෙ මං න වන්දසි, මය්හං රජ්ජසිරිදායිකං එවං මහානුභාවං දෙවතං කස්මා න වන්දසී’’ති? ‘‘මහාරාජ, තයා අත්තනො පුඤ්ඤෙ ඨත්වා රාජානො ගහිතා, න දෙවතාය ගහෙත්වා දින්නා’’ති. පුනපි තං දෙවතා ‘‘එවං, භද්දෙ, එවං, භද්දෙ’’ති වත්වා තථෙව පූජෙසි. පුන සා රාජානං ආහ – ‘‘ත්වං ‘දෙවතාය මෙ එත්තකා රාජානො ගහෙත්වා දින්නා’ති වදෙසි, ඉදානි තෙ දෙවතාය උපරි වාමපස්සෙ රුක්ඛො අග්ගිනා දඩ්ඪො, සා තං අග්ගිං නිබ්බාපෙතුං කස්මා නාසක්ඛි, යදි එවං මහානුභාවා’’ති. පුනපි තං දෙවතා ‘‘එවං, භද්දෙ, එවං, භද්දෙ’’ති වත්වා තථෙව පූජෙසි.

සා කථයමානා ඨිතා රොදි චෙව හසි ච. අථ නං රාජා ‘‘කිං උම්මත්තිකාසී’’ති ආහ. ‘‘කස්මා දෙව එවං වදෙසි’’? ‘‘න මාදිසියො උම්මත්තිකා හොන්තී’’ති. අථ ‘‘නං කිං කාරණා රොදසි චෙව හසසි චා’’ති? ‘‘සුණාහි, මහාරාජ, අහඤ්හි අතීතෙ කුලධීතා හුත්වා පතිකුලෙ වසන්තී සාමිකස්ස සහායකං පාහුනකං ආගතං දිස්වා තස්ස භත්තං පචිතුකාමා ‘මංසං ආහරා’ති දාසියා කහාපණං දත්වා තාය මංසං අලභිත්වා ආගතාය ‘නත්ථි මංස’න්ති වුත්තෙ ගෙහස්ස පච්ඡිමභාගෙ සයිතාය එළිකාය සීසං ඡින්දිත්වා භත්තං සම්පාදෙසිං. සාහං එකිස්සාය එළිකාය සීසං ඡින්දිත්වා නිරයෙ පච්චිත්වා පක්කාවසෙසෙන තස්සා ලොමගණනාය සීසච්ඡෙදං පාපුණිං, ‘ත්වං එත්තකං ජනං වධිත්වා කදා දුක්ඛා ¶ මුච්චිස්සසී’ති ¶ එවමහං තව දුක්ඛං අනුස්සරන්තී රොදි’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘එකිස්සා කණ්ඨං ඡෙත්වාන, ලොමගණනාය පච්චිසං;

බහූනං කණ්ඨෙ ඡෙත්වාන, කථං කාහසි ඛත්තියා’’ති.

අථ ‘‘කස්මා ත්වං හසසී’’ති? ‘‘‘එතස්මා දුක්ඛා මුත්තාම්හී’ති තුස්සිත්වා, මහාරාජා’’ති ¶ . පුනපි තං දෙවතා ‘‘එවං, භද්දෙ, එවං, භද්දෙ’’ති වත්වා පුප්ඵමුට්ඨිනා පූජෙසි. රාජා ‘‘අහො මෙ භාරියං කතං කම්මං, අයං කිර එකං එළිකං වධිත්වා නිරයෙ පක්කාවසෙසෙන තස්සා ලොමගණනාය සීසච්ඡෙදං පාපුණි, අහං එත්තකං ජනං වධිත්වා කදා සොත්ථිං පාපුණිස්සාමී’’ති සබ්බෙ රාජානො මොචෙත්වා අත්තනො මහල්ලකතරෙ වන්දිත්වා දහරදහරානං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සබ්බෙ ඛමාපෙත්වා සකසකට්ඨානමෙව පහිණි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, න ඉදානෙව, මල්ලිකා දෙවී, අත්තනො පඤ්ඤං නිස්සාය මහාජනස්ස ජීවිතදානං දෙති, පුබ්බෙපි අදාසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බාරාණසිරාජා පසෙනදි කොසලො අහොසි, ධම්මදින්නා, දෙවී මල්ලිකා, රුක්ඛදෙවතා අහමෙවා’’ති. එවං අතීතං සමොධානෙත්වා පුන ධම්මං දෙසෙන්තො, ‘‘භික්ඛවෙ, පාණාතිපාතො ¶ නාම න කත්තබ්බයුත්තකො. පාණාතිපාතිනො හි දීඝරත්තං සොචන්තී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා ආහ –

දිස්වා කම්මකිලිට්ඨමත්තනො’’ති. (ධ. ප. 15);

‘‘එවං චෙ සත්තා ජානෙය්යුං, දුක්ඛායං ජාතිසම්භවො;

න පාණො පාණිනං හඤ්ඤෙ, පාණඝාතී හි සොචතී’’ති. (ජා. 1.1.18);

2. මහාකස්සපත්ථෙරසද්ධිවිහාරිකවත්ථු

චරඤ්චෙ ¶ නාධිගච්ඡෙය්යාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාකස්සපත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකං ආරබ්භ කථෙසි. දෙසනා රාජගහෙ සමුට්ඨිතා.

ථෙරං කිර රාජගහං නිස්සාය පිප්පලිගුහායං වසන්තං ද්වෙ සද්ධිවිහාරිකා උපට්ඨහිංසු. තෙසු එකො සක්කච්චං වත්තං කරොති, එකො තෙන කතං කතං අත්තනා කතං විය දස්සෙන්තො මුඛොදකදන්තකට්ඨානං ¶ පටියාදිතභාවං ඤත්වා, ‘‘භන්තෙ, මුඛොදකදන්තකට්ඨානි මෙ පටියාදිතානි, මුඛං ධොවථා’’ති වදති, පාදධොවනන්හානාදිකාලෙපි එවමෙව වදති. ඉතරො චින්තෙසි – ‘‘අයං නිච්චකාලං මයා කතං කතං අත්තනා කතං විය කත්වා දස්සෙති, හොතු, කත්තබ්බයුත්තකමස්ස කරිස්සාමී’’ති. තස්ස භුඤ්ජිත්වා සුපන්තස්සෙව න්හානොදකං තාපෙත්වා එකස්මිං ඝටෙ කත්වා පිට්ඨිකොට්ඨකෙ ඨපෙසි, උදකතාපනභාජනෙ පන නාළිමත්තං උදකං ¶ සෙසෙත්වා උසුමං මුඤ්චන්තං ඨපෙසි. තං ඉතරො සායන්හසමයෙ පබුජ්ඣිත්වා උසුමං නික්ඛන්තං දිස්වා ‘‘උදකං තාපෙත්වා කොට්ඨකෙ ඨපිතං භවිස්සතී’’ති වෙගෙන ගන්ත්වා ථෙරං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කොට්ඨකෙ උදකං ඨපිතං, න්හායථා’’ති වත්වා ථෙරෙන සද්ධිංයෙව කොට්ඨකං පාවිසි. ථෙරො උදකං අපස්සන්තො ‘‘කහං උදකං, ආවුසො’’ති ආහ. දහරො අග්ගිසාලං ගන්ත්වා භාජනෙ උළුඞ්කං ඔතාරෙත්වා තුච්ඡභාවං ඤත්වා ‘‘පස්සථ දුට්ඨස්ස කම්මං තුච්ඡභාජනං උද්ධනෙ ආරොපෙත්වා කුහිං ගතො, අහං ‘කොට්ඨකෙ උදක’න්ති සඤ්ඤාය ආරොචෙසි’’න්ති උජ්ඣායන්තො ඝටං ආදාය තිත්ථං අගමාසි. ඉතරොපි පිට්ඨිකොට්ඨකතො උදකං ආහරිත්වා කොට්ඨකෙ ඨපෙසි.

ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘අයං දහරො ‘උදකං මෙ තාපෙත්වා කොට්ඨකෙ ඨපිතං, එථ, භන්තෙ, න්හායථා’ති වත්වා ඉදානි උජ්ඣායන්තො ඝටං ආදාය තිත්ථං ගච්ඡති, කිං නු ඛො එත’’න්ති උපධාරෙන්තො ‘‘එත්තකං කාලං එස දහරො ඉමිනා කතං වත්තං අත්තනාව කතං විය පකාසෙතී’’ති ඤත්වා සායං ආගන්ත්වා නිසින්නස්ස ඔවාදමදාසි, ‘‘ආවුසො, භික්ඛුනා නාම ‘අත්තනා කතමෙව කත’න්ති වත්තුං වට්ටති, නො අකතං, ත්වං ඉදානෙව ‘කොට්ඨකෙ උදකං ඨපිතං, න්හායථ, භන්තෙ’ති වත්වා මයි පවිසිත්වා ඨිතෙ ඝටං ¶ ආදාය උජ්ඣායන්තො ගච්ඡසි, පබ්බජිතස්ස නාම එවං කාතුං න වට්ටතී’’ති. සො ‘‘පස්සථ ථෙරස්ස කම්මං, උදකමත්තකං නාම නිස්සාය මං එවං වදෙසී’’ති කුජ්ඣිත්වා පුනදිවසෙ ථෙරෙන සද්ධිං පිණ්ඩාය න පාවිසි. ථෙරො ඉතරෙන සද්ධිං එකං පදෙසං අගමාසි. සො තස්මිං ගතෙ ථෙරස්ස උපට්ඨාකකුලං ගන්ත්වා ‘‘ථෙරො කහං, භන්තෙ’’ති පුට්ඨො ¶ ‘‘ථෙරස්ස අඵාසුකං ජාතං, විහාරෙයෙව නිසින්නො’’ති ආහ. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘එවරූපං කිර නාම ආහාරං දෙථා’’ති වුත්තෙ තෙන වුත්තනියාමෙනෙව සම්පාදෙත්වා අදංසු. සො අන්තරාමග්ගෙව තං භත්තං භුඤ්ජිත්වා විහාරං ගතො. ථෙරොපි ගතට්ඨානෙ මහන්තං සුඛුමවත්ථං ලභිත්වා අත්තනා සද්ධිං ගතදහරස්ස අදාසි. සො තං රජිත්වා අත්තනො නිවාසනපාරුපනං අකාසි.

ථෙරො පුනදිවසෙ තං උපට්ඨාකකුලං ගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ, ‘තුම්හාකං කිර අඵාසුකං ජාත’න්ති අම්හෙහි දහරෙන වුත්තනියාමෙනෙව පටියාදෙත්වා ආහාරො පෙසිතො, පරිභුඤ්ජිත්වා වො ඵාසුකං ජාත’’න්ති ¶ වුත්තෙ තුණ්හී අහොසි. විහාරං පන ගන්ත්වා තං දහරං වන්දිත්වා නිසින්නං එවමාහ – ‘‘ආවුසො, තයා කිර හිය්යො, ඉදං නාම කතං, ඉදං පබ්බජිතානං න අනුච්ඡවිකං, විඤ්ඤත්තිං කත්වා භුඤ්ජිතුං න වට්ටතී’’ති. සො කුජ්ඣිත්වා ථෙරෙ ආඝාතං බන්ධිත්වා ‘‘පුරිමදිවසෙ උදකමත්තං නිස්සාය මං මුසාවාදිං කත්වා අජ්ජ අත්තනො උපට්ඨාකකුලෙ භත්තමුට්ඨියා භුත්තකාරණා මං ‘විඤ්ඤත්තිං කත්වා භුඤ්ජිතුං න වට්ටතී’ති වදති, වත්ථම්පි තෙන අත්තනො උපට්ඨාකස්සෙව දින්නං, අහො ථෙරස්ස භාරියං කම්මං, ජානිස්සාමිස්ස කත්තබ්බයුත්තක’’න්ති පුනදිවසෙ ථෙරෙ ගාමං පවිසන්තෙ සයං විහාරෙ ඔහීයිත්වා දණ්ඩං ගහෙත්වා පරිභොගභාජනානි භින්දිත්වා ථෙරස්ස පණ්ණසාලාය අග්ගිං දත්වා යං න ඣායති, තං මුග්ගරෙන පහරන්තො භින්දිත්වා නික්ඛමිත්වා පලාතො. සො කාලං කත්වා අවීචිමහානිරයෙ නිබ්බත්ති.

මහාජනො ¶ කථං සමුට්ඨාපෙසි – ‘‘ථෙරස්ස කිර සද්ධිවිහාරිකො ඔවාදමත්තං අසහන්තො කුජ්ඣිත්වා පණ්ණසාලං ඣාපෙත්වා පලාතො’’ති. අථෙකො භික්ඛු අපරභාගෙ රාජගහා නික්ඛමිත්වා සත්ථාරං දට්ඨුකාමො ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා සත්ථාරා පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘කුතො ආගතොසී’’ති පුට්ඨො ‘‘රාජගහතො, භන්තෙ’’ති ආහ. ‘‘මම පුත්තස්ස මහාකස්සපස්ස ඛමනීය’’න්ති? ‘‘ඛමනීයං, භන්තෙ, එකො පන සද්ධිවිහාරිකො ඔවාදමත්තෙන ¶ කුජ්ඣිත්වා පණ්ණසාලං ඣාපෙත්වා පලාතො’’ති. සත්ථා ‘‘න සො ඉදානෙව ඔවාදං සුත්වා කුජ්ඣති, පුබ්බෙපි කුජ්ඣියෙව. න ඉදානෙව කුටිං දූසෙති, පුබ්බෙපි දූසෙසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි –

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ හිමවන්තපදෙසෙ එකො සිඞ්ගිලසකුණො කුලාවකං කත්වා වසි. අථෙකදිවසං දෙවෙ වස්සන්තෙ එකො මක්කටො සීතෙන කම්පමානො තං පදෙසං අගමාසි. සිඞ්ගිලො තං දිස්වා ගාථමාහ –

‘‘මනුස්සස්සෙව තෙ සීසං, හත්ථපාදා ච වානර;

අථ කෙන නු වණ්ණෙන, අගාරං තෙ න විජ්ජතී’’ති. (ජා. 1.4.81);

මක්කටො ‘‘කිඤ්චාපි මෙ හත්ථපාදා අත්ථි, යාය පන පඤ්ඤාය විචාරෙත්වා අගාරං කරෙය්යං, සා මෙ පඤ්ඤා නත්ථී’’ති චින්තෙත්වා තමත්ථං විඤ්ඤාපෙතුකාමො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘මනුස්සස්සෙව මෙ සීසං, හත්ථපාදා ච සිඞ්ගිල;

යාහු සෙට්ඨා මනුස්සෙසු, සා මෙ පඤ්ඤා න විජ්ජතී’’ති. (ජා. 1.4.82);

අථ ¶ නං ‘‘එවරූපස්ස තව කථං ඝරාවාසො ඉජ්ඣිස්සතී’’ති ගරහන්තො සිඞ්ගිලො ඉමං ගාථාද්වයමාහ –

‘‘අනවට්ඨිතචිත්තස්ස ¶ , ලහුචිත්තස්ස දුබ්භිනො;

නිච්චං අද්ධුවසීලස්ස, සුඛභාවො න විජ්ජති.

‘‘සො කරස්සු ආනුභාවං, වීතිවත්තස්සු සීලියං;

සීතවාතපරිත්තාණං, කරස්සු කුටවං කපී’’ති. (ජා. 1.4.83-84);

මක්කටො ‘‘අයං මං අනවට්ඨිතචිත්තං ලහුචිත්තං මිත්තදුබ්භිං අද්ධුවසීලං කරොති, ඉදානිස්ස මිත්තදුබ්භිභාවං දස්සෙස්සාමී’’ති කුලාවකං විද්ධංසෙත්වා විප්පකිරි. සකුණො තස්මිං කුලාවකං ගණ්හන්තෙ එව එකෙන පස්සෙන නික්ඛමිත්වා පලායි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මක්කටො කුටිදූසකභික්ඛු අහොසි, සිඞ්ගිලසකුණො කස්සපො අහොසී’’ති ¶ . ජාතකං සමොධානෙත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, න ඉදානෙව, පුබ්බෙපි සො ඔවාදක්ඛණෙ කුජ්ඣිත්වා කුටිං දූසෙසි, මම පුත්තස්ස කස්සපස්ස එවරූපෙන බාලෙන සද්ධිං වසනතො එකකස්සෙව නිවාසො සෙය්යො’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘චරඤ්චෙ නාධිගච්ඡෙය්ය, සෙය්යං සදිසමත්තනො;

එකචරියං දළ්හං කයිරා, නත්ථි බාලෙ සහායතා’’ති.

තත්ථ චරන්ති ඉරියාපථචාරං අග්ගහෙත්වා මනසාචාරො වෙදිතබ්බො, කල්යාණමිත්තං පරියෙසන්තොති අත්ථො. සෙය්යං සදිසමත්තනොති අත්තනො සීලසමාධිපඤ්ඤාගුණෙහි අධිකතරං ¶ වා සදිසං වා න ලභෙය්ය චෙ. එකචරියන්ති එතෙසු හි සෙය්යං ලභමානො සීලාදීහි වඩ්ඪති, සදිසං ලභමානො න පරිහායති, හීනෙන පන සද්ධිං එකතො වසන්තො එකතො සංභොගපරිභොගං කරොන්තො සීලාදීහි පරිහායති. තෙන වුත්තං – ‘‘එවරූපො පුග්ගලො න සෙවිතබ්බො න භජිතබ්බො න පයිරුපාසිතබ්බො අඤ්ඤත්ර අනුද්දයා අඤ්ඤත්ර අනුකම්පා’’ති (පු. ප. 121; අ. නි. 3.26). තස්මා සචෙ කාරුඤ්ඤං පටිච්ච ‘‘අයං මං නිස්සාය සීලාදීහි වඩ්ඪිස්සතී’’ති තම්හා පුග්ගලා කිඤ්චි අපච්චාසීසන්තො තං සඞ්ගණ්හිතුං සක්කොති, ඉච්චෙතං කුසලං ¶ . නො චෙ සක්කොති, එකචරියං දළ්හං කයිරා එකීභාවමෙව ථිරං කත්වා සබ්බඉරියාපථෙසු එකකොව විහරෙය්ය. කිං කාරණා? නත්ථි බාලෙ සහායතාති සහායතා නාම චූළසීලං මජ්ඣිමසීලං මහාසීලං දස කථාවත්ථූනි තෙරස ධුතඞ්ගගුණා විපස්සනාගුණා චත්තාරො මග්ගා චත්තාරි ඵලානි තිස්සො විජ්ජා ඡ අභිඤ්ඤා. අයං සහායතාගුණො බාලං නිස්සාය නත්ථීති.

දෙසනාවසානෙ ආගන්තුකො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලං පත්තො, අඤ්ඤෙපි ¶ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු, දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

මහාකස්සපත්ථෙරසද්ධිවිහාරිකවත්ථු දුතියං.

පුත්තා ¶ මත්ථීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො ආනන්දසෙට්ඨිං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිර ආනන්දසෙට්ඨි නාම චත්තාලීසකොටිවිභවො මහාමච්ඡරී අහොසි. සො අන්වඩ්ඪමාසං ඤාතකෙ සන්නිපාතෙත්වා පුත්තං මූලසිරිං නාම තීසු වෙලාසු එවං ඔවදති – ‘‘ඉදං චත්තාලීසකොටිධනං ‘බහූ’’’ති මා සඤ්ඤං කරි, විජ්ජමානං ධනං න දාතබ්බං, නවං ධනං උප්පාදෙතබ්බං. එකෙකම්පි හි කහාපණං වයං කරොන්තස්ස පන ඛීයතෙව. තස්මා –

‘‘අඤ්ජනානං ඛයං දිස්වා, උපචිකානඤ්ච ආචයං;

මධූනඤ්ච සමාහාරං, පණ්ඩිතො ඝරමාවසෙ’’ති.

සො අපරෙන සමයෙන අත්තනො පඤ්ච මහානිධියො පුත්තස්ස අනාචික්ඛිත්වා ධනනිස්සිතො මච්ඡෙරමලමලිනො කාලං කත්වා තස්සෙව නගරස්ස එකස්මිං ද්වාරගාමකෙ චණ්ඩාලානං කුලසහස්සං පටිවසති. තත්ථෙකිස්සා චණ්ඩාලියා කුච්ඡිස්මිං ¶ පටිසන්ධිං ගණ්හි. රාජා තස්ස කාලකිරියං සුත්වා පුත්තමස්ස මූලසිරිං පක්කොසාපෙත්වා සෙට්ඨිට්ඨානෙ ඨපෙසි. තම්පි චණ්ඩාලකුලසහස්සං එකතොව භතියා කම්මං කත්වා ජීවමානං තස්ස පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය නෙව භතිං ලභති, න යාපනමත්තතො පරං භත්තපිණ්ඩම්පි. තෙ ‘‘මයං එතරහි කම්මං කරොන්තාපි පිණ්ඩභත්තම්පි න ලභාම, අම්හාකං අන්තරෙ කාළකණ්ණියා භවිතබ්බ’’න්ති ද්වෙ කොට්ඨාසා හුත්වා යාව තස්ස මාතාපිතරො ¶ විසුං හොන්ති, තාව විභජිත්වා ‘‘ඉමස්මිං කුලෙ කාළකණ්ණී උප්පන්නා’’ති තස්ස මාතරං නීහරිංසු.

සාපි යාවස්සා සො කුච්ඡිගතො, තාව යාපනමත්තම්පි කිච්ඡෙන ලභිත්වා පුත්තං විජායි. තස්ස හත්ථා ච පාදා ච අක්ඛීනි ච කණ්ණා ච නාසා ච මුඛඤ්ච යථාඨානෙ න අහෙසුං. සො එවරූපෙන අඞ්ගවෙකල්ලෙන සමන්නාගතො පංසුපිසාචකො විය අතිවිරූපො අහොසි. එවං සන්තෙපි තං මාතා න පරිච්චජි. කුච්ඡියං වසිතපුත්තස්මිඤ්හි සිනෙහො බලවා හොති. සා තං කිච්ඡෙන පොසයමානා තං ආදාය ගතදිවසෙ කිඤ්චි අලභිත්වා ගෙහෙ කත්වා සයමෙව ගතදිවසෙ භතිං ලභති. අථ නං පිණ්ඩාය චරිත්වා ජීවිතුං සමත්ථකාලෙ සා කපාලකං හත්ථෙ ඨපෙත්වා, ‘‘තාත ¶ , මයං තං නිස්සාය මහාදුක්ඛං පත්තා, ඉදානි න සක්කොමි තං පොසෙතුං, ඉමස්මිං නගරෙ කපණද්ධිකාදීනං ¶ පටියත්තභත්තානි අත්ථි, තත්ථ භික්ඛාය චරිත්වා ජීවාහී’’ති තං විස්සජ්ජෙසි. සො ඝරපටිපාටියා චරන්තො ආනන්දසෙට්ඨිකාලෙ නිවුත්තට්ඨානං ගන්ත්වා ජාතිස්සරො හුත්වා අත්තනො ගෙහං පාවිසි. තීසු පන ද්වාරකොට්ඨකෙසු න කොචි සල්ලක්ඛෙසි. චතුත්ථෙ ද්වාරකොට්ඨකෙ මූලසිරිසෙට්ඨිනො පුත්තකා දිස්වා උබ්බිග්ගහදයා පරොදිංසු. අථ නං සෙට්ඨිපුරිසා ‘‘නික්ඛම කාළකණ්ණී’’ති පොථෙත්වා නීහරිත්වා සඞ්කාරට්ඨානෙ ඛිපිංසු. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරෙන පච්ඡාසමණෙන පිණ්ඩාය චරන්තො තං ඨානං පත්තො ථෙරං ඔලොකෙත්වා තෙන පුට්ඨො තං පවත්තිං ආචික්ඛි. ථෙරො මූලසිරිං පක්කොසාපෙසි. අථ මහාජනකායො සන්නිපති. සත්ථා මූලසිරිං ආමන්තෙත්වා ‘‘ජානාසි එත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘න ජානාමී’’ති වුත්තෙ, ‘‘පිතා තෙ ආනන්දසෙට්ඨී’’ති වත්වා අසද්දහන්තං ‘‘ආනන්දසෙට්ඨි පුත්තස්ස තෙ පඤ්ච මහානිධියො ආචික්ඛාහී’’ති ආචික්ඛාපෙත්වා සද්දහාපෙසි. සො සත්ථාරං සරණං අගමාසි. තස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘පුත්තා මත්ථි ධනම්මත්ථි, ඉති බාලො විහඤ්ඤති;

අත්තා හි අත්තනො නත්ථි, කුතො පුත්තා කුතො ධන’’න්ති.

තස්සත්ථො ¶ – පුත්තා මෙ අත්ථි, ධනං මෙ අත්ථි, ඉති බාලො පුත්තතණ්හාය චෙව ධනතණ්හාය ච හඤ්ඤති විහඤ්ඤති දුක්ඛයති, ‘‘පුත්තා මෙ නස්සිංසූ’’ති විහඤ්ඤති, ‘‘නස්සන්තී’’ති විහඤ්ඤති, ‘‘නස්සිස්සන්තී’’ති විහඤ්ඤති. ධනෙපි එසෙව නයො. ඉති ඡහාකාරෙහි විහඤ්ඤති. ‘‘පුත්තෙ පොසෙස්සාමී’’ති රත්තිඤ්ච දිවා ච ථලජලපථාදීසු නානප්පකාරතො වායමන්තොපි විහඤ්ඤති, ‘‘ධනං උප්පාදෙස්සාමී’’ති කසිවාණිජ්ජාදීනි කරොන්තොපි විහඤ්ඤතෙව. එවං ¶ විහඤ්ඤස්ස ච අත්තා හි අත්තනො නත්ථි තෙන විඝාතෙන දුක්ඛිතං අත්තානං සුඛිතං කාතුං අසක්කොන්තස්ස පවත්තියම්පිස්ස අත්තා හි අත්තනො නත්ථි, මරණමඤ්චෙ නිපන්නස්ස මාරණන්තිකාහි වෙදනාහි අග්ගිජාලාහි විය පරිඩය්හමානස්ස ඡිජ්ජමානෙසු සන්ධිබන්ධනෙසු, භිජ්ජමානෙසු අට්ඨිසඞ්ඝාටෙසු නිමීලෙත්වා පරලොකං උම්මීලෙත්වා ඉධලොකං පස්සන්තස්සාපි දිවසෙ දිවසෙ ද්වික්ඛත්තුං න්හාපෙත්වා තික්ඛත්තුං භොජෙත්වා ගන්ධමාලාදීහි අලඞ්කරිත්වා යාවජීවං පොසිතොපි සහායභාවෙන ¶ දුක්ඛපරිත්තාණං කාතුං අසමත්ථතාය අත්තා හි අත්තනො නත්ථි. කුතො ¶ පුත්තා කුතො ධනං පුත්තා වා ධනං වා තස්මිං සමයෙ කිමෙව කරිස්සන්ති, ආනන්දසෙට්ඨිනොපි කස්සචි කිඤ්චි අදත්වා පුත්තස්සත්ථාය ධනං සණ්ඨපෙත්වා පුබ්බෙ වා මරණමඤ්චෙ නිපන්නස්ස, ඉදානි වා ඉමං දුක්ඛං පත්තස්ස කුතො පුත්තා කුතො ධනං. පුත්තා වා ධනං වා තස්මිං සමයෙ කිං දුක්ඛං හරිංසු, කිං වා සුඛං උප්පාදයිංසූති.

දෙසනාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

යො බාලොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ගණ්ඨිභෙදකචොරෙ ආරබ්භ කථෙසි.

තෙ කිර ද්වෙ සහායකා ධම්මස්සවනත්ථාය ගච්ඡන්තෙන මහාජනෙන සද්ධිං ජෙතවනං ගන්ත්වා එකො ධම්මකථං අස්සොසි, එකො අත්තනො ගය්හූපගං ඔලොකෙසි. තෙසු එකො ධම්මං සුණමානො සොතාපත්තිඵලං පාපුණි, ඉතරො එකස්ස දුස්සන්තෙ බද්ධං පඤ්චමාසකමත්තං ලභි. තස්ස තං ගෙහෙ පාකභත්තං ජාතං, ඉතරස්ස ගෙහෙ න පච්චති. අථ නං සහායකචොරො අත්තනො භරියාය සද්ධිං උප්පණ්ඩයමානො ‘‘ත්වං අතිපණ්ඩිතතාය අත්තනො ගෙහෙ පාකභත්තමූලම්පි න නිප්ඵාදෙසී’’ති ආහ. ඉතරො පන ‘‘බාලභාවෙනෙව වතායං අත්තනො පණ්ඩිතභාවං මඤ්ඤතී’’ති තං පවත්තිං සත්ථු ආරොචෙතුං ¶ ඤාතීහි සද්ධිං ජෙතවනං ගන්ත්වා ආරොචෙසි. සත්ථා තස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යො ¶ බාලො මඤ්ඤති බාල්යං, පණ්ඩිතො වාපි තෙන සො;

බාලො ච පණ්ඩිතමානී, ස වෙ ‘බාලො’ති වුච්චතී’’ති.

තත්ථ යො බාලොති යො අන්ධබාලො අපණ්ඩිතො සමානො ‘‘බාලො අහ’’න්ති අත්තනො බාල්යං බාලභාවං මඤ්ඤති ජානාති. තෙන සොති ¶ තෙන කාරණෙන සො පුග්ගලො පණ්ඩිතො වාපි හොති පණ්ඩිතසදිසො වා. සො හි ‘‘බාලො අහ’’න්ති ජානමානො අඤ්ඤං පණ්ඩිතං උපසඞ්කමන්තො පයිරුපාසන්තො තෙන පණ්ඩිතභාවත්ථාය ඔවදියමානො අනුසාසියමානො තං ඔවාදං ගණ්හිත්වා පණ්ඩිතො වා හොති පණ්ඩිතතරො වා. ස වෙ බාලොති යො ච බාලො සමානො ‘‘කො අඤ්ඤො මයා සදිසො බහුස්සුතො වා ධම්මකථිකො වා විනයධරො වා ධුතඞ්ගධරො වා අත්ථී’’ති එවං පණ්ඩිතමානී හොති. සො අඤ්ඤං පණ්ඩිතං අනුපසඞ්කමන්තො අපයිරුපාසන්තො නෙව පරියත්තිං උග්ගණ්හාති, න පටිපත්තිං පූරෙති, එකන්තබාලභාවමෙව පාපුණාති. සො ගණ්ඨිභෙදකචොරො විය. තෙන වුත්තං ‘‘ස වෙ ‘බාලො’ති වුච්චතී’’ති.

දෙසනාපරියොසානෙ ඉතරස්ස ඤාතකෙහි සද්ධිං මහාජනො සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණීති.

යාවජීවම්පි චෙ බාලොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උදායිත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සො ¶ කිර මහාථෙරෙසු පටික්කන්තෙසු ධම්මසභං ගන්ත්වා ධම්මාසනෙ නිසීදි. අථ නං එකදිවසං ආගන්තුකා භික්ඛූ දිස්වා ‘‘අයං බහුස්සුතො මහාථෙරො භවිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානා ඛන්ධාදිපටිසංයුත්තං පඤ්හං පුච්ඡිත්වා කිඤ්චි අජානමානං ‘‘කො එසො, බුද්ධෙහි සද්ධිං එකවිහාරෙ වසමානො ඛන්ධධාතුආයතනමත්තම්පි න ජානාතී’’ති ගරහිත්වා තං පවත්තිං තථාගතස්ස ආරොචෙසුං. සත්ථා තෙසං ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යාවජීවම්පි චෙ බාලො, පණ්ඩිතං පයිරුපාසති;

න සො ධම්මං විජානාති, දබ්බී සූපරසං යථා’’ති.

තස්සත්ථො ¶ – බාලො නාමෙස යාවජීවම්පි පණ්ඩිතං උපසඞ්කමන්තො පයිරුපාසන්තො ‘‘ඉදං බුද්ධවචනං, එත්තකං බුද්ධවචන’’න්ති එවං පරියත්තිධම්මං වා ‘‘අයං ¶ චාරො, අයං විහාරො, අයං ආචාරො, අයං ගොචරො, ඉදං සාවජ්ජං, ඉදං අනවජ්ජං, ඉදං සෙවිතබ්බං, ඉදං න සෙවිතබ්බං, ඉදං පටිවිජ්ඣිතබ්බං, ඉදං සච්ඡිකාතබ්බ’’න්ති එවං පටිපත්තිපටිවෙධධම්මං වා න ජානාති. යථා කිං? දබ්බී සූපරසං යථාති. යථා හි දබ්බී යාව පරික්ඛයා නානප්පකාරාය සූපවිකතියා සම්පරිවත්තමානාපි ‘‘ඉදං ලොණිකං, ඉදං අලොණිකං, ඉදං තිත්තකං, ඉදං ඛාරිකං, ඉදං කටුකං, ඉදං අම්බිලං, ඉදං අනම්බිලං, ඉදං කසාව’’න්ති ¶ සූපරසං න ජානාති, එවමෙව බාලො යාවජීවම්පි පණ්ඩිතං පයිරුපාසමානො වුත්තප්පකාරං ධම්මං න ජානාතීති.

දෙසනාවසානෙ ආගන්තුකා භික්ඛූ ආසවෙහි චිත්තානි විමුච්චිංසූති.

6. තිංසමත්තපාවෙය්යකභික්ඛුවත්ථු

මුහුත්තමපි චෙ විඤ්ඤූති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො තිංසමත්තෙ පාවෙය්යකෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

තෙසඤ්හි භගවා ඉත්ථිං පරියෙසන්තානං කප්පාසිකවනසණ්ඩෙ පඨමං ධම්මං දෙසෙසි. තදා තෙ සබ්බෙව එහිභික්ඛුභාවං පත්වා ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා හුත්වා තෙරස ධුතඞ්ගානි සමාදාය වත්තමානා පුනපි දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා අනමතග්ගධම්මදෙසනං සුත්වා තස්මිංයෙව ආසනෙ අරහත්තං පාපුණිංසු. භික්ඛූ ‘‘අහො වතිමෙහි භික්ඛූහි ඛිප්පමෙව ධම්මො විඤ්ඤාතො’’ති ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං. සත්ථා තං සුත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි ඉමෙ තිංසමත්තා සහායකා ධුත්තා හුත්වා තුණ්ඩිලජාතකෙ (ජා. 1.6.88 ආදයො) මහාතුණ්ඩිලස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වාපි ඛිප්පමෙව ¶ ධම්මං විඤ්ඤාය පඤ්ච සීලානි සමාදියිංසු, තෙ තෙනෙව උපනිස්සයෙන එතරහි නිසින්නාසනෙයෙව අරහත්තං පත්තා’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘මුහුත්තමපි චෙ විඤ්ඤූ, පණ්ඩිතං පයිරුපාසති;

ඛිප්පං ධම්මං විජානාති, ජිව්හා සූපරසං යථා’’ති.

තස්සත්ථො ¶ ¶ – විඤ්ඤූ පණ්ඩිතපුරිසො මුහුත්තමපි චෙ අඤ්ඤං පණ්ඩිතං පයිරුපාසති, සො තස්ස සන්තිකෙ උග්ගණ්හන්තො පරිපුච්ඡන්තො ඛිප්පමෙව පරියත්තිධම්මං විජානාති. තතො කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා පටිපත්තියං ඝටෙන්තො වායමන්තො යථා නාම අනුපහතජිව්හාපසාදො පුරිසො රසවිජානනත්ථං ජිව්හග්ගෙ ඨපෙත්වා එව ලොණිකාදිභෙදං රසං විජානාති, එවං පණ්ඩිතො ඛිප්පමෙව ලොකුත්තරධම්මම්පි විජානාතීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ භික්ඛූ අරහත්තං පාපුණිංසූති.

තිංසමත්තපාවෙය්යකභික්ඛුවත්ථු ඡට්ඨං.

චරන්ති බාලා දුම්මෙධාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො සුප්පබුද්ධකුට්ඨිං ආරබ්භ කථෙසි. සුප්පබුද්ධකුට්ඨිවත්ථු උදානෙ (උදා. 43) ආගතමෙව.

තදා හි සුප්පබුද්ධකුට්ඨි පරිසපරියන්තෙ නිසින්නො භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා සොතාපත්තිඵලං පත්වා අත්තනා පටිලද්ධගුණං ¶ සත්ථු ආරොචෙතුකාමො පරිසමජ්ඣෙ ඔගාහිතුං අවිසහන්තො මහාජනස්ස සත්ථාරං වන්දිත්වා අනුගන්ත්වා නිවත්තනකාලෙ විහාරං අගමාසි. තස්මිං ඛණෙ සක්කො දෙවරාජා ‘‘අයං සුප්පබුද්ධකුට්ඨි අත්තනො සත්ථු සාසනෙ පටිලද්ධගුණං පාකටං කාතුකාමො’’ති ඤත්වා ‘‘වීමංසිස්සාමි න’’න්ති ගන්ත්වා ආකාසෙ ඨිතොව එතදවොච – ‘‘සුප්පබුද්ධ, ත්වං මනුස්සදලිද්දො මනුස්සවරාකො, අහං තෙ අපරියන්තං ධනං දස්සාමි, ‘බුද්ධො න බුද්ධො, ධම්මො න ධම්මො, සඞ්ඝො න සඞ්ඝො, අලං මෙ බුද්ධෙන, අලං මෙ ධම්මෙන, අලං මෙ සඞ්ඝෙනා’ති වදෙහී’’ති. අථ නං සො ආහ – ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති? ‘‘අහං සක්කො’’ති. අන්ධබාල, අහිරික ත්වං මයා සද්ධිං කථෙතුං න යුත්තරූපො, ත්වං මං ‘‘දුග්ගතො දලිද්දො කපණො’’ති වදෙසි, නෙවාහං දුග්ගතො, න දලිද්දො, සුඛප්පත්තො අහමස්මි මහද්ධනො –

‘‘සද්ධාධනං සීලධනං, හිරී ඔත්තප්පියං ධනං;

සුතධනඤ්ච චාගො ච, පඤ්ඤා වෙ සත්තමං ධනං.

‘‘යස්ස ¶ ¶ එතෙ ධනා අත්ථි, ඉත්ථියා පුරිසස්ස වා;

‘අදලිද්දො’ති තං ආහු, අමොඝං තස්ස ජීවිත’’න්ති. (අ. නි. 7.5-6) –

ඉමානි මෙ සත්තවිධඅරියධනානි සන්ති, යෙසඤ්හි ඉමානි සත්ත ධනානි සන්ති, න තෙ බුද්ධෙහි වා පච්චෙකබුද්ධෙහි වා ‘‘දලිද්දා’’ති ¶ වුච්චන්තීති. සක්කො තස්ස කථං සුත්වා තං අන්තරාමග්ගෙ ඔහාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සබ්බං තං වචනපටිවචනං ආරොචෙසි. අථ නං භගවා ආහ – ‘‘න ඛො, සක්ක, සක්කා තාදිසානං සතෙනපි සහස්සෙනපි සුප්පබුද්ධකුට්ඨිං ‘බුද්ධො න බුද්ධො’ති වා, ‘ධම්මො න ධම්මො’ති වා, ‘සඞ්ඝො න සඞ්ඝො’ති වා කථාපෙතු’’න්ති. සුප්පබුද්ධොපි ඛො කුට්ඨි සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරා කතපටිසන්ථාරො සම්මොදමානො අත්තනා පටිලද්ධගුණං ආරොචෙත්වා වුට්ඨායාසනා පක්කාමි. අථ නං අචිරපක්කන්තං ගාවී තරුණවච්ඡා ජීවිතා වොරොපෙසි.

සා කිර එකා යක්ඛිනී පුක්කුසාතිකුලපුත්තං, බාහියං දාරුචීරියං, තම්බදාඨිකචොරඝාතකං, සුප්පබුද්ධකුට්ඨින්ති ඉමෙසං චතුන්නං ජනානං අනෙකසතෙ අත්තභාවෙ ගාවී හුත්වා ජීවිතා වොරොපෙසි. තෙ කිර අතීතෙ චත්තාරො සෙට්ඨිපුත්තා හුත්වා එකං නගරසොභිනිං ගණිකං උය්යානං නෙත්වා දිවසං සම්පත්තිං අනුභවිත්වා සායන්හසමයෙ එවං සම්මන්තයිංසු – ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ අඤ්ඤො නත්ථි, ඉමිස්සා අම්හෙහි දින්නං කහාපණසහස්සඤ්ච සබ්බඤ්ච පසාධනභණ්ඩං ගහෙත්වා ඉමං මාරෙත්වා ගච්ඡාමා’’ති. සා තෙසං කථං සුත්වා ‘‘ඉමෙ නිල්ලජ්ජා, මයා සද්ධිං අභිරමිත්වා ඉදානි මං මාරෙතුකාමා, ජානිස්සාමි නෙසං කත්තබ්බයුත්තක’’න්ති තෙහි මාරියමානා ¶ ‘‘අහං යක්ඛිනී හුත්වා යථා මං එතෙ මාරෙන්ති, එවමෙව තෙ මාරෙතුං සමත්ථා භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. තස්ස නිස්සන්දෙන ඉමෙ මාරෙසි. සම්බහුලා භික්ඛූ තස්ස කාලකිරියං භගවතො ආරොචෙත්වා ‘‘තස්ස කා ගති, කෙන ච කාරණෙන කුට්ඨිභාවං පත්තො’’ති පුච්ඡිංසු. සත්ථා සොතාපත්තිඵලං පත්වා තස්ස තාවතිංසභවනෙ උප්පන්නභාවඤ්ච තගරසිඛිපච්චෙකබුද්ධං දිස්වා නිට්ඨුභිත්වා අපසබ්යං කත්වා දීඝරත්තං නිරයෙ පච්චිත්වා විපාකාවසෙසෙන ඉදානි කුට්ඨිභාවප්පත්තිඤ්ච බ්යාකරිත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, ඉමෙ සත්තා අත්තනාව ¶ අත්තනො කටුකවිපාකකම්මං කරොන්තා විචරන්තී’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා උත්තරි ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘චරන්ති බාලා දුම්මෙධා, අමිත්තෙනෙව අත්තනා;

කරොන්තා පාපකං කම්මං, යං හොති කටුකප්ඵල’’න්ති.

තත්ථ ¶ චරන්තීති චතූහි ඉරියාපථෙහි අකුසලමෙව කරොන්තා විචරන්ති. බාලාති ඉධලොකත්ථඤ්ච පරලොකත්ථඤ්ච අජානන්තා ඉධ බාලා නාම. දුම්මෙධාති දුප්පඤ්ඤා. අමිත්තෙනෙව ¶ අත්තනාති අත්තනා අමිත්තභූතෙන විය වෙරිනා හුත්වා. කටුකප්ඵලන්ති තිඛිණඵලං දුක්ඛඵලන්ති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සුප්පබුද්ධකුට්ඨිවත්ථු සත්තමං.

න තං කම්මං කතං සාධූති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කස්සකං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර සාවත්ථිතො අවිදූරෙ එකං ඛෙත්තං කසති. චොරා උදකනිද්ධමනෙන නගරං පවිසිත්වා එකස්මිං අඩ්ඪකුලෙ උමඞ්ගං භින්දිත්වා බහුං හිරඤ්ඤසුවණ්ණං ගහෙත්වා උදකනිද්ධමනෙනෙව නික්ඛමිංසු. එකො චොරො තෙ වඤ්චෙත්වා එකං සහස්සත්ථවිකං ඔවට්ටිකාය කත්වා තං ඛෙත්තං ගන්ත්වා තෙහි සද්ධිං භණ්ඩං භාජෙත්වා ආදාය ගච්ඡන්තො ඔවට්ටිකතො පතමානං සහස්සත්ථවිකං න සල්ලක්ඛෙසි. තං දිවසං සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තො තං කස්සකං අත්තනො ඤාණජාලස්ස අන්තොපවිට්ඨං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති උපධාරයමානො ඉදං අද්දස – ‘‘අයං කස්සකො පාතොව කසිතුං ගමිස්සති, භණ්ඩසාමිකා චොරානං අනුපදං ගන්ත්වා ඔවට්ටිකතො පතමානං සහස්සත්ථවිකං දිස්වා එතං ගණ්හිස්සන්ති, මං ඨපෙත්වා තස්ස අඤ්ඤො සක්ඛී නාම ¶ න භවිස්සති, සොතාපත්තිමග්ගස්ස උපනිස්සයොපිස්ස අත්ථි, තත්ථ මයා ගන්තුං වට්ටතී’’ති. සොපි කස්සකො පාතොව කසිතුං ගතො. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරෙන පච්ඡාසමණෙන තත්ථ අගමාසි. කස්සකො සත්ථාරං දිස්වා ගන්ත්වා භගවන්තං ¶ වන්දිත්වා පුන කසිතුං ආරභි. සත්ථා තෙන සද්ධිං කිඤ්චි අවත්වාව සහස්සත්ථවිකාය පතිතට්ඨානං ගන්ත්වා තං දිස්වා ආනන්දත්ථෙරං ආහ – ‘‘පස්ස, ආනන්ද, ආසීවිසො’’ති. ‘‘පස්සාමි, භන්තෙ, ඝොරවිසො’’ති.

කස්සකො තං කථං සුත්වා ‘‘මම වෙලාය වා අවෙලාය වා විචරණට්ඨානමෙතං, ආසීවිසො කිරෙත්ථ අත්ථී’’ති චින්තෙත්වා සත්ථරි එත්තකං වත්වා පක්කන්තෙ ‘‘මාරෙස්සාමි න’’න්ති පතොදලට්ඨිං ආදාය ගතො සහස්සභණ්ඩිකං දිස්වා ‘‘ඉමං සන්ධාය සත්ථාරා කථිතං භවිස්සතී’’ති තං ආදාය ¶ නිවත්තො, අබ්යත්තතාය එකමන්තෙ ඨපෙත්වා පංසුනා පටිච්ඡාදෙත්වා පුන කසිතුං ආරභි. මනුස්සා ච විභාතාය රත්තියා ගෙහෙ චොරෙහි කතකම්මං දිස්වා පදානුපදං ගච්ඡන්තා තං ඛෙත්තං ගන්ත්වා තත්ථ චොරෙහි භණ්ඩස්ස භාජිතට්ඨානං දිස්වා කස්සකස්ස පදවලඤ්ජං අද්දසංසු. තෙ තස්ස පදානුසාරෙන ගන්ත්වා ථවිකාය ඨපිතට්ඨානං දිස්වා පංසුං වියූහිත්වා ථවිකං ආදාය ‘‘ත්වං ගෙහං විලුම්පිත්වා ඛෙත්තං කසමානො විය විචරසී’’ති තජ්ජෙත්වා පොථෙත්වා නෙත්වා රඤ්ඤො දස්සයිංසු. රාජා තං පවත්තිං සුත්වා ¶ තස්ස වධං ආණාපෙසි. රාජපුරිසා තං පච්ඡාබාහං බන්ධිත්වා කසාහි තාළෙන්තා ආඝාතනං නයිංසු. සො කසාහි තාළියමානො අඤ්ඤං කිඤ්චි අවත්වා ‘‘පස්සානන්ද, ආසීවිසොති, පස්සාමි භගවා ඝොරවිසො’’ති වදන්තො ගච්ඡති. අථ නං රාජපුරිසා ‘‘ත්වං සත්ථු චෙව ආනන්දත්ථෙරස්ස ච කථං කථෙසි, කිං නාමෙත’’න්ති පුච්ඡිත්වා – ‘‘රාජානං දට්ඨුං ලභමානො කථෙස්සාමී’’ති වුත්තෙ රඤ්ඤො සන්තිකං නෙත්වා රඤ්ඤො තං පවත්තිං කථයිංසු. අථ නං රාජා ‘‘කස්මා එවං කථෙසී’’ති පුච්ඡි. සො ‘‘නාහං, දෙව, චොරො’’ති වත්වා කසනත්ථාය නික්ඛන්තකාලතො පට්ඨාය සබ්බං තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආචික්ඛි. රාජා තස්ස කථං සුත්වා ‘‘අයං භණෙ ලොකෙ අග්ගපුග්ගලං සත්ථාරං සක්ඛිං අපදිසති, න යුත්තං එතස්ස දොසං ආරොපෙතුං, අහමෙත්ථ කත්තබ්බං ජානිස්සාමී’’ති තං ආදාය සායන්හසමයෙ සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරං පුච්ඡි – ‘‘භගවා කච්චි තුම්හෙ ආනන්දත්ථෙරෙන සද්ධිං එතස්ස කස්සකස්ස කසනට්ඨානං ගතා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘කිං වො තත්ථ දිට්ඨ’’න්ති? ‘‘සහස්සත්ථවිකා, මහාරාජා’’ති. ‘‘දිස්වා කිං අවොචුත්ථා’’ති? ‘‘ඉදං නාම, මහාරාජා’’ති. ‘‘භන්තෙ, සචායං පුරිසො තුම්හාදිසං අපදිසං නාකරිස්ස, න ජීවිතං අලභිස්ස, තුම්හෙහි පන කථිතකථං ¶ කථෙත්වා තෙන ජීවිතං ලද්ධ’’න්ති. තං සුත්වා සත්ථා ‘‘ආම, මහාරාජ, අහම්පි එත්තකමෙව වත්වා ගතො, පණ්ඩිතෙන නාම යං කම්මං කත්වා පච්ඡානුතප්පං ¶ හොති, තං න කත්තබ්බ’’න්ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘න තං කම්මං කතං සාධු, යං කත්වා අනුතප්පති;

යස්ස අස්සුමුඛො රොදං, විපාකං පටිසෙවතී’’ති.

තත්ථ න තං කම්මන්ති යං නිරයාදීසු නිබ්බත්තනසමත්ථං දුක්ඛුද්රයං කම්මං කත්වා අනුස්සරන්තො අනුස්සරිතානුස්සරිතක්ඛණෙ අනුතප්පති අනුසොචති, තං කතං න සාධු න සුන්දරං නිරත්ථකං. යස්ස අස්සුමුඛොති යස්ස අස්සූහි තින්තමුඛො රොදන්තො විපාකං අනුභොතීති.

දෙසනාවසානෙ ¶ කස්සකො උපාසකො සොතාපත්තිඵලං පත්තො, සම්පත්තභික්ඛූපි සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

තඤ්ච කම්මං කතං සාධූති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො සුමනං නාම මාලාකාරං ආරබ්භ කථෙසි.

සො ¶ කිර දෙවසිකං බිම්බිසාරරාජානං පාතොව අට්ඨහි සුමනපුප්ඵනාළීහි උපට්ඨහන්තො අට්ඨ කහාපණෙ ලභති. අථෙකදිවසං තස්මිං පුප්ඵානි ගහෙත්වා නගරං පවිට්ඨමත්තෙ භගවා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ඡබ්බණ්ණරංසියො විස්සජ්ජෙත්වා මහතා බුද්ධානුභාවෙන මහතියා බුද්ධලීළාය නගරං පිණ්ඩාය පාවිසි. භගවා හි එකදා ඡබ්බණ්ණරංසියො චීවරෙන පටිච්ඡාදෙත්වා අඤ්ඤතරො පිණ්ඩපාතිකො විය චරති තිංසයොජනමග්ගං අඞ්ගුලිමාලස්ස පච්චුග්ගමනං ගච්ඡන්තො විය, එකදා ඡබ්බණ්ණරංසියො විස්සජ්ජෙත්වා කපිලවත්ථුප්පවෙසනාදීසු විය. තස්මිම්පි දිවසෙ සරීරතො ඡබ්බණ්ණරංසියො විස්සජ්ජෙන්තො මහන්තෙන බුද්ධානුභාවෙන මහතියා බුද්ධලීළාය රාජගහං පාවිසි. මාලාකාරො භගවතො රතනග්ඝියසදිසං අත්තභාවං දිස්වා ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණඅසීතානුබ්යඤ්ජනසරීරසොභග්ගං ¶ ඔලොකෙත්වා පසන්නචිත්තො ‘‘කිං නු ඛො සත්ථු අධිකාරං කරොමී’’ති චින්තෙත්වා අඤ්ඤං අපස්සන්තො ‘‘ඉමෙහි පුප්ඵෙහි භගවන්තං පූජෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පුන චින්තෙසි – ‘‘ඉමානි රඤ්ඤො නිබද්ධං උපට්ඨානපුප්ඵානි, රාජා ඉමානි අලභන්තො මං බන්ධාපෙය්ය වා ඝාතාපෙය්ය වා රට්ඨතො වා පබ්බාජෙය්ය, කිං නු ඛො කරොමී’’ති? අථස්ස එතදහොසි ‘‘රාජා මං ඝාතෙතු වා බන්ධාපෙතු වා රට්ඨතො පබ්බාජෙතු වා, සො හි මය්හං දදමානොපි ඉමස්මිං අත්තභාවෙ ජීවිතමත්තං ධනං දදෙය්ය, සත්ථුපූජා පන මෙ අනෙකාසු කප්පකොටීසු අලං හිතාය චෙව සුඛාය චා’’ති අත්තනො ¶ ජීවිතං තථාගතස්ස පරිච්චජි.

සො ‘‘යාව මෙ පසන්නං චිත්තං න පතිකුටති, තං තාවදෙව පූජං කරිස්සාමී’’ති හට්ඨතුට්ඨො උදග්ගුදග්ගො සත්ථාරං පූජෙසි. කථං? පඨමං තාව ද්වෙව පුප්ඵමුට්ඨියො තථාගතස්ස උපරි ඛිපි, තා උපරිමත්ථකෙ විතානං හුත්වා අට්ඨංසු. අපරා ද්වෙ මුට්ඨියො ඛිපි, තා දක්ඛිණහත්ථපස්සෙන මාලාපටච්ඡන්නෙන ¶ ඔතරිත්වා අට්ඨංසු. අපරා ද්වෙ මුට්ඨියො ඛිපි, තා පිට්ඨිපස්සෙන ඔතරිත්වා තථෙව අට්ඨංසු. අපරා ද්වෙ මුට්ඨියො ඛිපි, තා වාමහත්ථපස්සෙන ඔතරිත්වා තථෙව අට්ඨංසු. එවං අට්ඨ නාළියො අට්ඨ මුට්ඨියො හුත්වා චතූසු ඨානෙසු තථාගතං පරික්ඛිපිංසු. පුරතො ගමනද්වාරමත්තමෙව අහොසි. පුප්ඵානං වණ්ටානි අන්තො අහෙසුං, පත්තානි බහිමුඛානි. භගවා රජතපත්තපරික්ඛිත්තො විය හුත්වා පායාසි. පුප්ඵානි අචිත්තකානිපි සචිත්තකං නිස්සාය සචිත්තකානි විය අභිජ්ජිත්වා අපතිත්වා සත්ථාරා සද්ධිංයෙව ගච්ඡන්ති, ඨිතඨිතට්ඨානෙ තිට්ඨන්ති. සත්ථු සරීරතො සතසහස්සවිජ්ජුලතා විය රංසියො නික්ඛමිංසු. පුරතො ච පච්ඡතො ච දක්ඛිණතො ච වාමතො ච සීසමත්ථකතො ච නිරන්තරං නික්ඛන්තරංසීසු එකාපි සම්මුඛසම්මුඛට්ඨානෙනෙව අපලායිත්වා සබ්බාපි සත්ථාරං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා තරුණතාලක්ඛන්ධප්පමාණා ¶ හුත්වා පුරතො එව ධාවන්ති. සකලනගරං සඞ්ඛුභි. අන්තොනගරෙ නව කොටියො, බහිනගරෙ නව කොටියොති අට්ඨාරසසු කොටීසු එකොපි පුරිසො වා ඉත්ථී වා භික්ඛං ගහෙත්වා අනික්ඛන්තො නාම නත්ථි. මහාජනො සීහනාදං නදන්තො චෙලුක්ඛෙපසහස්සානි කරොන්තො සත්ථු පුරතොව ගච්ඡති. සත්ථාපි මාලාකාරස්ස ගුණං පාකටං කාතුං තිගාවුතප්පමාණෙ නගරෙ භෙරිචරණමග්ගෙනෙව ¶ අචරි. මාලාකාරස්ස සකලසරීරං පඤ්චවණ්ණාය පීතියා පරිපූරි.

සො ථොකඤ්ඤෙව තථාගතෙන සද්ධිං චරිත්වා මනොසිලාරසෙ නිමුග්ගො විය බුද්ධරස්මීනං අන්තො පවිට්ඨො සත්ථාරං ථොමෙත්වා වන්දිත්වා තුච්ඡපච්ඡිමෙව ගහෙත්වා ගෙහං අගමාසි. අථ නං භරියා පුච්ඡි ‘‘කහං පුප්ඵානී’’ති? ‘‘සත්ථා මෙ පූජිතො’’ති. ‘‘රඤ්ඤො දානි කිං කරිස්සසී’’ති? ‘‘රාජා මං ඝාතෙතු වා රට්ඨතො වා නීහරතු, අහං ජීවිතං පරිච්චජිත්වා සත්ථාරං පූජෙසිං, සබ්බපුප්ඵානි අට්ඨ මුට්ඨියොව අහෙසුං, එවරූපා නාම පූජා ජාතා. මහාජනො උක්කුට්ඨිසහස්සානි කරොන්තො සත්ථාරා සද්ධිං චරති, යො එස මහාජනස්ස උක්කුට්ඨිසද්දො, තස්මිං ඨානෙ එසො’’ති. අථස්ස භරියා අන්ධබාලතාය එවරූපෙ පාටිහාරියෙ ¶ පසාදං නාම අජනෙත්වා තං අක්කොසිත්වා පරිභාසිත්වා ‘‘රාජානො නාම චණ්ඩා, සකිං කුද්ධා හත්ථපාදාදිච්ඡෙදනෙන බහුම්පි අනත්ථං කරොන්ති, තයා කතකම්මෙන මය්හම්පි අනත්ථො සියා’’ති පුත්තෙ ආදාය රාජකුලං ගන්ත්වා රඤ්ඤා පක්කොසිත්වා ‘‘කිං එත’’න්ති පුච්ඡිතා ආහ – ‘‘මම සාමිකො තුම්හාකං උපට්ඨානපුප්ඵෙහි සත්ථාරං පූජෙත්වා තුච්ඡහත්ථො ඝරං ආගන්ත්වා ‘කහං පුප්ඵානී’ති මයා පුට්ඨො ඉදං නාම වදෙසි, අහං තං පරිභාසිත්වා ‘රාජානො නාම චණ්ඩා, සකිං කුද්ධා හත්ථපාදාදිච්ඡෙදනෙන බහුම්පි අනත්ථං කරොන්ති, තයා කතකම්මෙන මය්හම්පි අනත්ථො සියා’ති තං ඡඩ්ඩෙත්වා ඉධාගතා, තෙන කතං කම්මං සුකතං වා හොතු, දුක්කටං වා, තස්සෙවෙතං, මයා තස්ස ඡඩ්ඩිතභාවං ජානාහි, දෙවා’’ති. රාජා පඨමදස්සනෙනෙව සොතාපත්තිඵලං පත්තො සද්ධො පසන්නො අරියසාවකො චින්තෙසි ¶ – ‘‘අහො අයං ඉත්ථී අන්ධබාලා, එවරූපෙ ගුණෙ පසාදං න උප්පාදෙසී’’ති. සො කුද්ධො විය හුත්වා, ‘‘අම්ම, කිං වදෙසි, මය්හං උපට්ඨානපුප්ඵෙහි තෙන පූජා කතා’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘භද්දකං තෙ කතං තං ඡඩ්ඩෙන්තියා, මම පුප්ඵෙහි පූජාකාරස්ස අහං කත්තබ්බයුත්තකං ජානිස්සාමී’’ති තං උය්යොජෙත්වා වෙගෙන සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා සත්ථාරා ¶ සද්ධිංයෙව විචරි.

සත්ථා රඤ්ඤො චිත්තප්පසාදං ඤත්වා භෙරිචරණවීථියා නගරං චරිත්වා රඤ්ඤො ඝරද්වාරං අගමාසි. රාජා පත්තං ගහෙත්වා සත්ථාරං ගෙහං පවෙසෙතුකාමො අහොසි. සත්ථා පන රාජඞ්ගණෙයෙව නිසීදනාකාරං දස්සෙසි ¶ . රාජා තං ඤත්වා ‘‘සීඝං මණ්ඩපං කරොථා’’ති තඞ්ඛණඤ්ඤෙව මණ්ඩපං කාරාපෙසි. නිසීදි සත්ථා සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන. කස්මා පන සත්ථා රාජගෙහං න පාවිසි?

එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘සචාහං අන්තො පවිසිත්වා නිසීදෙය්යං, මහාජනො මං දට්ඨුං න ලභෙය්ය, මාලාකාරස්ස ගුණො පාකටො න භවෙය්ය, රාජඞ්ගණෙ පන මං නිසින්නං මහාජනො දට්ඨුං ලභිස්සති, මාලාකාරස්ස ගුණො පාකටො භවිස්සතී’’ති. ගුණවන්තානඤ්හි ගුණං බුද්ධා එව පාකටං කාතුං සක්කොන්ති, අවසෙසජනො ගුණවන්තානං ගුණං කථෙන්තො මච්ඡරායති. චත්තාරො පුප්ඵපටා චතුද්දිසං අට්ඨංසු. මහාජනො සත්ථාරං පරිවාරෙසි. රාජා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පණීතෙනාහාරෙන පරිවිසි. සත්ථා භත්තකිච්චාවසානෙ අනුමොදනං කත්වා පුරිමනයෙනෙව චතූහි පුප්ඵපටෙහි පරික්ඛිත්තො සීහනාදං නදන්තො මහාජනෙන පරිවුතො විහාරං අගමාසි. රාජා සත්ථාරං අනුගන්ත්වා නිවත්තො මාලාකාරං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘මම ආහරිතපුප්ඵෙහි කින්ති කත්වා සත්ථාරං පූජෙසී’’ති පුච්ඡි. මාලාකාරො ‘‘රාජා මං ඝාතෙතු වා රට්ඨතො වා පබ්බාජෙතූති ජීවිතං පරිච්චජිත්වා පූජෙසිං දෙවා’’ති ආහ. රාජා ‘‘ත්වං මහාපුරිසො නාමා’’ති වත්වා අට්ඨ හත්ථී ච අස්සෙ ච දාසෙ ච දාසියො ¶ ච මහාපසාධනානි ච අට්ඨ කහාපණසහස්සානි ච රාජකුලතො නීහරිත්වා සබ්බාලඞ්කාරප්පටිමණ්ඩිතා අට්ඨ නාරියො ච අට්ඨ ගාමවරෙ චාති ඉදං සබ්බට්ඨකං නාම දානං අදාසි.

ආනන්දත්ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘අජ්ජ පාතොව පට්ඨාය සීහනාදසහස්සානි චෙව චෙලුක්ඛෙපසහස්සානි ච පවත්තන්ති, කො නු ඛො මාලාකාරස්ස විපාකො’’ති? සො සත්ථාරං පුච්ඡි. අථ නං සත්ථා ආහ – ‘‘ආනන්ද, ඉමිනා මාලාකාරෙන අප්පමත්තකං කම්මං කත’’න්ති මා සල්ලක්ඛෙසි, අයඤ්හි මය්හං ජීවිතං පරිච්චජිත්වා පූජං අකාසි. සො එවං මයි චිත්තං පසාදෙත්වා –

‘‘කප්පානං ¶ සතසහස්සං, දුග්ගතිං න ගමිස්සති;

ඨත්වා දෙවමනුස්සෙසු, ඵලං එතස්ස කම්මුනො;

පච්ඡා පච්චෙකසම්බුද්ධො, සුමනො නාම භවිස්සතී’’ති. –

ආහ. සත්ථු පන විහාරං ගන්ත්වා ගන්ධකුටිපවිසනකාලෙ තානි පුප්ඵානි ද්වාරකොට්ඨකෙ පතිංසු. සායන්හසමයෙ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ¶ – ‘‘අහො අච්ඡරියං මාලාකාරස්ස කම්මං, ධරමානකබුද්ධස්ස ජීවිතං පරිච්චජිත්වා පුප්ඵපූජං කත්වා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව සබ්බට්ඨකං නාම ලභතී’’ති. සත්ථා ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා තිණ්ණං ගමනානං අඤ්ඤතරෙන ගමනෙන ධම්මසභං ¶ ගන්ත්වා බුද්ධාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, යස්ස කම්මස්ස කතත්තා පච්ඡානුතප්පං න හොති, අනුස්සරිතානුස්සරිතක්ඛණෙ සොමනස්සමෙව උප්පජ්ජති, එවරූපං කම්මං කත්තබ්බමෙවා’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘තඤ්ච කම්මං කතං සාධු, යං කත්වා නානුතප්පති;

යස්ස පතීතො සුමනො, විපාකං පටිසෙවතී’’ති.

තත්ථ යං කත්වාති යං දෙවමනුස්සසම්පත්තීනඤ්චෙව නිබ්බානසම්පත්තියා ච නිබ්බත්තනසමත්ථං සුඛුද්රයං කම්මං කත්වා නානුතප්පති, අථ ඛො දිට්ඨධම්මෙයෙව අනුස්සරිතානුස්සරිතක්ඛණෙයෙව පීතිවෙගෙන පතීතො සොමනස්සවෙගෙන ච සුමනො හුත්වා ආයතිං පීතිසොමනස්සජාතො හුත්වා විපාකං පටිසෙවති, තං කම්මං කතං සාධු භද්දකන්ති.

දෙසනාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

මධුවා ¶ මඤ්ඤතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උප්පලවණ්ණත්ථෙරිං ආරබ්භ කථෙසි.

සා ¶ කිර පදුමුත්තරබුද්ධස්ස පාදමූලෙ පත්ථනං පට්ඨපෙත්වා කප්පසතසහස්සං පුඤ්ඤානි කුරුමානා දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරන්තී ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ දෙවලොකතො චවිත්වා සාවත්ථියං සෙට්ඨිකුලෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. නීලුප්පලගබ්භසමානවණ්ණතාය චස්සා උප්පලවණ්ණාත්වෙව නාමං අකංසු. අථස්සා වයප්පත්තකාලෙ සකලජම්බුදීපෙ රාජානො ච සෙට්ඨිනො ච සෙට්ඨිස්ස සන්තිකං සාසනං පහිණිංසු – ‘‘ධීතරං අම්හාකං දෙතූ’’ති ¶ . අපහිණන්තො නාම නාහොසි. තතො සෙට්ඨි චින්තෙසි – ‘‘අහං සබ්බෙසං මනං ගහෙතුං න සක්ඛිස්සාමි, උපායං පනෙකං කරිස්සාමී’’ති ධීතරං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘අම්ම, පබ්බජිතුං සක්ඛිස්සසී’’ති ආහ. තස්සා පච්ඡිමභවිකත්තා තං වචනං සීසෙ ආසිත්තං සතපාකතෙලං විය අහොසි. තස්මා පිතරං ‘‘පබ්බජිස්සාමි, තාතා’’ති ආහ. සො තස්සා මහන්තං සක්කාරං කත්වා භික්ඛුනීඋපස්සයං නෙත්වා පබ්බාජෙසි ¶ . තස්සා අචිරපබ්බජිතාය එව උපොසථාගාරෙ කාලවාරො පාපුණි. සා දීපං ජාලෙත්වා උපොසථාගාරං සම්මජ්ජිත්වා දීපසිඛාය නිමිත්තං ගණ්හිත්වා ඨිතාව පුනප්පුනං ඔලොකයමානා තෙජොකසිණාරම්මණං ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තමෙව පාදකං කත්වා අරහත්තං පාපුණි සද්ධිං පටිසම්භිදාහි චෙව අභිඤ්ඤාහි ච.

සා අපරෙන සමයෙන ජනපදචාරිකං චරිත්වා පච්චාගන්ත්වා අන්ධවනං පාවිසි. තදා භික්ඛුනීනං අරඤ්ඤවාසො අප්පටික්ඛිත්තො හොති. අථස්සා තත්ථ කුටිකං කත්වා මඤ්චකං පඤ්ඤාපෙත්වා සාණියා පරික්ඛිපිංසු. සා සාවත්ථියං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා නික්ඛමි. මාතුලපුත්තො පනස්සා නන්දමාණවො නාම ගිහිකාලතො පට්ඨාය පටිබද්ධචිත්තො. සො තස්සා ආගතභාවං සුත්වා ථෙරියා ආගමනතො පුරෙතරමෙව අන්ධවනං ගන්ත්වා තං කුටිකං පවිසිත්වා හෙට්ඨාමඤ්චකෙ නිලීනො ථෙරියා ආගන්ත්වා කුටිකං පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය මඤ්චකෙ නිසින්නමත්තාය බහි ආතපතො ආගතත්තා චක්ඛුපථෙ අන්ධකාරෙ අවිගතෙයෙව හෙට්ඨාමඤ්චකතො නික්ඛමිත්වා මඤ්චකං අභිරුය්හ ‘‘මා නස්සි බාල, මා නස්සි බාලා’’ති ථෙරියා වාරියමානොයෙව අභිභවිත්වා අත්තනා පත්ථිතකම්මං කත්වා පායාසි. අථස්ස අගුණං ධාරෙතුං අසක්කොන්තී ¶ විය මහාපථවී ද්වෙධා භිජ්ජි. සො පථවිං පවිට්ඨො ගන්ත්වා මහාඅවීචිම්හි එව නිබ්බත්ති. ථෙරීපි තමත්ථං භික්ඛුනීනං ආරොචෙසි. භික්ඛුනියො භික්ඛූනං එතමත්ථං ආරොචෙසුං. භික්ඛූ භගවතො ආරොචයිංසු. තං සුත්වා සත්ථා භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, භික්ඛුභික්ඛූනී උපාසකඋපාසිකාසු යො කොචි බාලො පාපකම්මං කරොන්තො මධුසක්ඛරාදීසු කිඤ්චි දෙව මධුරරසං ඛාදමානො පුරිසො විය තුට්ඨහට්ඨො උදග්ගුදග්ගො විය කරොතී’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘මධුවා ¶ ¶ මඤ්ඤති බාලො, යාව පාපං න පච්චති;

යදා ච පච්චති පාපං, බාලො දුක්ඛං නිගච්ඡතී’’ති.

තත්ථ මධුවාති බාලස්ස හි පාපං අකුසලකම්මං කරොන්තස්ස තං කම්මං මධු විය මධුරරසං විය ඉට්ඨං කන්තං මනාපං විය උපට්ඨාති. ඉති නං සො මධුංව මඤ්ඤති. යාවාති යත්තකං කාලං. පාපං න පච්චතීති දිට්ඨධම්මෙ වා සම්පරායෙ වා විපාකං න දෙති, තාව නං එවං මඤ්ඤති. යදා චාති යදා පනස්ස දිට්ඨධම්මෙ වා විවිධා කම්මකාරණා කයිරමානස්ස, සම්පරායෙ වා නිරයාදීසු මහාදුක්ඛං අනුභවන්තස්ස තං පාපං පච්චති, අථ සො බාලො දුක්ඛං නිගච්ඡති වින්දති පටිලභතීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු.

අපරෙන ¶ පන සමයෙන ධම්මසභායං මහාජනො කථං සමුට්ඨාපෙසි ‘‘ඛීණාසවාපි මඤ්ඤෙ කාමසුඛං සාදියන්ති, කාමං සෙවන්ති, කිං න සෙවිස්සන්ති, න හි එතෙ කොළාපරුක්ඛා, න ච වම්මිකා අල්ලමංසසරීරාව, තස්මා එතෙපි කාමසුඛං සාදියන්ති, කාමං සෙවන්තී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඛීණාසවා කාමසුඛං සාදියන්ති, න කාමං සෙවන්ති. යථා හි පදුමපත්තෙ පතිතං උදකබින්දු, න විලිම්පති, න සණ්ඨාති, විනිවත්තෙත්වා පතතෙව, යථා ච ආරග්ගෙ සාසපො න විලිම්පති, න සණ්ඨාති, විනිවත්තෙත්වා පතතෙව, එවං ඛීණාසවස්ස චිත්තෙ දුවිධොපි කාමො න විලිම්පති, න සණ්ඨාතී’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං බ්රාහ්මණවග්ගෙ ගාථමාහ –

‘‘වාරි පොක්ඛරපත්තෙව, ආරග්ගෙරිව සාසපො;

යො න ලිම්පති කාමෙසු, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණ’’න්ති. (ධ. ප. 401);

ඉමිස්සා අත්ථො බ්රාහ්මණවග්ගෙයෙව ආවි භවිස්සති. සත්ථා පන රාජානං පසෙනදිකොසලං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘මහාරාජ, ඉමස්මිං සාසනෙ යථෙව කුලපුත්තා, එවං කුලධීතරොපි මහන්තං ඤාතිගණඤ්ච භොගක්ඛන්ධඤ්ච ¶ පහාය පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්ති. තා එවං විහරමානා රාගරත්තා පාපපුග්ගලා ඔමානාතිමානවසෙන විහෙඨෙන්තිපි, බ්රහ්මචරියන්තරායම්පි පාපෙන්ති, තස්මා භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස අන්තොනගරෙ වසනට්ඨානං කාතුං ¶ වට්ටතී’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා නගරස්ස ¶ එකපස්සෙ භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස වසනට්ඨානං කාරාපෙසි. තතො පට්ඨාය භික්ඛුනියො අන්තොගාමෙයෙව වසන්තීති.

මාසෙ මාසෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො ජම්බුකං ආජීවකං ආරබ්භ කථෙසි.

අතීතෙ කිර කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ ගාමවාසී එකො කුටුම්බිකො එකස්ස ථෙරස්ස විහාරං කත්වා තං තත්ථ විහරන්තං චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහි. ථෙරො තස්ස ගෙහෙ නිබද්ධං භුඤ්ජති. අථෙකො ඛීණාසවො භික්ඛු දිවා පිණ්ඩාය චරන්තො තස්ස ගෙහද්වාරං පාපුණි. කුටුම්බිකො තං දිස්වා තස්ස ඉරියාපථෙ පසන්නො ගෙහං පවෙසෙත්වා සක්කච්චං පණීතෙන භොජනෙන පරිවිසිත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමං සාටකං රජිත්වා නිවාසෙය්යාථා’’ති මහන්තං සාටකං දත්වා, ‘‘භන්තෙ, කෙසා ¶ වො දීඝා, තුම්හාකං කෙසොරොපනත්ථාය න්හාපිතං ආනෙස්සාමි, සයනත්ථාය ච වො මඤ්චකං ගාහාපෙත්වා ආගමිස්සාමී’’ති ආහ. නිබද්ධං ගෙහෙ භුඤ්ජන්තො කුලූපකො භික්ඛු තං තස්ස සක්කාරං දිස්වා චිත්තං පසාදෙතුං නාසක්ඛි, ‘‘අයං තං මුහුත්තං දිට්ඨකස්ස එවරූපං සක්කාරං කරොති, නිබද්ධං ගෙහෙ භුඤ්ජන්තස්ස පන මය්හං න කරොතී’’ති චින්තෙත්වා විහාරං අගමාසි. ඉතරොපි තෙනෙව සද්ධිං ගන්ත්වා කුටුම්බිකෙන දින්නසාටකං රජිත්වා නිවාසෙසි. කුටම්බිකොපි න්හාපිතං ආදාය ගන්ත්වා ථෙරස්ස කෙසෙ ඔහාරාපෙත්වා මඤ්චකං අත්ථරාපෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිංයෙව මඤ්චකෙ සයථා’’ති වත්වා ද්වෙපි ථෙරෙ ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා පක්කාමි.

නෙවාසිකො තස්ස තං සක්කාරං කයිරමානං අධිවාසෙතුං නාසක්ඛි. අථස්ස සො සායං ථෙරස්ස නිපන්නට්ඨානං ගන්ත්වා චතූහාකාරෙහි ථෙරං අක්කොසි, ‘‘ආවුසො, ආගන්තුක කුටුම්බිකස්ස තෙ ගෙහෙ භත්තං භුඤ්ජනතො වරතරං මීළ්හං ඛාදිතුං, කුටුම්බිකෙන ආනීතන්හාපිතෙන කෙසොහාරාපනතො වරතරං තාලට්ඨිකෙන කෙසෙ ලුඤ්චාපෙතුං. කුටුම්බිකෙන දින්නසාටකනිවාසනතො වරතරං නග්ගෙන විචරිතුං, කුටුම්බිකෙන ආභතමඤ්චකෙ නිපජ්ජනතො වරතරං ¶ භූමියං නිපජ්ජිතු’’න්ති. ථෙරොපි ‘‘මා එස බාලො මං නිස්සාය නස්සී’’ති නිමන්තනං අනාදියිත්වා පාතොව උට්ඨාය යථාසුඛං අගමාසි ¶ . නෙවාසිකොපි පාතොව විහාරෙ කත්තබ්බවත්තං කත්වා භික්ඛාචාරවෙලාය ¶ ‘‘ඉදානිපි ආගන්තුකො නිද්දායති, ඝණ්ඩිකසද්දෙන පබුජ්ඣෙය්යා’’ති සඤ්ඤාය නඛපිට්ඨෙනෙව ඝණ්ඩිං පහරිත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පාවිසි. කුටුම්බිකොපි සක්කාරං කත්වා ථෙරානං ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තො නෙවාසිකං දිස්වා, ‘‘භන්තෙ, ථෙරො කුහි’’න්ති පුච්ඡි. අථ නං නෙවාසිකො ‘‘මා, ආවුසො, කිඤ්චි අවච, තුය්හං කුලූපකො හිය්යො, තව නික්ඛන්තවෙලාය ඔවරකං පවිසිත්වා නිද්දං ඔක්කන්තො පාතොව උට්ඨාය මම විහාරසම්මජ්ජනසද්දම්පි පානීයඝටපරිභොජනීයඝටෙසු උදකසිඤ්චනසද්දම්පි ඝණ්ඩිකසද්දම්පි කරොන්තස්ස න ජානාතී’’ති ආහ. කුටුම්බිකො චින්තෙසි – ‘‘තාදිසාය ඉරියාපථසම්පත්තියා සමන්නාගතස්ස මෙ අය්යස්ස යාව ඉමම්හා කාලා නිද්දායනං නාම නත්ථි, මං පන තස්ස සක්කාරං කරොන්තං දිස්වා අද්ධා ඉමිනා භදන්තෙන කිඤ්චි වුත්තං භවිස්සතී’’ති. සො අත්තනො පණ්ඩිතභාවෙන තං සක්කච්චං භොජෙත්වා තස්ස පත්තං සාධුකං ධොවිත්වා නානග්ගරසභොජනස්ස පූරෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, සචෙ මෙ අය්යං පස්සෙය්යාථ, ඉමමස්ස පිණ්ඩපාතං දදෙය්යාථා’’ති ආහ.

ඉතරො තං ගහෙත්වාව චින්තෙසි – ‘‘සචෙ සො එවරූපං පිණ්ඩපාතං භුඤ්ජිස්සති, ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ පලුද්ධො භවිස්සතී’’ති අන්තරාමග්ගෙ තං පිණ්ඩපාතං ඡඩ්ඩෙත්වා ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා තං තත්ථ ඔලොකෙන්තො න අද්දස. අථ නං එත්තකස්ස කම්මස්ස කතත්තා වීසතිවස්සසහස්සානි ¶ කතොපි සමණධම්මො රක්ඛිතුං නාසක්ඛි. ආයුපරියොසානෙ පන කාලං කත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්තිත්වා එකං බුද්ධන්තරං මහාදුක්ඛං අනුභවිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහනගරෙ එකස්මිං බහ්වන්නපානෙ කුලඝරෙ නිබ්බත්ති. සො පදසා ගමනකාලතො පට්ඨාය නෙව සයනෙ සයිතුං, න භත්තං භුඤ්ජිතුං ඉච්ඡති, අත්තනො සරීරවලඤ්ජමෙව ඛාදති. ‘‘බාලතාය අජානන්තො කරොතී’’ති තං පොසයිංසු. මහල්ලකකාලෙපි වත්ථං නිවාසෙතුං න ඉච්ඡති, නග්ගොව විචරති, භූමියං සයති, අත්තනො සරීරවලඤ්ජමෙව ඛාදති. අථස්ස මාතාපිතරො ‘‘නායං කුලඝරස්ස අනුච්ඡවිකො, කෙවලං අලජ්ජනකො ආජීවකානං එස අනුච්ඡවිකො’’ති තෙසං සන්තිකං නෙත්වා ‘‘ඉමං දාරකං පබ්බාජෙථා’’ති අදංසු. අථ නං තෙ පබ්බාජෙසුං. පබ්බාජෙන්තා ච ¶ පන ගලප්පමාණෙ ආවාටෙ ඨපෙත්වා ද්වින්නං අංසකූටානං උපරිං පදරානි දත්වා තෙසං උපරි නිසීදිත්වා තාලට්ඨිඛණ්ඩෙන කෙසෙ ලුඤ්චිංසු. අථ නෙ තස්ස මාතාපිතරො ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා පක්කමිංසු.

පුනදිවසෙ ආජීවකා ‘‘එහි, ගාමං පවිසිස්සාමා’’ති තං වදිංසු. සො ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ, අහං ඉධෙව භවිස්සාමී’’ති න ඉච්ඡි. අථ නං පුනප්පුනං වත්වා අනිච්ඡමානං ඔහාය අගමංසු. සොපි තෙසං ගතභාවං ඤත්වා වච්චකුටියා පදරං විවරිත්වා ඔරුය්හ උභොහි හත්ථෙහි ආලොපං ¶ ආලොපං කත්වා ගූථං ඛාදි ¶ . ආජීවකා තස්ස අන්තොගාමතො ආහාරං පහිණිංසු. තම්පි න ඉච්ඡි. පුනප්පුනං වුච්චමානොපි ‘‘න මෙ ඉමිනා අත්ථො. ලද්ධො මෙ ආහාරො’’ති ආහ. ‘‘කහං ලද්ධො’’ති? ‘‘ඉධෙව ලද්ධො’’ති. එවං දුතියෙ තතියෙ චතුත්ථෙපි දිවසෙ තෙහි බහුම්පි වුච්චමානො ‘‘අහං ඉධෙව භවිස්සාමී’’ති ගාමං ගන්තුං න ඉච්ඡි. ආජීවකා ‘‘අයං දිවසෙ දිවසෙ නෙව ගාමං පවිසිතුං ඉච්ඡති, න අම්හෙහි පහිතාහාරං ආහරිතුං ඉච්ඡති, ‘ඉධෙව මෙ ලද්ධො’ති වදති, කිං නු ඛො කරොති, පරිග්ගණ්හිස්සාම න’’න්ති ගාමං පවිසන්තා එකං ද්වෙ ජනෙ තස්ස පරිග්ගණ්හනත්ථං ඔහාය ගමිංසු. තෙ පච්ඡතො ගච්ඡන්තා විය හුත්වා නිලීයිංසු. සොපි තෙසං ගතභාවං ඤත්වා පුරිමනයෙනෙව වච්චකුටිං ඔරුය්හ ගූථං ඛාදි.

ඉතරෙ තස්ස කිරියං දිස්වා ආජීවකානං ආරොචයිංසු. තං සුත්වා ආජීවකා ‘‘අහො භාරියං කම්මං, සචෙ සමණස්ස ගොතමස්ස සාවකා ජානෙය්යුං, ‘ආජීවකා ගූථං ඛාදමානා විචරන්තී’ති අම්හාකං අකිත්තිං පකාසෙය්යුං, නායං අම්හාකං අනුච්ඡවිකො’’ති තං අත්තනො සන්තිකා නීහරිංසු. සො තෙහි නීහරිතො මහාජනස්ස උච්චාරකරණට්ඨානෙ පත්ථරිතො එකො පිට්ඨිපාසාණො අත්ථි. තස්මිං මහන්තං සොණ්ඩි, පිට්ඨිපාසාණං නිස්සාය මහාජනස්ස උච්චාරකරණට්ඨානං. සො තත්ථ ගන්ත්වා රත්තිං ගූථං ඛාදිත්වා මහාජනස්ස සරීරවලඤ්ජනත්ථාය ආගමනකාලෙ එකෙන හත්ථෙන පාසාණස්ස එකං අන්තං ඔලුබ්භ ¶ එකං පාදං උක්ඛිපිත්වා ජණ්ණුකෙ ඨපෙත්වා උද්ධංවාතාභිමුඛො මුඛං විවරිත්වා තිට්ඨති. මහාජනො තං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කස්මා අය්යො මුඛං විවරිත්වා ඨිතො’’ති පුච්ඡති. ‘‘අහං වාතභක්ඛො, අඤ්ඤො මෙ ආහාරො නත්ථී’’ති. අථ ‘‘කස්මා එකං පාදං ජණ්ණුකෙ කත්වා ඨිතොසි, භන්තෙ’’ති? ‘‘අහං උග්ගතපො ¶ ඝොරතපො, මයා ද්වීහි පාදෙහි අක්කන්තා පථවී කම්පති, තස්මා එකං පාදං උක්ඛිපිත්වා ජණ්ණුකෙ ඨපෙත්වා ඨිතොම්හි. අහඤ්හි රත්තින්දිවං ඨිතකොව වීතිනාමෙමි, න නිසීදාමි, න නිපජ්ජාමී’’ති. මනුස්සා නාම යෙභුය්යෙන වචනමත්තමෙව සද්දහන්ති, තස්මා ‘‘අහො අච්ඡරියං, එවරූපාපි නාම තපස්සිනො හොන්ති, න නො එවරූපා දිට්ඨපුබ්බා’’ති යෙභුය්යෙන අඞ්ගමගධවාසිනො සඞ්ඛුභිත්වා උපසඞ්කමිත්වා මාසෙ මාසෙ මහන්තං සක්කාරං අභිහරන්ති. සො ‘‘අහං වාතමෙව භක්ඛාමි, න අඤ්ඤං ආහාරං. අඤ්ඤඤ්හි මෙ ඛාදන්තස්ස තපො නස්සතී’’ති තෙහි අභිහටං න කිඤ්චි ඉච්ඡති. මනුස්සා ‘‘මා නො, භන්තෙ, නාසෙථ, තුම්හාදිසෙන ඝොරතපෙන පරිභොගෙ කතෙ අම්හාකං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය සංවත්තතී’’ති පුනප්පුනං යාචන්ති. තස්ස අඤ්ඤො ආහාරො න රුච්චති. මහාජනස්ස පන යාචනාය පීළිතො තෙහි ආභතානි සප්පිඵාණිතාදීනි කුසග්ගෙන ජිව්හග්ගෙ ඨපෙත්වා ‘‘ගච්ඡථ, අලං ¶ වො එත්තකං හිතාය සුඛාය චා’’ති උය්යොජෙසි. එවං සො පඤ්චපඤ්ඤාස වස්සානි නග්ගො ගූථං ඛාදන්තො කෙසෙ ලුඤ්චන්තො භූමියං සයමානො වීතිනාමෙසි.

බුද්ධානම්පි ¶ ඛො පච්චූසකාලෙ ලොකවොලොකනං අවිජහිතමෙව හොති. තස්මා එකදිවසං භගවතො පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තස්ස අයං ජම්බුකාජීවකො ඤාණජාලස්ස අන්තො පඤ්ඤායි. සත්ථා ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති ආවජ්ජෙත්වා තස්ස සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තස්සූපනිස්සයං දිස්වා ‘‘අහං එතං ආදිං කත්වා එකං ගාථං භාසිස්සාමි, ගාථාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො භවිස්සති. ඉමං කුලපුත්තං නිස්සාය මහාජනො සොත්ථිභාවං පාපුණිස්සතී’’ති ඤත්වා පුනදිවසෙ රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො ආනන්දත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘ආනන්ද, ජම්බුකාජීවකස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති. ‘‘භන්තෙ, කිං තුම්හෙයෙව ගමිස්සථා’’ති? ‘‘ආම, අහමෙවා’’ති එවං වත්වා සත්ථා වඩ්ඪමානකච්ඡායාය තස්ස සන්තිකං පායාසි.

දෙවතා චින්තයිංසු – ‘‘සත්ථා සායං ජම්බුකාජීවකස්ස සන්තිකං ගච්ඡති, සො ච ජෙගුච්ඡෙ උච්චාරපස්සාවදන්තකට්ඨකිලිට්ඨෙ පිට්ඨිපාසාණෙ වසති, දෙවං වස්සාපෙතුං වට්ටතී’’ති අත්තනො ආනුභාවෙන තං මුහුත්තංයෙව දෙවං වස්සාපෙසුං. පිට්ඨිපාසාණො සුචි නිම්මලො අහොසි. අථස්ස උපරි ¶ පඤ්චවණ්ණං පුප්ඵවස්සං වස්සාපෙසුං. සත්ථා සායං ජම්බුකාජීවකස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘ජම්බුකා’’ති සද්දමකාසි. ජම්බුකො ‘‘කො නු ඛො එස, දුජ්ජනො මං ජම්බුකවාදෙන වදතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘කො එසො’’ති ආහ. ‘‘අහං සමණො’’ති. ‘‘කිං මහාසමණා’’ති? ‘‘අජ්ජ මෙ එකරත්තිං ඉධ වසනට්ඨානං දෙහී’’ති. ‘‘නත්ථි, මහාසමණ, ඉමස්මිං ඨානෙ වසනට්ඨාන’’න්ති ¶ . ‘‘ජම්බුක, මා එවං කරි, එකරත්තිං මෙ වසනට්ඨානං දෙහි, පබ්බජිතා නාම පබ්බජිතං පත්ථෙන්ති, මනුස්සා මනුස්සං, පසවො පසව’’න්ති. ‘‘කිං පන ත්වං පබ්බජිතො’’ති? ‘‘ආම, පබ්බජිතොම්හී’’ති. ‘‘සචෙ ත්වං පබ්බජිතො, කහං තෙ ලාබුකං, කහං ධූමකටච්ඡුකො, කහං යඤ්ඤසුත්තක’’න්ති? ‘‘‘අත්ථෙතං මය්හං, විසුං විසුං පන ගහෙත්වා විචරණං දුක්ඛ’න්ති අබ්භන්තරෙනෙව ගහෙත්වා චරාමී’’ති. සො ‘‘චරිස්සසි ත්වං එතං අග්ගණ්හිත්වා’’ති කුජ්ඣි. අථ නං සත්ථා ආහ – ‘‘හොතු, ජම්බුක, මා කුජ්ඣ, වසනට්ඨානං මෙ ආචික්ඛා’’ති. ‘‘නත්ථි, මහාසමණ, එත්ථ වසනට්ඨාන’’න්ති.

සත්ථා තස්ස වසනට්ඨානතො අවිදූරෙ එකං පබ්භාරං අත්ථි, තං නිද්දිසන්තො ‘‘එතස්මිං පබ්භාරෙ කො වසතී’’ති ආහ. ‘‘නත්ථි කොචි, මහාසමණා’’ති. ‘‘තෙන හි එතං මය්හං දෙහී’’ති ¶ . ‘‘ත්වඤ්ඤෙව ජාන, මහාසමණා’’ති. සත්ථා පබ්භාරෙ නිසීදනං පඤ්ඤාපෙත්වා නිසීදි. පඨමයාමෙ චත්තාරො මහාරාජානො චතුද්දිසං එකොභාසං කරොන්තා සත්ථු උපට්ඨානං ආගමිංසු. ජම්බුකො ඔභාසං දිස්වා ‘‘කො ඔභාසො නාමෙසො’’ති චින්තෙසි. මජ්ඣිමයාමෙ සක්කො දෙවරාජා ආගමි. ජම්බුකො තම්පි දිස්වා ‘‘කො නාමෙසො’’ති චින්තෙසි. පච්ඡිමයාමෙ එකාය අඞ්ගුලියා එකං, ද්වීහි ද්වෙ, දසහි දස චක්කවාළානි ඔභාසෙතුං සමත්ථො මහාබ්රහ්මා සකලං අරඤ්ඤං එකොභාසං කරොන්තො ආගමි. ජම්බුකො තම්පි ¶ දිස්වා ‘‘කො නු ඛො එසො’’ති චින්තෙත්වා පාතොව සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා එකමන්තං ඨිතො සත්ථාරං පුච්ඡි – ‘‘මහාසමණ, තුම්හාකං සන්තිකං චතස්සො දිසා ඔභාසෙන්තො කෙ ආගතා’’ති? ‘‘චත්තාරො මහාරාජානො’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘මං උපට්ඨාතු’’න්ති. ‘‘කිං පන ත්වං චතූහි මහාරාජෙහි උත්තරිතරො’’ති? ‘‘ආම, ජම්බුක, මහාරාජූනම්පි අතිරාජා’’ති. ‘‘මජ්ඣිමයාමෙ පන කො ආගතො’’ති? ‘‘සක්කො දෙවරාජා, ජම්බුකා’’ති ¶ . ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘මං උපට්ඨාතුමෙවා’’ති. ‘‘කිං පන ත්වං සක්කදෙවරාජතොපි උත්තරිතරො’’ති? ‘‘ආම, ජම්බුක, සක්කතොපි උත්තරිතරොම්හි, එසො පන මය්හං ගිලානුපට්ඨාකො කප්පියකාරකසාමණෙරසදිසො’’ති. ‘‘පච්ඡිමයාමෙ සකලං අරඤ්ඤං ඔභාසෙත්වා කො ආගතො’’ති? ‘‘යං ලොකෙ බ්රාහ්මණාදයො ඛිපිත්වා පක්ඛලිත්වා ‘නමො මහාබ්රහ්මුනො’ති වදන්ති, සො එව මහාබ්රහ්මා’’ති. ‘‘කිං පන ත්වං මහාබ්රහ්මතොපි උත්තරිතරො’’ති? ‘‘ආම, ජම්බුක, අහඤ්හි බ්රහ්මුනාපි අතිබ්රහ්මා’’ති. ‘‘අච්ඡරියොසි ත්වං, මහාසමණ, මය්හං පන පඤ්ච පඤ්ඤාස වස්සානි ඉධ වසන්තස්ස එතෙසු එකොපි මං උපට්ඨාතුං නාගතපුබ්බො. අහඤ්හි එත්තකං අද්ධානං වාතභක්ඛො හුත්වා ඨිතකොව වීතිනාමෙසිං, න තාව තෙ මය්හං උපට්ඨානං ආගතපුබ්බා’’ති.

අථ නං සත්ථා ආහ – ජම්බුක, ත්වං ලොකස්මිං අන්ධබාලං මහාජනං වඤ්චයමානො මම්පි වඤ්චෙතුකාමො ජාතො, නනු ත්වං පඤ්චපඤ්ඤාස වස්සානි ගූථමෙව ඛාදි, භූමියංයෙව නිපජ්ජි, නග්ගො හුත්වා විචරි, තාලට්ඨිඛණ්ඩෙන කෙසෙ ලුඤ්චි. අථ ¶ ච පන ලොකං වඤ්චෙන්තො ‘‘අහං වාතභක්ඛො, එකපාදෙන තිට්ඨාමි, න නිසීදාමි, න නිපජ්ජාමී’’ති වදෙසි, ‘‘මමම්පි වඤ්චෙතුකාමොසි පුබ්බෙපි ත්වං පාපිකං ලාමිකං දිට්ඨිං නිස්සාය එත්තකං කාලං ගූථභක්ඛො භූමිසයො නග්ගො විචරන්තො තාලට්ඨිඛණ්ඩෙන කෙසලුඤ්චනං පත්තො, ඉදානිපි පාපිකං ලාමිකං දිට්ඨිමෙව ගණ්හාසී’’ති. ‘‘කිං පන මයා කතං, මහාසමණා’’ති? අථස්ස සත්ථා පුබ්බෙ කතකම්මං ආචික්ඛි. තස්ස සත්ථරි කථෙන්තෙයෙව සංවෙගො උප්පජ්ජි, හිරොත්තප්පං උපට්ඨිතං, සො උක්කුටිකො නිසීදි. අථස්ස සත්ථා උදකසාටිකං ඛිපිත්වා අදාසි. සො තං නිවාසෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. සත්ථාපිස්ස අනුපුබ්බිං කථං කථෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. සො දෙසනාවසානෙ ¶ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා උට්ඨායාසනා පබ්බජ්ජඤ්ච උපසම්පදඤ්ච යාචි. එත්තාවතා තස්ස පුරිමකම්මං පරික්ඛීණං. අයඤ්හි ඛීණාසවමහාථෙරං චතූහි අක්කොසෙහි අක්කොසිත්වා යාවායං මහාපථවී තිගාවුතාධිකං යොජනං උස්සන්නා, තාව අවීචිම්හි පච්චිත්වා තත්ථ පක්කාවසෙසෙන පඤ්චපඤ්ඤාස වස්සානි ඉමං විප්පකාරං පත්තො. තෙනස්ස තං කම්මං ඛීණං. වීසති පන වස්සසහස්සානි ඉමිනා කතස්ස සමණධම්මස්ස ඵලං නාසෙතුං න සක්කා. තස්මා සත්ථා දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘එහි, භික්ඛු, චර බ්රහ්මචරියං සම්මා දුක්ඛස්ස ¶ අන්තකිරියායා’’ති ආහ. තාවදෙවස්ස ගිහිලිඞ්ගං අන්තරධායි අට්ඨපරික්ඛාරධරො සට්ඨිවස්සිකමහාථෙරො ¶ විය අහොසි.

අඞ්ගමගධවාසීනං තස්ස සක්කාරං ගහෙත්වා ආගතදිවසො කිරෙස, තස්මා උභයරට්ඨවාසිනො සක්කාරං ගහෙත්වා ආගතා තථාගතං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො අම්හාකං අය්යො ජම්බුකො මහා, උදාහු සමණො ගොතමො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘සචෙ සමණො ගොතමො මහා භවෙය්ය, අයං සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකං ගච්ඡෙය්ය, ජම්බුකාජීවකස්ස පන මහන්තතාය සමණො ගොතමො ඉමස්ස සන්තිකං ආගතො’’ති චින්තයිංසු. සත්ථා මහාජනස්ස පරිවිතක්කං ඤත්වා, ‘‘ජම්බුක, තව උපට්ඨාකානං කඞ්ඛං ඡින්දාහී’’ති ආහ, සො ‘‘අහම්පි, භන්තෙ, එත්තකමෙව පච්චාසීසාමී’’ති වත්වා චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා උට්ඨාය තාලප්පමාණං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ‘‘සත්ථා මෙ, භන්තෙ භගවා, සාවකොහමස්මී’’ති වත්වා ඔරුය්හ වන්දිත්වා පුන ද්විතාලමත්තං තිතාලමත්තන්ති එවං සත්තතාලමත්තං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ඔරුය්හ අත්තනො සාවකභාවං ජානාපෙසි. තං දිස්වා මහාජනො ‘‘අහො බුද්ධා නාම අච්ඡරියා අනොපමගුණා’’ති චින්තෙසි. සත්ථා මහාජනෙන සද්ධිං කථෙන්තො එවමාහ – ‘‘අයං එත්තකං කාලං තුම්හෙහි ආභතං සක්කාරං කුසග්ගෙන ජිව්හග්ගෙ ඨපෙත්වා ‘තපචරණං පූරෙමී’ති ඉධ නිවුට්ඨො, සචෙපි ඉමිනා උපායෙන වස්සසතං තපචරණං පූරෙය්ය, යා චස්ස ඉදානි කාලං වා භත්තං වා කුක්කුච්චායිත්වා අභුඤ්ජන්තස්ස භත්තච්ඡෙදනකුසලචෙතනා, තස්සා තං තපචරණං සොළසිං කලම්පි න අග්ඝතී’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘මාසෙ මාසෙ කුසග්ගෙන, බාලො භුඤ්ජෙය්ය භොජනං;

න සො සඞ්ඛාතධම්මානං, කලං අග්ඝති සොළසි’’න්ති.

තස්සත්ථො ¶ – සචෙ බාලො අපරිඤ්ඤාතධම්මො සීලාදිගුණා පරිබාහිරො තිත්ථායතනෙ පබ්බජිතො ‘‘තපචරණං පූරෙස්සාමී’’ති මාසෙ මාසෙ පත්තෙ කුසග්ගෙන භොජනං භුඤ්ජන්තො වස්සසතං භුඤ්ජෙය්ය ¶ භොජනං. න සො සඞ්ඛාතධම්මානං, කලං අග්ඝති සොළසින්ති සඞ්ඛාතධම්මා වුච්චන්ති ඤාතධම්මා තුලිතධම්මා. තෙසු හෙට්ඨිමකොටියා සොතාපන්නො සඞ්ඛාතධම්මො, උපරිමකොටියා ඛීණාසවො. ඉමෙසං සඞ්ඛාතධම්මානං සො බාලො කලං න ¶ අග්ඝති සොළසින්ති පුග්ගලාධිට්ඨානා දෙසනා. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – යා චස්ස තථා තපචරණං පූරෙන්තස්ස වස්සසතං චෙතනා යා ච සඞ්ඛාතධම්මානං කාලං වා භත්තං වා කුක්කුච්චායිත්වා අභුඤ්ජන්තානං එකා භත්තච්ඡෙදනකුසලචෙතනා, තස්සා චෙතනාය සා තාව දීඝරත්තං පවත්තචෙතනා සොළසිං කලං න අග්ඝති. ඉදං වුත්තං හොති – යං තස්සා සඞ්ඛාතධම්මානං චෙතනාය ඵලං, තං සොළස කොට්ඨාසෙ කත්වා තතො එකෙකං පුන සොළස සොළස කොට්ඨාසෙ කත්වා තතො එකස්ස කොට්ඨාසස්ස යං ඵලං, තදෙව තස්ස බාලස්ස තපචරණතො මහප්ඵලතරන්ති.

දෙසනාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

න හි පාපං කතං කම්මන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං අහිපෙතං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි ¶ දිවසෙ ජටිලසහස්සස්ස අබ්භන්තරො ආයස්මා ලක්ඛණත්ථෙරො ච මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ච ‘‘රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිස්සාමා’’ති ගිජ්ඣකූටතො ඔතරන්ති. තෙසු ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො එකං අහිපෙතං දිස්වා සිතං පාත්වාකාසි. අථ නං ලක්ඛණත්ථෙරො ‘‘කස්මා, ආවුසො, සිතං පාතුකරොසී’’ති සිතකාරණං පුච්ඡි. ‘‘අකාලො, ආවුසො ලක්ඛණ, ඉමස්ස පඤ්හස්ස, භගවතො සන්තිකෙ මං පුච්ඡෙය්යාසී’’ති ථෙරො ආහ. තෙසු රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වා නිසින්නෙසු ලක්ඛණත්ථෙරො පුච්ඡි, ‘‘ආවුසො, මොග්ගල්ලානං ත්වං ගිජ්ඣකූටා ඔතරන්තො සිතං පාතුකරිත්වා මයා සිතකාරණං පුට්ඨො ‘භගවතො සන්තිකෙ මං පුච්ඡෙය්යාසී’ති අවච, කථෙහි ඉදානි තං කාරණ’’න්ති. ථෙරො ආහ – ‘‘අහං, ආවුසො, එකං පෙතං දිස්වා සිතං පාත්වාකාසිං. තස්ස එවරූපො අත්තභාවො – මනුස්සසීසං විය අස්ස සීසං, අහිස්ස විය ¶ සෙසො අත්තභාවො, අහිපෙතො නාමෙස පමාණතො පඤ්චවීසතියොජනිකො, තස්ස සීසතො උට්ඨිතා අග්ගිජාලා යාව නඞ්ගුට්ඨා ගච්ඡන්ති, නඞ්ගුට්ඨතො උට්ඨිතා අග්ගිජාලා යාව සීසා, මජ්ඣෙසීසතො උට්ඨිතා ද්වෙ පස්සානි ගච්ඡන්ති, ද්වීහි පස්සෙහි උට්ඨිතා මජ්ඣෙ ඔතරන්තී’’ති ¶ . ද්වින්නංයෙව කිර පෙතානං අත්තභාවො පඤ්චවීසතියොජනිකො, අවසෙසානං තිගාවුතප්පමාණො. ඉමස්ස චෙව අහිපෙතස්ස කාකපෙතස්ස ච පඤ්චවීසතියොජනිකො. තෙසු අයං තාව අහිපෙතො. කාකපෙතම්පි මහාමොග්ගල්ලානො ගිජ්ඣකූටමත්ථකෙ පච්චමානං දිස්වා තස්ස පුබ්බකම්මං පුච්ඡන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘පඤ්චයොජනිකා ¶ ජිව්හා, සීසං තෙ නවයොජනං;

කායො අච්චුග්ගතො තුය්හං, පඤ්චවීසතියොජනං;

කිං නු කම්මං කරිත්වාන, පත්තොසි දුක්ඛමීදිස’’න්ති.

‘‘අහං භන්තෙ මොග්ගල්ලාන, කස්සපස්ස මහෙසිනො;

සඞ්ඝස්ස ආභතං භත්තං, ආහාරෙසිං යදිච්ඡක’’න්ති. –

ගාථං වත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, කස්සපබුද්ධකාලෙ සම්බහුලා භික්ඛූ ගාමං පිණ්ඩාය පවිසිංසු,. මනුස්සා ථෙරෙ දිස්වා සම්පියායමානා ආසනසාලායං නිසීදාපෙත්වා පාදෙ ධොවිත්වා තෙලං මක්ඛෙත්වා යාගුං පායෙත්වා ඛජ්ජකං දත්වා පිණ්ඩපාතකාලං ආගමයමානා ධම්මං සුණන්තා නිසීදිංසු. ධම්මකථාවසානෙ ථෙරානං පත්තෙ ආදාය අත්තනො අත්තනො ගෙහා නානග්ගරසභොජනස්ස පූරෙත්වා ආහරිංසු. තදා අහං කාකො හුත්වා ආසනසාලාය ඡදනපිට්ඨෙ නිලීනො තං දිස්වා එකෙන ගහිතපත්තතො තික්ඛත්තුං මුඛං පූරෙන්තො තයො කබළෙ අග්ගහෙසිං. තං පන භත්තං නෙව සඞ්ඝස්ස සන්තකං, න සඞ්ඝස්ස නියමෙත්වා දින්නං, න භික්ඛූහි ගහිතාවසෙසකං. අත්තනො අත්තනො ගෙහං නෙත්වා මනුස්සෙහි භුඤ්ජිතබ්බකං, කෙවලං සඞ්ඝං උද්දිස්ස අභිහටමත්තමෙව. තතො මයා තයො කබළා ගහිතා, එත්තකං මෙ පුබ්බකම්මං. ස්වාහං කාලං කත්වා තස්ස කම්මස්ස විපාකෙන අවීචිම්හි ¶ පච්චිත්වා තත්ථ පක්කාවසෙසෙන ඉදානි ගිජ්ඣකූටෙ කාකපෙතො හුත්වා නිබ්බත්තො ඉමං දුක්ඛං පච්චානුභොමී’’ති. ඉදං කාකපෙතස්ස වත්ථු.

ඉධ ¶ පන ථෙරො ‘‘අහිපෙතං දිස්වා සිතං පාත්වාකාසි’’න්ති ආහ. අථස්ස සත්ථා සක්ඛී හුත්වාපි උට්ඨාය ‘‘සච්චං, භික්ඛවෙ, මොග්ගල්ලානො ආහ. මයාපෙස සම්බොධිපත්තදිවසෙයෙව දිට්ඨො, අපිචාහං ‘යෙ මෙ වචනං න සද්දහෙය්යුං, තෙසං අහිතාය භවෙය්යා’ති පරානුද්දයාය න කථෙසි’’න්ති ආහ. ලක්ඛණසංයුත්තෙපි (සං. නි. 2.202 ආදයො) හි මහාමොග්ගල්ලානෙන දිට්ඨකාලෙයෙව ¶ සත්ථා තස්ස සක්ඛී හුත්වා විනීතවත්ථූනි කථෙසි, ඉදම්පි තෙන තථෙව කථිතං. තං සුත්වා භික්ඛූ තස්ස පුබ්බකම්මං පුච්ඡිංසු. සත්ථාපි තෙසං කථෙසි –

අතීතෙ කිර බාරාණසිං නිස්සාය නදීතීරෙ පච්චෙකබුද්ධස්ස පණ්ණසාලං කරිංසු. සො තත්ථ විහරන්තො නිබද්ධං නගරෙ පිණ්ඩාය චරති. නාගරාපි සායංපාතං ගන්ධපුප්ඵාදිහත්ථා පච්චෙකබුද්ධස්සූපට්ඨානං ගච්ඡන්ති. එකො බාරාණසිවාසී පුරිසො තං මග්ගං නිස්සාය ඛෙත්තං කසි. මහාජනො සායංපාතං පච්චෙකබුද්ධස්සූපට්ඨානං ගච්ඡන්තො තං ඛෙත්තං මද්දන්තො ගච්ඡති. කස්සකො ච ‘‘මා මෙ ඛෙත්තං මද්දථා’’ති වාරෙන්තොපි වාරෙතුං නාසක්ඛි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘සචෙ ඉමස්මිං ඨානෙ පච්චෙකබුද්ධස්ස පණ්ණසාලා න භවෙය්ය, න මෙ ඛෙත්තං මද්දෙය්යු’’න්ති. සො පච්චෙකබුද්ධස්ස පිණ්ඩාය පවිට්ඨකාලෙ පරිභොගභාජනානි භින්දිත්වා පණ්ණසාලං ඣාපෙසි. පච්චෙකබුද්ධො ¶ තං ඣාමං දිස්වා යථාසුඛං පක්කාමි. මහාජනො ගන්ධමාලං ආදාය ආගතො ඣාමපණ්ණසාලං දිස්වා ‘‘කහං නු ඛො නො අය්යො ගතො’’ති ආහ. සොපි මහාජනෙනෙව සද්ධිං ගතො මහාජනමජ්ඣෙ ඨිතකොව එවමාහ – ‘‘මයා තස්ස පණ්ණසාලා ඣාපිතා’’ති. අථ නං ‘‘ගණ්හථ, ඉමං පාපිමං නිස්සාය මයං පච්චෙකබුද්ධං දට්ඨුං න ලභිම්හා’’ති දණ්ඩාදීහි පොථෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙසුං. සො අවීචිම්හි නිබ්බත්තිත්වා යාවායං මහාපථවී යොජනමත්තං උස්සන්නා, තාව නිරයෙ පච්චිත්වා පක්කාවසෙසෙන ගිජ්ඣකූටෙ අහිපෙතො හුත්වා නිබ්බත්ති. සත්ථා ඉදං තස්ස පුබ්බකම්මං කථෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, පාපකම්මං නාමෙතං ඛීරසදිසං, යථා ඛීරං දුය්හමානමෙව න පරිණමති. තථා කම්මං කයිරමානමෙව න විපච්චති. යදා පන විපච්චති, තදා එවරූපෙන දුක්ඛෙන සොචතී’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘න ¶ හි පාපං කතං කම්මං, සජ්ජුඛීරංව මුච්චති;

ඩහන්තං බාලමන්වෙති, භස්මච්ඡන්නොව පාවකො’’ති.

තත්ථ සජ්ජුඛීරං වාති තං ඛණංයෙව ධෙනුයා ථනෙහි නික්ඛන්තං අබ්භුණ්හං ඛීරං න මුච්චති න පරිණමති. ඉදං වුත්තං හොති – යථා ඉදං සජ්ජුඛීරං තං ඛණඤ්ඤෙව න මුච්චති න පරිණමති න පකතිං විජහති. යස්මිං පන භාජනෙ දුහිත්වා ගහිතං යාව තත්ථ ¶ තක්කාදිඅම්බිලං න පක්ඛිපති, යාව දධිභාජනාදිකං අම්බිලභාජනං න පාපුණාති, තාව පකතිං අවිජහිත්වා පච්ඡා ජහති, එවමෙව පාපකම්මම්පි කරියමානමෙව න විපච්චති. යදි විපච්චෙය්ය, න කොචි පාපකම්මං කාතුං විසහෙය්ය. යාව පන කුසලාභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා ධරන්ති, තාව නං තෙ රක්ඛන්ති. තෙසං භෙදා අපායෙ නිබ්බත්තක්ඛන්ධෙසු විපච්චති, විපච්චමානඤ්ච ¶ ඩහන්තං බාලමන්වෙති.‘‘කිං වියා’’ති? ‘‘භස්මච්ඡන්නොව පාවකො’’ති. යථා හි ඡාරිකාය පටිච්ඡන්නො වීතච්චිතඞ්ගාරො අක්කන්තොපි ඡාරිකාය පටිච්ඡන්නත්තා න තාව ඩහති, ඡාරිකං පන තාපෙත්වා චම්මාදීනං ඩහනවසෙන යාව මත්ථලුඞ්ගා ඩහන්තො ගච්ඡති, එවමෙව පාපකම්මම්පි යෙන කතං හොති, තං බාලං දුතියෙ වා තතියෙ වා අත්තභාවෙ නිරයාදීසු නිබ්බත්තං ඩහන්තං අනුගච්ඡතීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුන්ති.

යාවදෙව අනත්ථායාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො සට්ඨිකූටපෙතං ආරබ්භ කථෙසි.

පුරිමනයෙනෙව හි මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ලක්ඛණත්ථෙරෙන සද්ධිං ගිජ්ඣකූටා ඔරොහන්තො අඤ්ඤතරස්මිං පදෙසෙ සිතං පාත්වාකාසි. ථෙරෙන සිතකාරණං පුට්ඨො ‘‘භගවතො සන්තිකෙ ¶ මං පුච්ඡෙය්යාසී’’ති වත්වා පිණ්ඩාය චරිත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා නිසින්නකාලෙ පුන පුට්ඨො ආහ – ‘‘අහං, ආවුසො, එකං පෙතං අද්දසං තිගාවුතප්පමාණෙන අත්තභාවෙන, තස්ස සට්ඨි අයකූටසහස්සානි ආදිත්තානි සම්පජ්ජලිතානි උපරිමත්ථකෙ පතිත්වා පතිත්වා උට්ඨහන්ති සීසං භින්දන්ති, භින්නං භින්නං පුන සමුට්ඨහති ¶ , ඉමිනා අත්තභාවෙන මයා එවරූපො අත්තභාවො න දිට්ඨපුබ්බො, අහං තං දිස්වා සිතං පාත්වාකාසි’’න්ති. පෙතවත්ථුස්මිඤ්හි –

‘‘සට්ඨි කූටසහස්සානි, පරිපුණ්ණානි සබ්බසො;

සීසෙ තුය්හං නිපතන්ති, වොභින්දන්තෙව මත්ථක’’න්ති. (පෙ. ව. 808, 810, 813) ආදි –

ඉමමෙව පෙතං සන්ධාය වුත්තං. සත්ථා ථෙරස්ස කථං සුත්වාව, ‘‘භික්ඛවෙ, මයාපෙස සත්තො බොධිමණ්ඩෙ නිසින්නෙනෙව දිට්ඨො ‘යෙ ච පන මෙ වචනං න සද්දහෙය්යුං, තෙසං අහිතාය භවෙය්යා’ති පරෙසං අනුකම්පාය ¶ න කථෙසිං, ඉදානි පන මොග්ගල්ලානස්ස සක්ඛී හුත්වා කථෙමී’’ති ආහ. තං සුත්වා භික්ඛූ තස්ස පුබ්බකම්මං පුච්ඡිංසු. සත්ථාපි නෙසං කථෙසි –

අතීතෙ කිර බාරාණසියං සාළිත්තකසිප්පෙ නිප්ඵත්තිං පත්තො එකො පීඨසප්පි අහොසි. සො නගරද්වාරෙ එකස්ස වටරුක්ඛස්ස හෙට්ඨා නිසින්නො සක්ඛරානි ඛිපිත්වා තස්ස පණ්ණානි ඡින්දන්තො ‘‘හත්ථිරූපකං නො දස්සෙහි, අස්සරූපකං නො දස්සෙහී’’ති ගාමදාරකෙහි ¶ වුච්චමානො ඉච්ඡිතිච්ඡිතානි රූපානි දස්සෙත්වා තෙසං සන්තිකා ඛාදනීයාදීනි ලභති. අථෙකදිවසං රාජා උය්යානං ගච්ඡන්තො තං පදෙසං පාපුණි. දාරකා පීඨසප්පිං පාරොහන්තරෙ කත්වා පලායිංසු. රඤ්ඤො ඨිතමජ්ඣන්හිකෙ රුක්ඛමූලං පවිට්ඨස්ස ඡිද්දාවඡිද්දච්ඡායා සරීරං ඵරි. සො ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති උද්ධං ඔලොකෙන්තො රුක්ඛපණ්ණෙසු හත්ථිරූපකාදීනි දිස්වා ‘‘කස්සෙතං කම්ම’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පීඨසප්පිනො’’ති සුත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා ආහ – ‘‘මය්හං පුරොහිතො අතිමුඛරො අප්පමත්තකෙපි වුත්තෙ බහුං භණන්තො මං උපද්දවෙති, සක්ඛිස්සසි තස්ස මුඛෙ නාළිමත්තා අජලණ්ඩිකා ඛිපිතු’’න්ති? ‘‘සක්ඛිස්සාමි, දෙව. අජලණ්ඩිකා ආහරාපෙත්වා පුරොහිතෙන සද්ධිං තුම්හෙ අන්තොසාණියං නිසීදථ, අහමෙත්ථ කත්තබ්බං ජානිස්සාමී’’ති. අථ රාජා තථා කාරෙසි. ඉතරො කත්තරියග්ගෙන සාණියා ඡිද්දං කත්වා පුරොහිතස්ස රඤ්ඤා සද්ධිං කථෙන්තස්ස මුඛෙ විවටමත්තෙ එකෙකං අජලණ්ඩිකං ඛිපි. පුරොහිතො මුඛං පවිට්ඨං පවිට්ඨං ගිලි. පීඨසප්පී ඛීණාසු අජලණ්ඩිකාසු සාණිං චාලෙසි. රාජා තාය සඤ්ඤාය අජලණ්ඩිකානං ඛීණභාවං ඤත්වා ආහ – ‘‘ආචරිය, අහං තුම්හෙහි සද්ධිං කථෙන්තො කථං ¶ නිත්ථරිතුං න සක්ඛිස්සාමි, තුම්හෙ අතිමුඛරතාය නාළිමත්තා අජලණ්ඩිකා ගිලන්තාපි තුණ්හීභාවං නාපජ්ජථා’’ති. බ්රාහ්මණො ¶ මඞ්ගුඋභාවං ආපජ්ජිත්වා තතො පට්ඨාය මුඛං විවරිත්වා රඤ්ඤා සද්ධිං සල්ලපිතුං නසක්ඛි. රාජා පීඨසප්පිගුණං අනුස්සරිත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තං නිස්සාය මෙ සුඛං ලද්ධ’’න්ති තුට්ඨො තස්ස සබ්බට්ඨකං නාම ධනං දත්වා නගරස්ස චතූසු දිසාසු චත්තාරො වරගාමෙ අදාසි. තමත්ථං විදිත්වා රඤ්ඤො අත්ථධම්මානුසාසකො අමච්චො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සාධු ඛො සිප්පකං නාම, අපි යාදිස කීදිසං;

පස්ස ඛඤ්ජප්පහාරෙන, ලද්ධා ගාමා චතුද්දිසා’’ති. (ජා. 1.1.107);

සො පන අමච්චො තෙන සමයෙන අයමෙව භගවා අහොසි. අථෙකො පුරිසො පීඨසප්පිනා ලද්ධසම්පත්තිං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං නාම පීඨසප්පී හුත්වා ඉමං සිප්පං නිස්සාය මහාසම්පත්තිං පත්තො, මයාපෙතං සික්ඛිතුං වට්ටතී’’ති. සො තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘ඉදං මෙ ¶ , ආචරිය, සිප්පං දෙථා’’ති ආහ. ‘‘න සක්කා, තාත, දාතු’’න්ති. සො තෙන පටික්ඛිත්තො ‘‘හොතු, ආරාධෙස්සාමි න’’න්ති තස්ස හත්ථපාදපරිකම්මාදීනි කරොන්තො චිරස්සං තං ආරාධෙත්වා පුනප්පුනං යාචි, පීඨසප්පී ‘‘අයං මෙ අතිවිය උපකාරො’’ති තං පටිබාහිතුං අසක්කොන්තො සිප්පං සික්ඛාපෙත්වා ‘‘නිප්ඵන්නං තෙ, තාත, සිප්පං, ඉදානි කිං කරිස්සසී’’ති ආහ. ‘‘බහි ගන්ත්වා සිප්පං වීමංසිස්සාමී’’ති. ‘‘කිං කරිස්සසී’’ති? ‘‘ගාවිං වා මනුස්සං වා පහරිත්වා මාරෙස්සාමී’’ති. ‘‘තාතා, ගාවිං මාරෙන්තස්ස සතං දණ්ඩො හොති මනුස්සං මාරෙන්තස්ස සහස්සං, ත්වං සපුත්තදාරොපි තං නිත්ථරිතුං න සක්ඛිස්සසි, මා විනස්ස, යම්හි ¶ පහටෙ දණ්ඩො නත්ථි, තාදිසං නිමාතාපිතිකං කඤ්චි උපධාරෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සක්ඛරා උච්ඡඞ්ගෙ කත්වා තාදිසං උපධාරයමානො විචරන්තො ගාවිං දිස්වා ‘‘අයං සසාමිකා’’ති පහරිතුං න විසහි, මනුස්සං දිස්වා ‘‘අයං සමාතාපිතිකො’’ති පහරිතුං න විසති.

තෙන සමයෙන සුනෙත්තො නාම පච්චෙකබුද්ධො තං නගරං නිස්සාය පණ්ණසාලාය විහරති. සො තං පිණ්ඩාය පවිසන්තං නගරද්වාරන්තරෙ දිස්වා ‘‘අයං නිමාතාපිතිකො, ඉමස්මිං පහටෙ දණ්ඩො නත්ථි, ඉමං පහරිත්වා සිප්පං වීමංසිස්සාමී’’ති පච්චෙකබුද්ධස්ස දක්ඛිණකණ්ණසොතං සන්ධාය සක්ඛරං ¶ ඛිපි. සා දක්ඛිණකණ්ණසොතෙන පවිසිත්වා වාමෙන නික්ඛමි, දුක්ඛා වෙදනා උප්පජ්ජි. පච්චෙකබුද්ධො භික්ඛාය චරිතුං නාසක්ඛි, ආකාසෙන පණ්ණසාලං ගන්ත්වා පරිනිබ්බායි. මනුස්සා පච්චෙකබුද්ධෙ අනාගච්ඡන්තෙ ‘‘කිඤ්චි අඵාසුකං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා තත්ථ ගන්ත්වා තං පරිනිබ්බුතං දිස්වා රොදිංසු පරිදෙවිංසු. සොපි මහාජනං ගච්ඡන්තං දිස්වා තත්ථ ගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධං සඤ්ජානිත්වා ‘‘අයං පිණ්ඩාය පවිසන්තො ද්වාරන්තරෙ මම සම්මුඛීභූතො, අහං අත්තනො සිප්පං වීමංසන්තො ඉමං පහරි’’න්ති ආහ. මනුස්සා ‘‘ඉමිනා කිර පාපකෙන පච්චෙකබුද්ධො පහටො, ගණ්හථ ගණ්හථා’’ති පොථෙත්වා තත්ථෙව නං ජීවිතක්ඛයං පාපෙසුං. සො අවීචිම්හි නිබ්බත්තිත්වා යාවායං මහාපථවී යොජනමත්තං උස්සන්නා, තාව පච්චිත්වා විපාකාවසෙසෙන ගිජ්ඣකූටමත්ථකෙ සට්ඨිකූටපෙතො හුත්වා නිබ්බත්ති. සත්ථා තස්ස ඉමං පුබ්බකම්මං කථෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, බාලස්ස ¶ නාම සිප්පං වා ඉස්සරියං වා උප්පජ්ජමානං අනත්ථාය උප්පජ්ජති. බාලො හි සිප්පං වා ඉස්සරියං වා ලභිත්වා අත්තනො අනත්ථමෙව කරොතී’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ.

‘‘යාවදෙව අනත්ථාය, ඤත්තං බාලස්ස ජායති;

හන්ති බාලස්ස සුක්කංසං, මුද්ධමස්ස විපාතය’’න්ති.

තත්ථ යාවදෙවාති අවධිපරිච්ඡෙදනත්ථෙ නිපාතො. ඤත්තන්ති ජානනසභාවො. යං සිප්පං ජානාති ¶ , යම්හි වා ඉස්සරියෙ යසෙ සම්පත්තියඤ්ච ඨිතො ජනෙන ඤායති, පාකටො පඤ්ඤාතො හොති, තස්සෙතං නාමං. සිප්පං වා හි ඉස්සරියාදිභාවො වා බාලස්ස අනත්ථායෙව ජායති. තං නිස්සාය සො අත්තනො අනත්ථමෙව කරොති. හන්තීති විනාසෙති. සුක්කංසන්ති කුසලකොට්ඨාසං, බාලස්ස හි සිප්පං වා ඉස්සරියං වා උප්පජ්ජමානං කුසලකොට්ඨාසං ඝාතෙන්තමෙව උප්පජ්ජති. මුද්ධන්ති පඤ්ඤායෙතං නාමං. විපාතයන්ති විද්ධංසයමානං. තස්ස හි තං සුක්කංසං හනන්තං පඤ්ඤාසඞ්ඛාතං මුද්ධං විපාතෙන්තං විද්ධංසෙන්තමෙව හන්තීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු.

අසන්තං ¶ ¶ භාවනමිච්ඡෙය්යාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සුධම්මත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. දෙසනා මච්ඡිකාසණ්ඩෙ සමුට්ඨාය සාවත්ථියං නිට්ඨිතා.

මච්ඡිකාසණ්ඩනගරස්මිඤ්හි චිත්තො නාම ගහපති පඤ්චවග්ගියානං අබ්භන්තරං මහානාමත්ථෙරං නාම පිණ්ඩාය චරමානං දිස්වා තස්ස ඉරියාපථෙ පසීදිත්වා පත්තං ආදාය ගෙහං පවෙසෙත්වා භොජෙත්වා භත්තකිච්චාවසානෙ ධම්මකථං සුණන්තො සොතාපත්තිඵලං පත්වා අචලසද්ධො හුත්වා අම්බාටකවනං නාම අත්තනො උය්යානං සඞ්ඝාරාමං කත්තුකාමො ථෙරස්ස හත්ථෙ උදකං පාතෙත්වා නිය්යාදෙසි. තස්මිං ඛණෙ ‘‘පතිට්ඨිතං බුද්ධසාසන’’න්ති උදකපරියන්තං කත්වා මහාපථවී කම්පි. මහාසෙට්ඨි උය්යානෙ මහාවිහාරං කාරෙත්වා සබ්බදිසාහි ආගතානං භික්ඛූනං විවටද්වාරො අහොසි. මච්ඡිකාසණ්ඩෙ සුධම්මත්ථෙරො නාම නෙවාසිකො අහොසි.

අපරෙන සමයෙන චිත්තස්ස ගුණකථං සුත්වා ද්වෙ අග්ගසාවකා තස්ස සඞ්ගහං කත්තුකාමා මච්ඡිකාසණ්ඩං අගමංසු. චිත්තො ගහපති තෙසං ආගමනං සුත්වා අඩ්ඪයොජනමග්ගං පච්චුග්ගන්ත්වා තෙ ආදාය අත්තනො විහාරං පවෙසෙත්වා ආගන්තුකවත්තං කත්වා, ‘‘භන්තෙ, ථොකං ධම්මකථං සොතුකාමොම්හී’’ති ධම්මසෙනාපතිං යාචි. අථ නං ථෙරො, ‘‘උපාසක, අද්ධානෙන ආගතාම්හා කිලන්තරූපා. අපිච ථොකං සුණාහී’’ති තස්ස ධම්මං කථෙසි. සො ථෙරස්ස ධම්මං සුණන්තොව අනාගාමිඵලං පාපුණි. සො ද්වෙ අග්ගසාවකෙ වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, ස්වෙ භික්ඛුසහස්සෙන සද්ධිං මම ¶ ගෙහෙ භික්ඛං ගණ්හථා’’ති නිමන්තෙත්වා ¶ පච්ඡා නෙවාසිකං සුධම්මත්ථෙරං ‘‘තුම්හෙපි, භන්තෙ, ස්වෙ ථෙරෙහි සද්ධිං ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති නිමන්තෙසි. සො ‘‘අයං මං පච්ඡා නිමන්තෙතී’’ති කුද්ධො පටික්ඛිපිත්වා පුනප්පුනං යාචියමානොපි පටික්ඛිපි එව. උපාසකො ‘‘පඤ්ඤායිස්සථ, භන්තෙ’’ති පක්කමිත්වා පුනදිවසෙ අත්තනො නිවෙසනෙ මහාදානං සජ්ජෙසි. සුධම්මත්ථෙරොපි පච්චූසකාලෙයෙව ‘‘කීදිසො නු ඛො ගහපතිනා අග්ගසාවකානං සක්කාරො සජ්ජිතො, ස්වෙ ගන්ත්වා පස්සිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පාතොව පත්තචීවරං ආදාය තස්ස ගෙහං අගමාසි.

සො ගහපතිනා ‘‘නිසීදථ, භන්තෙ’’ති වුච්චමානොපි ‘‘නාහං නිසීදාමි, පිණ්ඩාය චරිස්සාමී’’ති වත්වා අග්ගසාවකානං පටියාදිතං සක්කාරං ඔලොකෙත්වා ¶ ගහපතිං ජාතියා ඝට්ටෙතුකාමො ‘‘උළාරො තෙ, ගහපති, සක්කාරො, අපිචෙත්ථ එකඤ්ඤෙව නත්ථී’’ති ආහ. ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති? ‘‘තිලසංගුළිකා, ගහපතී’’ති වත්වා ගහපතිනා කාකොපමාය අපසාදිතො කුජ්ඣිත්වා ‘‘එසො තෙ, ගහපති, ආවාසො, පක්කමිස්සාමහ’’න්ති වත්වා යාවතතියං වාරියමානොපි පක්කමිත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා චිත්තෙන ච අත්තනා ච වුත්තවචනං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘තයා උපාසකො සද්ධො පසන්නො හීනෙන ඛුංසිතො’’ති තස්සෙව දොසං ආරොපෙත්වා පටිසාරණීයකම්මං කාරාපෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, චිත්තගහපතිං ඛමාපෙහී’’ති පෙසෙසි. සො තත්ථ ගන්ත්වා, ‘‘ගහපති, මය්හමෙව සො දොසො, ඛමාහි මෙ’’ති වත්වාපි ‘‘නාහං ඛමාමී’’ති ¶ තෙන පටික්ඛිත්තො මඞ්කුභූතො තං ඛමාපෙතුං නාසක්ඛි. පුනදෙව සත්ථු සන්තිකං පච්චාගමාසි. සත්ථා ‘‘නාස්ස උපාසකො ඛමිස්සතී’’ති ජානන්තොපි ‘‘මානථද්ධො එස, තිංසයොජනං තාව මග්ගං ගන්ත්වා පච්චාගච්ඡතූ’’ති ඛමනූපායං අනාචික්ඛිත්වාව උය්යොජෙසි. අථස්ස පුනාගතකාලෙ නිහතමානස්ස අනුදූතං දත්වා ‘‘ගච්ඡ, ඉමිනා සද්ධිං ගන්ත්වා උපාසකං ඛමාපෙහී’’ති වත්වා ‘‘සමණෙන නාම ‘මය්හං විහාරො, මය්හං නිවාසට්ඨානං, මය්හං උපාසකො, මය්හං උපාසිකා’ති මානං වා ඉස්සං වා කාතුං න වට්ටති. එවං කරොන්තස්ස හි ඉච්ඡාමානාදයො කිලෙසා වඩ්ඪන්තී’’ති අනුසන්ධිං ඝට්ටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘අසන්තං භාවනමිච්ඡෙය්ය, පුරෙක්ඛාරඤ්ච භික්ඛුසු;

ආවාසෙසු ඉස්සරියං, පූජා පරකුලෙසු ච.

‘‘මමෙව කත මඤ්ඤන්තු, ගිහී පබ්බජිතා උභො.

මමෙවාතිවසා අස්සු, කිච්චාකිච්චෙසු කිස්මිචි;

ඉති බාලස්ස සඞ්කප්පො, ඉච්ඡා මානො ච වඩ්ඪතී’’ති.

තත්ථ ¶ අසන්තන්ති යො බාලො භික්ඛු අවිජ්ජමානං සම්භාවනං ඉච්ඡෙය්ය, ‘‘අස්සද්ධොව සමානො ‘සද්ධොති මං ජනො ¶ ජානාතූ’ති ඉච්ඡතී’’ති. පාපිච්ඡතානිද්දෙසෙ (විභ. 851) වුත්තනයෙනෙව බාලො ‘‘අසද්ධො දුස්සීලො අප්පස්සුතො අප්පවිවිත්තො කුසීතො අනුපට්ඨිතස්සති අසමාහිතො දුප්පඤ්ඤො අඛීණාසවොව සමානො ‘අහො වත මං ජනො අයං සද්ධො, සීලවා, බහුස්සුතො, පවිවිත්තො, ආරද්ධවීරියො, උපට්ඨිතස්සති, සමාහිතො, පඤ්ඤවා ¶ , ඛීණාසවො’ති ජානෙය්යා’’ති ඉදං අසන්තසම්භාවනං ඉච්ඡති. පුරෙක්ඛාරන්ති පරිවාරං. ‘‘අහො වත මං සකලවිහාරෙ භික්ඛූ පරිවාරෙත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්තා විහරෙය්යු’’න්ති එවං ඉච්ඡාචාරෙ ඨත්වා පුරෙක්ඛාරඤ්ච භික්ඛූසු ඉච්ඡති. ආවාසෙසූති සඞ්ඝිකෙසු ච ආවාසෙසු යානි විහාරමජ්ඣෙ පණීතසෙනාසනානි, තානි අත්තනො සන්දිට්ඨසම්භත්තාදීනං භික්ඛූනං ‘‘තුම්හෙ ඉධ වසථා’’ති විචාරෙන්තො සයම්පි වරතරං සෙනාසනං පලිබොධෙන්තො, සෙසානං ආගන්තුකභික්ඛූනං පච්චන්තිමානි ලාමකසෙනාසනානි චෙව අමනුස්සපරිග්ගහිතානි ච ‘‘තුම්හෙ ඉධ වසථා’’ති විචාරෙන්තො ආවාසෙසු ඉස්සරියං ඉච්ඡති. පූජා පරකුලෙසු චාති නෙව මාතාපිතූනං න ඤාතකානං පරෙසුයෙව කුලෙසු ‘‘අහො වතිමෙ මය්හමෙව දදෙය්යුං, න අඤ්ඤෙස’’න්ති එවං චතුප්පච්චයෙහි පූජං ඉච්ඡති.

මමෙව කත මඤ්ඤන්තූති යස්ස ච බාලස්ස ¶ ‘‘යංකිඤ්චි විහාරෙ උපොසථාගාරාදිකරණවසෙන කතං නවකම්මං, තං සබ්බං අම්හාකං ථෙරෙන කතන්ති එවං ගිහී ච පබ්බජිතා ච උභොපි මමෙව නිස්සාය කතං පරිකම්මං නිට්ඨිතං මඤ්ඤන්තූ’’ති සඞ්කප්පො උප්පජ්ජති. මමෙවාතිවසා අස්සූති ‘‘ගිහී ච පබ්බජිතා ච සබ්බෙපි මමෙව වසෙ වත්තන්තු, සකටගොණවාසිඵරසුආදීනි වා ලද්ධබ්බානි හොන්තු, අන්තමසො යාගුමත්තම්පි තාපෙත්වා පිවනාදීනි වා, එවරූපෙසු කිච්චාකිච්චෙසු ඛුද්දකමහන්තෙසු කරණීයෙසු කිස්මිඤ්චි එකකිච්චෙපි මමෙව වසෙ වත්තන්තු, මමෙව ආපුච්ඡිත්වා කරොන්තූ’’ති සඞ්කප්පො උප්පජ්ජති. ඉති බාලස්සාති යස්ස බාලස්ස සා ච ඉච්ඡා අයඤ්ච එවරූපො සඞ්කප්පො උප්පජ්ජති, තස්ස නෙව විපස්සනා, න මග්ගඵලානි වඩ්ඪන්ති. කෙවලං පනස්ස චන්දොදයෙ සමුද්දස්ස උදකං විය ඡසු ද්වාරෙසු උප්පජ්ජමානා තණ්හා චෙව නවවිධමානො ච වඩ්ඪතීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සුධම්මත්ථෙරොපි ඉමං ඔවාදං සුත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා උට්ඨායාසනා පදක්ඛිණං කත්වා තෙන අනුදූතෙන භික්ඛුනා සද්ධිං ගන්ත්වා උපාසකස්ස චක්ඛුපථෙ ආපත්තිං පටිකරිත්වා උපාසකං ඛමාපෙසි. සො උපාසකෙන ‘‘ඛමාමහං, භන්තෙ, සචෙ මය්හං දොසො අත්ථි, ඛමථ මෙ’’ති පටිඛමාපිතො ¶ සත්ථාරා දින්නෙ ඔවාදෙ ඨත්වා කතිපාහෙනෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං ¶ පාපුණි. උපාසකොපි ¶ චින්තෙසි – ‘‘මයා සත්ථාරං අදිස්වාව සොතාපත්තිඵලං පත්තං, අදිස්වා එව අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨිතො, සත්ථාරං මෙ දට්ඨුං වට්ටතී’’ති. සො තිලතණ්ඩුලසප්පිඵාණිතවත්ථච්ඡාදනාදීහි පරිපූරානි පඤ්ච සකටසතානි යොජාපෙත්වා ‘‘සත්ථාරං දට්ඨුකාමා ආගච්ඡන්තු, පිණ්ඩපාතාදීහි න කිලමිස්සන්තී’’ති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරොචාපෙත්වා භික්ඛුනීසඞ්ඝස්සාපි උපාසකානම්පි උපාසිකානම්පි ආරොචාපෙසි. තෙන සද්ධිං පඤ්චසතා පඤ්චසතා භික්ඛූ ච භික්ඛුනියො ච උපාසකා ච උපාසිකායො ච නික්ඛමිංසු. සො තෙසඤ්චෙව අත්තනො පරිසාය චාති තිණ්ණං ජනසහස්සානං යථා තිංසයොජනෙ මග්ගෙ යාගුභත්තාදීහි කිඤ්චි වෙකල්ලං න හොති, තථා සංවිදහි. තස්ස පන නික්ඛන්තභාවං ඤත්වා යොජනෙ යොජනෙ දෙවතා ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා දිබ්බෙහි යාගුඛජ්ජකභත්තපානකාදීහි තං මහාජනං උපට්ඨහිංසු, කස්සචි කෙනචි වෙකල්ලං න හොති. එවං දෙවතාහි උපට්ඨියමානො දෙවසිකං යොජනං ගච්ඡන්තො මාසෙන සාවත්ථිං පාපුණි, පඤ්ච සකටසතානි යථාපූරිතානෙව අහෙසුං. දෙවතාහි චෙව මනුස්සෙහි ච අභිහටං පණ්ණාකාරං විස්සජ්ජෙන්තොව අගමාසි.

සත්ථා ආනන්දත්ථෙරං ආහ – ‘‘ආනන්ද, අජ්ජ වඩ්ඪමානකච්ඡායාය චිත්තො ගහපති පඤ්චහි උපාසකසතෙහි පරිවුතො ආගන්ත්වා මං වන්දිස්සතී’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, තස්ස තුම්හාකං ¶ වන්දනකාලෙ කිඤ්චි පාටිහාරියං භවිස්සතී’’ති? ‘‘භවිස්සති, ආනන්දා’’ති. ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති? තස්ස ආගන්ත්වා ‘‘මං වන්දනකාලෙ රාජමානෙන අට්ඨකරීසමත්තෙ පදෙසෙ ජණ්ණුකමත්තෙන ඔධිනා පඤ්චවණ්ණානං දිබ්බපුප්ඵානං ඝනවස්සං වස්සිස්සතී’’ති. තං කථං සුත්වා නගරවාසිනො ‘‘එවං මහාපුඤ්ඤො කිර චිත්තො නාම ගහපති ආගන්ත්වා අජ්ජ සත්ථාරං වන්දිස්සති, එවරූපං කිර පාටිහාරියං භවිස්සති, මයම්පි තං මහාපුඤ්ඤං දට්ඨුං ලභිස්සාමා’’ති පණ්ණාකාරං ආදාය මග්ගස්ස උභොසු පස්සෙසු අට්ඨංසු. විහාරසමීපෙ ආගතකාලෙ පඤ්ච භික්ඛුසතානි පඨමං ආගමිංසු. චිත්තො ගහපති, ‘‘අම්මා, තුම්හෙ පච්ඡතො ආගච්ඡථා’’ති මහාඋපාසිකායො ඨපෙත්වා පඤ්චහි උපාසකසතෙහි පරිවුතො සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. බුද්ධානං සම්මුඛට්ඨානෙ පන ඨිතා වා නිසින්නා වා ඉතො වා එත්තො වා න හොන්ති, බුද්ධවීථියා ද්වීසු පස්සෙසු නිච්චලාව තිට්ඨන්ති. චිත්තො ගහපති මහන්තං බුද්ධවීථිං ඔක්කමි. තීණි ඵලානි පත්තෙන අරියසාවකෙන ඔලොකිතොලොකිතට්ඨානං කම්පි. ‘‘එසො කිර චිත්තො ගහපතී’’ති මහාජනො ඔලොකෙසි ¶ . සො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ඡබ්බණ්ණානං බුද්ධරස්මීනං අන්තො පවිසිත්වා ද්වීසු ගොප්ඵකෙසු සත්ථු පාදෙ ගහෙත්වා වන්දි. තං ඛණඤ්ඤෙව වුත්තප්පකාරං පුප්ඵවස්සං වස්සි, සාධුකාරසහස්සානි පවත්තයිංසු. සො එකමාසං සත්ථු සන්තිකෙ වසි, වසමානො ච සකලං බුද්ධප්පමුඛං ¶ භික්ඛුසඞ්ඝං ¶ විහාරෙයෙව නිසීදාපෙත්වා මහාදානං අදාසි, අත්තනා සද්ධිං ආගතෙපි අන්තොවිහාරෙයෙව කත්වා පටිජග්ගි. එකදිවසම්පි අත්තනො සකටෙසු කිඤ්චි ගහෙතබ්බං නාහොසි, දෙවමනුස්සෙහි ආභතපණ්ණාකාරෙනෙව දානං අදාසි, සබ්බකිච්චානි අකාසි. සො සත්ථාරං වන්දිත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, අහං ‘තුම්හාකං දානං දස්සාමී’ති ආගච්ඡන්තො මාසං අන්තරාමග්ගෙ අහොසිං. ඉධෙව මෙ මාසො වීතිවත්තො, මයා ආභතං පණ්ණාකාරං කිඤ්චි ගහෙතුං න ලභාමි, එත්තකං කාලං දෙවමනුස්සෙහි ආභතපණ්ණාකාරෙනෙව දානං අදාසිං, සොහං සචෙපි ඉධ සංවච්ඡරං වසිස්සාමි, නෙව මම දෙය්යධම්මං දාතුං ලභිස්සාමි. අහං සකටානි ඔතාරෙත්වා ගන්තුං ඉච්ඡාමි, පටිසාමනට්ඨානං මෙ ආරොචාපෙථා’’ති.

සත්ථා ආනන්දත්ථෙරං ආහ – ‘‘ආනන්ද, උපාසකස්ස එකං පදෙසං තුච්ඡං කාරෙත්වා දෙහී’’ති. ථෙරො තථා අකාසි. කප්පියභූමි (මහාව. 295) කිර චිත්තස්ස ගහපතිනො අනුඤ්ඤාතා. උපාසකොපි අත්තනා සද්ධිං ආගතෙහි තීහි ජනසහස්සෙහි සද්ධිං තුච්ඡසකටෙහි පුන මග්ගං පටිපජ්ජි. දෙවමනුස්සා උට්ඨාය, ‘‘අය්ය, තයා තුච්ඡසකටෙහි ගමනකම්මං කත’’න්ති සත්තහි රතනෙහි සකටානි පූරයිංසු. සො අත්තනො ආභතපණ්ණාකාරෙනෙව මහාජනං පටිජග්ගන්තො අගමාසි. ආනන්දත්ථෙරො සත්ථාරං වන්දිත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං සන්තිකං ආගච්ඡන්තොපි මාසෙන ආගතො, ඉධාපි මාසමෙව වුට්ඨො, එත්තකං කාලං දෙවමනුස්සෙහි අභිහටපණ්ණාකාරෙනෙව මහාවදානං අදාසි, ඉදානි පඤ්ච සකටසතානි තුච්ඡානි කත්වා මාසෙනෙව කිර ගමිස්සති, දෙවමනුස්සා පනස්ස උට්ඨාය, ‘අය්ය ¶ , තයා තුච්ඡසකටෙහි ගමනකම්මං කත’න්ති පඤ්ච සකටසතානි සත්තරතනෙහි පූරයිංසු. සො පුන අත්තනො ආභතපණ්ණාකාරෙනෙව කිර මහාජනං පටිජග්ගන්තො ගමිස්සතී’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, එතස්ස තුම්හාකං සන්තිකං ආගච්ඡන්තස්සෙවායං සක්කාරො උප්පජ්ජති, උදාහු අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තස්සාපි උප්පජ්ජතී’’ති? ‘‘ආනන්ද, මම සන්තිකං ආගච්ඡන්තස්සාපි අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තස්සාපි එතස්ස ¶ උප්පජ්ජතෙව. අයඤ්හි උපාසකො සද්ධො පසන්නො සම්පන්නසීලො, එවරූපො පුග්ගලො යං යං පදෙසං භජති, තත්ථ තත්ථෙවස්ස ලාභසක්කාරො නිබ්බත්තතී’’ති වත්වා සත්ථා ඉමං පකිණ්ණකවග්ගෙ ගාථමාහ –

‘‘සද්ධො සීලෙන සම්පන්නො, යසො භොගසමප්පිතො;

යං යං පදෙසං භජති, තත්ථ තත්ථෙව පූජිතො’’ති. (ධ. ප. 303);

අත්ථො පනස්සා තත්ථෙව ආවිභවිස්සති.

එවං ¶ වුත්තෙ ආනන්දත්ථෙරො චිත්තස්ස පුබ්බකම්මං පුච්ඡි. අථස්ස සත්ථා ආචික්ඛන්තො ආහ –

ආනන්ද, අයං පදුමුත්තරස්ස භගවතො පාදමූලෙ කතාභිනීහාරො කප්පසතසහස්සං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා කස්සපබුද්ධකාලෙ මිගලුද්දකකුලෙ නිබ්බත්තො වුද්ධිමන්වාය එකදිවසං දෙවෙ වස්සන්තෙ මිගානං මාරණත්තාය සත්තිං ආදාය අරඤ්ඤං ගන්ත්වා මිගෙ ඔලොකෙන්තො එකස්මිං අකටපබ්භාරෙ සසීසං පාරුපිත්වා එකං භික්ඛුං නිසින්නං දිස්වා ‘‘එකො, අය්යො, සමණධම්මං කරොන්තො නිසින්නො භවිස්සති, භත්තමස්ස ආහරිස්සාමී’’ති වෙගෙන ගෙහං ගන්ත්වා එකස්මිං උද්ධනෙ හිය්යො, ආභතමංසං, එකස්මිං භත්තං පචාපෙත්වා අඤ්ඤෙ පිණ්ඩපාතචාරිකෙ භික්ඛූ දිස්වා තෙසම්පි පත්තෙ ආදාය පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා භික්ඛං සම්පාදෙත්වා, ‘‘අය්යෙ, පරිවිසථා’’ති අඤ්ඤං ආණාපෙත්වා තං භත්තං පුටකෙ පක්ඛිපිත්වා ආදාය ¶ ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ නානාපුප්ඵානි ඔචිනිත්වා පත්තපුටෙ කත්වා ථෙරස්ස නිසින්නට්ඨානං ගන්ත්වා ‘‘මය්හං, භන්තෙ, සඞ්ගහං කරොථා’’ති වත්වා පත්තං ආදාය පූරෙත්වා ථෙරස්ස හත්ථෙ ඨපෙත්වා තෙහි පුප්ඵෙහි පූජං කත්වා ‘‘යථා මෙ අයං රසපිණ්ඩපාතො පුප්ඵපූජාය සද්ධිං චිත්තං තොසෙසි, එවං නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ පණ්ණාකාරසහස්සානි ආදාය ආගන්ත්වා මය්හං චිත්තං තොසෙන්තු, පඤ්චවණ්ණකුසුමවස්සඤ්ච වස්සතූ’’ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි. සො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති, නිබ්බත්තට්ඨානෙ ජණ්ණුකමත්තෙන ඔධිනා දිබ්බපුප්ඵවස්සං වස්සි. ඉදානිපිස්ස ජාතදිවසෙ චෙව ඉධ ච ආගතස්ස පුප්ඵවස්සවස්සනඤ්ච පණ්ණාකාරාභිහාරො ච සත්තහි රතනෙහි සකටපූරණඤ්ච තස්සෙව කම්මස්ස නිස්සන්දොති.

අඤ්ඤා ¶ ¶ හි ලාභූපනිසාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො වනවාසිකතිස්සත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. දෙසනා රාජගහෙ සමුට්ඨිතා.

සාරිපුත්තත්ථෙරස කිර පිතු වඞ්ගන්තබ්රාහ්මණස්ස සහායකො මහාසෙනබ්රාහ්මණො නාම රාජගහෙ වසති. සාරිපුත්තත්ථෙරො එකදිවසං පිණ්ඩාය චරන්තො තස්මිං අනුකම්පාය තස්ස ගෙහද්වාරං අගමාසි. සො පන පරික්ඛීණවිභවො දලිද්දො. සො ‘‘මම පුත්තො මය්හං ගෙහද්වාරං පිණ්ඩාය චරිතුං ආගතො භවිස්සති, අහඤ්චම්හි දුග්ගතො, මය්හං දුග්ගතභාවං න ජානාති මඤ්ඤෙ, නත්ථි මෙ කොචි දෙය්යධම්මො’’ති ථෙරස්ස සම්මුඛා භවිතුං අසක්කොන්තො නිලීයි. ථෙරො අපරම්පි දිවසං ¶ අගමාසි, බ්රාහ්මණො තථෙව නිලීයි. ‘‘කිඤ්චිදෙව ලභිත්වා දස්සාමී’’ති චින්තෙන්තොපි නාලභි. අථෙකදිවසං එකස්මිං බ්රාහ්මණවාචකෙ ථූලසාටකෙන සද්ධිං පායසපාතිං ලභිත්වා ආදාය ගෙහං ගන්ත්වාව ථෙරං අනුස්සරි, ‘‘ඉමං පිණ්ඩපාතං මයා ථෙරස්ස දාතුං වට්ටතී’’ති. ථෙරොපි තං ඛණං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා සමාපත්තිතො වුට්ඨාය තං බ්රාහ්මණං දිස්වා ‘‘බ්රාහ්මණො දෙය්යධම්මං ලභිත්වා මම ආගමනං පච්චාසීසති, මයා තත්ථ ගන්තුං වට්ටතී’’ති සඞ්ඝාටිං පාරුපිත්වා පත්තං ආදාය තස්ස ගෙහද්වාරෙ ඨිතමෙව අත්තානං දස්සෙසි.

බ්රාහ්මණො ථෙරං දිස්වාව චිත්තං පසීදි. අථ නං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා අන්තොගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා පායසපාතිං ගහෙත්වා ථෙරස්ස පත්තෙ ආකිරි ¶ . ථෙරො උපඩ්ඪං සම්පටිච්ඡිත්වා හත්ථෙන පත්තං පිදහි. අථ නං බ්රාහ්මණො ආහ – ‘‘භන්තෙ, එකපටිවීසමත්තොව අයං පායසො, පරලොකසඞ්ගහං මෙ කරොථ, මා ඉධලොකසඞ්ගහං, නිරවසෙසමෙව දාතුකාමොම්හී’’ති සබ්බං ආකිරි. ථෙරො තත්ථෙව පරිභුඤ්ජි. අථස්ස භත්තකිච්චපරියොසානෙ තම්පි සාටකං දත්වා වන්දිත්වා එවමාහ – ‘‘භන්තෙ, අහම්පි තුම්හෙහි දිට්ඨධම්මමෙව පාපුණෙය්ය’’න්ති. ථෙරො ‘‘එවං හොතු බ්රාහ්මණා’’ති තස්ස අනුමොදනං කත්වා උට්ඨායාසනා පක්කමන්තො අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරන්තො ජෙතවනං අගමාසි. ‘‘දුග්ගතකාලෙ දින්නදානං පන අතිවිය තොසෙතී’’ති බ්රාහ්මණොපි තං දානං දත්වා පසන්නචිත්තො සොමනස්සජාතො ථෙරෙ අධිමත්තං සිනෙහමකාසි. සො ථෙරෙ සිනෙහෙනෙව කාලං කත්වා සාවත්ථියං ථෙරස්සූපට්ඨාකකුලෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි ¶ . තංඛණෙයෙව පනස්ස මාතා ‘‘කුච්ඡියං මෙ ගබ්භො පතිට්ඨිතො’’ති ඤත්වා සාමිකස්ස ආරොචෙසි. සො තස්සා ගබ්භපරිහාරං අදාසි.

තස්සා අච්චුණ්හඅතිසීතඅතිඅම්බිලාදිපරිභොගං වජ්ජෙත්වා සුඛෙන ගබ්භං පරිහරියමානාය එවරූපො දොහළො උප්පජ්ජි ‘‘අහො වතාහං සාරිපුත්තත්ථෙරප්පමුඛානි පඤ්ච භික්ඛුසතානි නිමන්තෙත්වා ගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා අසම්භින්නඛීරපායසං දත්වා සයම්පි කාසායවත්ථානි පරිදහිත්වා සුවණ්ණසරකං ආදාය ආසනපරියන්තෙ නිසීදිත්වා එත්තකානං භික්ඛූනං උච්ඡිට්ඨපායසං පරිභුඤ්ජෙය්ය’’න්ති. තස්සා කිර සො කාසායවත්ථපරිදහනෙ දොහළො කුච්ඡියං පුත්තස්ස බුද්ධසාසනෙ පබ්බජ්ජාය පුබ්බනිමිත්තං අහොසි. අථස්සා ඤාතකා ¶ ‘‘ධම්මිකො නො ධීතාය දොහළො’’ති සාරිපුත්තත්ථෙරං සඞ්ඝත්ථෙරං කත්වා පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං අසම්භින්නඛීරපායසං අදංසු. සාපි එකං කාසාවං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා සුවණ්ණසරකං ගහෙත්වා ආසනපරියන්තෙ නිසින්නා උච්ඡිට්ඨපායසං පරිභුඤ්ජි, දොහළො පටිප්පස්සම්භි. තස්සා යාව ගබ්භවුට්ඨානා අන්තරන්තරා කතමඞ්ගලෙසුපි, දසමාසච්චයෙන පුත්තං විජාතාය කතමඞ්ගලෙසුපි සාරිපුත්තත්ථෙරප්පමුඛානං ¶ පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං අප්පොදකමධුපායසමෙව අදංසු. පුබ්බෙ කිරෙස දාරකෙන බ්රාහ්මණකාලෙ දින්නපායසස්ස නිස්සන්දො.

ජාතමඞ්ගලදිවසෙ පන තං දාරකං පාතොව න්හාපෙත්වා මණ්ඩෙත්වා සිරිසයනෙ සතසහස්සග්ඝනිකස්ස කම්බලස්ස උපරි නිපජ්ජාපෙසුං. සො තත්ථ නිපන්නකොව ථෙරං ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං මෙ පුබ්බාචරියො, මයා ථෙරං නිස්සාය අයං සම්පත්ති ලද්ධා, මයා ඉමස්ස එකං පරිච්චාගං කාතුං වට්ටතී’’ති සික්ඛාපදගහණත්ථාය ආනීයමානො තං කම්බලං චූළඞ්ගුලියා වෙඨෙත්වා අග්ගහෙසි. අථස්ස ‘‘අඞ්ගුලියං කම්බලො ලග්ගො’’ති තෙ තං හරිතුං ආරභිංසු. සො පරොදි. ඤාතකා ‘‘අපෙථ, මා දාරකං රොදාපෙථා’’ති කම්බලෙනෙව සද්ධිං ආනයිංසු. සො ථෙරං වන්දනකාලෙ කම්බලතො අඞ්ගුලිං අපකඩ්ඪිත්වා කම්බලං ථෙරස්ස පාදමූලෙ පාතෙසි. ඤාතකා ‘‘දහරකුමාරෙන අජානිත්වා කත’’න්ති අවත්වා ‘‘පුත්තෙන නො දින්නං, පරිච්චත්තමෙව හොතු, භන්තෙ’’ති වත්වා, ‘‘භන්තෙ, සතසහස්සග්ඝනිකෙන කම්බලෙන පූජාකාරකස්ස තුම්හාකං දාසස්ස සික්ඛාපදානි දෙථා’’ති ¶ ආහංසු. ‘‘කො නාමො අයං දාරකො’’ති? ‘‘භන්තෙ, අය්යෙන සමානනාමකො ¶ , තිස්සො නාමෙස භවිස්සතී’’ති. ථෙරො කිර ගිහිකාලෙ උපතිස්සමාණවො නාම අහොසි. මාතාපිස්ස චින්තෙසි – ‘‘න මයා පුත්තස්ස අජ්ඣාසයො භින්දිතබ්බො’’ති. එවං දාරකස්ස නාමකරණමඞ්ගලං කත්වා පුන තස්ස ආහාරපරිභොගමඞ්ගලෙපි පුන තස්ස කණ්ණවිජ්ඣනමඞ්ගලෙපි දුස්සගහණමඞ්ගලෙපි චූළාකප්පනමඞ්ගලෙපි සාරිපුත්තත්ථෙරප්පමුඛානං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං අප්පොදකමධුපායසමෙව අදංසු.

දාරකො වුද්ධිමන්වාය සත්තවස්සිකකාලෙ මාතරං ආහ – ‘‘අම්ම, ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු, තාත, පුබ්බෙවාහං ‘න මයා පුත්තස්ස අජ්ඣාසයො භින්දිතබ්බො’ති මනං අකාසිං, පබ්බජ, පුත්තා’’ති ථෙරං නිමන්තාපෙත්වා තස්ස ආගතස්ස භික්ඛඤ්ච දත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං දාසො ‘පබ්බජිස්සාමී’ති වදති, ඉමං ආදාය සායං විහාරං ආගමිස්සාමා’’ති ථෙරං උය්යොජෙත්වා සායන්හසමයෙ මහන්තෙන සක්කාරසම්මානෙන පුත්තං ආදාය විහාරං ගන්ත්වා ථෙරස්ස නිය්යාදෙසි. ථෙරො තෙන සද්ධිං කථෙසි – ‘‘තිස්ස, පබ්බජ්ජා නාම දුක්කරා, උණ්හෙන අත්ථෙ සති සීතං ලභති, සීතෙන අත්ථෙ සති උණ්හං ලභති, පබ්බජිතා කිච්ඡෙන ජීවන්ති, ත්වඤ්ච සුඛෙධිතො’’ති. ‘‘භන්තෙ, අහං තුම්හෙහි වුත්තනියාමෙනෙව සබ්බං කාතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති. ථෙරො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා තස්ස පටිකූලමනසිකාරවසෙන තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං ¶ ආචික්ඛිත්වා තං පබ්බාජෙසි. සකලම්පි හි ද්වත්තිංසාකාරං කථෙතුං වට්ටතියෙව. සබ්බං කථෙතුං අසක්කොන්තෙන පන තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං කථෙතබ්බමෙව. ඉදඤ්හි කම්මට්ඨානං ¶ සබ්බබුද්ධානං අවිජහිතමෙව. කෙසාදීසු එකෙකකොට්ඨාසෙසු අරහත්තං පත්තානං භික්ඛූනම්පි භික්ඛුනීනම්පි උපාසකානම්පි උපාසිකානම්පි පරිච්ඡෙදො නත්ථි. අබ්යත්තා භික්ඛූ පන පබ්බජෙන්තා අරහත්තස්සූපනිස්සයං නාසෙන්ති. තස්මා ථෙරො කම්මට්ඨානං ආචික්ඛිත්වා පබ්බාජෙත්වා දසසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙසි.

මාතාපිතරො පුත්තස්ස පබ්බජිතසක්කාරං කරොන්තා සත්තාහං විහාරෙයෙව බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අප්පොදකමධුපායසමෙව අදංසු. භික්ඛූපි ‘‘නිබද්ධං අප්පොදකමධුපායසං පරිභුඤ්ජිතුං න සක්කොමා’’ති උජ්ඣායිංසු. තස්සපි මාතාපිතරො සත්තමෙ දිවසෙ සායං ගෙහං අගමංසු. සාමණෙරො අට්ඨමෙ දිවසෙ භික්ඛූහි සද්ධිං පිණ්ඩාය පාවිසි. සාවත්ථිවාසිනො ‘‘සාමණෙරො කිර අජ්ජ පිණ්ඩාය පවිසිස්සති, සක්කාරමස්ස ¶ කරිස්සාමා’’ති පඤ්චහි සාටකසතෙහි චුම්බටකානි කත්වා පඤ්ච පිණ්ඩපාතසතානි සජ්ජෙත්වා ආදාය පටිපථෙ ඨත්වා අදංසු, පුනදිවසෙ විහාරස්ස උපවනං ආගන්ත්වා අදංසු. එවං සාමණෙරො ද්වීහෙව දිවසෙහි සාටකසහස්සෙහි සද්ධිං පිණ්ඩපාතසහස්සං ලභිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දාපෙසි. බ්රාහ්මණකාලෙ දින්නථූලසාටකස්ස කිරෙස නිස්සන්දො. අථස්ස භික්ඛූ ‘‘පිණ්ඩපාතදායකතිස්සො’’ති නාමං කරිංසු.

පුනෙකදිවසං සාමණෙරො සීතකාලෙ විහාරචාරිකං චරන්තො භික්ඛූ තත්ථ තත්ථ අග්ගිසාලාදීසු ¶ විසිබ්බෙන්තෙ දිස්වා ආහ – ‘‘කිං, භන්තෙ, විසිබ්බෙන්තා නිසින්නාත්ථා’’ති? ‘‘සීතං නො පීළෙති සාමණෙරො’’ති. ‘‘භන්තෙ, සීතකාලෙ නාම කම්බලං පාරුපිතුං වට්ටති. සො හි සීතං පටිබාහිතුං සමත්ථො’’ති. සාමණෙර ‘‘ත්වං මහාපුඤ්ඤො කම්බලං ලභෙය්යාසි, අම්හාකං කුතො කම්බලො’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, කම්බලත්ථිකා මයා සද්ධිං ආගච්ඡන්තූ’’ති සකලවිහාරෙ ආරොචාපෙසි. අථ භික්ඛූ ‘‘සාමණෙරෙන සද්ධිං ගන්ත්වා කම්බලං ආහරිස්සාමා’’ති සත්තවස්සිකසාමණෙරං නිස්සාය සහස්සමත්තා භික්ඛූ නික්ඛමිංසු. සො ‘‘එත්තකානං භික්ඛූනං කුතො කම්බලං ලභිස්සාමී’’ති චිත්තම්පි අනුප්පාදෙත්වා තෙ ආදාය නගරාභිමුඛො පායාසි. සුදින්නස්ස හි දානස්ස එවරූපො ආනුභාවො හොති. සො බහිනගරෙයෙව ඝරපටිපාටියා චරන්තො පඤ්ච කම්බලසතානි ලභිත්වා අන්තොනගරං පාවිසි. මනුස්සා ඉතො චිතො ච කම්බලෙ ආහරන්ති.

එකො පන පුරිසො ආපණද්වාරෙන ආගච්ඡන්තො පඤ්ච කම්බලසතානි පසාරෙත්වා නිසින්නං එකං ආපණිකං දිස්වා ආහ – ‘‘අම්භො, එකො සාමණෙරො කම්බලෙ සංහරන්තො ආගච්ඡති, තව කම්බලෙ පටිච්ඡාදෙහී’’ති? ‘‘කිං පන සො දින්නකෙ ගණ්හාති, උදාහු අදින්නකෙ’’ති? ‘‘දින්නකෙ ගණ්හාතී’’ති ¶ . ‘‘එවං සන්තෙ සචෙ ඉච්ඡාමි, දස්සාමි, නො චෙ, න දස්සාමි, ගච්ඡ ත්ව’’න්ති උය්යොජෙසි. මච්ඡරිනො හි අන්ධබාලා එවරූපෙසු දානං දදමානෙසු මච්ඡරායිත්වා අසදිසදානං දිස්වා මච්ඡරායන්තො කාළො (ධ. ප. 177) විය නිරයෙ නිබ්බත්තන්ති. ආපණිකො චින්තෙසි – ‘‘අයං පුරිසො අත්තනො ධම්මතාය ආගච්ඡමානො ‘තව කම්බලෙ පටිච්ඡාදෙහී’ති මං ආහ. ‘සචෙපි සො දින්නකං ¶ ගණ්හා’ති, අහං පන ‘මම සන්තකං සචෙ ඉච්ඡාමි, දස්සාමි, නො චෙ, න ¶ දස්සාමී’ති අවචං, දිට්ඨකං පන අදෙන්තස්ස ලජ්ජා උප්පජ්ජති, අත්තනො සන්තකං පටිච්ඡාදෙන්තස්ස දොසො නත්ථි, ඉමෙසු පඤ්චකම්බලසතෙසු ද්වෙ කම්බලානි සතසහස්සග්ඝනිකානි, ඉමානෙව පටිච්ඡාදෙතුං වට්ටතී’’ති. ද්වෙපි කම්බලෙ දසාය දසං සම්බන්ධිත්වා තෙසං අන්තරෙ පක්ඛිපිත්වා පටිච්ඡාදෙසි. සාමණෙරොපි භික්ඛුසහස්සෙන සද්ධිං තං පදෙසං පාපුණි. ආපණිකස්ස සාමණෙරං දිස්වාව පුත්තසිනෙහො උප්පජ්ජි, සකලසරීරං සිනෙහෙන පරිපුණ්ණං අහොසි. සො චින්තෙසි – ‘‘තිට්ඨතු කම්බලානි, ඉමං දිස්වා හදයමංසම්පි දාතුං යුත්ත’’න්ති. තෙ ද්වෙපි කම්බලෙ නීහරිත්වා සාමණෙරස්ස පාදමූලෙ ඨපෙත්වා වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තයා දිට්ඨධම්මස්ස භාගී අස්ස’’න්ති අවච. සොපිස්ස ‘‘එවං හොතූ’’ති අනුමොදනං අකාසි.

සාමණෙරො අන්තොනගරෙපි පඤ්ච කම්බලසතානි ලභි. එවං එකදිවසංයෙව කම්බලසහස්සං ලභිත්වා භික්ඛුසහස්සස්ස අදාසි. අථස්ස කම්බලදායකතිස්සත්ථෙරොති නාමං කරිංසු. එවං නාමකරණදිවසෙ දින්නකම්බලො සත්තවස්සිකකාලෙ කම්බලසහස්සභාවං පාපුණි. බුද්ධසාසනඤ්හි ඨපෙත්වා නත්ථඤ්ඤං තං ඨානං, යත්ථ අප්පං දින්නං බහුං හොති, බහුං දින්නං බහුතරං. තෙනාහ භගවා –

‘‘තථාරූපොයං, භික්ඛවෙ, භික්ඛුසඞ්ඝො, යථාරූපෙ භික්ඛුසඞ්ඝෙ අප්පං දින්නං බහුං හොති, බහුං දින්නං බහුතර’’න්ති ¶ (ම. නි. 3.146) –

එවං සාමණෙරො එකකම්බලස්ස නිස්සන්දෙන සත්තවස්සිකොව කම්බලසහස්සං ලභි. තස්ස ජෙතවනෙ විහරන්තස්ස අභික්ඛණං ඤාතිදායකා සන්තිකං ආගන්ත්වා කථාසල්ලාපං කරොන්ති. සො චින්තෙසි – ‘‘මයා ඉධ වසන්තෙන ඤාතිදායකෙසු ආගන්ත්වා කථෙන්තෙසු අකථෙතුම්පි න සක්කා, එතෙහි සද්ධිං කථාපපඤ්චෙන අත්තනො පතිට්ඨං කාතුං න සක්කා, යංනූනාහං සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං උග්ගණ්හිත්වා අරඤ්ඤං පවිසෙය්ය’’න්ති. සො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා උපජ්ඣායං වන්දිත්වා පත්තචීවරමාදාය විහාරා නික්ඛමිත්වා ‘‘සචෙ ආසන්නට්ඨානෙ වසිස්සාමි, ඤාතකා මං පක්කොසිස්සන්තී’’ති වීසති යොජනසතං මග්ගං අගමාසි. අථෙකෙන ගාමද්වාරෙන ගච්ඡන්තො එකං මහල්ලකපුරිසං දිස්වා පුච්ඡි – ‘‘කිං නු ඛො, මහාඋපාසක ¶ , ඉමස්මිං පදෙසෙ වසන්තානං ¶ ආරඤ්ඤකවිහාරො අත්ථී’’ති? ‘‘අත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි මෙ මග්ගං ආචික්ඛාහී’’ති. මහල්ලකඋපාසකස්ස පන තං දිස්වාව පුත්තසිනෙහො උදපාදි. අථස්ස තත්ථෙව ඨිතො අනාචික්ඛිත්වා ‘‘එහි, භන්තෙ, ආචික්ඛිස්සාමි ¶ තෙ’’ති ගහෙත්වා අගමාසි. සාමණෙරො තෙන සද්ධිං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ නානාපුප්ඵඵලපටිමණ්ඩිතෙ රුක්ඛපබ්බතපදෙසෙ දිස්වා ‘‘අයං, උපාසක, කිං පදෙසො නාම, අයං උපාසක කිං පදෙසො නාමා’’ති පුච්ඡි. සොපිස්ස තෙසං නාමානි ආචික්ඛන්තො ආරඤ්ඤකවිහාරං පත්වා ‘‘ඉදං, භන්තෙ, ඵාසුකට්ඨානං, ඉධෙව වසාහී’’ති වත්වා, ‘‘භන්තෙ, කො නාමො ත්ව’’න්ති නාමං පුච්ඡිත්වා ‘‘අහං වනවාසීතිස්සො නාම උපාසකා’’ති වුත්තෙ, ‘‘ස්වෙ අම්හාකං ගාමෙ භික්ඛාය චරිතුං වට්ටතී’’ති වත්වා නිවත්තිත්වා අන්තොගාමමෙව ගතො. ‘‘වනවාසීතිස්සො නාම විහාරං ආගතො, තස්ස යාගුභත්තාදීනි පටියාදෙථා’’ති මනුස්සානං ආරොචෙසි.

සාමණෙරො පඨමමෙව තිස්සො නාම හුත්වා තතො පිණ්ඩපාතදායකතිස්සො කම්බලදායකතිස්සො වනවාසීතිස්සොති තීණි නාමානි ලභිත්වා සත්තවස්සබ්භන්තරෙ චත්තාරි නාමානි ලභි. සො පුනදිවසෙ පාතොව තං ගාමං පිණ්ඩාය පාවිසි. මනුස්සා භික්ඛං දත්වා වන්දිංසු. සාමණෙරො ‘‘සුඛිතා හොථ, දුක්ඛා මුච්චථා’’ති ආහ. එකමනුස්සොපි තස්ස භික්ඛං දත්වා පුන ගෙහං ගන්තුං නාසක්ඛි, සබ්බෙව ඔලොකෙන්තා අට්ඨංසු. සොපි අත්තනො යාපනමත්තමෙව ගණ්හි. සකලගාමවාසිනො තස්ස පාදමූලෙ උරෙන නිපජ්ජිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙසු ඉමං තෙමාසං ඉධ වසන්තෙසු මයං තීණි සරණානි ගහෙත්වා පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාය මාසස්ස අට්ඨ උපොසථකම්මානි ¶ උපවසිස්සාම, ඉධ වසනත්ථාය නො පටිඤ්ඤං දෙථා’’ති. සො උපකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා තෙසං පටිඤ්ඤං දත්වා නිබද්ධං තත්ථෙව පිණ්ඩපාතචාරං චරි. වන්දිතවන්දිතක්ඛණෙ ච ‘‘සුඛිතා හොථ, දුක්ඛා මුච්චථා’’ති පදද්වයමෙව කථෙත්වා පක්කාමි. සො තත්ථෙවපඨමමාසඤ්ච දුතියමාසඤ්ච වීතිනාමෙත්වා තතියමාසෙ ගච්ඡන්තෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි.

අථස්ස පවාරෙත්වා වුට්ඨවස්සකාලෙ උපජ්ඣායො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ආහ – ‘‘අහං, භන්තෙ, තිස්සසාමණෙරස්ස සන්තිකං ගච්ඡාමී’’ති. ‘‘ගච්ඡ, සාරිපුත්තා’’ති. සො අත්තනො පරිවාරෙ පඤ්චසතෙ භික්ඛූ ¶ ආදාය පක්කන්තො, ‘‘ආවුසො මොග්ගල්ලාන, අහං තිස්සසාමණෙරස්ස සන්තිකං ගච්ඡාමී’’ති ආහ. මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ‘‘අහම්පි, ආවුසො, ගච්ඡාමී’’ති පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං නික්ඛමි. එතෙනුපායෙන මහාකස්සපත්ථෙරො අනුරුද්ධත්ථෙරො උපාලිත්ථෙරො පුණ්ණත්ථෙරොති සබ්බෙ මහාසාවකා පඤ්චහි පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං නික්ඛමිංසු. සබ්බෙපි මහාසාවකානං පරිවාරා චත්තාලීස භික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. තෙ වීසතියොජනසතං මග්ගං ගන්ත්වා ¶ ගොචරගාමං සම්පත්තා. සාමණෙරස්ස නිබද්ධූපට්ඨාකො උපාසකො ද්වාරෙයෙව ¶ දිස්වා පච්චුග්ගන්ත්වා වන්දි.

අථ නං සාරිපුත්තත්ථෙරො පුච්ඡි – ‘‘අත්ථි නු ඛො, උපාසක, ඉමස්මිං පදෙසෙ ආරඤ්ඤකවිහාරො’’ති? ‘‘අත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘සභික්ඛුකො, අභික්ඛුකො’’ති? ‘‘සභික්ඛුකො, භන්තෙ’’ති. ‘‘කො නාමො තත්ථ වසතී’’ති? ‘‘වනවාසීතිස්සො, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි මග්ගං නො ආචික්ඛා’’ති. ‘‘කෙ තුම්හෙ, භන්තෙ’’ති? ‘‘මයං සාමණෙරස්ස සන්තිකං ආගතා’’ති. උපාසකො ඔලොකෙත්වා ධම්මසෙනාපතිං ආදිං කත්වා සබ්බෙපි මහාසාවකෙ සඤ්ජානිත්වා නිරන්තරං පීතියා ඵුට්ඨසරීරො හුත්වා ‘‘තිට්ඨථ තාව, භන්තෙ’’ති වෙගෙන ගාමං පවිසිත්වා ‘‘එතෙ, අය්යා, සාරිපුත්තත්ථෙරං ආදිං කත්වා අසීති මහාසාවකා අත්තනො අත්තනො පරිවාරෙහි සද්ධිං සාමණෙරස්ස සන්තිකං ආගතා, මඤ්චපීඨපච්චත්ථරණදීපතෙලාදීනි ගහෙත්වා වෙගෙන නික්ඛමථා’’ති උග්ඝොසෙසි. මනුස්සා ‘‘තාවදෙව මඤ්චාදීනි ගහෙත්වා ථෙරානං පදානුපදිකා හුත්වා ථෙරෙහි සද්ධිංයෙව විහාරං පවිසිංසු. සාමණෙරො භික්ඛුසඞ්ඝං සඤ්ජානිත්වා කතිපයානං මහාථෙරානං පත්තචීවරානි පටිග්ගහෙත්වා වත්තමකාසි. තස්ස ථෙරානං වසනට්ඨානං සංවිදහන්තස්ස පත්තචීවරං පටිසාමෙන්තස්සෙව අන්ධකාරො ජාතා’’ති. සාරිපුත්තත්ථෙරො උපාසකෙ ආහ – ‘‘ගච්ඡථ, උපාසකා, තුම්හාකං අන්ධකාරො ජාතො’’ති. ‘‘භන්තෙ, අජ්ජ ධම්මස්සවනදිවසො, න මයං ගමිස්සාම, ධම්මං සුණිස්සාම, ඉතො පුබ්බෙ ධම්මස්සවනම්පි නත්ථී’’ති. ‘‘තෙන හි, සාමණෙර, දීපං ජාලෙත්වා ධම්මස්සවනස්ස කාලං ඝොසෙහී’’ති. සො තථා අකාසි. අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘තිස්ස තව උපට්ඨාකා ‘ධම්මං සොතුකාමාම්හා’ති වදන්ති ¶ , කථෙහි තෙසං ධම්ම’’න්ති. උපාසකා එකප්පහාරෙනෙව උට්ඨාය, ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං අය්යො ‘සුඛිතා හොථ, දුක්ඛා මුච්චථා’ති ඉමානි ද්වෙ පදානි ඨපෙත්වා අඤ්ඤං ධම්මකථං න ජානාති ¶ , අම්හාකං අඤ්ඤං ධම්මකථිකං දෙථා’’ති වදිංසු. ‘‘සාමණෙරො පන අරහත්තං පත්වාපි නෙව තෙසං ධම්මකථං කථෙසී’’ති.

තදා පන නං උපජ්ඣායො, ‘‘සාමණෙර, කථං පන සුඛිතා හොන්ති, ‘කථං පන දුක්ඛා මුච්චන්තී’ති ඉමෙසං නො ද්වින්නං පදානං අත්ථං කථෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති චිත්තබීජනිං ගහෙත්වා ධම්මාසනං ආරුය්හ පඤ්චහි නිකායෙහි අත්ථඤ්ච කාරණඤ්ච ආකඩ්ඪිත්වා ඝනවස්සං වස්සන්තො චාතුද්දීපකමහාමෙඝො විය ඛන්ධධාතුආයතනබොධිපක්ඛියධම්මෙ විභජන්තො අරහත්තකූටෙන ධම්මකථං කථෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, එවං අරහත්තප්පත්තස්ස සුඛං හොති, අරහත්තං පත්තොයෙව දුක්ඛා මුච්චති, සෙසජනා ජාතිදුක්ඛාදීහි චෙව නිරයදුක්ඛාදීහි ච න පරිමුච්චන්තී’’ති ආහ. ‘‘සාධු, සාමණෙර, සුකථිතො තෙ පටිභාණො, ඉදානි සරභඤ්ඤං භණාහී’’ති. සො සරභඤ්ඤම්පි ¶ භණි. අරුණෙ උග්ගච්ඡන්තෙ සාමණෙරස්ස උපට්ඨාකමනුස්සා ද්වෙ භාගා අහෙසුං. එකච්චෙ ‘‘න වත නො ඉතො පුබ්බෙ එවරූපො කක්ඛළො දිට්ඨපුබ්බො. කථඤ්හි නාම එවරූපං ධම්මකථං ජානන්තො එත්තකං කාලං මාතාපිතුට්ඨානෙ ඨත්වා උපට්ඨහන්තානං මනුස්සානං එකම්පි ධම්මපදං න කථෙසී’’ති කුජ්ඣිංසු. එකච්චෙ ‘‘ලාභා වත නො, යෙ මයං එවරූපං භදන්තං ගුණං වා අගුණං වා අජානන්තාපි උපට්ඨහිම්හ ¶ , ඉදානි ච පනස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සොතුං ලභිම්හා’’ති තුස්සිංසු.

සම්මාසම්බුද්ධොපි තං දිවසං පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තො වනවාසීතිස්සස්ස උපට්ඨාකෙ අත්තනො ඤාණජාලස්ස අන්තො පවිට්ඨෙ දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති ආවජ්ජෙන්තො ඉමමත්ථං උපධාරෙසි ‘‘වනවාසීතිස්සසාමණෙරස්ස උපට්ඨාකා එකච්චෙ තුට්ඨා, එකච්චෙ කුද්ධා, මය්හං පුත්තස්ස පන සාමණෙරස්ස කුද්ධා නිරයභාගිනො භවිස්සන්ති, ගන්තබ්බමෙව තත්ථ මයා, මයි ගතෙ සබ්බෙපි තෙ සාමණෙරෙ මෙත්තචිත්තං කත්වා දුක්ඛා මුච්චිස්සන්තී’’ති. තෙපි මනුස්සා භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා ගාමං ගන්ත්වා මණ්ඩපං කාරෙත්වා යාගුභත්තාදීනි සම්පාදෙත්වා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා සඞ්ඝස්ස ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තා නිසීදිංසු. භික්ඛූපි සරීරපටිජග්ගනං කත්වා භික්ඛාචාරවෙලාය ගාමං පිණ්ඩාය පවිසන්තා සාමණෙරං පුච්ඡිංසු – ‘‘කිං, තිස්ස, ත්වං අම්හෙහි සද්ධිං ගමිස්සසි, උදාහු පච්ඡා’’ති? ‘‘මම ගමනවෙලායමෙව ගමිස්සාමි, ගච්ඡථ තුම්හෙ, භන්තෙ’’ති. භික්ඛූ පත්තචීවරමාදාය පවිසිංසු.

සත්ථා ¶ ජෙතවනස්මිංයෙව චීවරං පාරුපිත්වා පත්තමාදාය එකචිත්තක්ඛණෙනෙව ගන්ත්වා භික්ඛූනං පුරතො ඨිතමෙව අත්තානං දස්සෙසි. ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො ආගතො’’ති සකලගාමො සඞ්ඛුභිත්වා එකකොලාහලො අහොසි. මනුස්සා උදග්ගචිත්තා බුද්ධප්පමුඛං ¶ භික්ඛුසඞ්ඝං නිසීදාපෙත්වා යාගුං දත්වා ඛජ්ජකං අදංසු. සාමණෙරො භත්තෙ අනිට්ඨිතෙයෙව අන්තොගාමං පාවිසි. ගාමවාසිනො නීහරිත්වා තස්ස සක්කච්චං භික්ඛං අදංසු. සො යාපනමත්තං ගහෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා පත්තං උපනාමෙසි. සත්ථා ‘‘ආහර, තිස්සා’’ති හත්ථං පසාරෙත්වා පත්තං ගහෙත්වා ‘‘පස්ස, සාරිපුත්ත, තව සාමණෙරස්ස පත්ත’’න්ති ථෙරස්ස දස්සෙසි. ථෙරො සත්ථු හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා සාමණෙරස්ස දත්වා ‘‘ගච්ඡ, අත්තනො පත්තට්ඨානෙ නිසීදිත්වා භත්තකිච්චං කරොහී’’ති ආහ.

ගාමවාසිනො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා අනුමොදනං යාචිංසු. සත්ථා අනුමොදනං කරොන්තො එවමාහ – ‘‘ලාභා වත වො උපාසකා, යෙ තුම්හෙ අත්තනො කුලූපකං සාමණෙරං නිස්සාය සාරිපුත්තං මොග්ගල්ලානං කස්සපං අනුරුද්ධන්ති අසීතිමහාසාවකෙ ¶ දස්සනාය ලභථ, අහම්පි තුම්හාකං කුලූපකමෙව නිස්සාය ආගතො, බුද්ධදස්සනම්පි වො ඉමං නිස්සායෙව ලද්ධං, ලාභා වො, සුලද්ධං වො’’ති. මනුස්සා චින්තයිංසු – ‘‘අහො අම්හාකං ලාභා, බුද්ධානඤ්චෙව භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච ආරාධනසමත්ථං අම්හාකං අය්යං දස්සනාය ලභාම, දෙය්යධම්මඤ්චස්ස දාතුං ලභාමා’’ති සාමණෙරස්ස කුද්ධා මනුස්සා තුස්සිංසු. තුට්ඨා මනුස්සා භිය්යොසොමත්තාය පසීදිංසු. අනුමොදනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. සත්ථා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. මනුස්සා සත්ථාරං අනුගන්ත්වා වන්දිත්වා නිවත්තිංසු. සත්ථා සාමණෙරෙන සද්ධිං සමධුරෙන ගච්ඡන්තො ¶ , ‘‘සාමණෙර, අයං පදෙසො කොනාමො, අයං පදෙසො කොනාමො’’ති පුබ්බෙ තස්ස උපාසකෙන දස්සිතපදෙසෙ පුච්ඡන්තො අගමාසි. සාමණෙරොපි, ‘‘භන්තෙ, අයං ඉත්ථන්නාමො, අයං ඉත්ථන්නාමො’’ති ආචික්ඛමානොව අගමාසි. සත්ථා තස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා පබ්බතමත්ථකං අභිරුහි. තත්ථ ඨිතානං පන මහාසමුද්දො පඤ්ඤායති. සත්ථා සාමණෙරං පුච්ඡි – ‘‘තිස්ස, පබ්බතමත්ථකෙ ඨිතො ඉතො චිතො ච ඔලොකෙත්වා කිං පස්සසී’’ති? ‘‘මහාසමුද්දං, භන්තෙ’’ති. ‘‘මහාසමුද්දං දිස්වා කිං චින්තෙසී’’ති? ‘‘මම දුක්ඛිතකාලෙ රොදන්තස්ස චතූහි මහාසමුද්දෙහි අතිරෙකතරෙන ¶ අස්සුනා භවිතබ්බන්ති ඉදං, භන්තෙ, චින්තෙසි’’න්ති. ‘‘සාධු සාධු, තිස්ස, එවමෙතං. එකෙකස්ස හි සත්තස්ස දුක්ඛිතකාලෙ පග්ඝරිතඅස්සූනි චතූහි මහාසමුද්දෙහි අතිරෙකතරානෙවා’’ති. ඉදඤ්ච පන වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘චතූසු සමුද්දෙසු ජලං පරිත්තකං,

කිංකාරණා සම්ම තුවං පමජ්ජසී’’ති.

අථ නං පුන පුච්ඡි – ‘‘තිස්ස, කහං වසසී’’ති? ‘‘ඉමස්මිං පබ්භාරෙ, භන්තෙ’’ති. ‘‘තත්ථ පන වසන්තො කිං චින්තෙසී’’ති? ‘‘මයා මරන්තෙන ඉමස්මිං ඨානෙ කතස්ස සරීරනික්ඛෙපස්ස පරිච්ඡෙදො ‘නත්ථී’ති චින්තෙසිං, භන්තෙ’’ති. ‘‘සාධු සාධු, තිස්ස, එවමෙතං. ඉමෙසඤ්හි සත්තානං පථවියං ¶ නිපජ්ජිත්වා අමතට්ඨානං නාම නත්ථී’’ති වත්වා –

‘‘උපසාළකනාමානි, සහස්සානි චතුද්දස;

අස්මිං පදෙසෙ දඩ්ඪානි, නත්ථි ලොකෙ අනාමතං.

‘‘යම්හි ¶ සච්චඤ්ච ධම්මො ච, අහිංසා සංයමො දමො;

එතං අරියා සෙවන්ති, එතං ලොකෙ අනාමත’’න්ති. (ජා.1.2.31-32) –

ඉමං දුකනිපාතෙ උපසාළකජාතකං කථෙසි. ඉති පථවියං සරීරනික්ඛෙපං කත්වා මරන්තෙසු සත්තෙසු අමතපුබ්බපදෙසෙ මරන්තා නාම නත්ථි, ආනන්දත්ථෙරසදිසා පන අමතපුබ්බපදෙසෙ පරිනිබ්බායන්ති.

ආනන්දත්ථෙරො කිර වීසවස්සසතිකකාලෙ ආයුසඞ්ඛාරං ඔලොකෙන්තො පරික්ඛීණභාවං ඤත්වා ‘‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති ආරොචෙසි. තං පවත්තිං සුත්වා රොහිණීනදියා උභයතීරවාසිකෙසු මනුස්සෙසු ඔරිමතීරවාසිකා ‘‘මයං ථෙරස්ස බහූපකාරා, අම්හාකං සන්තිකෙ පරිනිබ්බායිස්සතී’’ති වදිංසු. පරතීරවාසිකාපි ‘‘මයං ථෙරස්ස බහූපකාරා, අම්හාකං සන්තිකෙ පරිනිබ්බායිස්සතී’’ති වදිංසු. ථෙරො තෙසං වචනං සුත්වා ‘‘උභයතීරවාසිනො මය්හං උපකාරා, ඉමෙ නාම අනුපකාරාති න සක්කා වත්තුං, සචාහං ඔරිමතීරෙ ¶ පරිනිබ්බායිස්සාමි, පරතීරවාසිනො ධාතුගහණත්ථං තෙහි සද්ධිං කලහං කරිස්සන්ති. සචෙ පරතීරෙ පරිනිබ්බායිස්සාමි, ඔරිමතීරවාසිනොපි තථා කරිස්සන්ති, කලහො උප්පජ්ජමානොපි මං නිස්සායෙව උප්පජ්ජිස්සති, වූපසමමානොපි මං නිස්සායෙව ¶ වූපසමිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘ඔරිමතීරවාසිනොපි මය්හං උපකාරා, පරතීරවාසිනොපි මය්හං උපකාරා, අනුපකාරාපි නාම නත්ථි, ඔරිමතීරවාසිනො ඔරිමතීරෙයෙව සන්නිපතන්තු, පරතීරවාසිනොපි පරතීරෙයෙවා’’ති ආහ. තතො සත්තමෙ දිවසෙ මජ්ඣෙනදියා සත්තතාලප්පමාණෙ ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා මහාජනස්ස ධම්මං කථෙත්වා ‘‘මම සරීරං මජ්ඣෙ භිජ්ජිත්වා එකො භාගො ඔරිමතීරෙ පතතු, එකො භාගො පරතීරෙ’’ති අධිට්ඨාය යථානිසින්නොව තෙජොධාතුං සමාපජ්ජි, ජාලා උට්ඨහිංසු. සරීරං මජ්ඣෙ භිජ්ජිත්වා එකො භාගො ඔරිමතීරෙ පති, එකො භාගො පරතීරෙ. තතො මහාජනො පරිදෙවි, පථවිඋන්ද්රියනසද්දො විය ආරොදනසද්දො අහොසි. සත්ථු පරිනිබ්බානෙ ආරොදනසද්දතොපි කාරුඤ්ඤතරො අහොසි. මනුස්සා චත්තාරො මාසෙ රොදන්තා පරිදෙවන්තා ‘‘සත්ථු පත්තචීවරග්ගාහකෙ තිට්ඨන්තෙ සත්ථු ඨිතකාලො විය නො අහොසි, ඉදානි නො සත්ථා පරිනිබ්බුතො’’ති විප්පලපන්තා විරවන්තා විචරිංසූති.

පුන සත්ථා සාමණෙරං පුච්ඡි – ‘‘තිස්ස, ඉමස්මිං වනසණ්ඩෙ දීපිආදීනං සද්දෙන භායසි, න භායසී’’ති? ‘‘න භායාමි භගවා, අපිච ඛො පන මෙ එතෙසං සද්දං සුත්වා වනරති නාම උප්පජ්ජතී’’ති වත්වා සට්ඨිමත්තාහි ගාථාහි වනවණ්ණනං නාම කථෙසි. අථ නං සත්ථා ‘‘තිස්සා’’ති ආමන්තෙසි. ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති? ‘‘මයං ගච්ඡාම, ත්වං ගමිස්සසි, නිවත්තිස්සසී’’ති. ‘‘මය්හං උපජ්ඣායෙ මං ආදාය ගච්ඡන්තෙ ගමිස්සාමි, නිවත්තෙන්තෙ නිවත්තිස්සාමි ¶ , භන්තෙ’’ති ¶ . සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං පක්කාමි. සාමණෙරස්ස පන නිවත්තිතුමෙව අජ්ඣාසයො, ථෙරො තං ඤත්වා ‘‘තිස්ස, සචෙ නිවත්තිතුකාමො, නිවත්තා’’ති ආහ. සො සත්ථාරඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච වන්දිත්වා නිවත්ති. සත්ථා ජෙතවනමෙව අගමාසි.

භික්ඛූනං ධම්මසභායං කථා උදපාදි – ‘‘අහො වත වනවාසීතිස්සසාමණෙරො දුක්කරං කරොති, පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨායස්ස ඤාතකා සත්තසු මඞ්ගලෙසු පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං අප්පොදකමධුපායසමෙව අදංසු, පබ්බජිතකාලෙ අන්තොවිහාරෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සත්ත දිවසානි අප්පොදකමධුපායසමෙව ¶ අදංසු. පබ්බජිත්වා අට්ඨමෙ දිවසෙ අන්තොගාමං පවිසන්තො ද්වීහෙව දිවසෙහි සාටකසහස්සෙන සද්ධිං පිණ්ඩපාතසහස්සං ලභි, පුනෙකදිවසං කම්බලසහස්සං ලභි. ඉතිස්ස ඉධ වසනකාලෙ මහාලාභසක්කාරො උප්පජ්ජි, ඉදානි එවරූපං ලාභසක්කාරං ඡඩ්ඩෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා මිස්සකාහාරෙන යාපෙති, දුක්කරකාරකො වත තිස්සසාමණෙරො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, ලාභූපනිසා නාමෙසා අඤ්ඤා, නිබ්බානගාමිනී පටිපදා අඤ්ඤා. ‘එවං ලාභං ලභිස්සාමී’ති හි ආරඤ්ඤිකාදිධුතඞ්ගසමාදානවසෙන ලාභූපනිසං රක්ඛන්තස්ස භික්ඛුනො චත්තාරො අපායා විවටද්වාරා එව තිට්ඨන්ති, නිබ්බානගාමිනියා පන පටිපදාය උප්පන්නං ලාභසක්කාරං පහාය අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො අරහත්තං ගණ්හාතී’’ති අනුසන්ධිං ¶ ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අඤ්ඤා හි ලාභූපනිසා, අඤ්ඤා නිබ්බානගාමිනී;

එවමෙතං අභිඤ්ඤාය, භික්ඛු බුද්ධස්ස සාවකො;

සක්කාරං නාභිනන්දෙය්ය, විවෙකමනුබ්රූහයෙ’’ති.

තත්ථ අඤ්ඤා හි ලාභූපනිසා, අඤ්ඤා නිබ්බානගාමිනීති ලාභූපනිසා නාමෙසා අඤ්ඤා එව, අඤ්ඤා නිබ්බානගාමිනී පටිපදා. ලාභුප්පාදකෙන හි භික්ඛුනා ථොකං අකුසලකම්මං කාතුං වට්ටති, කායවඞ්කාදීනි කාතබ්බානි හොන්ති. යස්මිඤ්හි කාලෙ කායවඞ්කාදීසු කිඤ්චි කරොති, තදා ලාභො උප්පජ්ජති. පායසපාතියඤ්හි වඞ්කං අකත්වා උජුකමෙව හත්ථං ඔතාරෙත්වා උක්ඛිපන්තස්ස හත්ථො මක්ඛිතමත්තකොව හොති, වඞ්කං කත්වා ඔතාරෙත්වා උක්ඛිපන්තස්ස පන පායසපිණ්ඩං උද්ධරන්තොව නික්ඛමති, එවං කායවඞ්කාදීනි කරණකාලෙයෙව ලාභො උප්පජ්ජති. අයං අධම්මිකා ලාභූපනිස්සා නාම. උපධිසම්පදා චීවරධාරණං බාහුසච්චං පරිවාරො අරඤ්ඤවාසොති එවරූපෙහි පන කාරණෙහි උප්පන්නො ලාභො ධම්මිකො නාම හොති. නිබ්බානගාමිනිං ¶ පටිපදං පූරෙන්තෙන පන භික්ඛුනා කායවඞ්කාදීනි පහාතබ්බානි. අනන්ධෙනෙව අන්ධෙන විය, අමූගෙනෙව මූගෙන විය, අබධිරෙනෙව බධිරෙන විය භවිතුං වට්ටති. අසඨෙන අමායෙන භවිතුං වට්ටති. එවමෙතන්ති එතං ලාභුප්පාදනං පටිපදඤ්ච නිබ්බානගාමිනිං පටිපදඤ්ච ¶ එවං ඤත්වා සබ්බෙසං සඞ්ඛතාසඞ්ඛතධම්මානං බුජ්ඣනට්ඨෙන ¶ බුද්ධස්ස සවනන්තෙ ජාතට්ඨෙන ඔවාදානුසාසනිං වා සවනට්ඨෙන සාවකො භික්ඛු අධම්මිකං චතුපච්චයසක්කාරං නාභිනන්දෙය්ය, න චෙව ධම්මිකං පටික්කොසෙය්ය, කායවිවෙකාදිකං විවෙකං අනුබ්රූහයෙ. තත්ථ කායවිවෙකොති කායස්ස එකීභාවො. චිත්තවිවෙකොති අට්ඨ සමාපත්තියො. උපධිවිවෙකොති නිබ්බානං. තෙසු කායවිවෙකො ගණසඞ්ගණිකං විනොදෙති, චිත්තවිවෙකො කිලෙසසඞ්ගණිකං විනොදෙති, උපධිවිවෙකො සඞ්ඛාරසඞ්ගණිකං විනොදෙති. කායවිවෙකො චිත්තවිවෙකස්ස පච්චයො හොති, චිත්තවිවෙකො උපධිවිවෙකස්ස පච්චයො හොති. වුත්තම්පිහෙතං –

‘‘කායවිවෙකො ච විවෙකට්ඨකායානං නෙක්ඛම්මාභිරතානං, චිත්තවිවෙකො ච පරිසුද්ධචිත්තානං පරමවොදානප්පත්තානං, උපධිවිවෙකො ච නිරුපධීනං පුග්ගලානං විසඞ්ඛාරගතාන’’න්ති (මහානි. 150). –

ඉමං තිවිධම්පි විවෙකං බ්රූහෙය්ය වඩ්ඪෙය්ය, උපසම්පජ්ජ විහරෙය්යාති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

වනවාසීතිස්සසාමණෙරවත්ථු පන්නරසමං.