📜

7. අරහන්තවග්ගො

1. ජීවකපඤ්හවත්ථු

ගතද්ධිනොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජීවකම්බවනෙ විහරන්තො ජීවකෙන පුට්ඨපඤ්හං ආරබ්භ කථෙසි. ජීවකවත්ථු ඛන්ධකෙ (මහාව. 326 ආදයො) විත්ථාරිතමෙව.

එකස්මිං පන සමයෙ දෙවදත්තො අජාතසත්තුනා සද්ධිං එකතො හුත්වා ගිජ්ඣකූටං අභිරුහිත්වා පදුට්ඨචිත්තො ‘‘සත්ථාරං වධිස්සාමී’’ති සිලං පවිජ්ඣි. තං ද්වෙ පබ්බතකූටානි සම්පටිච්ඡිංසු. තතො භිජ්ජිත්වා ගතා පපටිකා භගවතො පාදං පහරිත්වා ලොහිතං උප්පාදෙසි, භුසා වෙදනා පවත්තිංසු. භික්ඛූ සත්ථාරං මද්දකුච්ඡිං නයිංසු. සත්ථා තතොපි ජීවකම්බවනං ගන්තුකාමො ‘‘තත්ථ මං නෙථා’’ති ආහ. භික්ඛූ භගවන්තං ආදාය ජීවකම්බවනං අගමංසු. ජීවකො තං පවත්තිං සුත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වණපටිකම්මත්ථාය තිඛිණභෙසජ්ජං දත්වා වණං බන්ධිත්වා සත්ථාරං එතදවොච – ‘‘භන්තෙ, මයා අන්තොනගරෙ එකස්ස මනුස්සස්ස භෙසජ්ජං කතං, තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පුන ආගමිස්සාමි, ඉදං භෙසජ්ජං යාව මමාගමනා බද්ධනියාමෙනෙව තිට්ඨතූ’’ති. සො ගන්ත්වා තස්ස පුරිසස්ස කත්තබ්බකිච්චං කත්වා ද්වාරපිදහනවෙලාය ආගච්ඡන්තො ද්වාරං න සම්පාපුණි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘අහො මයා භාරියං කම්මං කතං, ය්වාහං අඤ්ඤතරස්ස පුරිසස්ස විය තථාගතස්ස පාදෙ තිඛිණභෙසජ්ජං දත්වා වණං බන්ධිං, අයං තස්ස මොචනවෙලා, තස්මිං අමුච්චමානෙ සබ්බරත්තිං භගවතො සරීරෙ පරිළාහො උප්පජ්ජිස්සතී’’ති. තස්මිං ඛණෙ සත්ථා ආනන්දත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘ආනන්ද, ජීවකො සායං ආගච්ඡන්තො ද්වාරං න සම්පාපුණි, ‘අයං වණස්ස මොචනවෙලා’ති පන චින්තෙසි, මොචෙසි න’’න්ති. ථෙරො මොචෙසි, වණො රුක්ඛතො ඡල්ලි විය අපගතො. ජීවකො අන්තොඅරුණෙයෙව සත්ථු සන්තිකං වෙගෙන ආගන්ත්වා ‘‘කිං නු ඛො, භන්තෙ, සරීරෙ වො පරිළාහො උප්පන්නො’’ති පුච්ඡි. සත්ථා ‘‘තථාගතස්ස ඛො, ජීවක, බොධිමණ්ඩෙයෙව සබ්බපරිළාහො වූපසන්තො’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

90.

‘‘ගතද්ධිනො විසොකස්ස, විප්පමුත්තස්ස සබ්බධි;

සබ්බගන්ථප්පහීනස්ස, පරිළාහො න විජ්ජතී’’ති.

තත්ථ ගතද්ධිනොති ගතමග්ගස්ස කන්තාරද්ධා වට්ටද්ධාති ද්වෙ අද්ධා නාම. තෙසු කන්තාරපටිපන්නො යාව ඉච්ඡිතට්ඨානං න පාපුණාති, තාව අද්ධිකොයෙව, එතස්මිං පන පත්තෙ ගතද්ධි නාම හොති. වට්ටසන්නිස්සිතාපි සත්තා යාව වට්ටෙ වසන්ති, තාව අද්ධිකා එව. කස්මා? වට්ටස්ස අඛෙපිතත්තා. සොතාපන්නාදයොපි අද්ධිකා එව, වට්ටං පන ඛෙපෙත්වා ඨිතො ඛීණාසවො ගතද්ධි නාම හොති. තස්ස ගතද්ධිනො. විසොකස්සාති වට්ටමූලකස්ස සොකස්ස විගතත්තා විසොකස්ස. විප්පමුත්තස්ස සබ්බධීති සබ්බෙසු ඛන්ධාදිධම්මෙසු විප්පමුත්තස්ස, සබ්බගන්ථප්පහීනස්සාති චතුන්නම්පි ගන්ථානං පහීනත්තා සබ්බාගන්ථප්පහීනස්ස. පරිළාහො න විජ්ජතීති දුවිධො පරිළාහො කායිකො චෙතසිකො චාති. තෙසු ඛීණාසවස්ස සීතුණ්හාදිවසෙන උප්පන්නත්තා කායිකපරිළාහො අනිබ්බුතොව, තං සන්ධාය ජීවකො පුච්ඡති. සත්ථා පන ධම්මරාජතාය දෙසනාවිධිකුසලතාය චෙතසිකපරිළාහවසෙන දෙසනං විනිවත්තෙන්තො, ‘‘ජීවක, පරමත්ථෙන එවරූපස්ස ඛීණාසවස්ස පරිළාහො න විජ්ජතී’’ති ආහ.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

ජීවකපඤ්හවත්ථු පඨමං.

2. මහාකස්සපත්ථෙරවත්ථු

උය්යුඤ්ජන්තීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො මහාකස්සපත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ සත්ථා රාජගහෙ වුට්ඨවස්සො ‘‘අද්ධමාසච්චයෙන චාරිකං පක්කමිස්සාමී’’ති භික්ඛූනං ආරොචාපෙසි. වත්තං කිරෙතං බුද්ධානං භික්ඛූහි සද්ධිං චාරිකං චරිතුකාමානං ‘‘එවං භික්ඛූ අත්තනො පත්තපචනචීවරරජනාදීනි කත්වා සුඛං ගමිස්සන්තී’’ති ‘‘ඉදානි අද්ධමාසච්චයෙන චාරිකං පක්කමිස්සාමී’’ති භික්ඛූනං ආරොචාපනං. භික්ඛූසු පන අත්තනො පත්තචීවරාදීනි කරොන්තෙසු මහාකස්සපත්ථෙරොපි චීවරානි ධොවි. භික්ඛූ උජ්ඣායිංසු ‘‘ථෙරො කස්මා චීවරානි ධොවති, ඉමස්මිං නගරෙ අන්තො ච බහි ච අට්ඨාරස මනුස්සකොටියො වසන්ති . තත්ථ යෙ ථෙරස්ස න ඤාතකා, තෙ උපට්ඨාකා, යෙ න උපට්ඨාකා, තෙ ඤාතකා. තෙ ථෙරස්ස චතූහි පච්චයෙහි සම්මානසක්කාරං කරොන්ති. එත්තකං උපකාරං පහාය එස කහං ගමිස්සති? සචෙපි ගච්ඡෙය්ය, මාපමාදකන්දරතො පරං න ගමිස්සතී’’ති. සත්ථා කිර යං කන්දරං පත්වා නිවත්තෙතබ්බයුත්තකෙ භික්ඛූ ‘‘තුම්හෙ ඉතො නිවත්තථ, මා පමජ්ජිත්ථා’’ති වදති. තං ‘‘මාපමාදකන්දර’’න්ති වුච්චති, තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

සත්ථාපි චාරිකං පක්කමන්තො චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්මිං නගරෙ අන්තො ච බහි ච අට්ඨාරස මනුස්සකොටියො වසන්ති. මනුස්සානං මඞ්ගලාමඞ්ගලට්ඨානෙසු භික්ඛූහි ගන්තබ්බං හොති, න සක්කා විහාරං තුච්ඡං කාතුං, කං නු ඛො නිවත්තෙස්සාමී’’ති? අථස්ස එතදහොසි –‘‘කස්සපස්ස හෙතෙ මනුස්සා ඤාතකා ච උපට්ඨාකා ච, කස්සපං නිවත්තෙතුං වට්ටතී’’ති. සො ථෙරං ආහ – ‘‘කස්සප, න සක්කා විහාරං තුච්ඡං කාතුං, මනුස්සානං මඞ්ගලාමඞ්ගලට්ඨානෙසු භික්ඛූහි අත්ථො හොති, ත්වං අත්තනො පරිසාය සද්ධිං නිවත්තස්සූ’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ථෙරො පරිසං ආදාය නිවත්ති. භික්ඛූ උපජ්ඣායිංසු ‘‘දිට්ඨං වො, ආවුසො, නනු ඉදානෙව අම්හෙහි වුත්තං ‘මහාකස්සපො කස්මා චීවරානි ධොවති, න එසො සත්ථාරා සද්ධිං ගමිස්සතී’ති, යං අම්හෙහි වුත්තං, තදෙව ජාත’’න්ති. සත්ථා භික්ඛූනං කථං සුත්වා නිවත්තිත්වා ඨිතො ආහ – ‘‘භික්ඛවෙ, කිං නාමෙතං කථෙථා’’ති? ‘‘මහාකස්සපත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙම, භන්තෙ’’ති අත්තනා කථිතනියාමෙනෙව සබ්බං ආරොචෙසුං. තං සුත්වා සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, තුම්හෙ කස්සපං ‘කුලෙසු ච පච්චයෙසු ච ලග්ගො’ති වදෙථ, සො ‘මම වචනං කරිස්සාමී’ති නිවත්තො. එසො හි පුබ්බෙ පත්ථනං කරොන්තොයෙව ‘චතූසු පච්චයෙසු අලග්ගො චන්දූපමො හුත්වා කුලානි උපසඞ්කමිතුං සමත්ථො භවෙය්ය’න්ති පත්ථනං අකාසි. නත්ථෙතස්ස කුලෙ වා පච්චයෙ වා ලග්ගො, අහං චන්දොපමප්පටිපදඤ්චෙව (සං. නි. 2.146) අරියවංසප්පටිපදඤ්ච කථෙන්තො මම පුත්තං කස්සපං ආදිං කත්වා කථෙසි’’න්ති ආහ.

භික්ඛූ සත්ථාරං පුච්ඡිංසු – ‘‘භන්තෙ, කදා පන ථෙරෙන පත්ථනා ඨපිතා’’ති? ‘‘සොතුකාමාත්ථ, භික්ඛවෙ’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. සත්ථා තෙසං, ‘‘භික්ඛවෙ, ඉතො කප්පසතසහස්සමත්ථකෙ පදුමුත්තරො නාම බුද්ධො ලොකෙ උදපාදී’’ති වත්වා පදුමුත්තරපාදමූලෙ තෙන ඨපිතපත්ථනං ආදිං කත්වා සබ්බං ථෙරස්ස පුබ්බචරිතං කථෙසි. තං ථෙරපාළියං (ථෙරගා. 1054 ආදයො) විත්ථාරිතමෙව. සත්ථා පන ඉමං ථෙරස්ස පුබ්බචරිතං විත්ථාරෙත්වා ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, අහං චන්දොපමප්පටිපදඤ්චෙව අරියවංසප්පටිපදඤ්ච මම පුත්තං කස්සපං ආදිං කත්වා කථෙසිං, මම පුත්තස්ස කස්සපස්ස පච්චයෙසු වා කුලෙසු වා විහාරෙසු වා පරිවෙණෙසු වා ලග්ගො නාම නත්ථි , පල්ලලෙ ඔතරිත්වා තත්ථ චරිත්වා ගච්ඡන්තො රාජහංසො විය කත්ථචි අලග්ගොයෙව මම පුත්තො’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

91.

‘‘උය්යුඤ්ජන්ති සතීමන්තො, න නිකෙතෙ රමන්ති තෙ;

හංසාව පල්ලලං හිත්වා, ඔකමොකං ජහන්ති තෙ’’ති.

තත්ථ උය්යුඤ්ජන්ති සතීමන්තොති සතිවෙපුල්ලප්පත්තා ඛීණාසවා අත්තනා පටිවිද්ධගුණෙසු ඣානවිපස්සනාදීසු ආවජ්ජනසමාපජ්ජනවුට්ඨානාධිට්ඨානපච්චවෙක්ඛණාහි යුඤ්ජන්ති ඝටෙන්ති. න නිකෙතෙ රමන්ති තෙති තෙසං ආලයෙ රති නාම නත්ථි. හංසාවාති දෙසනාසීසමෙතං, අයං පනෙත්ථ අත්ථො – යථා ගොචරසම්පන්නෙ පල්ලලෙ සකුණා අත්තනො ගොචරං ගහෙත්වා ගමනකාලෙ ‘‘මම උදකං, මම පදුමං, මම උප්පලං, මම කණ්ණිකා’’ති තස්මිං ඨානෙ කඤ්චි ආලයං අකත්වා අනපෙක්ඛාව තං ඨානං පහාය උප්පතිත්වා ආකාසෙ කීළමානා ගච්ඡන්ති; එවමෙවං ඛීණාසවා යත්ථ කත්ථචි විහරන්තාපි කුලාදීසු අලග්ගා එව විහරිත්වා ගමනසමයෙපි තං ඨානං පහාය ගච්ඡන්තා ‘‘මම විහාරො, මම පරිවෙණං, මමූපට්ඨාකා’’ති අනාලයා අනුපෙක්ඛාව ගච්ඡන්ති. ඔකමොකන්ති ආලයාලයං, සබ්බාලයෙ පරිච්චජන්තීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

මහාකස්සපත්ථෙරවත්ථු දුතියං.

3. බෙලට්ඨසීසත්ථෙරවත්ථු

යෙසංසන්නිචයො නත්ථීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආයස්මන්තං බෙලට්ඨසීසං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිරායස්මා අන්තොගාමෙ එකං වීථිං පිණ්ඩාය චරිත්වා භත්තකිච්චං කත්වා පුන අපරං වීථිං චරිත්වා සුක්ඛං කූරං ආදාය විහාරං හරිත්වා පටිසාමෙත්වා ‘‘නිබද්ධං පිණ්ඩපාතපරියෙසනං නාම දුක්ඛ’’න්ති කතිපාහං ඣානසුඛෙන වීතිනාමෙත්වා ආහාරෙන අත්ථෙ සති තං පරිභුඤ්ජති. භික්ඛූ ඤත්වා උජ්ඣායිත්වා තමත්ථං භගවතො ආරොචෙසුං. සත්ථා එතස්මිං නිදානෙ ආයතිං සන්නිධිකාරපරිවජ්ජනත්ථාය භික්ඛූනං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙත්වාපි ථෙරෙන පන අපඤ්ඤත්තෙ සික්ඛාපදෙ අප්පිච්ඡතං නිස්සාය කතත්තා තස්ස දොසාභාවං පකාසෙන්තො අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

92.

‘‘යෙසං සන්නිචයො නත්ථි, යෙ පරිඤ්ඤාතභොජනා;

සුඤ්ඤතො අනිමිත්තො ච, විමොක්ඛො යෙසං ගොචරො;

ආකාසෙව සකුන්තානං, ගති තෙසං දුරන්නයා’’ති.

තත්ථ සන්නිචයොති ද්වෙ සන්නිචයා – කම්මසන්නිචයො ච, පච්චයසන්නිචයො ච. තෙසු කුසලාකුසලකම්මං කම්මසන්නිචයො නාම, චත්තාරො පච්චයා පච්චයසන්නිචයො නාම. තත්ථ විහාරෙ වසන්තස්ස භික්ඛුනො එකං ගුළපිණ්ඩං, චතුභාගමත්තං සප්පිං, එකඤ්ච තණ්ඩුලනාළිං ඨපෙන්තස්ස පච්චයසන්නිචයො නත්ථි, තතො උත්තරි හොති. යෙසං අයං දුවිධොපි සන්නිචයො නත්ථි. පරිඤ්ඤාතභොජනාති තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිඤ්ඤාතභොජනා. යාගුආදීනඤ්හි යාගුභාවාදිජානනං ඤාතපරිඤ්ඤා, ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤාවසෙන පන භොජනස්ස පරිජානනං තීරණපරිඤ්ඤා, කබළීකාරාහාරෙ ඡන්දරාගඅපකඩ්ඪනඤාණං පහානපරිඤ්ඤා. ඉමාහි තීහි පරිඤ්ඤාහි යෙ පරිඤ්ඤාතභොජනා. සුඤ්ඤතො අනිමිත්තො චාති එත්ථ අප්පණිහිතවිමොක්ඛොපි ගහිතොයෙව. තීණිපි චෙතානි නිබ්බානස්සෙව නාමානි. නිබ්බානඤ්හි රාගදොසමොහානං අභාවෙන සුඤ්ඤතො, තෙහි ච විමුත්තන්ති සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො, තථා රාගාදිනිමිත්තානං අභාවෙන අනිමිත්තං, තෙහි ච විමුත්තන්ති අනිමිත්තො විමොක්ඛො, රාගාදිපණිධීනං පන අභාවෙන අප්පණිහිතං , තෙහි ච විමුත්තන්ති අප්පණිහිතො විමොක්ඛොති වුච්චති. ඵලසමාපත්තිවසෙන තං ආරම්මණං කත්වා විහරන්තානං අයං තිවිධො විමොක්ඛො යෙසං ගොචරො. ගති තෙසං දුරන්නයාති යථා නාම ආකාසෙන ගතානං සකුණානං පදනික්ඛෙපස්ස අදස්සනෙන ගති දුරන්නයා න සක්කා ජානිතුං, එවමෙව යෙසං අයං දුවිධො සන්නිචයො නත්ථි, ඉමාහි ච තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිඤ්ඤාතභොජනා, යෙසඤ්ච අයං වුත්තප්පකාරො විමොක්ඛො ගොචරො, තෙසං තයො භවා, චතස්සො යොනියො, පඤ්ච ගතියො, සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො, නව සත්තාවාසාති ඉමෙසු පඤ්චසු කොට්ඨාසෙසු ඉමිනා නාම ගතාති ගමනස්ස අපඤ්ඤායනතො ගති දුරන්නයා න සක්කා පඤ්ඤාපෙතුන්ති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

බෙලට්ඨසීසත්ථෙරවත්ථු තතියං.

4. අනුරුද්ධත්ථෙරවත්ථු

යස්සාසවාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො අනුරුද්ධත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි දිවසෙ ථෙරො ජිණ්ණචීවරො සඞ්කාරකූටාදීසු චීවරං පරියෙසති. තස්ස ඉතො තතියෙ අත්තභාවෙ පුරාණදුතියිකා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්තිත්වා ජාලිනී නාම දෙවධීතා අහොසි. සා ථෙරං චොළකානි පරියෙසමානං දිස්වා ථෙරස්ස අත්ථාය තෙරසහත්ථායතානි චතුහත්ථවිත්ථතානි තීණි දිබ්බදුස්සානි ගහෙත්වා ‘‘සචාහං ඉමානි ඉමිනා නීහාරෙන දස්සාමි, ථෙරො න ගණ්හිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා තස්ස චොළකානි පරියෙසමානස්ස පුරතො එකස්මිං සඞ්කාරකූටෙ යථා නෙසං දසන්තමත්තමෙව පඤ්ඤායති, තථා ඨපෙසි. ථෙරො තෙන මග්ගෙන චොළකපරියෙසමානං චරන්තො නෙසං දසන්තං දිස්වා තත්ථෙව ගහෙත්වා ආකඩ්ඪමානො වුත්තප්පමාණානි දිබ්බදුස්සානි දිස්වා ‘‘උක්කට්ඨපංසුකූලං වත ඉද’’න්ති ආදාය පක්කාමි. අථස්ස චීවරකරණදිවසෙ සත්ථා පඤ්චසතභික්ඛුපරිවාරො විහාරං ගන්ත්වා නිසීදි, අසීතිමහාථෙරාපි තත්ථෙව නිසීදිංසු, චීවරං සිබ්බෙතුං මහාකස්සපත්ථෙරො මූලෙ නිසීදි, සාරිපුත්තත්ථෙරො මජ්ඣෙ, ආනන්දත්ථෙරො අග්ගෙ, භික්ඛුසඞ්ඝො සුත්තං වට්ටෙසි, සත්ථා සූචිපාසකෙ ආවුණි, මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො යෙන යෙන අත්ථො, තං තං උපනෙන්තො විචරි.

දෙවධීතාපි අන්තොගාමං පවිසිත්වා ‘‘භොන්තා අය්යස්ස නො අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස චීවරං කරොන්තො සත්ථා අසීතිමහාසාවකපරිවුතො පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං විහාරෙ නිසීදි, යාගුආදීනි ආදාය විහාරං ගච්ඡථා’’ති භික්ඛං සමාදපෙසි. මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරොපි අන්තරාභත්තෙ මහාජම්බුපෙසිං ආහරි, පඤ්චසතා භික්ඛූ පරික්ඛීණං ඛාදිතුං නාසක්ඛිංසු. සක්කො චීවරකරණට්ඨානෙ භූමිපරිභණ්ඩමකාසි, භූමි අලත්තකරසරඤ්ජිතා විය අහොසි. භික්ඛූහි පරිභුත්තාවසෙසානං යාගුඛජ්ජකභත්තානං මහාරාසි අහොසි. භික්ඛූ උජ්ඣායිංසු ‘‘එත්තකානං භික්ඛූනං කිං එවංබහුකෙහි යාගුආදීහි, නනු නාම පමාණං සල්ලක්ඛෙත්වා එත්තකං නාම ආහරථා’’ති ඤාතකා ච උපට්ඨාකා ච වත්තබ්බා සියුං, අනුරුද්ධත්ථෙරො අත්තනො ඤාතිඋපට්ඨාකානං බහුභාවං ඤාපෙතුකාමො මඤ්ඤෙ’’ති, අථ නෙ සත්ථා ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, කථෙථා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉදං නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘කිං පන තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, ‘ඉදං අනුරුද්ධෙන ආහරාපිත’න්ති මඤ්ඤථා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, මම පුත්තො අනුරුද්ධො එවරූපං වදෙති. න හි ඛීණාසවා පච්චයපටිසංයුත්තං කථං කථෙන්ති, අයං පන පිණ්ඩපාතො දෙවතානුභාවෙන නිබ්බත්තො’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

93.

‘‘යස්සාසවා පරික්ඛීණා, ආහාරෙ ච අනිස්සිතො;

සුඤ්ඤතො අනිමිත්තො ච, විමොක්ඛො යස්ස ගොචරො;

ආකාසෙව සකුන්තානං, පදං තස්ස දුරන්නය’’න්ති.

තත්ථ යස්සාසවාති යස්ස චත්තාරො ආසවා පරික්ඛීණා. ආහාරෙ ච අනිස්සිතොති ආහාරස්මිඤ්ච තණ්හාදිට්ඨිනිස්සයෙහි අනිස්සිතො. පදං තස්ස දුරන්නයන්ති යථා ආකාසෙ ගච්ඡන්තානං සකුණානං ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ පාදෙහි අක්කමිත්වා ගතා, ඉදං ඨානං උරෙන පහරිත්වා ගතා, ඉදං සීසෙන, ඉදං පක්ඛෙහී’’ති න සක්කා ඤාතුං, එවමෙව එවරූපස්ස භික්ඛුනො ‘‘නිරයපදෙන වා ගතො, තිරච්ඡානයොනිපදෙන වා’’තිආදිනා නයෙන පදං පඤ්ඤාපෙතුං නාම න සක්කොති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්ති ඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

අනුරුද්ධත්ථෙරවත්ථු චතුත්ථං.

5. මහාකච්චායනත්ථෙරවත්ථු

යස්සින්ද්රියානීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා පුබ්බාරාමෙ විහරන්තො මහාකච්චායනත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ භගවා මහාපවාරණාය මිගාරමාතුයා පාසාදස්ස හෙට්ඨා මහාසාවකපරිවුතො නිසීදි. තස්මිං සමයෙ මහාකච්චායනත්ථෙරො අවන්තීසු විහරති. සො පනායස්මා දූරතොපි ආගන්ත්වා ධම්මස්සවනං පග්ගණ්හාතියෙව. තස්මා මහාථෙරා නිසීදන්තා මහාකච්චායනත්ථෙරස්ස ආසනං ඨපෙත්වා නිසීදිංසු. සක්කො දෙවරාජා ද්වීහි දෙවලොකෙහි දෙවපරිසාය සද්ධිං ආගන්ත්වා දිබ්බගන්ධමාලාදීහි සත්ථාරං පූජෙත්වා ඨිතො මහාකච්චායනත්ථෙරං අදිස්වා කිං නු ඛො මම, අය්යො, න දිස්සති, සාධු ඛො පනස්ස සචෙ ආගච්ඡෙය්යාති. ථෙරොපි තං ඛණඤ්ඤෙව ආගන්ත්වා අත්තනො ආසනෙ නිසින්නමෙව අත්තානං දස්සෙසි. සක්කො ථෙරං දිස්වා ගොප්ඵකෙසු දළ්හං ගහෙත්වා ‘‘සාධු වත මෙ, අය්යො, ආගතො, අහං අය්යස්ස ආගමනමෙව පච්චාසීසාමී’’ති වත්වා උභොහි හත්ථෙහි පාදෙ සම්බාහිත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. භික්ඛූ උජ්ඣායිංසු. ‘‘සක්කො මුඛං ඔලොකෙත්වා සක්කාරං කරොති, අවසෙසමහාසාවකානං එවරූපං සක්කාරං අකරිත්වා මහාකච්චායනං දිස්වා වෙගෙන ගොප්ඵකෙසු ගහෙත්වා ‘සාධු වත මෙ, අය්යො, ආගතො, අහං අය්යස්ස ආගමනමෙව පච්චාසීසාමී’ති වත්වා උභොහි හත්ථෙහි පාදෙ සම්බාහිත්වා පූජෙත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො’’ති. සත්ථා තෙසං තං කථං සුත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, මම පුත්තෙන මහාකච්චායනෙන සදිසා ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරා භික්ඛූ දෙවානම්පි මනුස්සානම්පි පියායෙවා’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

94.

‘‘යස්සින්ද්රියානි සමථඞ්ගතානි,

අස්සා යථා සාරථිනා සුදන්තා;

පහීනමානස්ස අනාසවස්ස,

දෙවාපි තස්ස පිහයන්ති තාදිනො’’ති.

තස්සත්ථො – යස්ස භික්ඛුනො ඡෙකෙන සාරථිනා සුදන්තා අස්සා විය ඡ ඉන්ද්රියානි සමථං දන්තභාවං නිබ්බිසෙවනභාවං ගතානි, තස්ස නවවිධං මානං පහාය ඨිතත්තා පහීනමානස්ස චතුන්නං ආසවානං අභාවෙන අනාසවස්ස. තාදිනොති තාදිභාවසණ්ඨිතස්ස තථාරූපස්ස දෙවාපි පිහයන්ති, මනුස්සාපි දස්සනඤ්ච ආගමනඤ්ච පත්ථෙන්තියෙවාති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

මහාකච්චායනත්ථෙරවත්ථු පඤ්චමං.

6. සාරිපුත්තත්ථෙරවත්ථු

පථවිසමොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සාරිපුත්තත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ ආයස්මා සාරිපුත්තො වුට්ඨවස්සො චාරිකං පක්කමිතුකාමො භගවන්තං ආපුච්ඡිත්වා වන්දිත්වා අත්තනො පරිවාරෙන සද්ධිං නික්ඛමි. අඤ්ඤෙපි බහූ භික්ඛූ ථෙරං අනුගච්ඡිංසු. ථෙරො ච නාමගොත්තවසෙන පඤ්ඤායමානෙ භික්ඛූ නාමගොත්තවසෙන කථෙත්වා නිවත්තාපෙසි. අඤ්ඤතරො නාමගොත්තවසෙන අපාකටො භික්ඛු චින්තෙසි – ‘‘අහො වත මම්පි නාමගොත්තවසෙන පග්ගණ්හන්තො කථෙත්වා නිවත්තාපෙය්යා’’ති ථෙරො මහාභික්ඛුසඞ්ඝස්ස අන්තරෙ තං න සල්ලක්ඛෙසි. සො ‘‘අඤ්ඤෙ විය භික්ඛූ න මං පග්ගණ්හාතී’’ති ථෙරෙ ආඝාතං බන්ධි. ථෙරස්සපි සඞ්ඝාටිකණ්ණො තස්ස භික්ඛුනො සරීරං ඵුසි, තෙනාපි ආඝාතං බන්ධියෙව. සො ‘‘දානි ථෙරො විහාරූපචාරං අතික්කන්තො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ආයස්මා මං, භන්තෙ, සාරිපුත්තො තුම්හාකං අග්ගසාවකොම්හීති කණ්ණසක්ඛලිං භින්දන්තො විය පහරිත්වා අඛමාපෙත්වාව චාරිකං පක්කන්තො’’ති ආහ. සත්ථා ථෙරං පක්කොසාපෙසි.

තස්මිං ඛණෙ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ච ආනන්දත්ථෙරො ච චින්තෙසුං – ‘‘අම්හාකං අග්ගජෙට්ඨභාතරා ඉමස්ස භික්ඛුනො අපහටභාවං සත්ථා නො න ජානාති, සීහනාදං පන නදාපෙතුකාමො භවිස්සතීති පරිසං සන්නිපාතාපෙස්සාමා’’ති. තෙ කුඤ්චිකහත්ථා පරිවෙණද්වාරානි විවරිත්වා ‘‘අභික්කමථායස්මන්තො , අභික්කමථායස්මන්තො, ඉදානායස්මා සාරිපුත්තො භගවතො සම්මුඛා සීහනාදං නදිස්සතී’’ති (අ. නි. 9.11) මහාභික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතෙසුං. ථෙරොපි ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිසීදි. අථ නං සත්ථා තමත්ථං පුච්ඡි. ථෙරො ‘‘නායං භික්ඛු මයා පහටො’’ති අවත්වාව අත්තනො ගුණකථං කථෙන්තො ‘‘යස්ස නූන, භන්තෙ, කායෙ කායගතාසති අනුපට්ඨිතා අස්ස, සො ඉධ අඤ්ඤතරං සබ්රහ්මචාරිං ආසජ්ජ අප්පටිනිස්සජ්ජ චාරිකං පක්කමෙය්යා’’ති වත්වා ‘‘සෙය්යථාපි, භන්තෙ, පථවියං සුචිම්පි නික්ඛිපන්ති, අසුචිම්පි නික්ඛිපන්තී’’තිආදිනා නයෙන අත්තනො පථවීසමචිත්තතඤ්ච ආපොතෙජොවායො රජොහරණචණ්ඩාලකුමාරකඋසභඡින්නවිසාණසමචිත්තතඤ්ච අහිකුණපාදීහි විය අත්තනො කායෙන අට්ටියනඤ්ච මෙදකථාලිකා විය අත්තනො කායපරිහරණඤ්ච පකාසෙසි. ඉමාහි ච පන නවහි උපමාහි ථෙරෙ අත්තනො ගුණෙ කථෙන්තෙ නවසුපි ඨානෙසු උදකපරියන්තං කත්වා මහාපථවී කම්පි. රජොහරණචණ්ඩාලකුමාරකමෙදකථාලිකො පමානං පන ආහරණකාලෙ පුථුජ්ජනා භික්ඛූ අස්සූනි සන්ධාරෙතුං නාසක්ඛිංසු, ඛීණාසවානං ධම්මසංවෙගො උදපාදි.

ථෙරෙ අත්තනො ගුණං කථෙන්තෙයෙව අබ්භාචික්ඛනකස්ස භික්ඛුනො සකලසරීරෙ ඩාහො උප්පජ්ජි, සො තාවදෙව භගවතො පාදෙසු පතිත්වා අත්තනො අබ්භාචික්ඛනදොසං පකාසෙත්වා අච්චයං දෙසෙසි. සත්ථා ථෙරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘සාරිපුත්ත, ඛම ඉමස්ස මොඝපුරිසස්ස, යාවස්ස සත්තධා මුද්ධා න ඵලතී’’ති ආහ. ථෙරො උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘ඛමාමහං, භන්තෙ, තස්ස ආයස්මතො, ඛමතු ච මෙ සො ආයස්මා, සචෙ මය්හං දොසො අත්ථී’’ති ආහ. භික්ඛූ කථයිංසු ‘‘පස්සථ දානාවුසො, ථෙරස්ස අනොපමගුණං, එවරූපස්ස නාම මුසාවාදෙන අබ්භාචික්ඛනකස්ස භික්ඛුනො උපරි අප්පමත්තකම්පි කොපං වා දොසං වා අකත්වා සයමෙව උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ඛමාපෙතී’’ති. ‘‘සත්ථා තං කථං සුත්වා, භික්ඛවෙ, කිං කථෙථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉදං නාම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ, ‘‘න භික්ඛවෙ, සක්කා සාරිපුත්තසදිසානං කොපං වා දොසං වා උප්පාදෙතුං , මහාපථවීසදිසං, භික්ඛවෙ, ඉන්දඛීලසදිසං පසන්නඋදකරහදසදිසඤ්ච සාරිපුත්තස්ස චිත්ත’’න්ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

95.

‘‘පථවිසමො නො විරුජ්ඣති,

ඉන්දඛිලුපමො තාදි සුබ්බතො;

රහදොව අපෙතකද්දමො,

සංසාරා න භවන්ති තාදිනො’’ති.

තස්සත්ථො – භික්ඛවෙ, යථා නාම පථවියං සුචීනි ගන්ධමාලාදීනිපි නික්ඛිපන්ති, අසුචීනි මුත්තකරීසාදීනිපි නික්ඛිපන්ති, යථා නාම නගරද්වාරෙ නිඛාතං ඉන්දඛීලං දාරකාදයො ඔමුත්තෙන්තිපි ඌහදන්තිපි, අපරෙ පන තං ගන්ධමාලාදීහි සක්කරොන්ති. තත්ථ පථවියා ඉන්දඛීලස්ස ච නෙව අනුරොධො උප්පජ්ජති, න විරොධො; එවමෙව ය්වායං ඛීණාසවො භික්ඛු අට්ඨහි ලොකධම්මෙහි අකම්පියභාවෙන තාදි, වතානං සුන්දරතාය සුබ්බතො. සො ‘‘ඉමෙ මං චතූහි පච්චයෙහි සක්කරොන්ති, ඉමෙ පන න සක්කරොන්තී’’ති සක්කාරඤ්ච අසක්කාරඤ්ච කරොන්තෙසු නෙව අනුරුජ්ඣති, නො විරුජ්ඣති, අථ ඛො පථවිසමො ච ඉන්දඛිලුපමො එව ච හොති. යථා ච අපගතකද්දමො රහදො පසන්නොදකො හොති, එවං අපගතකිලෙසතාය රාගකද්දමාදීහි අකද්දමො විප්පසන්නොව හොති. තාදිනොති තස්ස පන එවරූපස්ස සුගතිදුග්ගතීසු සංසරණවසෙන සංසාරා නාම න හොන්තීති.

දෙසනාවසානෙ නව භික්ඛුසහස්සානි සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසූති.

සාරිපුත්තත්ථෙරවත්ථු ඡට්ඨං.

7. කොසම්බිවාසීතිස්සත්ථෙරසාමණෙරවත්ථු

සන්තං තස්ස මනං හොතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො තිස්සත්ථෙරස්ස සාමණෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකො කිර කොසම්බිවාසී කුලපුත්තො සත්ථු සාසනෙ පබ්බජිත්වා ලද්ධුපසම්පදො ‘‘කොසම්බිවාසීතිස්සත්ථෙරො’’ති පඤ්ඤායි. තස්ස කොසම්බියං වුට්ඨවස්සස්ස උපට්ඨාකො තිචීවරඤ්චෙව සප්පිඵාණිතඤ්ච ආහරිත්වා පාදමූලෙ ඨපෙසි. අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘කිං ඉදං උපාසකා’’ති. ‘‘නනු මයා, භන්තෙ, තුම්හෙ වස්සං වාසිතා, අම්හාකඤ්ච විහාරෙ වුට්ඨවස්සා ඉමං ලාභං ලභන්ති, ගණ්හථ, භන්තෙ’’ති. ‘‘හොතු, උපාසක, න මය්හං ඉමිනා අත්ථො’’ති. ‘‘කිං කාරණා, භන්තෙ’’ති? ‘‘මම සන්තිකෙ කප්පියකාරකො සාමණෙරොපි නත්ථි, ආවුසො’’ති. ‘‘සචෙ, භන්තෙ, කප්පියකාරකො නත්ථි, මම පුත්තො අය්යස්ස සන්තිකෙ සාමණෙරො භවිස්සතී’’ති. ථෙරො අධිවාසෙසි. උපාසකො සත්තවස්සිකං අත්තනො පුත්තං ථෙරස්ස සන්තිකං නෙත්වා ‘‘ඉමං පබ්බාජෙථා’’ති අදාසි. අථස්ස ථෙරො කෙසෙ තෙමෙත්වා තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං දත්වා පබ්බාජෙසි . සො ඛුරග්ගෙයෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි.

ථෙරො තං පබ්බාජෙත්වා අඩ්ඪමාසං තත්ථ වසිත්වා ‘‘සත්ථාරං පස්සිස්සාමී’’ති සාමණෙරං භණ්ඩකං ගාහාපෙත්වා ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ එකං විහාරං පාවිසි. සාමණෙරො උපජ්ඣායස්ස සෙනාසනං ගහෙත්වා පටිජග්ගි. තස්ස තං පටිජග්ගන්තස්සෙව විකාලො ජාතො, තෙන අත්තනො සෙනාසනං පටිජග්ගිතුං නාසක්ඛි. අථ නං උපට්ඨානවෙලායං ආගන්ත්වා නිසින්නං ථෙරො පුච්ඡි – ‘‘සාමණෙර, අත්තනො වසනට්ඨානං පටිජග්ගිත’’න්ති? ‘‘භන්තෙ, පටිජග්ගිතුං ඔකාසං නාලත්ථ’’න්ති. ‘‘තෙන හි මම වසනට්ඨානෙයෙව වස, දුක්ඛං තෙ ආගන්තුකට්ඨානෙ බහි වසිතු’’න්ති තං ගහෙත්වාව සෙනාසනං පාවිසි. ථෙරො පන පුථුජ්ජනො නිපන්නමත්තොව නිද්දං ඔක්කමි. සාමණෙරො චින්තෙසි – ‘‘අජ්ජ මෙ උපජ්ඣායෙන සද්ධිං තතියො දිවසො එකසෙනාසනෙ වසන්තස්ස, ‘සචෙ නිපජ්ජිත්වා නිද්දායිස්සාමි, ථෙරො සහසෙය්යං ආපජ්ජෙය්යා’ති නිසින්නකොව වීතිනාමෙස්සාමී’’ති උපජ්ඣායස්ස මඤ්චකසමීපෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නකොව රත්තිං වීතිනාමෙසි. ථෙරො පච්චූසකාලෙ පච්චුට්ඨාය ‘‘සාමණෙරං නික්ඛමාපෙතුං වට්ටතී’’ති මඤ්චකපස්සෙ ඨපිතබීජනිං ගහෙත්වා බීජනිපත්තස්ස අග්ගෙන සාමණෙරස්ස කටසාරකං පහරිත්වා බීජනිං උද්ධං උක්ඛිපන්තො ‘‘සාමණෙර, බහි නික්ඛමා’’ති ආහ, බීජනිපත්තදණ්ඩකො අක්ඛිම්හි පටිහඤ්ඤි, තාවදෙව අක්ඛි භිජ්ජි. සො ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති වත්වා උට්ඨාය ‘‘බහි නික්ඛමා’’ති වුත්තෙ ‘‘අක්ඛි මෙ, භන්තෙ, භින්න’’න්ති අවත්වා එකෙන හත්ථෙන පටිච්ඡාදෙත්වා නික්ඛමි. වත්තකරණකාලෙ ච පන ‘‘අක්ඛි මෙ භින්න’’න්ති තුණ්හී අනිසීදිත්වා එකෙන හත්ථෙන අක්ඛිං ගහෙත්වා එකෙන හත්ථෙන මුට්ඨිසම්මුඤ්ජනිං ආදාය වච්චකුටිඤ්ච මුඛධොවනට්ඨානඤ්ච සම්මජ්ජිත්වා මුඛධොවනොදකඤ්ච ඨපෙත්වා පරිවෙණං සම්මජ්ජි. සො උපජ්ඣායස්ස දන්තකට්ඨං දදමානො එකෙනෙව හත්ථෙන අදාසි.

අථ නං උපජ්ඣායො ආහ – ‘‘අසික්ඛිතො වතායං සාමණෙරො, ආචරියුපජ්ඣායානං එකෙන හත්ථෙන දන්තකට්ඨං දාතුං න වට්ටතී’’ති. ජානාමහං, භන්තෙ, ‘‘න එවං වට්ටතී’’ති, එකො පන මෙ හත්ථො න තුච්ඡොති. ‘‘කිං සාමණෙරා’’ති? සො ආදිතො පට්ඨාය තං පවත්තිං ආරොචෙසි. ථෙරො සුත්වාව සංවිග්ගමානසො ‘‘අහො වත මයා භාරියං කම්මං කත’’න්ති වත්වා ‘‘ඛමාහි මෙ, සප්පුරිස, නාහමෙතං ජානාමි, අවස්සයො මෙ හොහී’’ති අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සත්තවස්සිකදාරකස්ස පාදමූලෙ උක්කුටිකං නිසීදි. අථ නං සාමණෙරො ආහ – ‘‘නාහං, භන්තෙ, එතදත්ථාය කථෙසිං, තුම්හාකං චිත්තං අනුරක්ඛන්තෙන මයා එවං වුත්තං නෙවෙත්ථ තුම්හාකං දොසො අත්ථි, න මය්හං. වට්ටස්සෙවෙසො දොසො, මා චින්තයිත්ථ, මයා තුම්හාකං විප්පටිසාරං රක්ඛන්තෙනෙව නාරොචිත’’න්ති. ථෙරො සාමණෙරෙන අස්සාසියමානොපි අනස්සාසිත්වා උප්පන්නසංවෙගො සාමණෙරස්ස භණ්ඩකං ගහෙත්වා සත්ථු සන්තිකං පායාසි. සත්ථාපිස්ස ආගමනං ඔලොකෙන්තොව නිසීදි. සො ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා සත්ථාරා සද්ධිං පටිසම්මොදනං කත්වා ‘‘ඛමනීයං තෙ භික්ඛු, කිඤ්චි අතිරෙකං අඵාසුකං අත්ථී’’ති පුච්ඡිතො ආහ – ‘‘ඛමනීයං, භන්තෙ, නත්ථි මෙ කිඤ්චි අතිරෙකං අඵාසුකං, අපිච ඛො පන මෙ අයං දහරසාමණෙරො විය අඤ්ඤො අතිරෙකගුණො න දිට්ඨපුබ්බො’’ති. ‘‘කිං පන ඉමිනා කතං භික්ඛූ’’ති. සො ආදිතො පට්ඨාය සබ්බං තං පවත්තිං භගවතො ආරොචෙන්තො ආහ – ‘‘එවං, භන්තෙ, මයා ඛමාපියමානො මං එවං වදෙසි ‘නෙවෙත්ථ තුම්හාකං දොසො අත්ථි, න මය්හං. වට්ටස්සෙවෙසො දොසො, තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථා’ති, ඉති මං අස්සාසෙසියෙව, මයි නෙව කොපං, න දොසමකාසි, න මෙ, භන්තෙ, එවරූපො ගුණසම්පන්නො දිට්ඨපුබ්බො’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘භික්ඛු ඛීණාසවා නාම න කස්සචි කුප්පන්ති, න දුස්සන්ති, සන්තින්ද්රියා සන්තමානසාව හොන්තී’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

96.

‘‘සන්තං තස්ස මනං හොති, සන්තා වාචා ච කම්ම ච;

සම්මදඤ්ඤා විමුත්තස්ස, උපසන්තස්ස තාදිනො’’ති.

තත්ථ සන්තං තස්සාති තස්ස ඛීණාසවසාමණෙරස්ස අභිජ්ඣාදීනං අභාවෙන මනං සන්තමෙව හොති උපසන්තං නිබ්බුතං . තථා මුසාවාදාදීනං අභාවෙන වාචා ච පාණාතිපාතාදීනං අභාවෙන කායකම්මඤ්ච සන්තමෙව හොති. සම්මදඤ්ඤා විමුත්තස්සාති නයෙන හෙතුනා ජානිත්වා පඤ්චහි විමුත්තීහි විමුත්තස්ස. උපසන්තස්සාති අබ්භන්තරෙ රාගාදීනං උපසමෙන උපසන්තස්ස. තාදිනොති තථාරූපස්ස ගුණසම්පන්නස්සාති.

දෙසනාවසානෙ කොසම්බිවාසීතිස්සත්ථෙරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. සෙසමහාජනස්සාපි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

කොසම්බිවාසීතිස්සත්ථෙරසාමණෙරවත්ථු සත්තමං.

8. සාරිපුත්තත්ථෙරවත්ථු

අස්සද්ධොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සාරිපුත්තත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ තිංසමත්තා ආරඤ්ඤකා භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකං ආගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසීදිංසු. සත්ථා තෙසං සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තස්සූපනිස්සයං දිස්වා සාරිපුත්තත්ථෙරං ආමන්තෙත්වා ‘‘සද්දහසි ත්වං, සාරිපුත්ත, සද්ධින්ද්රියං භාවිතං බහුලීකතං අමතොගධං හොති අමතපරියොසාන’’න්ති (සං. නි. 5.514) එවං පඤ්චින්ද්රියානි ආරබ්භ පඤ්හං පුච්ඡි. ථෙරො ‘‘න ඛ්වාහං, භන්තෙ, එත්ථ භගවතො සද්ධාය ගච්ඡාමි, සද්ධින්ද්රියං…පෙ… අමතපරියොසානං. යෙසඤ්හෙතං, භන්තෙ, අඤ්ඤාතං අස්ස අදිට්ඨං අවිදිතං අසච්ඡිකතං අඵස්සිතං පඤ්ඤාය, තෙ තත්ථ පරෙසං සද්ධාය ගච්ඡෙය්යුං. සද්ධින්ද්රියං…පෙ… අමතපරියොසාන’’න්ති (සං. නි. 5.514) එවං තං පඤ්හං බ්යාකාසි. තං සුත්වා භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘සාරිපුත්තත්ථෙරො මිච්ඡාගහණං නෙව විස්සජ්ජෙසි, අජ්ජාපි සම්මාසම්බුද්ධස්ස න සද්දහතියෙවා’’ති. තං සුත්වා සත්ථා ‘‘කිං නාමෙතං, භික්ඛවෙ, වදෙථ. අහඤ්හි ‘පඤ්චින්ද්රියානි අභාවෙත්වා සමථවිපස්සනං අවඩ්ඪෙත්වා මග්ගඵලානි සච්ඡිකාතුං සමත්ථො නාම අත්ථීති සද්දහසි ත්වං සාරිපුත්තො’ති පුච්ඡිං. සො ‘එවං සච්ඡිකරොන්තො අත්ථි නාමාති න සද්දහාමි, භන්තෙ’ති කථෙසි. න දින්නස්ස වා කතස්ස වා ඵලං විපාකං න සද්දහති, නාපි බුද්ධාදීනං ගුණං න සද්දහති. එසො පන අත්තනා පටිවිද්ධෙසු ඣානවිපස්සනාමග්ගඵලධම්මෙසු පරෙසං සද්ධාය න ගච්ඡති. තස්මා අනුපවජ්ජො’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

97.

‘‘අස්සද්ධො අකතඤ්ඤූ ච, සන්ධිච්ඡෙදො ච යො නරො,

හතාවකාසො වන්තාසො, ස වෙ උත්තමපොරිසො’’ති.

තස්සථො – අත්තනො පටිවිද්ධගුණං පරෙසං කථාය න සද්දහතීති අස්සද්ධො. අකතං නිබ්බානං ජානාතීති අකතඤ්ඤූ, සච්ඡිකතනිබ්බානොති අත්ථො. වට්ටසන්ධිං, සංසාරසන්ධිං ඡින්දිත්වා ඨිතොති සන්ධිච්ඡෙදො. කුසලාකුසලකම්මබීජස්ස ඛීණත්තා නිබ්බත්තනාවකාසො හතො අස්සාති හතාවකාසො. චතූහි මග්ගෙහි කත්තබ්බකිච්චස්ස කතත්තා,සබ්බා ආසා ඉමිනා වන්තාති වන්තාසො. සො එවරූපො නරො. පටිවිද්ධලොකුත්තරධම්මතාය පුරිසෙසු උත්තමභාවං පත්තොති පුරිසුත්තමොති.

ගාථාවසානෙ තෙ ආරඤ්ඤකා තිංසමත්තා භික්ඛූ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු. සෙසජනස්සාපි සත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

සාරිපුත්තත්ථෙරවත්ථු අට්ඨමං.

9. ඛදිරවනියරෙවතත්ථෙරවත්ථු

ගාමෙ වාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ඛදිරවනියරෙවතත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

ආයස්මා හි සාරිපුත්තො සත්තාසීතිකොටිධනං පහාය පබ්බජිත්වා චාලා, උපචාලා, සීසූපචාලාති තිස්සො භගිනියො, චුන්දො උපසෙනොති ඉමෙ ද්වෙ ච භාතරො පබ්බාජෙසි. රෙවතකුමාරො එකොව ගෙහෙ අවසිට්ඨො. අථස්ස මාතා චින්තෙසි – ‘‘මම පුත්තො උපතිස්සො එත්තකං ධනං පහාය පබ්බජිත්වා තිස්සො ච භගිනියො ද්වෙ ච භාතරො පබ්බාජෙසි, රෙවතො එකොව අවසෙසො. සචෙ ඉමම්පි පබ්බාජෙස්සති, එත්තකං නො ධනං නස්සිස්සති, කුලවංසො පච්ඡිජ්ජිස්සති, දහරකාලෙයෙව නං ඝරාවාසෙන බන්ධිස්සාමී’’ති. සාරිපුත්තත්ථෙරොපි පටිකච්චෙව භික්ඛූ ආණාපෙසි ‘‘සචෙ, ආවුසො, රෙවතො පබ්බජිතුකාමො ආගච්ඡති, ආගතමත්තමෙව නං පබ්බාජෙය්යාථ, මම මාතාපිතරො මිච්ඡාදිට්ඨිකා, කිං තෙහි ආපුච්ඡිතෙහි, අහමෙව තස්ස මාතා ච පිතා චා’’ති. මාතාපිස්ස රෙවතකුමාරං සත්තවස්සිකමෙව ඝරබන්ධනෙන බන්ධිතුකාමා සමානජාතිකෙ කුලෙ දාරිකං වාරෙත්වා දිවසං වවත්ථපෙත්වා කුමාරං මණ්ඩෙත්වා පසාධෙත්වා මහතා පරිවාරෙන සද්ධිං ආදාය කුමාරිකාය ඤාතිඝරං අගමාසි. අථ නෙසං කතමඞ්ගලානං ද්වින්නම්පි ඤාතකෙසු සන්නිපතිතෙසු උදකපාතියං හත්ථෙ ඔතාරෙත්වා මඞ්ගලානි වත්වා කුමාරිකාය වුඩ්ඪිං ආකඞ්ඛමානා ඤාතකා ‘‘තව අය්යිකාය දිට්ඨධම්මං පස්ස, අය්යිකා විය චිරං ජීව, අම්මා’’ති ආහංසු. රෙවතකුමාරො ‘‘කො නු ඛො ඉමිස්සා අය්යිකාය දිට්ඨධම්මො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘කතරා ඉමිස්සා අය්යිකා’’ති පුච්ඡි. අථ නං ආහංසු, ‘‘තාත, කිං න පස්සසි ඉමං වීසවස්සසතිකං ඛණ්ඩදන්තං පලිතකෙසං වලිත්තචං තිලකාහතගත්තං ගොපානසිවඞ්කං, එසා එතිස්සා අය්යිකා’’ති. ‘‘කිං පන අයම්පි එවරූපා භවිස්සතී’’ති? ‘‘සචෙ ජීවිස්සති, භවිස්සති, තාතා’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘එවරූපම්පි නාම සරීරං ජරාය ඉමං විප්පකාරං පාපුණිස්සති, ඉමං මෙ භාතරා උපතිස්සෙන දිට්ඨං භවිස්සති, අජ්ජෙව මයා පලායිත්වා පබ්බජිතුං වට්ටතී’’ති. අථ නං ඤාතකා කුමාරිකාය සද්ධිං එකයානං ආරොපෙත්වා ආදාය පක්කමිංසු.

සො ථොකං ගන්ත්වා සරීරකිච්චං අපදිසිත්වා ‘‘ඨපෙථ තාව යානං, ඔතරිත්වා ආගමිස්සාමී’’ති යානා ඔතරිත්වා එකස්මිං ගුම්බෙ ථොකං පපඤ්චං කත්වා අගමාසි. පුනපි ථොකං ගන්ත්වා තෙනෙව අපදෙසෙන ඔතරිත්වා අභිරුහි, පුනපි තථෙව අකාසි. අථස්ස ඤාතකා ‘‘අද්ධා ඉමස්ස උට්ඨානානි වත්තන්තී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා නාතිදළ්හං ආරක්ඛං කරිංසු. සො පුනපි ථොකං ගන්ත්වා තෙනෙව අපදෙසෙන ඔතරිත්වා ‘‘තුම්හෙ පාජෙන්තො පුරතො ගච්ඡථ, මයං පච්ඡතො සණිකං ආගමිස්සාමා’’ති වත්වා ඔතරිත්වා ගුම්බාභිමුඛො අහොසි. ඤාතකාපිස්ස ‘‘පච්ඡතො ආගමිස්සතී’’ති සඤ්ඤාය යානං පාජෙන්තා ගමිංසු. සොපි තතො පලායිත්වා එකස්මිං පදෙසෙ තිංසමත්තා භික්ඛූ වසන්ති, තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා ආහ – ‘‘පබ්බාජෙථ මං, භන්තෙ’’ති. ‘‘ආවුසො, ත්වං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො, මයං තෙ රාජපුත්තභාවං වා අමච්චපුත්තභාවං වා න ජානාම, කථං පබ්බාජෙස්සාමා’’ති? ‘‘තුම්හෙ මං, භන්තෙ, න ජානාථා’’ති? ‘‘න ජානාමාවුසො’’ති. ‘‘අහං උපතිස්සස්ස කනිට්ඨභාතිකො’’ති. ‘‘කො එස උපතිස්සො නාමා’’ති? ‘‘භන්තෙ, භද්දන්තා මම භාතරං ‘සාරිපුත්තො’ති වදන්ති, තස්මා මයා ‘උපතිස්සො’ති වුත්තෙ න ජානන්තී’’ති. ‘‘කිං පන ත්වං සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස කනිට්ඨභාතිකො’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි එහි, භාතරා තෙ අනුඤ්ඤාතමෙවා’’ති වත්වා භික්ඛූ තස්ස ආභරණානි ඔමුඤ්චාපෙත්වා එකමන්තං ඨපෙත්වා තං පබ්බාජෙත්වා ථෙරස්ස සාසනං පහිණිංසු. ථෙරො තං සුත්වා භගවතො ආරොචෙසි – ‘‘භන්තෙ, ‘ආරඤ්ඤිකභික්ඛූහි කිර රෙවතො පබ්බාජිතො’ති සාසනං පහිණිංසු, ගන්ත්වා තං පස්සිත්වා ආගමිස්සාමී’’ති. සත්ථා ‘‘අධිවාසෙහි තාව, සාරිපුත්තා’’ති ගන්තුං න අදාසි. ථෙරො පුන කතිපාහච්චයෙන සත්ථාරං ආපුච්ඡි. සත්ථා ‘‘අධිවාසෙහි තාව, සාරිපුත්ත, මයම්පි ආගමිස්සාමා’’ති නෙව ගන්තුං අදාසි.

සාමණෙරොපි ‘‘සචාහං ඉධ වසිස්සාමි , ඤාතකා මං අනුබන්ධිත්වා පක්කොසිස්සන්තී’’ති තෙසං භික්ඛූනං සන්තිකෙ යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං උග්ගණ්හිත්වා පත්තචීවරමාදාය චාරිකං චරමානො තතො තිංසයොජනිකෙ ඨානෙ ඛදිරවනං ගන්ත්වා අන්තොවස්සෙයෙව තෙමාසබ්භන්තරෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. ථෙරොපි පවාරෙත්වා සත්ථාරං පුන තත්ථ ගමනත්ථාය ආපුච්ඡි. සත්ථා ‘‘මයම්පි ගමිස්සාම, සාරිපුත්තා’’ති පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං නික්ඛමි. ථොකං ගතකාලෙ ආනන්දත්ථෙරො ද්වෙධාපථෙ ඨත්වා සත්ථාරං ආහ – ‘‘භන්තෙ, රෙවතස්ස සන්තිකං ගමනමග්ගෙසු අයං පරිහාරපථො සට්ඨියොජනිකො මනුස්සාවාසො, අයං උජුමග්ගො තිංසයොජනිකො අමනුස්සපරිග්ගහිතො, කතරෙන ගච්ඡාමා’’ති. ‘‘සීවලි, පන, ආනන්ද, අම්හෙහි සද්ධිං ආගතො’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘සචෙ, සීවලි, ආගතො, උජුමග්ගමෙව ගණ්හාහී’’ති. සත්ථා කිර ‘‘අහං තුම්හාකං යාගුභත්තං උප්පාදෙස්සාමි, උජුමග්ගං ගණ්හාහී’’ති අවත්වා ‘‘තෙසං තෙසං ජනානං පුඤ්ඤස්ස විපාකදානට්ඨානං එත’’න්ති ඤත්වා ‘‘සචෙ, සීවලි, ආගතො, උජුමග්ගං ගණ්හාහී’’ති ආහ. සත්ථරි පන තං මග්ගං පටිපන්නෙ දෙවතා ‘‘අම්හාකං අය්යස්ස සීවලිත්ථෙරස්ස සක්කාරං කරිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා එකෙකයොජනෙ විහාරෙ කාරෙත්වා එකයොජනතො උද්ධං ගන්තුං අදත්වා පාතො වුට්ඨාය දිබ්බයාගුආදීනි ගහෙත්වා, ‘‘අය්යො, නො සීවලිත්ථෙරො කහං නිසින්නො’’ති විචරන්ති. ථෙරො අත්තනො අභිහටං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දාපෙසි. එවං සත්ථා සපරිවාරො තිංසයොජනිකං කන්තාරං සීවලිත්ථෙරස්ස පුඤ්ඤං අනුභවමානොව ආගමාසි. රෙවතත්ථෙරොපි සත්ථු ආගමනං ඤත්වා භගවතො ගන්ධකුටිං මාපෙත්වා පඤ්ච කූටාගාරසතානි, පඤ්ච චඞ්කමනසතානි, පඤ්චරත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානසතානි ච මාපෙසි. සත්ථා තස්ස සන්තිකෙ මාසමත්තමෙව වසි. තස්මිං වසමානොපි සීවලිත්ථෙරස්සෙව පුඤ්ඤං අනුභවි.

තත්ථ පන ද්වෙ මහල්ලකභික්ඛූ සත්ථු ඛදිරවනං පවිසනකාලෙ එවං චින්තයිංසු – ‘‘අයං භික්ඛු එත්තකං නවකම්මං කරොන්තො කිං සක්ඛිස්සති සමණධම්මං කාතුං, සත්ථා ‘සාරිපුත්තස්ස කනිට්ඨො’ති මුඛොලොකනකිච්චං කරොන්තො එවරූපස්ස නවකම්මිකස්ස භික්ඛුස්ස සන්තිකං ආගතො’’ති. සත්ථාපි තං දිවසං පච්චූසකාලෙ ලොකං වොලොකෙත්වා තෙ භික්ඛූ දිස්වා තෙසං චිත්තාචාරං අඤ්ඤාසි. තස්මා තත්ථ මාසමත්තං වසිත්වා නික්ඛමනදිවසෙ යථා තෙ භික්ඛූ අත්තනො තෙලනාළිඤ්ච උදකතුම්බඤ්ච උපාහනානි ච පමුස්සන්ති, තථා අධිට්ඨහිත්වා නික්ඛමන්තො විහාරූපචාරතො බහි නික්ඛන්තකාලෙ ඉද්ධිං විස්සජ්ජෙසි. අථ තෙ භික්ඛූ ‘‘මයා ඉදඤ්චිදඤ්ච පමුට්ඨං , මයාපි පමුට්ඨ’’න්ති උභොපි නිවත්තිත්වා තං ඨානං අසල්ලක්ඛෙත්වා ඛදිරරුක්ඛකණ්ටකෙහි විජ්ඣමානා විචරිත්වා එකස්මිං ඛදිරරුක්ඛෙ ඔලම්බන්තං අත්තනො භණ්ඩකං දිස්වා ආදාය පක්කමිංසු. සත්ථාපි භික්ඛුසඞ්ඝං ආදාය පුන මාසමත්තෙනෙව සීවලිත්ථෙරස්ස පුඤ්ඤං අනුභවමානො පටිගන්ත්වා පුබ්බාරාමං පාවිසි.

අථ තෙ මහල්ලකභික්ඛූ පාතොව මුඛං ධොවිත්වා ‘‘ආගන්තුකභත්තදායිකාය විසාඛාය ඝරං යාගුං පිවිස්සාමා’’ති ගන්ත්වා යාගුං පිවිත්වා ඛජ්ජකං ඛාදිත්වා නිසීදිංසු. අථ නෙ විසාඛා පුච්ඡි – ‘‘තුම්හෙපි, භන්තෙ, සත්ථාරා සද්ධිං රෙවතත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානං අගමිත්ථා’’ති. ‘‘ආම, උපාසිකෙති, රමණීයං, භන්තෙ, ථෙරස්ස වසනට්ඨාන’’න්ති. ‘‘කුතො තස්ස රමණීයතා සෙතකණ්ටකඛදිරරුක්ඛගහනං පෙතානං නිවාසනට්ඨානසදිසං උපාසිකෙ’’ති. අථඤ්ඤෙ ද්වෙ දහරභික්ඛූ ආගමිංසු. උපාසිකා තෙසම්පි යාගුඛජ්ජකං දත්වා තථෙව පටිපුච්ඡි . තෙ ආහංසු – ‘‘න සක්කා උපාසිකෙ වණ්ණෙතුං, සුධම්මදෙවසභාසදිසං ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛතං විය ථෙරස්ස වසනට්ඨාන’’න්ති. උපාසිකා චින්තෙසි – ‘‘පඨමං ආගතා භික්ඛූ අඤ්ඤථා වදිංසු, ඉමෙ අඤ්ඤථා වදන්ති, පඨමං ආගතා භික්ඛූ කිඤ්චිදෙව පමුස්සිත්වා ඉද්ධියා විස්සට්ඨකාලෙ පටිනිවත්තිත්වා ගතා භවිස්සන්ති, ඉමෙ පන ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛරිත්වා නිම්මිතකාලෙ ගතා භවිස්සන්තී’’ති අත්තනො පණ්ඩිතභාවෙන එතමත්ථං ඤත්වා ‘‘සත්ථාරං ආගතකාලෙ පුච්ඡිස්සාමී’’ති අට්ඨාසි. තතො මුහුත්තංයෙව සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො විසාඛාය ගෙහං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. සා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං සක්කච්චං පරිවිසිත්වා භත්තකිච්චාවසානෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා පටිපුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙහි සද්ධිං ගතභික්ඛූසු එකච්චෙ රෙවතත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ‘ඛදිරගහනං අරඤ්ඤ’න්ති වදන්ති, එකච්චෙ ‘රමණීය’න්ති, කිං නු ඛො එත’’න්ති? තං සුත්වා සත්ථා ‘‘උපාසිකෙ ගාමො වා හොතු අරඤ්ඤං වා, යස්මිං ඨානෙ අරහන්තො විහරන්ති, තං රමණීයමෙවා’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

98.

‘‘ගාමෙ වා යදි වාරඤ්ඤෙ, නින්නෙ වා යදි වා ථලෙ;

යත්ථ අරහන්තො විහරන්ති, තං භූමිරාමණෙය්යක’’න්ති.

තත්ථ කිඤ්චාපි අරහන්තො ගාමන්තෙ කායවිවෙකං න ලභන්ති, චිත්තවිවෙකං පන ලභන්තෙව. තෙසඤ්හි දිබ්බපටිභාගානිපි ආරම්මණානි චිත්තං චාලෙතුං න සක්කොන්ති. තස්මා ගාමො වා හොතු අරඤ්ඤාදීනං වා අඤ්ඤතරං, යත්ථ අරහන්තො විහරන්ති, තං භූමිරාමණෙය්යකන්ති සො භූමිපදෙසො රමණීයො එවාති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

අපරෙන සමයෙන භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, කෙන නු ඛො කාරණෙන ආයස්මා සීවලිත්ථෙරො සත්තදිවසසත්තමාසාධිකානි සත්ත වස්සානි මාතු කුච්ඡියං වසි, කෙන නිරයෙ පච්චි, කෙන නිස්සන්දෙන ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො ජාතො’’ති? සත්ථා තං කථං සුත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, කිං කථෙථා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉදං නාමා’’ති වුත්තෙ තස්සායස්මතො පුබ්බකම්මං කථෙන්තො ආහ –

භික්ඛවෙ , ඉතො එකනවුතිකප්පෙ විපස්සී භගවා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා එකස්මිං සමයෙ ජනපදචාරිකං චරිත්වා පිතු නගරං පච්චාගමාසි. රාජා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආගන්තුකදානං සජ්ජෙත්වා නාගරානං සාසනං පෙසෙසි ‘‘ආගන්ත්වා මය්හං දානෙ සහායකා හොන්තූ’’ති. තෙ තථා කත්වා ‘‘රඤ්ඤා දින්නදානතො අතිරෙකතරං දස්සාමා’’ති සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙ දානං පටියාදෙත්වා රඤ්ඤො සාසනං පහිණිංසු. රාජා ආගන්ත්වා තෙසං දානං දිස්වා ‘‘ඉතො අධිකතරං දස්සාමී’’ති පුනදිවසත්ථාය සත්ථාරං නිමන්තෙසි, නෙව රාජා නාගරෙ පරාජෙතුං සක්ඛි, න නාගරා රාජානං. නාගරා ඡට්ඨෙ වාරෙ ‘‘ස්වෙ දානි යථා ‘ඉමස්මිං දානෙ ඉදං නාම නත්ථී’ති න සක්කා හොති වත්තුං, එවං දානං දස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා පුනදිවසෙ දානං පටියාදෙත්වා ‘‘කිං නු ඛො එත්ථ නත්ථී’’ති ඔලොකෙන්තා අල්ලමධුමෙව න අද්දසංසු. පක්කමධු පන බහුං අත්ථි. තෙ අල්ලමධුස්සත්ථාය චතූසු නගරද්වාරෙසු චත්තාරි කහාපණසහස්සානි ගාහාපෙත්වා පහිණිංසු. අථෙකො ජනපදමනුස්සො ගාමභොජකං පස්සිතුං ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ මධුපටලං දිස්වා මක්ඛිකා පලාපෙත්වා සාඛං ඡින්දිත්වා සාඛාදණ්ඩකෙනෙව සද්ධිං මධුපටලං ආදාය ‘‘ගාමභොජකස්ස දස්සාමී’’ති නගරං පාවිසි. මධුඅත්ථාය ගතො තං දිස්වා, ‘‘අම්භො, වික්කිණියං මධු’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘න වික්කිණියං, සාමී’’ති. ‘‘හන්ද, ඉමං කහාපණං ගහෙත්වා දෙහී’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘ඉමං මධුපටලං පාදමත්තම්පි න අග්ඝති, අයං පන කහාපණං දෙති. බහුකහාපණකො මඤ්ඤෙ, මයා වඩ්ඪෙතුං වට්ටතී’’ති. අථ නං ‘‘න දෙමී’’ති ආහ, ‘‘තෙන හි ද්වෙ කහාපණෙ ගණ්හාහී’’ති. ‘‘ද්වීහිපි න දෙමී’’ති. එවං තාව වඩ්ඪෙසි, යාව සො ‘‘තෙන හි ඉදං සහස්සං ගණ්හාහී’’ති භණ්ඩිකං උපනෙසි.

අථ නං සො ආහ – ‘‘කිං නු ඛො ත්වං උම්මත්තකො , උදාහු කහාපණානං ඨපනොකාසං න ලභසි, පාදම්පි න අග්ඝනකං මධුං ‘සහස්සං ගහෙත්වා දෙහී’ති වදසි, ‘කිං නාමෙත’’’න්ති? ‘ජානාමහං, භො, ඉමිනා පන මෙ කම්මං අත්ථි, තෙනෙවං වදාමී’ති. ‘‘කිං කම්මං, සාමී’’ති? ‘‘අම්හෙහි විපස්සීබුද්ධස්ස අට්ඨසට්ඨිසමණසහස්සපරිවාරස්ස මහාදානං සජ්ජිතං, තත්රෙකං අල්ලමධුමෙව නත්ථි, තස්මා එවං ගණ්හාමී’’ති. එවං, සන්තෙ, නාහං මූලෙන දස්සාමි, සචෙ ‘‘අහම්පි දානෙ පත්තිං ලභිස්සාමි, දස්සාමී’’ති. සො ගන්ත්වා නාගරානං තමත්ථං ආරොචෙසි. නාගරා තස්ස සද්ධාය බලවභාවං ඤත්වා, ‘‘සාධු, පත්තිකො හොතූ’’ති පටිජානිංසු, තෙ බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිසීදාපෙත්වා යාගුඛජ්ජකං දත්වා මහතිං සුවණ්ණපාතිං ආහරාපෙත්වා මධුපටලං පීළාපෙසුං. තෙනෙව මනුස්සෙන පණ්ණාකාරත්ථාය දධිවාරකොපි ආහටො අත්ථි, සො තම්පි දධිං පාතියං ආකිරිත්වා තෙන මධුනා සංසන්දිත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආදිතො පට්ඨාය අදාසි. තං යාවදත්ථං ගණ්හන්තානං සබ්බෙසං පාපුණි උත්තරිම්පි අවසිට්ඨං අහොසියෙව. ‘‘එවං ථොකං මධු කථං තාව බහූනං පාපුණී’’ති න චින්තෙතබ්බං. තඤ්හි බුද්ධානුභාවෙන පාපුණි. බුද්ධවිසයො න චින්තෙතබ්බො. චත්තාරි හි ‘‘අචින්තෙය්යානී’’ති (අ. නි. 4.77) වුත්තානි. තානි චින්තෙන්තො උම්මාදස්සෙව භාගී හොතීති. සො පුරිසො එත්තකං කම්මං කත්වා ආයුපරියොසානෙ දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා එත්තකං කාලං සංසරන්තො එකස්මිං සමයෙ දෙවලොකා චවිත්වා බාරාණසියං රාජකුලෙ නිබ්බත්තො පිතු අච්චයෙන රජ්ජං පාපුණි. සො ‘‘එකං නගරං ගණ්හිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා පරිවාරෙසි, නාගරානඤ්ච සාසනං පහිණි ‘‘රජ්ජං වා මෙ දෙන්තු යුද්ධං වා’’ති. තෙ ‘‘නෙව රජ්ජං දස්සාම, න යුද්ධ’’න්ති වත්වා චූළද්වාරෙහි නික්ඛමිත්වා දාරූදකාදීනි ආහරන්ති, සබ්බකිච්චානි කරොන්ති.

ඉතරොපි චත්තාරි මහාද්වාරානි රක්ඛන්තො සත්තමාසාධිකානි සත්ත වස්සානි නගරං උපරුන්ධි. අථස්ස මාතා ‘‘කිං මෙ පුත්තො කරොතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉදං නාම දෙවී’’ති තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘බාලො මම පුත්තො, ගච්ඡථ, තස්ස ‘චූළද්වාරානිපි පිධාය නගරං උපරුන්ධතූ’ති වදෙථා’’ති. සො මාතු සාසනං සුත්වා තථා අකාසි. නාගරාපි බහි නික්ඛමිතුං අලභන්තා සත්තමෙ දිවසෙ අත්තනො රාජානං මාරෙත්වා තස්ස රජ්ජං අදංසු. සො ඉමං කම්මං කත්වා ආයුපරියොසානෙ අවීචිම්හි නිබ්බත්තිත්වා යාවායං පථවී යොජනමත්තං උස්සන්නා, තාව නිරයෙ පච්චිත්වා චතුන්නං චූළද්වාරානං පිදහිතත්තා තතො චුතො තස්සා එව මාතු කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා සත්තමාසාධිකානි සත්ත වස්සානි අන්තොකුච්ඡිස්මිං වසිත්වා සත්ත දිවසානි යොනිමුඛෙ තිරියං නිපජ්ජි. එවං, භික්ඛවෙ, සීවලි, තදා නගරං උපරුන්ධිත්වා ගහිතකම්මෙන එත්තකං කාලං නිරයෙ පච්චිත්වා චතුන්නං චූළද්වාරානං පිදහිතත්තා තතො චුතො තස්සා එව මාතු කුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා එත්තකං කාලං කුච්ඡියං වසි. නවමධුනො දින්නත්තා ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො ජාතොති.

පුනෙකදිවසං භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘අහො සාමණෙරස්ස ලාභො, අහො පුඤ්ඤං, යෙන එකකෙන පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං පඤ්චකූටාගාරසතාදීනි කතානී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, මය්හං පුත්තස්ස නෙව පුඤ්ඤං අත්ථි, න පාපං, උභයමස්ස පහීන’’න්ති වත්වා බ්රාහ්මණවග්ගෙ ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යොධ පුඤ්ඤඤ්ච පාපඤ්ච, උභො සඞ්ගමුපච්චගා;

අසොකං විරජං සුද්ධං, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණ’’න්ති. (ධ. ප. 412);

ඛදිරවනියරෙවතත්ථෙරවත්ථු නවමං.

10. අඤ්ඤතරඉත්ථිවත්ථු

රමණීයානීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං ඉත්ථිං ආරබ්භ කථෙසි.

එකො කිර පිණ්ඩපාතිකො භික්ඛු සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා එකං ජිණ්ණඋය්යානං පවිසිත්වා සමණධම්මං කරොති. එකා නගරසොභිනී ඉත්ථී පුරිසෙන සද්ධිං ‘‘අහං අසුකට්ඨානං නාම ගමිස්සාමි, ත්වං තත්ථ ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති සඞ්කෙතං කත්වා අගමාසි. සො පුරිසො නාගච්ඡි. සා තස්ස ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තී තං අදිස්වා උක්කණ්ඨිත්වා ඉතො චිතො ච විචරමානා තං උය්යානං පවිසිත්වා ථෙරං පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නං දිස්වා ඉතො චිතො ච ඔලොකයමානා අඤ්ඤං කඤ්චි අදිස්වා ‘‘අයඤ්ච පුරිසො එව, ඉමස්ස චිත්තං පමොහෙස්සාමී’’ති තස්ස පුරතො ඨත්වා පුනප්පුනං නිවත්ථසාටකං මොචෙත්වා නිවාසෙති, කෙසෙ මුඤ්චිත්වා බන්ධති, පාණිං පහරිත්වා හසති. ථෙරස්ස සංවෙගො උප්පජ්ජිත්වා සකලසරීරං ඵරි. සො ‘‘කිං නු ඛො ඉද’’න්ති චින්තෙසි. සත්ථාපි ‘‘මම සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ‘සමණධම්මං කරිස්සාමී’ති ගතස්ස භික්ඛුනො කා නු ඛො පවත්තී’’ති උපධාරෙන්තො තං ඉත්ථිං දිස්වා තස්සා අනාචාරකිරියං, ථෙරස්ස ච සංවෙගුප්පත්තිං ඤත්වා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව තෙන සද්ධිං කථෙසි – ‘‘භික්ඛු, කාමගවෙසකානං අරමණට්ඨානමෙව වීතරාගානං රමණට්ඨානං හොතී’’ති . එවඤ්ච පන වත්වා ඔභාසං ඵරිත්වා තස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

99.

‘‘රමණීයානි අරඤ්ඤානි, යත්ථ න රමතී ජනො;

වීතරාගා රමිස්සන්ති, න තෙ කාමගවෙසිනො’’ති.

තත්ථ අරඤ්ඤානීති සුපුප්ඵිතතරුවනසණ්ඩපටිමණ්ඩිතානි විමලසලිලසම්පන්නානි අරඤ්ඤානි නාම රමණීයානි. යත්ථාති යෙසු අරඤ්ඤෙසු විකසිතෙසු පදුමවනෙසු ගාමමක්ඛිකා විය කාමගවෙසකො ජනො න රමති. වීතරාගාති විගතරාගා පන ඛීණාසවා නාම භමරමධුකරා විය පදුමවනෙසු තථාරූපෙසු අරඤ්ඤෙසු රමිස්සන්ති. කිං කාරණා? න තෙ කාමපවෙසිනො, යස්මා තෙ කාමගවෙසිනො න හොන්තීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ සො ථෙරො යථානිසින්නොව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා ථුතිං කරොන්තො තථාගතස්ස පාදෙ වන්දිත්වා අගමාසීති.

අඤ්ඤතරඉත්ථිවත්ථු දසමං.

අරහන්තවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සත්තමො වග්ගො.