අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) > ධම්මපද-අට්ඨකථා

එකූනපඤ්චසතා කිර චොරා ගාමඝාතකාදීනි කරොන්තා ජීවිකං කප්පෙසුං. අථෙකො පුරිසො නිබ්බිද්ධපිඞ්ගලො තම්බදාඨිකො තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අහම්පි තුම්හෙහි සද්ධිං ජීවිස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං චොරජෙට්ඨකස්ස දස්සෙත්වා ‘‘අයම්පි අම්හාකං සන්තිකෙ වසිතුං ඉච්ඡතී’’ති ආහංසු. අථ නං චොරජෙට්ඨකො ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං මාතු ථනං ඡින්දිත්වා පිතු වා ගලලොහිතං නීහරිත්වා ඛාදනසමත්ථො අතිකක්ඛළො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘නත්ථෙතස්ස අම්හාකං සන්තිකෙ වසනකිච්ච’’න්ති පටික්ඛිපි. සො එවං පටික්ඛිත්තොපි ආගන්ත්වා එකං තස්සෙව අන්තෙවාසිකං උපට්ඨහන්තො ආරාධෙසි. සො තං ආදාය චොරජෙට්ඨකං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘සාමි, භද්දකො එස, අම්හාකං උපකාරකො, සඞ්ගණ්හථ න’’න්ති යාචිත්වා චොරජෙට්ඨකං පටිච්ඡාපෙසි. අථෙකදිවසං ¶ නාගරා රාජපුරිසෙහි සද්ධිං එකතො හුත්වා තෙ චොරෙ ගහෙත්වා විනිච්ඡයමහාමච්චානං සන්තිකං නයිංසු. අමච්චා තෙසං ඵරසුනා සීසච්ඡෙදං ආණාපෙසුං. තතො ‘‘කො නු ඛො ඉමෙ මාරෙස්සතී’’ති පරියෙසන්තා තෙ මාරෙතුං ඉච්ඡන්තං කඤ්චි අදිස්වා චොරජෙට්ඨකං ආහංසු – ‘‘ත්වං ඉමෙ මාරෙත්වා ජීවිතඤ්චෙව ලභිස්සසි සම්මානඤ්ච, මාරෙහි නෙ’’ති. සොපි අත්තානං නිස්සාය වසිතත්තා තෙ මාරෙතුං න ඉච්ඡි. එතෙනූපායෙන එකූනපඤ්චසතෙ පුච්ඡිංසු, සබ්බෙපි න ඉච්ඡිංසු. සබ්බපච්ඡා තං නිබ්බිද්ධපිඞ්ගලං තම්බදාඨිකං පුච්ඡිංසු. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තෙ සබ්බෙපි මාරෙත්වා ජීවිතඤ්චෙව සම්මානඤ්ච ලභි. එතෙනූපායෙන නගරස්ස දක්ඛිණතොපි පඤ්ච චොරසතානි ආනෙත්වා අමච්චානං දස්සෙත්වා තෙහි තෙසම්පි සීසච්ඡෙදෙ ආණත්තෙ චොරජෙට්ඨකං ආදිං කත්වා පුච්ඡන්තා කඤ්චි මාරෙතුං ඉච්ඡන්තං අදිස්වා ‘‘පුරිමදිවසෙ එකො පුරිසො පඤ්චසතෙ චොරෙ මාරෙසි, කහං නු ඛො සො’’ති. ‘‘අසුකට්ඨානෙ අම්හෙති දිට්ඨො’’ති වුත්තෙ තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ඉමෙ මාරෙහි, සම්මානං ලච්ඡසී’’ති ආණාපෙසුං. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තෙ සබ්බෙපි මාරෙත්වා සම්මානං ලභි. අථ නං ‘‘භද්දකො අයං ¶ පුරිසො, නිබද්ධං චොරඝාතකමෙව එතං කරිස්සාමා’’ති ¶ මන්තෙත්වා තස්ස තං ඨානන්තරං දත්වාව ¶ සම්මානං කරිංසු. සො පච්ඡිමදිසතොපි උත්තරදිසතොපි ආනීතෙ පඤ්චසතෙ පඤ්චසතෙ චොරෙ ඝාතෙසියෙව. එවං චතූහි දිසාහි ආනීතානි ද්වෙ සහස්සානි මාරෙත්වා තතො පට්ඨාය දෙවසිකං එකං ද්වෙති ආනීතෙ තෙ මනුස්සෙ මාරෙත්වා පඤ්චපණ්ණාස සංවච්ඡරානි චොරඝාතකකම්මං අකාසි.

සො මහල්ලකකාලෙ එකප්පහාරෙනෙව සීසං ඡින්දිතුං න සක්කොති, ද්වෙ තයො වාරෙ පහරන්තො මනුස්සෙ කිලමෙති. නාගරා චින්තයිංසු – ‘‘අඤ්ඤොපි චොරඝාතකො උප්පජ්ජිස්සති, අයං අතිවිය මනුස්සෙ කිලමෙති, කිං ඉමිනා’’ති තස්ස තං ඨානන්තරං හරිංසු. සො පුබ්බෙ චොරඝාතකකම්මං කරොන්තො ‘‘අහතසාටකෙ නිවාසෙතුං, නවසප්පිනා සඞ්ඛතං ඛීරයාගුං පිවිතුං, සුමනපුප්ඵානි පිලන්ධිතුං, ගන්ධෙ විලිම්පිතු’’න්ති ඉමානි චත්තාරි න ලභි. සො ඨානා චාවිතදිවසෙ ‘‘ඛීරයාගුං මෙ පචථා’’ති වත්වා අහතවත්ථසුමනමාලාවිලෙපනානි ගාහාපෙත්වා නදිං ගන්ත්වා න්හත්වා අහතවත්ථානි නිවාසෙත්වා මාලා පිලන්ධිත්වා ගන්ධෙහි අනුලිත්තගත්තො ගෙහං ආගන්ත්වා නිසීදි. අථස්ස නවසප්පිනා සඞ්ඛතං ¶ ඛීරයාගුං පුරතො ඨපෙත්වා හත්ථධොවනොදකං ආහරිංසු. තස්මිං ඛණෙ සාරිපුත්තත්ථෙරො සමාපත්තිතො වුට්ඨාය ‘‘කත්ථ නු ඛො අජ්ජ මයා ගන්තබ්බ’’න්ති අත්තනො භික්ඛාචාරං ඔලොකෙන්තො තස්ස ගෙහෙ ඛීරයාගුං දිස්වා ‘‘කරිස්සති නු ඛො මෙ පුරිසො සඞ්ගහ’’න්ති උපධාරෙන්තො ‘‘මං දිස්වා මම සඞ්ගහං කරිස්සති, කරිත්වා ච පන මහාසම්පත්තිං ලභිස්සති අයං කුලපුත්තො’’ති ඤත්වා චීවරං පාරුපිත්වා පත්තං ආදාය තස්ස ගෙහද්වාරෙ ඨිතමෙව අත්තානං දස්සෙසි.

සො ථෙරං දිස්වා පසන්නචිත්තො චින්තෙසි – ‘‘මයා චිරං චොරඝාතකකම්මං කතං, බහූ මනුස්සා මාරිතා, ඉදානි මෙ ගෙහෙ ඛීරයාගු පටියත්තා, ථෙරො ආගන්ත්වා මම ගෙහද්වාරෙ ඨිතො, ඉදානි මයා අය්යස්ස දෙය්යධම්මං දාතුං වට්ටතී’’ති පුරතො ඨපිතයාගුං අපනෙත්වා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා අන්තොගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා පත්තෙ ඛීරයාගුං ආකිරිත්වා නවසප්පිං ආසිඤ්චිත්වා ථෙරං බීජමානො අට්ඨාසි. අථස්ස ච දීඝරත්තං අලද්ධපුබ්බතාය ඛීරයාගුං පාතුං බලවඅජ්ඣාසයො අහොසි. ථෙරො තස්ස අජ්ඣාසයං ඤත්වා ‘‘ත්වං, උපාසක, අත්තනො යාගුං පිවා’’ති ¶ ආහ. සො අඤ්ඤස්ස හත්ථෙ බීජනිං දත්වා යාගුං පිවි. ථෙරො බීජමානං පුරිසං ‘‘ගච්ඡ, උපාසකමෙව බීජාහී’’ති ආහ. සො බීජියමානො කුච්ඡිපූරං යාගුං පිවිත්වා ආගන්ත්වා ථෙරං බීජමානො ඨත්වා කතාහාරකිච්චස්ස ථෙරස්ස ¶ පත්තං අග්ගහෙසි. ථෙරො තස්ස අනුමොදනං ආරභි. සො අත්තනො චිත්තං ථෙරස්ස ධම්මදෙසනානුගං කාතුං නාසක්ඛි. ථෙරො සල්ලක්ඛෙත්වා, ‘‘උපාසක, කස්මා චිත්තං දෙසනානුගං කාතුං න සක්කොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘භන්තෙ, මයා දීඝරත්තං කක්ඛළකම්මං කතං, බහූ මනුස්සා මාරිතා, තමහං අත්තනො කම්මං අනුස්සරන්තො චිත්තං ¶ අය්යස්ස දෙසනානුගං කාතුං නාසක්ඛි’’න්ති. ථෙරො ‘‘වඤ්චෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘කිං පන ත්වං අත්තනො රුචියා අකාසි, අඤ්ඤෙහි කාරිතොසී’’ති? ‘‘රාජා මං කාරෙසි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං නු ඛො තෙ, උපාසක, එවං සන්තෙ අකුසලං හොතී’’ති? මන්දධාතුකො උපාසකො ථෙරෙනෙවං වුත්තෙ ‘‘නත්ථි මය්හං අකුසල’’න්ති සඤ්ඤී හුත්වා තෙන හි, ‘‘භන්තෙ, ධම්මං කථෙථා’’ති. සො ථෙරෙ අනුමොදනං කරොන්තෙ එකග්ගචිත්තො හුත්වා ධම්මං සුණන්තො සොතාපත්තිමග්ගස්ස ඔරතො අනුලොමිකං ඛන්තිං නිබ්බත්තෙසි. ථෙරොපි අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි.

උපාසකං ථෙරං අනුගන්ත්වා නිවත්තමානං එකා යක්ඛිනී ධෙනුවෙසෙන ආගන්ත්වා උරෙ පහරිත්වා මාරෙසි. සො කාලං කත්වා තුසිතපුරෙ නිබ්බත්ති. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘චොරඝාතකො පඤ්චපණ්ණාස වස්සානි කක්ඛළකම්මං කත්වා අජ්ජෙව තතො මුත්තො, අජ්ජෙව ථෙරස්ස භික්ඛං දත්වා අජ්ජෙව කාලං කතො, කහං නු ඛො නිබ්බත්තො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ¶ , ‘‘භික්ඛවෙ, තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තො’’ති ආහ. ‘‘කිං, භන්තෙ, වදෙථ, එත්තකං කාලං එත්තකෙ මනුස්සෙ ඝාතෙත්වා තුසිතවිමානෙ නිබ්බත්තො’’ති. ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, මහන්තො තෙන කල්යාණමිත්තො ලද්ධො, සො සාරිපුත්තස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා අනුලොමඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා ඉතො චුතො තුසිතවිමානෙ නිබ්බත්තො’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සුභාසිතං සුණිත්වාන, නගරෙ චොරඝාතකො;

අනුලොමඛන්තිං ලද්ධාන, මොදතී තිදිවං ගතො’’ති.

‘‘භන්තෙ ¶ , අනුමොදනකථා නාම න බලවා, තෙන කතං අකුසලකම්මං මහන්තං, කථං එත්තකෙන විසෙසං නිබ්බත්තෙසී’’ති. සත්ථා ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, ‘මයා දෙසිතධම්මස්ස අප්පං වා බහුං වා’ති මා පමාණං ගණ්හථ. එකවාචාපි හි අත්ථනිස්සිතා සෙය්යාවා’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සහස්සමපි චෙ වාචා, අනත්ථපදසංහිතා;

එකං අත්ථපදං සෙය්යො, යං සුත්වා උපසම්මතී’’ති.

තත්ථ සහස්සමපීති පරිච්ඡෙදවචනං, එකං සහස්සං ද්වෙ සහස්සානීති එවං සහස්සෙන චෙපි පරිච්ඡින්නවාචා හොන්ති, තා ච පන අනත්ථපදසංහිතා ආකාසවණ්ණනාපබ්බතවණ්ණනාවනවණ්ණනාදීනි ¶ ¶ පකාසකෙහි අනිය්යානදීපකෙහි අනත්ථකෙහි පදෙහි සංහිතා යාව බහුකා හොති, තාව පාපිකා එවාති අත්ථො. එකං අත්ථපදන්ති යං පන ‘‘අයං කායො, අයං කායගතාසති, තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තො, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති එවරූපං එකං අත්ථපදං සුත්වා රාගාදිවූපසමෙන උපසම්මති, තං අත්ථසාධකං නිබ්බානප්පටිසංයුත්තං ඛන්ධධාතුආයතනඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගසතිපට්ඨානපරිදීපකං එකම්පි පදං සෙය්යොයෙවාති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සහස්සමපි චෙ ගාථාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දාරුචීරියත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි කාලෙ බහූ මනුස්සා නාවාය මහාසමුද්දං පක්ඛන්දිත්වා අන්තොමහාසමුද්දෙ භින්නාය නාවාය මච්ඡකච්ඡපභක්ඛා ¶ අහෙසුං. එකොවෙත්ථ එකං ඵලකං ගහෙත්වා වායමන්තො සුප්පාරකපට්ටනතීරං ඔක්කමි, තස්ස නිවාසනපාරුපනං නත්ථි. සො අඤ්ඤං කිඤ්චි අපස්සන්තො සුක්ඛකට්ඨදණ්ඩකෙ වාකෙහි පලිවෙඨෙත්වා නිවාසනපාරුපනං කත්වා දෙවකුලතො කපාලං ¶ ගහෙත්වා සුප්පාරකපට්ටනං අගමාසි, මනුස්සා තං දිස්වා යාගුභත්තාදීනි දත්වා ‘‘අයං එකො අරහා’’ති සම්භාවෙසුං. සො වත්ථෙසු උපනීතෙසු ‘‘සචාහං නිවාසෙස්සාමි වා පාරුපිස්සාමි වා, ලාභසක්කාරො මෙ පරිහායිස්සතී’’ති තානි වත්ථානි පටික්ඛිපිත්වා දාරුචීරානෙව පරිදහි. අථස්ස බහූහි ‘‘අරහා අරහා’’ති වුච්චමානස්ස එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි ‘‘යෙ ඛො කෙචි ලොකෙ අරහන්තො වා අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නා, අහං තෙසං අඤ්ඤතරො’’ති. අථස්ස පුරාණසාලොහිතා දෙවතා එවං චින්තෙසි.

පුරාණසාලොහිතාති පුබ්බෙ එකතො කතසමණධම්මා. පුබ්බෙ කිර කස්සපදසබලස්ස සාසනෙ ඔසක්කමානෙ සාමණෙරාදීනං විප්පකාරං දිස්වා සත්ත භික්ඛූ සංවෙගප්පත්තා ‘‘යාව සාසනස්ස අන්තරධානං න හොති, තාව අත්තනො පතිට්ඨං කරිස්සාමා’’ති සුවණ්ණචෙතියං වන්දිත්වා අරඤ්ඤං පවිට්ඨා එකං පබ්බතං දිස්වා ‘‘ජීවිතෙ සාලයා ¶ නිවත්තන්තු. නිරාලයා ඉමං පබ්බතං අභිරුහන්තූ’’ති ¶ වත්වා නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා සබ්බෙපි තං අභිරුය්හ නිස්සෙණිං පාතෙත්වා සමණධම්මං කරිංසු. තෙසු සඞ්ඝත්ථෙරො එකරත්තාතික්කමෙනෙව අරහත්තං පාපුණි. සො අනොතත්තදහෙ නාගලතාදන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා උත්තරකුරුතො පිණ්ඩපාතං ආහරිත්වා තෙ භික්ඛූ ආහ – ‘‘ආවුසො, ඉමං දන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා මුඛං ධොවිත්වා ඉමං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජථා’’ති. කිං පන, භන්තෙ, අම්හෙහි එවං කතිකා කතා ‘‘යො පඨමං අරහත්තං පාපුණාති, තෙනාභතං පිණ්ඩපාතං අවසෙසා පරිභුඤ්ජිස්සන්තී’’ති? ‘‘නො හෙතං, ආවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි සචෙ මයම්පි තුම්හෙ විය විසෙසං නිබ්බත්තෙස්සාම, සයං ආහරිත්වා පරිභුඤ්ජිස්සාමා’’ති න ඉච්ඡිංසු. දුතියදිවසෙ දුතියත්ථෙරො අනාගාමිඵලං පාපුණි. සොපි තථෙව පිණ්ඩපාතං ආහරිත්වා ඉතරෙ නිමන්තෙසි. තෙ එවමාහංසු – ‘‘කිං පන, භන්තෙ, අම්හෙහි එවං කතිකා කතා ‘මහාථෙරෙන ආභතං පිණ්ඩපාතං අභුඤ්ජිත්වා අනුථෙරෙන ආභතං භුඤ්ජිස්සාමා’’’ති? ‘‘නො හෙතං, ආවුසො’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ තුම්හෙ විය මයම්පි විසෙසං නිබ්බත්තෙත්වා අත්තනො පුරිසකාරෙන භුඤ්ජිතුං සක්කොන්තා භුඤ්ජිස්සාමා’’ති න ඉච්ඡිංසු. තෙසු අරහත්තං පත්තො භික්ඛු පරිනිබ්බායි, අනාගාමී බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති. ඉතරෙ ¶ පඤ්ච ථෙරා විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තා සුස්සිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ කාලං කත්වා ¶ දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ තතො චවිත්වා තත්ථ තත්ථ කුලඝරෙසු නිබ්බත්තිංසු. තෙසු එකො පුක්කුසාති රාජා (ම. නි. 3.342) අහොසි, එකො කුමාරකස්සපො (ම. නි. 1.249), එකො දාරුචීරියො (උදා. 10), එකො දබ්බො මල්ලපුත්තො (පාරා. 380; උදා. 79) එකො සභියො පරිබ්බාජකොති (සු. නි. සභියසුත්තං). තත්ථ යො බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො භික්ඛු තං සන්ධායෙතං වුත්තං ‘‘පුරාණසාලොහිතා දෙවතා’’ති.

තස්ස හි බ්රහ්මුනො එතදහොසි – ‘‘අයං මයා සද්ධිං නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා පබ්බතං අභිරුහිත්වා සමණධම්මං අකාසි, ඉදානි ඉමං ලද්ධිං ගහෙත්වා විචරන්තො විනස්සෙය්ය, සංවෙජෙස්සාමි න’’න්ති. අථ නං උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ – ‘‘නෙව ඛො ත්වං, බාහිය, අරහා, නපි අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නො, සාපි තෙ පටිපදා නත්ථි, යාය ත්වං අරහා වා අස්ස අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නො’’ති. බාහියො ආකාසෙ ඨත්වා කථෙන්තං මහාබ්රහ්මානං ඔලොකෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහො භාරියං කම්මං කතං, අහං ‘අරහන්තොම්හී’ති චින්තෙසිං, අයඤ්ච මං ‘න ත්වං අරහා, නපි අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නොසී’ති වදති, අත්ථි නු ඛො ¶ ලොකෙ අඤ්ඤො අරහා’’ති. අථ නං පුච්ඡි – ‘‘අත්ථි නු ඛො එතරහි දෙවතෙ ලොකෙ අරහා වා අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නො’’ති. අථස්ස දෙවතා ආචික්ඛි – ‘‘අත්ථි, බාහිය, උත්තරෙසු ජනපදෙසු සාවත්ථි නාම නගරං, තත්ථ සො භගවා එතරහි විහරති අරහං සම්මාසම්බුද්ධො. සො හි, බාහිය, භගවා අරහා චෙව අරහත්තත්ථාය ච ධම්මං දෙසෙතී’’ති.

බාහියො ¶ රත්තිභාගෙ දෙවතාය කථං සුත්වා සංවිග්ගමානසො තං ඛණංයෙව සුප්පාරකා නික්ඛමිත්වා එකරත්තිවාසෙන සාවත්ථිං අගමාසි, සබ්බං වීසයොජනසතිකං මග්ගං එකරත්තිවාසෙනෙව අගමාසි. ගච්ඡන්තො ච පන දෙවතානුභාවෙන ගතො. ‘‘බුද්ධානුභාවෙනා’’තිපි වදන්තියෙව. තස්මිං පන ඛණෙ සත්ථා සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො හොති. සො භුත්තපාතරාසෙ කායආලසියවිමොචනත්ථං අබ්භොකාසෙ චඞ්කමන්තෙ සම්බහුලෙ භික්ඛූ ‘‘කහං එතරහි සත්ථා’’ති පුච්ඡි. භික්ඛූ ‘‘භගවා සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො’’ති වත්වා තං පුච්ඡිංසු – ‘‘ත්වං පන කුතො ආගතොසී’’ති? ‘‘සුප්පාරකා ආගතොම්හී’’ති. ‘‘කදා ¶ නික්ඛන්තොසී’’ති? ‘‘හිය්යො සායං ¶ නික්ඛන්තොම්හී’’ති. ‘‘දූරතොසි ආගතො, නිසීද, තව පාදෙ ධොවිත්වා තෙලෙන මක්ඛෙත්වා ථොකං විස්සමාහි, ආගතකාලෙ සත්ථාරං දක්ඛිස්සසී’’ති. ‘‘අහං, භන්තෙ, සත්ථු වා අත්තනො වා ජීවිතන්තරායං න ජානාමි, එකරත්තෙනෙවම්හි කත්ථචි අට්ඨත්වා අනිසීදිත්වා වීසයොජනසතිකං මග්ගං ආගතො, සත්ථාරං පස්සිත්වාව විස්සමිස්සාමී’’ති. සො එවං වත්වා තරමානරූපො සාවත්ථිං පවිසිත්වා භගවන්තං අනොපමාය බුද්ධසිරියා පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා ‘‘චිරස්සං වත මෙ ගොතමො සම්මාසම්බුද්ධො දිට්ඨො’’ති දිට්ඨට්ඨානතො පට්ඨාය ඔනතසරීරො ගන්ත්වා අන්තරවීථියමෙව පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා ගොප්ඵකෙසු දළ්හං ගහෙත්වා එවමාහ – ‘‘දෙසෙතු මෙ, භන්තෙ, භගවා ධම්මං, දෙසෙතු සුගතො ධම්මං, යං මමස්ස දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘අකාලො ඛො තාව, බාහිය, අන්තරඝරං පවිට්ඨම්හා පිණ්ඩායා’’ති පටික්ඛිපි.

තං සුත්වා බාහියො, භන්තෙ, සංසාරෙ සංසරන්තෙන කබළීකාරාහාරො න අලද්ධපුබ්බො, තුම්හාකං වා මය්හං වා ජීවිතන්තරායං න ජානාමි, දෙසෙතු මෙ ධම්මන්ති. සත්ථා දුතියම්පි පටික්ඛිපියෙව. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘ඉමස්ස මං දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය සකලසරීරං පීතියා නිරන්තරං අජ්ඣොත්ථටං හොති, බලවපීතිවෙගො ධම්මං සුත්වාපි න සක්ඛිස්සති පටිවිජ්ඣිතුං, මජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය තාව ¶ තිට්ඨතු, එකරත්තෙනෙව වීසයොජනසතිකං මග්ගං ආගතත්තා දරථොපිස්ස බලවා, සොපි තාව පටිප්පස්සම්භතූ’’ති. තස්මා ද්වික්ඛත්තුං පටික්ඛිපිත්වා තතියං යාචිතො අන්තරවීථියං ඨිතොව ‘‘තස්මාතිහ තෙ, බාහිය, එවං සික්ඛිතබ්බං ‘දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං භවිස්සතී’’’තිආදිනා (උදා. 10) නයෙන ධම්මං දෙසෙසි. සො සත්ථු ධම්මං සුණන්තොයෙව සබ්බාසවෙ ඛෙපෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තාවදෙව ච පන භගවන්තං පබ්බජ්ජං යාචි, ‘‘පරිපුණ්ණං තෙ පත්තචීවර’’න්ති පුට්ඨො ‘‘න පරිපුණ්ණ’’න්ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘තෙන හි පත්තචීවරං පරියෙසාහී’’ති වත්වා පක්කාමි.

‘‘සො කිර වීසති වස්සසහස්සානි සමණධම්මං කරොන්තො ‘භික්ඛුනා නාම අත්තනා පච්චයෙ ¶ ලභිත්වා අඤ්ඤං අනොලොකෙත්වා සයමෙව පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’ති එකභික්ඛුස්සාපි පත්තෙන වා චීවරෙන වා සඞ්ගහං න අකාසි ¶ , තෙනස්ස ඉද්ධිමයපත්තචීවරං න උපජ්ජිස්සතී’’ති ඤත්වා එහිභික්ඛුභාවෙන පබ්බජ්ජං න අදාසි. තම්පි පත්තචීවරං පරියෙසමානමෙව එකා යක්ඛිනී ධෙනුරූපෙන ආගන්ත්වා උරම්හි පහරිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙසි. සත්ථා පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චො සම්බහුලෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං නික්ඛන්තො බාහියස්ස ¶ සරීරං සඞ්කාරට්ඨානෙ පතිතං දිස්වා භික්ඛූ ආණාපෙසි, ‘‘භික්ඛවෙ, එකස්මිං ගෙහද්වාරෙ ඨත්වා මඤ්චකං ආහරාපෙත්වා ඉමං සරීරං නගරතො නීහරිත්වා ඣාපෙත්වා ථූපං කරොථා’’ති. භික්ඛූ තථා කරිංසු, කත්වා ච පන විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා අත්තනා කතකිච්චං ආරොචෙත්වා තස්ස අභිසම්පරායං පුච්ඡිංසු. අථ නෙසං භගවා තස්ස පරිනිබ්බුතභාවං ආචික්ඛිත්වා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ඛිප්පාභිඤ්ඤානං යදිදං බාහියො දාරුචීරියො’’ති (අ. නි. 1.216) එතදග්ගෙ ඨපෙසි. අථ නං භික්ඛූ පුච්ඡිංසු – ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ ‘බාහියො අරහත්තං පත්තො’ති වදෙථ, කදා සො අරහත්තං පත්තො’’ති? ‘‘මම ධම්මං සුතකාලෙ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘කදා පනස්ස, භන්තෙ, තුම්හෙහි ධම්මො කථිතො’’ති? ‘‘පිණ්ඩාය චරන්තෙන අන්තරවීථියං ඨත්වා’’ති. ‘‘අප්පමත්තකො හි, භන්තෙ, තුම්හෙහි අන්තරවීථියං ඨත්වා කථිතධම්මො කථං සො තාවත්තකෙන විසෙසං නිබ්බත්තෙසී’’ති, අථ නෙ සත්ථා ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, මම ධම්මං ‘අප්පං වා බහුං වා’ති මා පමාණං ගණ්හථ. අනෙකානිපි හි ගාථාසහස්සානි අනත්ථනිස්සිතානි න සෙය්යො, අත්ථනිස්සිතං පන එකම්පි ගාථාපදං සෙය්යො’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සහස්සමපි චෙ ගාථා, අනත්ථපදසංහිතා;

එකං ගාථාපදං සෙය්යො, යං සුත්වා උපසම්මතී’’ති.

තත්ථ ¶ එකං ගාථාපදං සෙය්යොති ‘‘අප්පමාදො අමතපදං…පෙ… යථා මයා’’ති (ධ. ප. 21) එවරූපා එකා ගාථාපි සෙය්යොති අත්ථො. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

බාහියදාරුචීරියත්ථෙරවත්ථු දුතියං.

යො ¶ ¶ ච ගාථාසතං භාසෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කුණ්ඩලකෙසිං ආරබ්භ කථෙසි.

රාජගහෙ කිර එකා සෙට්ඨිධීතා සොළසවස්සුද්දෙසිකා අභිරූපා අහොසි දස්සනීයා පාසාදිකා. තස්මිඤ්ච වයෙ ඨිතා නාරියො පුරිසජ්ඣාසයා හොන්ති පුරිසලොලා. අථ නං මාතාපිතරො සත්තභූමිකස්ස පාසාදස්ස උපරිමතලෙ සිරිගබ්භෙ නිවාසාපෙසුං. එකමෙවස්සා දාසිං පරිචාරිකං අදංසු. අථෙකං කුලපුත්තං චොරකම්මං කරොන්තං ගහෙත්වා පච්ඡාබාහං බන්ධිත්වා චතුක්කෙ චතුක්කෙ කසාහි පහරිත්වා ආඝාතනං නයිංසු. සෙට්ඨිධීතා මහාජනස්ස සද්දං සුත්වා ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති පාසාදතලෙ ඨත්වා ඔලොකෙන්තී තං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තා ¶ හුත්වා තං පත්ථයමානා ආහාරං පටික්ඛිපිත්වා මඤ්චකෙ නිපජ්ජි. අථ නං මාතා පුච්ඡි – ‘‘කිං ඉදං, අම්මා’’ති? ‘‘සචෙ එතං ‘චොරො’ති ගහෙත්වා නිය්යමානං පුරිසං ලභිස්සාමි, ජීවිස්සාමි. නො චෙ ලභිස්සාමි, ජීවිතං මෙ නත්ථි, ඉධෙව මරිස්සාමී’’ති. ‘‘අම්ම, මා එවං කරි, අම්හාකං ජාතියා ච ගොත්තෙන ච භොගෙන ච සදිසං අඤ්ඤං සාමිකං ලභිස්සසී’’ති. ‘‘මය්හං අඤ්ඤෙන කිච්චං නත්ථි, ඉමං අලභමානා මරිස්සාමී’’ති. මාතා ධීතරං සඤ්ඤාපෙතුං අසක්කොන්තී පිතුනො ආරොචෙසි. සොපි නං සඤ්ඤාපෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘කිං සක්කා කාතු’’න්ති චින්තෙත්වා තං චොරං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තස්ස රාජපුරිසස්ස සහස්සභණ්ඩිකං පෙසෙසි – ‘‘ඉමං ගහෙත්වා එතං පුරිසං මය්හං දෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති කහාපණෙ ගහෙත්වා තං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤං මාරෙත්වා ‘‘මාරිතො, දෙව, චොරො’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසි. සෙට්ඨිපි තස්ස ධීතරං අදාසි.

සා තතො පට්ඨාය ‘‘සාමිකං ආරාධෙස්සාමී’’ති සබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතා සයමෙව තස්ස යාගුආදීනි සංවිදහති, චොරො කතිපාහච්චයෙන චින්තෙසි – ‘‘කදා නු ඛො ඉමං මාරෙත්වා එතිස්සා ආභරණානි ගහෙත්වා එකස්මිං සුරාගෙහෙ වික්කිණිත්වා ඛාදිතුං ලභිස්සාමී’’ති? සො ‘‘අත්ථෙකො උපායො’’ති චින්තෙත්වා ආහාරං පටික්ඛිපිත්වා මඤ්චකෙ නිපජ්ජි, අථ නං සා උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කිං තෙ, සාමි, රුජ්ජතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘න කිඤ්චි මෙ, භද්දෙති, කච්චි පන මෙ මාතාපිතරො තුය්හං කුද්ධා’’ති? ‘‘න කුජ්ඣන්ති, භද්දෙ’’ති ¶ . අථ ‘‘කිං නාමෙත’’න්ති? ‘‘භද්දෙ, අහං තං දිවසං බන්ධිත්වා නිය්යමානො ¶ චොරපපාතෙ අධිවත්ථාය දෙවතාය බලිකම්මං පටිස්සුණිත්වා ජීවිතං ලභිං, ත්වම්පි මයා තස්සා එව ආනුභාවෙන ලද්ධා, ‘තං මෙ දෙවතාය බලිකම්මං ඨපිත’න්ති චින්තෙමි, භද්දෙ’’ති. ‘‘සාමි, මා චින්තයි, කරිස්සාමි බලිකම්මං, වදෙහි ¶ , කෙනත්ථො’’ති? ‘‘අප්පොදකමධුපායසෙන ච ලාජපඤ්චමකපුප්ඵෙහි චා’’ති. ‘‘සාධු, සාමි, අහං පටියාදෙස්සාමී’’ති සා සබ්බං බලිකම්මං පටියාදෙත්වා ‘‘එහි, සාමි, ගච්ඡාමා’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි, භද්දෙ, තව ඤාතකෙ නිවත්තෙත්වා මහග්ඝානි වත්ථාභරණානි ගහෙත්වා අත්තානං අලඞ්කරොහි, හසන්තා කීළන්තා සුඛං ගමිස්සාමා’’ති. සා තථා අකාසි.

අථ නං සො පබ්බතපාදං ගතකාලෙ ආහ – ‘‘භද්දෙ, ඉතො පරං උභොව ජනා ගමිස්සාම, සෙසජනං යානකෙන සද්ධිං නිවත්තාපෙත්වා බලිකම්මභාජනං සයං උක්ඛිපිත්වා ගණ්හාහී’’ති. සා තථා අකාසි. චොරො තං ගහෙත්වා චොරපපාතපබ්බතං අභිරුහි. තස්ස හි එකෙන පස්සෙන මනුස්සා අභිරුහන්ති, එකං පස්සං ඡින්නපපාතං. පබ්බතමත්ථකෙ ඨිතා තෙන පස්සෙන චොරෙ පාතෙන්ති. තෙ ඛණ්ඩාඛණ්ඩං හුත්වා භූමියං පතන්ති. තස්මා ‘‘චොරපපාතො’’ති වුච්චති. සා තස්ස පබ්බතස්ස මත්ථකෙ ඨත්වා ‘‘බලිකම්මං තෙ, සාමි, කරොහී’’ති ආහ. සො තුණ්හී අහොසි. පුන තාය ¶ ‘‘කස්මා, සාමි, තුණ්හීභූතොසී’’ති වුත්තෙ තං ආහ – ‘‘න මය්හං බලිකම්මෙනත්ථො, වඤ්චෙත්වා පන තං ආදාය ආගතොම්හී’’ති. ‘‘කිං කාරණා, සාමී’’ති? ‘‘තං මාරෙත්වා තව ආභරණානි ගහෙත්වා පලායනත්ථායා’’ති. සා මරණභයතජ්ජිතා ආහ – ‘‘සාමි, අහඤ්ච ආභරණානි ච තව සන්තකානෙව, කස්මා එවං වදෙසී’’ති? සො, ‘‘මා එවං කරොහී’’ති, පුනප්පුනං යාචියමානොපි ‘‘මාරෙමි එවා’’ති ආහ. ‘‘එවං සන්තෙ කිං තෙ මම මරණෙන? ඉමානි ආභරණානි ගහෙත්වා මය්හං ජීවිතං දෙහි, ඉතො පට්ඨාය මං ‘මතා’ති ධාරෙහි, දාසී වා තෙ හුත්වා කම්මං කරිස්සාමී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘ඉදං සුවණ්ණකෙයූරං, මුත්තා වෙළුරියා බහූ;

සබ්බං හරස්සු භද්දන්තෙ, මං ච දාසීති සාවයා’’ති. (අප. ථෙරී 2.3.27);

තං ¶ සුත්වා චොරො ‘‘එවං කතෙ ත්වං ගන්ත්වා මාතාපිතූනං ආචික්ඛිස්සසි, මාරෙස්සාමියෙව, මා ත්වං බාළ්හං පරිදෙවසී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘මා බාළ්හං පරිදෙවෙසි, ඛිප්පං බන්ධාහි භණ්ඩිකං;

න තුය්හං ජීවිතං අත්ථි, සබ්බං ගණ්හාමි භණ්ඩක’’න්ති. –

සා ¶ චින්තෙසි – ‘‘අහො ඉදං කම්මං භාරියං. පඤ්ඤා නාම න පචිත්වා ඛාදනත්ථාය කතා, අථ ඛො විචාරණත්ථාය කතා, ජානිස්සාමිස්ස කත්තබ්බ’’න්ති, අථ නං ආහ – ‘‘සාමි, යදා ත්වං ¶ ‘චොරො’ති ගහෙත්වා නීයසි, තදාහං මාතාපිතූනං ආචික්ඛිං, තෙ සහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා තං ආහරාපෙත්වා ගෙහෙ කරිංසු. තතො පට්ඨාය අහං තුය්හං උපකාරිකා, අජ්ජ මෙ සුදිට්ඨං කත්වා අත්තානං වන්දිතුං දෙහී’’ති. සො ‘‘සාධු, භද්දෙ, සුදිට්ඨං කත්වා වන්දාහී’’ති වත්වා පබ්බතන්තෙ අට්ඨාසි. අථ නං සා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා චතූසු ඨානෙසු වන්දිත්වා, ‘‘සාමි, ඉදං තෙ පච්ඡිමදස්සනං, ඉදානි තුය්හං වා මම දස්සනං, මය්හං වා තව දස්සනං නත්ථී’’ති පුරතො ච පච්ඡතො ච ආලිඞ්ගිත්වා පමත්තං හුත්වා පබ්බතන්තෙ ඨිතං පිට්ඨිපස්සෙ ඨත්වා එකෙන හත්ථෙන ඛන්ධෙ ගහෙත්වා එකෙන පිට්ඨිකච්ඡාය ගහෙත්වා පබ්බතපපාතෙ ඛිපි. සො පබ්බතකුච්ඡියං පටිහතො ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං හුත්වා භූමියං පති. චොරපපාතමත්ථකෙ අධිවත්ථා දෙවතා තෙසං ද්වින්නම්පි කිරියං දිස්වා තස්සා ඉත්ථියා සාධුකාරං දත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘න හි සබ්බෙසු ඨානෙසු, පුරිසො හොති පණ්ඩිතො;

ඉත්ථීපි පණ්ඩිතා හොති, තත්ථ තත්ථ විචක්ඛණා’’ති. (අප. ථෙරී 2.3.31);

සාපි ¶ චොරං පපාතෙ ඛිපිත්වා චින්තෙසි – ‘‘සචාහං ගෙහං ගමිස්සාමි, ‘සාමිකො තෙ කුහි’න්ති පුච්ඡිස්සන්ති, සචාහං එවං පුට්ඨා ‘මාරිතො මෙ’ති වක්ඛාමි, ‘දුබ්බිනීතෙ සහස්සං දත්වා තං ආහරාපෙත්වා ඉදානි නං මාරෙසී’ති මං මුඛසත්තීහි විජ්ඣිස්සන්ති, ‘ආභරණත්ථාය සො මං මාරෙතුකාමො අහොසී’ති වුත්තෙපි න සද්දහිස්සන්ති, අලං මෙ ගෙහෙනා’’ති තත්ථෙවාභරණානි ඡඩ්ඩෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා අනුපුබ්බෙන විචරන්තී එකං පරිබ්බාජකානං අස්සමං පත්වා වන්දිත්වා ‘‘මය්හං, භන්තෙ, තුම්හාකං සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං දෙථා’’ති ආහ. අථ නං පබ්බාජෙසුං. සා පබ්බජිත්වාව පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං පබ්බජ්ජාය කිං උත්තම’’න්ති? ‘‘භද්දෙ, දසසු වා කසිණෙසු පරිකම්මං කත්වා ඣානං නිබ්බත්තෙතබ්බං ¶ , වාදසහස්සං වා උග්ගණ්හිතබ්බං, අයං අම්හාකං පබ්බජ්ජාය උත්තමත්ථො’’ති. ‘‘ඣානං තාව නිබ්බත්තෙතුං අහං න සක්ඛිස්සාමි, වාදසහස්සං පන උග්ගණ්හිස්සාමි, අය්යා’’ති. අථ නං තෙ වාදසහස්සං උග්ගණ්හාපෙත්වා ‘‘උග්ගහිතං තෙ සිප්පං, ඉදානි ත්වං ජම්බුදීපතලෙ විචරිත්වා අත්තනා සද්ධිං පඤ්හං කථෙතුං සමත්ථං ඔලොකෙහී’’ති තස්ස හත්ථෙ ජම්බුසාඛං ¶ දත්වා උය්යොජෙසුං – ‘‘ගච්ඡ, භද්දෙ, සචෙ කොචි ගිහිභූතො තයා සද්ධිං පඤ්හං කථෙතුං සක්කොති, තස්සෙව පාදපරිචාරිකා භවාහි, සචෙ පබ්බජිතො සක්කොති, තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජාහී’’ති.

සා නාමෙන ජම්බුපරිබ්බාජිකා නාම හුත්වා තතො නික්ඛමිත්වා දිට්ඨෙ දිට්ඨෙ පඤ්හං පුච්ඡන්තී විචරති. තාය සද්ධිං කථෙතුං සමත්ථො නාම නාහොසි. ‘‘ඉතො ජම්බුපරිබ්බාජිකා ආගච්ඡතී’’ති ¶ සුත්වාව මනුස්සා පලායන්ති. සා ගාමං වා නිගමං වා භික්ඛාය පවිසන්තී ගාමද්වාරෙ වාලුකරාසිං කත්වා තත්ථ ජම්බුසාඛං ඨපෙත්වා ‘‘මයා සද්ධිං කථෙතුං සමත්ථො ජම්බුසාඛං මද්දතූ’’ති වත්වා ගාමං පාවිසි. තං ඨානං උපසඞ්කමිතුං සමත්ථො නාම නාහොසි. සාපි මිලාතාය ජම්බුසාඛාය අඤ්ඤං ජම්බුසාඛං ගණ්හාති, ඉමිනා නීහාරෙන විචරන්තී සාවත්ථිං පත්වා ගාමද්වාරෙ වාලුකරාසිං කත්වා ජම්බුසාඛං ඨපෙත්වා වුත්තනයෙනෙව වත්වා භික්ඛාය පාවිසි. සම්බහුලා ගාමදාරකා ජම්බුසාඛං පරිවාරෙත්වා අට්ඨංසු. තදා සාරිපුත්තත්ථෙරො පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චො නගරා නික්ඛන්තො තෙ දාරකෙ ජම්බුසාඛං පරිවාරෙත්වා ඨිතෙ දිස්වා ‘‘කිං ඉද’’න්ති පුච්ඡි. දාරකා ථෙරස්ස තං පවත්තිං ආචික්ඛිංසු. ‘‘තෙන හි දාරකා ඉමං සාඛං මද්දථා’’ති. ‘‘භායාම, භන්තෙ’’ති ¶ . ‘‘අහං පඤ්හං කථෙස්සාමි, මද්දථ තුම්හෙ’’ති. තෙ ථෙරස්ස වචනෙන සඤ්ජාතුස්සාහා තථා කත්වා මද්දන්තා ජම්බුසාඛං උක්ඛිපිංසු. පරිබ්බාජිකා ආගන්ත්වා තෙ පරිභාසිත්වා ‘‘තුම්හෙහි සද්ධිං මම පඤ්හෙන කිච්චං නත්ථි, කස්මා මෙ සාඛං මද්දථා’’ති ආහ. ‘‘අය්යෙනම්හා මද්දාපිතා’’ති ආහංසු. ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙහි මෙ සාඛා මද්දාපිතා’’ති? ‘‘ආම, භගිනී’’ති. ‘‘තෙන හි මයා සද්ධිං පඤ්හං කථෙථා’’ති. ‘‘සාධු කථෙස්සාමී’’ති.

සා වඩ්ඪමානකච්ඡායාය පඤ්හං පුච්ඡිතුං ථෙරස්ස සන්තිකං අගමාසි, සකලනගරං සඞ්ඛුභි. ‘‘ද්වින්නං පණ්ඩිතානං කථං සුණිස්සාමා’’ති නාගරා තාය සද්ධිංයෙව ගන්ත්වා ථෙරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. පරිබ්බාජිකා ථෙරං ¶ ආහ – ‘‘භන්තෙ, පුච්ඡාමි තෙ පඤ්හ’’න්ති. ‘‘පුච්ඡ, භගිනී’’ති. සා වාදසහස්සං පුච්ඡි, පුච්ඡිතං පුච්ඡිතං ථෙරො විස්සජ්ජෙසි. අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘එත්තකා එව තෙ පඤ්හා, අඤ්ඤෙපි අත්ථී’’ති? ‘‘එත්තකා එව, භන්තෙ’’ති. ‘‘තයා බහූ පඤ්හා පුට්ඨා, මයම්පි එකං පුච්ඡාම, විස්සජ්ජිස්සසි නො’’ති? ‘‘ජානමානා විස්සජ්ජිස්සාමි පුච්ඡථ, භන්තෙ’’ති. ථෙරො ‘‘එකං නාම ¶ කි’’න්ති (ඛු. පා. 4.1) පඤ්හං පුච්ඡි. සා ‘‘එවං නාමෙස විස්සජ්ජෙතබ්බො’’ති අජානන්තී ‘‘කිං නාමෙතං, භන්තෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘බුද්ධපඤ්හො නාම, භගිනී’’ති. ‘‘මය්හම්පි තං දෙථ, භන්තෙ’’ති. ‘‘සචෙ මාදිසා භවිස්සසි, දස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි මං පබ්බාජෙථා’’ති. ථෙරො භික්ඛුනීනං ආචික්ඛිත්වා පබ්බාජෙසි. සා පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදා කුණ්ඩලකෙසිත්ථෙරී නාම හුත්වා කතිපාහච්චයෙනෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි.

භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘කුණ්ඩලකෙසිත්ථෙරියා ධම්මස්සවනඤ්ච බහුං නත්ථි, පබ්බජිතකිච්චඤ්චස්සා මත්ථකං පත්තං, එකෙන කිර චොරෙන සද්ධිං මහාසඞ්ගාමං කත්වා ජිනිත්වා ආගතා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ¶ ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, මයා දෙසිතධම්මං ‘අප්පං වා බහුං වා’ති පමාණං මා ගණ්හථ, අනත්ථකං පදසතම්පි සෙය්යො න හොති, ධම්මපදං පන එකම්පි සෙය්යොව. අවසෙසචොරෙ ජිනන්තස්ස ච ජයො නාම න හොති, අජ්ඣත්තිකකිලෙසචොරෙ ජිනන්තස්සෙව පන ජයො නාම හොතී’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘යො ච ගාථාසතං භාසෙ, අනත්ථපදසංහිතා;

එකං ධම්මපදං සෙය්යො, යං සුත්වා උපසම්මති.

‘‘යො ¶ සහස්සං සහස්සෙන, සඞ්ගාමෙ මානුසෙ ජිනෙ;

එකඤ්ච ජෙය්යමත්තානං, ස වෙ සඞ්ගාමජුත්තමො’’ති.

තත්ථ ගාථාසතන්ති යො ච පුග්ගලො සතපරිච්ඡෙදා බහූපි ගාථා භාසෙය්යාති අත්ථො. අනත්ථපදසංහිතාති ආකාසවණ්ණනාදිවසෙන අනත්ථකෙහි පදෙහි සංහිතා. ධම්මපදන්ති අත්ථසාධකං ඛන්ධාදිපටිසංයුත්තං, ‘‘චත්තාරිමානි පරිබ්බාජකා ධම්මපදානි. කතමානි චත්තාරි? අනභිජ්ඣා පරිබ්බාජකා ධම්මපදං, අබ්යාපාදො පරිබ්බාජකා ධම්මපදං, සම්මාසති පරිබ්බාජකා ධම්මපදං ¶ , සම්මාසමාධි පරිබ්බාජකා ධම්මපද’’න්ති (අ. නි. 4.30) එවං වුත්තෙසු චතූසු ධම්මපදෙසු එකම්පි ධම්මපදං සෙය්යො. යො සහස්සං සහස්සෙනාති යො එකො සඞ්ගාමයොධො සහස්සෙන ගුණිතං සහස්සං මානුසෙ එකස්මිං සඞ්ගාමෙ ජිනෙය්ය, දසමනුස්සසතසහස්සං ජිනිත්වා ජයං ආහරෙය්ය, අයම්පි සඞ්ගාමජිනතං උත්තමො පවරො නාම න හොති. එකඤ්ච ජෙය්යමත්තානන්ති යො රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු අජ්ඣත්තිකකම්මට්ඨානං සම්මසන්තො අත්තනො ලොභාදිකිලෙසජයෙන අත්තානං ජිනෙය්ය ¶ . ස වෙ සඞ්ගාමජුත්තමොති සො සඞ්ගාමජිනානං උත්තමො පවරො සඞ්ගාමසීසයොධොති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

කුණ්ඩලකෙසිත්ථෙරීවත්ථු තතියං.

අත්තා හවෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අනත්ථපුච්ඡකං බ්රාහ්මණං ආරබ්භ කථෙසි.

සො ¶ කිර බ්රාහ්මණො ‘‘කිං නු ඛො සම්මාසම්බුද්ධො අත්ථමෙව ජානාති, උදාහු අනත්ථම්පි, පුච්ඡිස්සාමි න’’න්ති සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ අත්ථමෙව ජානාථ මඤ්ඤෙ, නො අනත්ථ’’න්ති? ‘‘අත්ථඤ්චාහං, බ්රාහ්මණ, ජානාමි අනත්ථඤ්චා’’ති. ‘‘තෙන හි මෙ අනත්ථං කථෙථා’’ති. අථස්ස සත්ථා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘උස්සූරසෙය්යං ආලස්යං, චණ්ඩික්කං දීඝසොණ්ඩියං;

එකස්සද්ධානගමනං පරදාරූපසෙවනං;

එතං බ්රාහ්මණ සෙවස්සු, අනත්ථං තෙ භවිස්සතී’’ති.

තං සුත්වා බ්රාහ්මණො සාධුකාරමදාසි ‘‘සාධු සාධු, ගණාචරිය, ගණජෙට්ඨක, තුම්හෙ අත්ථඤ්ච ජානාථ අනත්ථඤ්චා’’ති ¶ . ‘‘එවං ඛො, බ්රාහ්මණ, අත්ථානත්ථජානනකො නාම මයා සදිසො නත්ථී’’ති. අථස්ස සත්ථා අජ්ඣාසයං උපධාරෙත්වා, ‘‘බ්රාහ්මණ, කෙන කම්මෙන ජීවසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ජූතකම්මෙන, භො ගොතමා’’ති. ‘‘කිං පන තෙ ජයො හොති පරාජයො’’ති ¶ . ‘‘ජයොපි හොති පරාජයොපී’’ති වුත්තෙ, ‘‘බ්රාහ්මණ, අප්පමත්තකො එස, පරං ජිනන්තස්ස ජයො නාම න සෙය්යො. යො පන කිලෙසජයෙන අත්තානං ජිනාති, තස්ස ජයො සෙය්යො. න හි තං ජයං කොචි අපජයං කාතුං සක්කොතී’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘අත්තා හවෙ ජිතං සෙය්යො, යා චායං ඉතරා පජා;

අත්තදන්තස්ස පොසස්ස, නිච්චං සඤ්ඤතචාරිනො.

‘‘නෙව දෙවො න ගන්ධබ්බො, න මාරො සහ බ්රහ්මුනා;

ජිතං අපජිතං කයිරා, තථාරූපස්ස ජන්තුනො’’ති.

තත්ථ හවෙති නිපාතො. ජිතන්ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසො, අත්තනො කිලෙසජයෙන අත්තා ජිතො සෙය්යොති අත්ථො. යා චායං ඉතරා පජාති යා පනායං අවසෙසා පජා ජූතෙන වා ¶ ධනහරණෙන වා සඞ්ගාමෙන වා බලාභිභවෙන වා ජිතා භවෙය්ය, තං ජිනන්තෙන යං ජිතං, න තං සෙය්යොති අත්ථො. කස්මා පන තදෙව ජිතං සෙය්යො, ඉදං න සෙය්යොති? යස්මා අත්තදන්තස්ස…පෙ… තථාරූපස්ස ජන්තුනොති. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා හි ය්වායං නික්කිලෙසතාය අත්තදන්තො පොසො, තස්ස අත්තදන්තස්ස කායාදීහි නිච්චං සඤ්ඤතචාරිනො එවරූපස්ස ඉමෙහි කායසඤ්ඤමාදීහි සඤ්ඤතස්ස ජන්තුනො දෙවො වා ගන්ධබ්බො වා මාරො වා බ්රහ්මුනා සහ උට්ඨහිත්වා ‘‘අහමස්ස ජිතං අපජිතං ¶ කරිස්සාමි, මග්ගභාවනාය පහීනෙ කිලෙසෙ පුන උප්පාදෙස්සාමී’’ති ඝටෙන්තොපි වායමන්තොපි යථා ධනාදීහි පරාජිතො පක්ඛන්තරො හුත්වා ඉතරෙන ජිතං පුන ජිනන්තො අපජිතං කරෙය්ය, ‘‘එවං අපජිතං කාතුං නෙව සක්කුණෙය්යා’’ති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

අනත්ථපුච්ඡකබ්රාහ්මණවත්ථු චතුත්ථං.

5. සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස මාතුලබ්රාහ්මණවත්ථු

මාසෙ ¶ ¶ මාසෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස මාතුලබ්රාහ්මණං ආරබ්භ කථෙසි.

ථෙරො කිර තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ආහ – ‘‘කිං නු ඛො, බ්රාහ්මණ, කිඤ්චිදෙව කුසලං කරොසී’’ති? ‘‘කරොමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කරොසී’’ති? ‘‘මාසෙ මාසෙ සහස්සපරිච්චාගෙන දානං දම්මී’’ති. ‘‘කස්ස දෙසී’’ති? ‘‘නිගණ්ඨානං, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං පත්ථයන්තො’’ති? ‘‘බ්රහ්මලොකං, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං පන බ්රහ්මලොකස්ස අයං මග්ගො’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කො එවමාහා’’ති? ‘‘ආචරියෙහි මෙ කථිතං, භන්තෙ’’ති. ‘‘නො ත්වං බ්රහ්මලොකස්ස මග්ගං ජානාසි, නාපි තෙ ආචරියා, සත්ථාව එකො ජානාති, එහි, බ්රාහ්මණ, බ්රහ්මලොකස්ස තෙ මග්ගං කථාපෙස්සාමී’’ති තං ආදාය සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, අයං බ්රාහ්මණො එවමාහා’’ති, ‘‘තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා සාධු වතස්ස බ්රහ්මලොකස්ස මග්ගං කථෙථා’’ති. සත්ථා ‘‘එවං කිර, බ්රාහ්මණා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, භො ගොතමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘බ්රාහ්මණ, තයා එවං දදමානෙන වස්සසතං දින්නදානතොපි මුහුත්තමත්තං පසන්නචිත්තෙන මම සාවකස්ස ¶ ඔලොකනං වා කටච්ඡුභික්ඛාමත්තදානං වා මහප්ඵලතර’’න්ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘මාසෙ මාසෙ සහස්සෙන, යො යජෙථ සතං සමං;

එකඤ්ච භාවිතත්තානං, මුහුත්තමපි පූජයෙ;

සායෙව පූජනා සෙය්යො, යඤ්චෙ වස්සසතං හුත’’න්ති.

තත්ථ ¶ සහස්සෙනාහි සහස්සපරිච්චාගෙන. යො යජෙථ සතං සමන්ති යො වස්සසතං මාසෙ මාසෙ සහස්සං පරිච්චජන්තො ලොකියමහාජනස්ස දානං දදෙය්ය, එකඤ්ච භාවිතත්තානන්ති යො පන එකං සීලාදිගුණවිසෙසෙන වඩ්ඪිතඅත්තානං හෙට්ඨිමකොටියා සොතාපන්නං, උපරිමකොටියා ඛීණාසවං ඝරද්වාරං සම්පත්තං කටච්ඡුභික්ඛාදානවසෙන වා යාපනමත්තආහාරදානවසෙන වා ථූලසාටකදානමත්තෙන වා පූජෙය්ය. යං ඉතරෙන වස්සසතං හුතං. තතො සායෙව පූජනා සෙය්යො. සෙට්ඨො උත්තමොති අත්ථොති.

දෙසනාවසානෙ ¶ සො බ්රාහ්මණො සොතාපත්තිඵලං පත්තො, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස මාතුලබ්රාහ්මණවත්ථු පඤ්චමං.

6. සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස භාගිනෙය්යවත්ථු

යො ¶ ච වස්සසතං ජන්තූති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස භාගිනෙය්යං ආරබ්භ කථෙසි.

තම්පි හි ථෙරො උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘කිං, බ්රාහ්මණ, කුසලං කරොසී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කරොසී’’ති? ‘‘මාසෙ මාසෙ එකං එකං පසුං ඝාතෙත්වා අග්ගිං පරිචරාමී’’ති. ‘‘කිමත්ථං එවං කරොසී’’ති? ‘‘බ්රහ්මලොකමග්ගො කිරෙසො’’ති. ‘‘කෙනෙවං කථිත’’න්ති? ‘‘ආචරියෙහි මෙ, භන්තෙ’’ති. ‘‘නෙව ත්වං බ්රහ්මලොකස්ස මග්ගං ජානාසි, නාපි තෙ ආචරියා, එහි, සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති තං සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘ඉමස්ස, භන්තෙ, බ්රහ්මලොකස්ස මග්ගං කථෙථා’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘එවං කිරා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘එවං, භො ගොතමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘බ්රාහ්මණ, වස්සසතම්පි එවං අග්ගිං පරිචරන්තස්ස තව අග්ගිපාරිචරියා මම සාවකස්ස තඞ්ඛණමත්තං පූජම්පි න පාපුණාතී’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජන්තු, අග්ගිං පරිචරෙ වනෙ;

එකඤ්ච භාවිතත්තානං, මුහුත්තමපි පූජයෙ;

සායෙව පූජනා සෙය්යො, යඤ්චෙ වස්සසතං හුත’’න්ති.

තත්ථ ¶ ¶ ජන්තූති සත්තාධිවචනමෙතං. අග්ගිං පරිචරෙ වනෙති නිප්පපඤ්චභාවපත්ථනාය වනං පවිසිත්වාපි තත්ථ අග්ගිං පරිචරෙය්ය. සෙසං පුරිමසදිසමෙවාති.

දෙසනාවසානෙ සො බ්රාහ්මණො සොතාපත්තිඵලං පාපුණි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස භාගිනෙය්යවත්ථු ඡට්ඨං.

7. සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සහායකබ්රාහ්මණවත්ථු

යං ¶ කිඤ්චි යිට්ඨං වාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සහායකබ්රාහ්මණං ආරබ්භ කථෙසි.

තම්පි හි ථෙරො උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කිං, බ්රාහ්මණ, කිඤ්චි කුසලං කරොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කරොසී’’ති? ‘‘යිට්ඨයාගං යජාමී’’ති. ‘‘තදා කිර තං යාගං මහාපරිච්චාගෙන යජ’’න්ති. ඉතො පරං ථෙරො පුරිමනයෙනෙව පුච්ඡිත්වා තං සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘ඉමස්ස, භන්තෙ, බ්රහ්මලොකස්ස මග්ගං කථෙථා’’ති ආහ. සත්ථා, ‘‘බ්රාහ්මණ, එවං කිරා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘එවං, භො ගොතමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘බ්රාහ්මණ, තයා සංවච්ඡරං යිට්ඨයාගං යජන්තෙන ලොකියමහාජනස්ස දින්නදානං පසන්නචිත්තෙන ¶ මම සාවකානං වන්දන්තානං උප්පන්නකුසලචෙතනාය චතුභාගමත්තම්පි න අග්ඝතී’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යං කිඤ්චි යිට්ඨං ව හුතං ව ලොකෙ,

අභිවාදනා උජ්ජුගතෙසු සෙය්යො’’ති.

තත්ථ යං කිඤ්චීති අනවසෙසපරියාදානවචනමෙතං. යිට්ඨන්ති යෙභුය්යෙන මඞ්ගලකිරියාදිවසෙසු දින්නදානං. හුතන්ති අභිසඞ්ඛරිත්වා කතං පාහුනදානඤ්චෙව, කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච සද්දහිත්වා කතදානඤ්ච. සංවච්ඡරං යජෙථාති එකසංවච්ඡරං නිරන්තරමෙව වුත්තප්පකාරං දානං සකලචක්කවාළෙපි ¶ ලොකියමහාජනස්ස දදෙය්ය. පුඤ්ඤපෙක්ඛොති පුඤ්ඤං ඉච්ඡන්තො. උජ්ජුගතෙසූති හෙට්ඨිමකොටියා සොතාපන්නෙසු උපරිමකොටියා ඛීණාසවෙසු. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘එවරූපෙසු පසන්නචිත්තෙන සරීරං ඔනමිත්වා වන්දන්තස්ස කුසලචෙතනාය යං ඵලං, තතො චතුභාගම්පි සබ්බං තං දානං න අග්ඝති, තස්මා උජුගතෙසු අභිවාදනමෙව සෙය්යො’’ති.

සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සහායකබ්රාහ්මණවත්ථු සත්තමං.

අභිවාදනසීලිස්සාති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා දීඝලඞ්ඝිකං නිස්සාය අරඤ්ඤකුටියං විහරන්තො දීඝායුකුමාරං ආරබ්භ කථෙසි.

දීඝලඞ්ඝිකනගරවාසිනො කිර ද්වෙ බ්රාහ්මණා බාහිරකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අට්ඨචත්තාලීස වස්සානි තපචරණං කරිංසු. තෙසු එකො ‘‘පවෙණි මෙ නස්සිස්සති, විබ්භමිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා අත්තනා කතං තපං පරෙසං වික්කිණිත්වා ගොසතෙන චෙව කහාපණසතෙන ච සද්ධිං භරියං ලභිත්වා කුටුම්බං සණ්ඨපෙසි. අථස්ස භරියා පුත්තං විජායි. ඉතරො පනස්ස සහායකො පවාසං ගන්ත්වා පුනදෙව තං නගරං පච්චාගමි. සො තස්ස ආගතභාවං සුත්වා පුත්තදාරං ආදාය සහායකස්ස දස්සනත්ථාය අගමාසි. ගන්ත්වා පුත්තං මාතු හත්ථෙ දත්වා සයං තාව වන්දි, මාතාපි පුත්තං පිතු හත්ථෙ දත්වා වන්දි. සො ‘‘දීඝායුකා හොථා’’ති ¶ ආහ, පුත්තෙ පන වන්දාපිතෙ තුණ්හී අහොසි. අථ නං ‘‘කස්මා, භන්තෙ, අම්හෙහි වන්දිතෙ ‘දීඝායුකා හොථා’ති වත්වා ඉමස්ස වන්දනකාලෙ කිඤ්චි න වදෙථා’’ති ආහ. ‘‘ඉමස්සෙකො අන්තරායො අත්ථි, බ්රාහ්මණා’’ති. ‘‘කිත්තකං ජීවිස්සති, භන්තෙ’’ති? ‘‘සත්තාහං, බ්රාහ්මණා’’ති. ‘‘පටිබාහනකාරණං අත්ථි, භන්තෙ’’ති? ‘‘නාහං පටිබාහනකාරණං ජානාමී’’ති. ‘‘කො පන ජානෙය්ය, භන්තෙ’’ති? ‘‘සමණො ගොතමො ජානෙය්ය, තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පුච්ඡාහී’’ති. ‘‘තත්ථ ගච්ඡන්තො තපපරිහානිතො භායාමී’’ති. ‘‘සචෙ තෙ පුත්තසිනෙහො අත්ථි, තපපරිහානිං අචින්තෙත්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පුච්ඡාහී’’ති.

සො ¶ සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සයං තාව වන්දි. සත්ථා ‘‘දීඝායුකො හොහී’’ති ආහ, පජාපතියා වන්දනකාලෙපි තස්සා තථෙව වත්වා පුත්තස්ස වන්දාපනකාලෙ තුණ්හී අහොසි. සො පුරිමනයෙනෙව සත්ථාරං පුච්ඡි, සත්ථාපි තථෙව බ්යාකාසි. සො කිර බ්රාහ්මණො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං අපටිවිජ්ඣිත්වාව අත්තනො මන්තං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සංසන්දෙසි, පටිබාහනූපායං පන න ජානාති. බ්රාහ්මණො සත්ථාරං පුච්ඡි – ‘‘අත්ථි පන, භන්තෙ, පටිබාහනූපායො’’ති? ‘‘භවෙය්ය, බ්රාහ්මණා’’ති. ‘‘කිං භවෙය්යා’’ති? ‘‘සචෙ ත්වං අත්තනො ගෙහද්වාරෙ මණ්ඩපං කාරෙත්වා තස්ස මජ්ඣෙ ¶ පීඨිකං කාරෙත්වා තං පරික්ඛිපන්තො අට්ඨ වා සොළස වා ආසනානි ¶ පඤ්ඤාපෙත්වා තෙසු මම සාවකෙ නිසීදාපෙත්වා සත්තාහං නිරන්තරං පරිත්තං කාතුං සක්කුණෙය්යාසි, එවමස්ස අන්තරායො නස්සෙය්යා’’ති. ‘‘භො ගොතම, මයා මණ්ඩපාදීනි සක්කා කාතුං, තුම්හාකං පන සාවකෙ කථං ලච්ඡාමී’’ති? ‘‘තයා එත්තකෙ කතෙ අහං මම සාවකෙ පහිණිස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු, භො ගොතමා’’ති සො අත්තනො ගෙහද්වාරෙ සබ්බං කිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. සත්ථා භික්ඛූ පහිණි, තෙ ගන්ත්වා තත්ථ නිසීදිංසු, දාරකම්පි පීඨිකායං නිපජ්ජාපෙසුං, භික්ඛූ සත්තරත්තින්දිවං නිරන්තරං පරිත්තං භණිංසු, සත්තමෙ දිවසෙ සායං සත්ථා ආගච්ඡි. තස්මිං ආගතෙ සබ්බචක්කවාළදෙවතා සන්නිපතිංසු. එකො පන අවරුද්ධකො නාම යක්ඛො ද්වාදස සංවච්ඡරානි වෙස්සවණං උපට්ඨහිත්වා තස්ස සන්තිකා වරං ලභන්තො ‘‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ ඉමං දාරකං ගණ්හෙය්යාසී’’ති ලභි. තස්මා සොපි ආගන්ත්වා අට්ඨාසි.

සත්ථරි පන තත්ථ ගතෙ මහෙසක්ඛාසු දෙවතාසු සන්නිපතිතාසු අප්පෙසක්ඛා දෙවතා ඔසක්කිත්වා ඔසක්කිත්වා ඔකාසං අලභමානා ද්වාදස ¶ යොජනානි පටික්කමිංසු. අවරුද්ධකොපි තථෙව පටික්කමි, සත්ථාපි සබ්බරත්තිං පරිත්තමකාසි. සත්තාහෙ වීතිවත්තෙ අවරුද්ධකො දාරකං න ලභි. අට්ඨමෙ පන දිවසෙ අරුණෙ උග්ගතමත්තෙ දාරකං ආනෙත්වා සත්ථාරං වන්දාපෙසුං. සත්ථා ‘‘දීඝායුකො හොහී’’ති ආහ. ‘‘කීවචිරං පන, භො ගොතම, දාරකො ඨස්සතී’’ති? ‘‘වීසවස්සසතං, බ්රාහ්මණා’’ති. අථස්ස ‘‘ආයුවඩ්ඪනකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. සො වුද්ධිමන්වාය පඤ්චහි උපාසකසතෙහි පරිවුතො විචරි. අථෙකදිවසං ධම්මසභායං භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘පස්සථාවුසො, ආයුවඩ්ඪනකුමාරෙන කිර සත්තමෙ දිවසෙ මරිතබ්බං අභවිස්ස, සො ඉදානි වීසවස්සසතට්ඨායී හුත්වා පඤ්චහි උපාසකසතෙහි පරිවුතො විචරති, අත්ථි මඤ්ඤෙ ඉමෙසං සත්තානං ආයුවඩ්ඪනකාරණ’’න්ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, න කෙවලං ආයුවඩ්ඪනමෙව, ඉමෙ පන සත්තා ගුණවන්තෙ වන්දන්තා අභිවාදෙන්තා චතූහි කාරණෙහි වඩ්ඪන්ති, පරිස්සයතො ¶ මුච්චන්ති, යාවතායුකමෙව තිට්ඨන්තී’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අභිවාදනසීලිස්ස ¶ ¶ , නිච්චං වුඩ්ඪාපචායිනො;

චත්තාරො ධම්මා වඩ්ඪන්ති, ආයු වණ්ණො සුඛං බල’’න්ති.

තත්ථ අභිවාදනසීලිස්සාති වන්දනසීලිස්ස, අභිණ්හං වන්දනකිච්චපසුතස්සාති අත්ථො. වුඩ්ඪාපචායිනොති ගිහිස්ස වා තදහුපබ්බජිතෙ දහරසාමණෙරෙපි, පබ්බජිතස්ස වා පන පබ්බජ්ජාය වා උපසම්පදාය වා වුඩ්ඪතරෙ ගුණවුඩ්ඪෙ අපචායමානස්ස, අභිවාදනෙන වා නිච්චං පූජෙන්තස්සාති අත්ථො. චත්තාරො ධම්මා වඩ්ඪන්තීති ආයුම්හි වඩ්ඪමානෙ යත්තකං කාලං තං වඩ්ඪති, තත්තකං ඉතරෙපි වඩ්ඪන්තියෙව. යෙන හි පඤ්ඤාසවස්සආයුසංවත්තනිකං කුසලං කතං, පඤ්චවීසතිවස්සකාලෙ චස්ස ජීවිතන්තරායො උප්පජ්ජෙය්ය, සො අභිවාදනසීලතාය පටිප්පස්සම්භති, සො යාවතායුකමෙව තිට්ඨති, වණ්ණාදයොපිස්ස ආයුනාව සද්ධිං වඩ්ඪන්ති. ඉතො උත්තරිපි එසෙව නයො. අනන්තරායෙන පවත්තස්සායුනො වඩ්ඪනං නාම නත්ථි.

දෙසනාවසානෙ ආයුවඩ්ඪනකුමාරො පඤ්චහි උපාසකසතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

යො ¶ ච වස්සසතං ජීවෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සංකිච්චසාමණෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිර තිංසමත්තා කුලපුත්තා සත්ථු ධම්මකථං සුත්වා සාසනෙ උරං දත්වා පබ්බජිංසු. තෙ උපසම්පදාය පඤ්චවස්සා හුත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ගන්ථධුරං විපස්සනාධුරන්ති ද්වෙ ධුරානීති සුත්වා ‘‘මයං මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතා’’ති ගන්ථධුරෙ උස්සාහං අකත්වා විපස්සනාධුරං පූරෙතුකාමා යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, එකං අරඤ්ඤායතනං ගමිස්සාමා’’ති සත්ථාරං ආපුච්ඡිංසු. සත්ථා ‘‘කතරං ඨානං ගමිස්සථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අසුකං නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘තත්ථ තෙසං ¶ එකං විඝාසාදං නිස්සාය භයං උප්පජ්ජිස්සති, තඤ්ච පන සංකිච්චසාමණෙරෙ ගතෙ වූපසමිස්සති, අථ නෙසං පබ්බජිතකිච්චං පාරිපූරිං ගමිස්සතී’’ති අඤ්ඤාසි.

සංකිච්චසාමණෙරො ¶ නාම සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සාමණෙරො සත්තවස්සිකො ජාතියා. තස්ස කිර මාතා සාවත්ථියං අඩ්ඪකුලස්ස ධීතා. සා තස්මිං කුච්ඡිගතෙ එකෙන බ්යාධිනා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව කාලමකාසි. තස්සා ඣාපියමානාය ඨපෙත්වා ගබ්භමංසං සෙසං ඣායි. අථස්සා ගබ්භමංසං චිතකතො ඔතාරෙත්වා ද්වීසු තීසු ඨානෙසු සූලෙහි විජ්ඣිංසු. සූලකොටි දාරකස්ස අක්ඛිකොටිං පහරි. එවං ගබ්භමංසං ¶ විජ්ඣිත්වා අඞ්ගාරරාසිම්හි ඛිපිත්වා අඞ්ගාරෙහෙව පටිච්ඡාදෙත්වා පක්කමිංසු. ගබ්භමංසං ඣායි, අඞ්ගාරමත්ථකෙ පන සුවණ්ණබිම්බසදිසො දාරකො පදුමගබ්භෙ නිපන්නො විය අහොසි. පච්ඡිමභවිකස්ස සත්තස්ස හි සිනෙරුනා ඔත්ථරියමානස්සපි අරහත්තං අප්පත්වා ජීවිතක්ඛයො නාම නත්ථි. පුනදිවසෙ ‘‘චිතකං නිබ්බාපෙස්සාමා’’ති ආගතා තථානිපන්නං දාරකං දිස්වා අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතා ‘‘කථඤ්හි නාම එත්තකෙසු දාරූසු ඛීයමානෙසු සකලසරීරෙ ඣාපියමානෙ දාරකො න ඣායි, කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති දාරකං ආදාය අන්තොගාමං ගන්ත්වා නෙමිත්තකෙ පුච්ඡිංසු. නෙමිත්තකා ‘‘සචෙ අයං දාරකො අගාරං අජ්ඣාවස්සිස්සති, යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ඤාතකා දුග්ගතා භවිස්සන්ති? සචෙ පබ්බජිස්සති, පඤ්චහි සමණසතෙහි පරිවුතො විචරිස්සතී’’ති ආහංසු. තස්ස සඞ්කුනා අක්ඛිකොටියා භින්නත්තා සංකිච්චන්ති නාමං කරිංසු. සො අපරෙන සමයෙන සංකිච්චොති පඤ්ඤායි. අථ නං ඤාතකා ‘‘හොතු, වඩ්ඪිතකාලෙ අම්හාකං අය්යස්ස සාරිපුත්තස්ස සන්තිකෙ පබ්බාජෙස්සාමා’’ති පොසිංසු. සො සත්තවස්සිකකාලෙ ‘‘තව මාතුකුච්ඡියං ¶ වසනකාලෙ මාතා තෙ කාලමකාසි, තස්සා සරීරෙ ඣාපියමානෙපි ත්වං න ඣායී’’ති කුමාරකානං කථං සුත්වා ‘‘අහං කිර එවරූපා භයා මුත්තො, කිං මෙ ඝරාවාසෙන, පබ්බජිස්සාමී’’ති ඤාතකානං ආරොචෙසි. තෙ ‘‘සාධු, තාතා’’ති සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සන්තිකං නෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමං පබ්බාජෙථා’’ති අදංසු. ථෙරො තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං දත්වා පබ්බාජෙසි. සො ඛුරග්ගෙයෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. අයං සංකිච්චසාමණෙරො නාම.

සත්ථා ‘‘එතස්මිං ගතෙ තං භයං වූපසමිස්සති, අථ නෙසං පබ්බජිතකිච්චං පාරිපූරිං ගමිස්සතී’’ති ඤත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, තුම්හාකං ජෙට්ඨභාතිකං සාරිපුත්තත්ථෙරං ඔලොකෙත්වා ගච්ඡථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති වත්වා ථෙරස්ස ¶ සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං, ආවුසො’’ති වුත්තෙ මයං සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිතුකාමා හුත්වා ආපුච්ඡිම්හා, අථ නො සත්ථා එවමාහ – ‘‘තුම්හාකං ජෙට්ඨභාතිකං ඔලොකෙත්වා ගච්ඡථා’’ති? ‘‘තෙනම්හා ඉධාගතා’’ති. ථෙරො ‘‘සත්ථාරා ¶ ඉමෙ එකං කාරණං දිස්වා ඉධ පහිතා භවිස්සන්ති, කිං නු ඛො එත’’න්ති ආවජ්ජෙන්තො තමත්ථං ඤත්වා ආහ – ‘‘අත්ථි පන වො, ආවුසො, සාමණෙරො’’ති? ‘‘නත්ථි, ආවුසො’’ති. ‘‘සචෙ නත්ථි, ඉමං සංකිච්චසාමණෙරං ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති. ‘‘අලං, ආවුසො, සාමණෙරං නිස්සාය නො පලිබොධො භවිස්සති, කිං අරඤ්ඤෙ වසන්තානං සාමණෙරෙනා’’ති? ‘‘නාවුසො ¶ , ඉමං නිස්සාය තුම්හාකං පලිබොධො, අපිච ඛො පන තුම්හෙ නිස්සාය ඉමස්ස පලිබොධො භවිස්සති. සත්ථාපි තුම්හෙ මම සන්තිකං පහිණන්තො තුම්හෙහි සද්ධිං සාමණෙරස්ස පහිණනං පච්චාසීසන්තො පහිණි, ඉමං ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති අධිවාසෙත්වා සාමණෙරෙන සද්ධිං එකතිංස ජනා ථෙරං අපලොකෙත්වා විහාරා නික්ඛම්ම චාරිකං චරන්තා වීසයොජනසතමත්ථකෙ එකං සහස්සකුලං ගාමං පාපුණිංසු.

මනුස්සා තෙ දිස්වා පසන්නචිත්තා සක්කච්චං පරිවිසිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කත්ථ ගමිස්සථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘යථාඵාසුකට්ඨානං, ආවුසො’’ති වුත්තෙ පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා ‘‘මයං, භන්තෙ, අය්යෙසු ඉමං ඨානං නිස්සාය අන්තොවස්සං වසන්තෙසු පඤ්චසීලං සමාදාය උපොසථකම්මං කරිස්සාමා’’ති යාචිංසු. ථෙරා අධිවාසෙසුං. අථ නෙසං මනුස්සා රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානචඞ්කමනපණ්ණසාලායො සංවිදහිත්වා ‘‘අජ්ජ මයං, ස්වෙ මය’’න්ති උස්සාහප්පත්තා උපට්ඨානමකංසු. ථෙරා වස්සූපනායිකදිවසෙ කතිකවත්තං කරිංසු, ‘‘ආවුසො, අම්හෙහි ධරමානකබුද්ධස්ස සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහිතං, න ඛො පන සක්කා අඤ්ඤත්ර පටිපත්තිසම්පදාය බුද්ධෙ ආරාධෙතුං, අම්හාකඤ්ච අපායද්වාරානි විවටානෙව, තස්මා අඤ්ඤත්ර පාතො භික්ඛාචාරවෙලං, සායං ථෙරූපට්ඨානවෙලඤ්ච ¶ සෙසකාලෙ ද්වෙ එකට්ඨානෙ න භවිස්සාම, යස්ස අඵාසුකං භවිස්සති, තෙන ඝණ්ඩියා පහටාය තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා භෙසජ්ජං කරිස්සාම, ඉතො අඤ්ඤස්මිං රත්තිභාගෙ වා දිවසභාගෙ වා අප්පමත්තා කම්මට්ඨානමනුයුඤ්ජිස්සාමා’’ති.

තෙසු ¶ එවං කතිකං කත්වා විහරන්තෙසු එකො දුග්ගතපුරිසො ධීතරං උපනිස්සාය ජීවන්තො තස්මිං ඨානෙ දුබ්භික්ඛෙ උප්පන්නෙ අපරං ධීතරං උපනිස්සාය ජීවිතුකාමො මග්ගං පටිපජ්ජි. ථෙරාපි ගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා වසනට්ඨානං ආගච්ඡන්තා අන්තරාමග්ගෙ එකිස්සා නදියා න්හත්වා වාලුකපුලිනෙ නිසීදිත්වා භත්තකිච්චං කරිංසු. තස්මිං ඛණෙ සො පුරිසො තං ඨානං පත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං ථෙරා ‘‘කහං ගච්ඡසී’’ති පුච්ඡිංසු. සො තමත්ථං ආරොචෙසි. ථෙරා තස්මිං කාරුඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා, ‘‘උපාසක, අතිවිය ඡාතොසි, ගච්ඡ, පණ්ණං ආහර, එකමෙකං තෙ භත්තපිණ්ඩං දස්සාමා’’ති වත්වා තෙන පණ්ණෙ ආහටෙ අත්තනා අත්තනා භුඤ්ජනනියාමෙනෙව සූපබ්යඤ්ජනෙහි සන්නහිත්වා එකමෙකං පිණ්ඩං අදංසු. එතදෙව කිර වත්තං, යං භොජනකාලෙ ආගතස්ස ¶ භත්තං දදමානෙන ¶ භික්ඛුනා අග්ගභත්තං අදත්වා අත්තනා භුඤ්ජනනියාමෙනෙව ථොකං වා බහුං වා දාතබ්බං. තස්මා තෙපි තථා අදංසු. සො කතභත්තකිච්චො ථෙරෙ වන්දිත්වා පුච්ඡි – ‘‘කිං, භන්තෙ, අය්යා, කෙනචි නිමන්තිතා’’ති? ‘‘නත්ථි, උපාසක, නිමන්තනං, මනුස්සා දෙවසිකං එවරූපමෙව ආහාරං දෙන්තී’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘මයං නිච්චකාලං උට්ඨාය සමුට්ඨාය කම්මං කරොන්තාපි එවරූපං ආහාරං ලද්ධුං න සක්කොම, කිං මෙ අඤ්ඤත්ථ ගතෙන, ඉමෙසං සන්තිකෙයෙව ජීවිස්සාමී’’ති. අථ නෙ ආහ – ‘‘අහං වත්තපටිවත්තං කත්වා අය්යානං සන්තිකෙ වසිතුං ඉච්ඡාමී’’ති. ‘‘සාධු, උපාසකා’’ති. සො තෙහි සද්ධිං තෙසං වසනට්ඨානං ගන්ත්වා සාධුකං වත්තපටිවත්තං කරොන්තො භික්ඛූ අතිවිය ආරාධෙත්වා ද්වෙමාසච්චයෙන ධීතරං දට්ඨුකාමො හුත්වා ‘‘සචෙ, අය්යෙ, ආපුච්ඡිස්සාමි, න මං විස්සජ්ජිස්සන්ති, අනාපුච්ඡා ගමිස්සාමී’’ති තෙසං අනාචික්ඛිත්වාව නික්ඛමි. එත්තකමෙව කිරස්ස ඔළාරිකං ඛලිතං අහොසි, යං භික්ඛූනං අනාරොචෙත්වා පක්කාමි.

තස්ස පන ගමනමග්ගෙ එකා අටවී අත්ථි. තත්ථ පඤ්චසතානං චොරානං ‘‘යො ඉමං අටවිං පවිසති, තං මාරෙත්වා තස්ස මංසලොහිතෙන තුය්හං බලිකම්මං කරිස්සාමා’’ති දෙවතාය ආයාචනං කත්වා වසන්තානං සත්තමො දිවසො හොති. තස්මා සත්තමෙ දිවසෙ චොරජෙට්ඨකො රුක්ඛං ආරුය්හ ¶ ඔලොකෙන්තො තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා චොරානං සඤ්ඤමදාසි. තෙ තස්ස අටවිමජ්ඣං පවිට්ඨභාවං ඤත්වා පරික්ඛිපිත්වා තං ගණ්හිත්වා ගාළ්හබන්ධනං කත්වා ¶ අරණිසහිතෙන අග්ගිං නිබ්බත්තෙත්වා දාරූනි සඞ්කඩ්ඪිත්වා මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං කත්වා සූලානි තච්ඡිංසු. සො තෙසං තං කිරියං දිස්වා, ‘‘සාමි, ඉමස්මිං ඨානෙ නෙව සූකරා, න මිගාදයො දිස්සන්ති, කිං කාරණා ඉදං කරොථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘තං මාරෙත්වා තව මංසලොහිතෙන දෙවතාය බලිකම්මං කරිස්සාමා’’ති. සො මරණභයතජ්ජිතො භික්ඛූනං තං උපකාරං අචින්තෙත්වා කෙවලං අත්තනො ජීවිතමෙව රක්ඛමානො එවමාහ – ‘‘සාමි, අහං විඝාසාදො, උච්ඡිට්ඨභත්තං භුඤ්ජිත්වා වඩ්ඪිතො, විඝාසාදො නාම කාළකණ්ණිකො, අය්යා පන යතො තතො නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතාපි ඛත්තියාව, අසුකස්මිං ඨානෙ එකතිංස භික්ඛූ වසන්ති, තෙ මාරෙත්වා බලිකම්මං කරොථ, අතිවිය වො දෙවතා තුස්සිස්සතී’’ති. තං සුත්වා චොරා ‘‘භද්දකං එස වදෙති, කිං ඉමිනා කාළකණ්ණිනා, ඛත්තියෙ මාරෙත්වා බලිකම්මං කරිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘එහි, නෙසං වසනට්ඨානං දස්සෙහී’’ති තමෙව මග්ගදෙසකං කත්වා තං ඨානං පත්වා විහාරමජ්ඣෙ භික්ඛූ අදිස්වා ‘‘කහං භික්ඛූ’’ති නං පුච්ඡිංසු. සො ද්වෙ මාසෙ වසිතත්තා තෙසං කතිකවත්තං ජානන්තො එවමාහ ¶ – ‘‘අත්තනො දිවාට්ඨානරත්තිට්ඨානෙසු නිසින්නා, එතං ඝණ්ඩිං පහරථ, ඝණ්ඩිසද්දෙන සන්නිපතිස්සන්තී’’ති. චොරජෙට්ඨකො ඝණ්ඩිං පහරි.

භික්ඛූ ¶ ඝණ්ඩිසද්දං සුත්වා ‘‘අකාලෙ ඝණ්ඩි පහටා, කස්සචි අඵාසුකං භවිස්සතී’’ති ආගන්ත්වා විහාරමජ්ඣෙ පටිපාටියා පඤ්ඤත්තෙසු පාසාණඵලකෙසු නිසීදිංසු. සඞ්ඝත්ථෙරො චොරෙ ඔලොකෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘උපාසකා කෙනායං ඝණ්ඩි පහටා’’ති? චොරජෙට්ඨකො ආහ – ‘‘මයා, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘අම්හෙහි අටවිදෙවතාය ආයාචිතං අත්ථි, තස්සා බලිකම්මකරණත්ථාය එකං භික්ඛුං ගහෙත්වා ගමිස්සාමා’’ති. තං සුත්වා මහාථෙරො භික්ඛූ ආහ – ‘‘ආවුසො, භාතිකානං උප්පන්නකිච්චං නාම ජෙට්ඨභාතිකෙන නිත්ථරිතබ්බං, අහං අත්තනො ජීවිතං තුම්හාකං පරිච්චජිත්වා ඉමෙහි සද්ධිං ගමිස්සාමි, මා සබ්බෙසං අන්තරායො හොතු, අප්පමත්තා සමණධම්මං කරොථා’’ති. අනුථෙරො ආහ – ‘‘භන්තෙ, ජෙට්ඨභාතු කිච්චං නාම කනිට්ඨස්ස භාරො, අහං ගමිස්සාමි, තුම්හෙ අප්පමත්තා හොථා’’ති. ඉමිනා උපායෙන ‘‘අහමෙව අහමෙවා’’ති වත්වා පටිපාටියා තිංසපි ජනා උට්ඨහිංසු, එවං තෙ නෙව එකිස්සා මාතුයා පුත්තා, න ¶ එකස්ස පිතුනො, නාපි වීතරාගා, අථ ච පන අවසෙසානං අත්ථාය පටිපාටියා ජීවිතං පරිච්චජිංසු. තෙසු එකොපි ‘‘ත්වං යාහී’’ති වත්තුං සමත්ථො නාම නාහොසි.

සංකිච්චසාමණෙරො තෙසං කථං සුත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ තිට්ඨථ ¶ , අහං තුම්හාකං ජීවිතං පරිච්චජිත්වා ගමිස්සාමී’’ති ආහ. තෙ ආහංසු – ‘‘ආවුසො, මයං සබ්බෙ එකතො මාරියමානාපි තං එකකං න විස්සජ්ජෙස්සාමා’’ති. ‘‘කිං කාරණා, භන්තෙ’’ති? ‘‘‘ආවුසො, ත්වං ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සාමණෙරො, සචෙ තං විස්සජ්ජෙස්සාම, සාමණෙරං මෙ ආදාය ගන්ත්වා චොරානං නිය්යාදිංසූ’ති ථෙරො නො ගරහිස්සති, තං නින්දං නිත්ථරිතුං න සක්ඛිස්සාම, තෙන තං න විස්සජ්ජෙස්සාමා’’ති. ‘‘භන්තෙ, සම්මාසම්බුද්ධො තුම්හෙ මම උපජ්ඣායස්ස සන්තිකං පහිණන්තොපි, මම උපජ්ඣායො මං තුම්හෙහි සද්ධිං පහිණන්තොපි ඉදමෙව කාරණං දිස්වා පහිණි, තිට්ඨථ තුම්හෙ, අහමෙව ගමිස්සාමී’’ති සො තිංස භික්ඛූ වන්දිත්වා ‘‘සචෙ, භන්තෙ, මෙ දොසො අත්ථි, ඛමථා’’ති වත්වා නික්ඛමි. තදා භික්ඛූනං මහාසංවෙගො උප්පජ්ජි, අක්ඛීනි අස්සුපුණ්ණානි හදයමංසං පවෙධි. මහාථෙරො චොරෙ ආහ – ‘‘උපාසකා අයං දහරකො තුම්හෙ අග්ගිං කරොන්තෙ, සූලානි තච්ඡන්තෙ, පණ්ණානි අත්ථරන්තෙ දිස්වා භායිස්සති, ඉමං එකමන්තෙ ඨපෙත්වා තානි කිච්චානි කරෙය්යාථා’’ති. චොරා සාමණෙරං ආදාය ගන්ත්වා එකමන්තෙ ඨපෙත්වා සබ්බකිච්චානි කරිංසු.

කිච්චපරියොසානෙ චොරජෙට්ඨකො ¶ අසිං අබ්බාහිත්වා සාමණෙරං උපසඞ්කමි. සාමණෙරො නිසීදමානො ඣානං සමාපජ්ජිත්වාව නිසීදි. චොරජෙට්ඨකො අසිං පරිවත්තෙත්වා සාමණෙරස්ස ඛන්ධෙ පාතෙසි, අසි නමිත්වා ධාරාය ධාරං පහරි, සො ‘‘න සම්මා පහරි’’න්ති මඤ්ඤමානො පුන තං උජුකං ¶ කත්වා පහරි. අසි තාලපණ්ණං විය වෙඨයමානො ථරුමූලං අගමාසි. සාමණෙරඤ්හි තස්මිං කාලෙ සිනෙරුනා අවත්ථරන්තොපි මාරෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, පගෙව අසිනා. තං පාටිහාරියං දිස්වා චොරජෙට්ඨකො චින්තෙසි – ‘‘පුබ්බෙ මෙ අසි සිලාථම්භං වා ඛදිරඛාණුං වා කළීරං විය ඡින්දති, ඉදානි එකවාරං නමි, එකවාරං තාලපත්තවෙඨකො විය ජාතො. අයං නාම අසි අචෙතනා හුත්වාපි ඉමස්ස ගුණං ජානාති, අහං සචෙතනොපි න ජානාමී’’ති. සො අසිං භූමියං ¶ ඛිපිත්වා තස්ස පාදමූලෙ උරෙන නිපජ්ජිත්වා, ‘‘භන්තෙ, මයං ධනකාරණා අටවිං පවිට්ඨාම්හා, අම්හෙ දූරතොව දිස්වා සහස්සමත්තාපි මනුස්සා පවෙධන්ති, ද්වෙ ¶ තිස්සො කථා කථෙතුං න සක්කොන්ති. තව පන සන්තාසමත්තම්පි නත්ථි, උක්කාමුඛෙ සුවණ්ණං විය සුපුප්ඵිතකණිකාරං විය ච තෙ මුඛං විරොචති, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති පුච්ඡන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘තස්ස තෙ නත්ථි භීතත්තං, භිය්යො වණ්ණො පසීදති;

කස්මා න පරිදෙවෙසි, එවරූපෙ මහබ්භයෙ’’ති. (ථෙරගා. 706);

සාමණෙරො ඣානා වුට්ඨාය තස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො, ‘‘ආවුසො ගාමණි, ඛීණාසවස්ස අත්තභාවො නාම සීසෙ ඨපිතභාරො විය හොති, සො තස්මිං භිජ්ජන්තෙ වා නස්සන්තෙ වා තුස්සතෙව, න භායතී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘නත්ථි චෙතසිකං දුක්ඛං, අනපෙක්ඛස්ස ගාමණි;

අතික්කන්තා භයා සබ්බෙ, ඛීණසංයොජනස්ස වෙ.

‘‘ඛීණාය භවනෙත්තියා, දිට්ඨෙ ධම්මෙ යථාතථෙ;

න භයං මරණෙ හොති, භාරනික්ඛෙපනෙ යථා’’ති. (ථෙරගා. 707-708);

සො තස්ස කථං සුත්වා පඤ්ච චොරසතානි ඔලොකෙත්වා ආහ – ‘‘තුම්හෙ කිං කරිස්සථා’’ති? ‘‘තුම්හෙ පන, සාමී’’ති. ‘‘මම තාව, භො, ‘එවරූපං පාටිහාරියං දිස්වා අගාරමජ්ඣෙ කම්මං නත්ථි, අය්යස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’ති. මයම්පි තථෙව කරිස්සාමා’’ති. ‘‘සාධු, තාතා’’ති තතො පඤ්චසතාපි චොරා සාමණෙරං වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං යාචිංසු ¶ . සො තෙසං අසිධාරාහි එව කෙසෙ චෙව වත්ථදසා ච ඡින්දිත්වා තම්බමත්තිකාය රජිත්වා තානි කාසායානි අච්ඡාදාපෙත්වා දසසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා තෙ ආදාය ගච්ඡන්තො චින්තෙසි ¶ – ‘‘සචාහං ථෙරෙ අදිස්වාව ගමිස්සාමි, තෙ ¶ සමණධම්මං කාතුං න සක්ඛිස්සන්ති. චොරානඤ්හි මං ගහෙත්වා නික්ඛන්තකාලතො පට්ඨාය තෙසු එකොපි අස්සූනි සන්ධාරෙතුං නාසක්ඛි, ‘මාරිතො නු ඛො සාමණෙරො, නො’ති චින්තෙන්තානං කම්මට්ඨානං අභිමුඛං න භවිස්සති, තස්මා දිස්වාව නෙ ගමිස්සාමී’’ති. සො පඤ්චසතභික්ඛුපරිවාරො තත්ථ ගන්ත්වා අත්තනො දස්සනෙන පටිලද්ධඅස්සාසෙහි තෙහි ‘‘කිං, සප්පුරිස, සංකිච්ච, ලද්ධං තෙ ජීවිත’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘ආම, භන්තෙ, ඉමෙ මං මාරෙතුකාමා හුත්වා මාරෙතුං අසක්කොන්තා මම ගුණෙ පසීදිත්වා ධම්මං සුත්වා පබ්බජිතා, අහං ‘තුම්හෙ දිස්වාව ගමිස්සාමී’ති ආගතො, අප්පමත්තා සමණධම්මං කරොථ, අහං සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති තෙ භික්ඛූ වන්දිත්වා ඉතරෙ ආදාය උපජ්ඣායස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං සංකිච්ච, අන්තෙවාසිකා තෙ ලද්ධා’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති තං පවත්තිං ආරොචෙසි. ථෙරෙන ‘‘ගච්ඡ සංකිච්ච, සත්ථාරං පස්සාහී’’ති වුත්තෙ, ‘‘සාධූ’’ති ථෙරං වන්දිත්වා තෙ ආදාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරාපි ¶ ‘‘කිං සංකිච්ච, අන්තෙවාසිකා තෙ ලද්ධා’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති තං පවත්තිං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘එවං කිර, භික්ඛවෙ’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, තුම්හාකං චොරකම්මං කත්වා දුස්සීලෙ පතිට්ඨාය වස්සසතං ජීවනතො ඉදානි සීලෙ පතිට්ඨාය එකදිවසම්පි ජීවිතං සෙය්යො’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, දුස්සීලො අසමාහිතො;

එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, සීලවන්තස්ස ඣායිනො’’ති.

තත්ථ දුස්සීලොති නිස්සීලො. සීලවන්තස්සාති දුස්සීලස්ස වස්සසතං ජීවනතො සීලවන්තස්ස ද්වීහි ඣානෙහි ඣායිනො එකදිවසම්පි එකමුහුත්තම්පි ජීවිතං සෙය්යො, උත්තමන්ති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ තෙ පඤ්චසතාපි භික්ඛූ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු, සම්පත්තමහාජනස්සාපි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

අපරෙන සමයෙන සංකිච්චො උපසම්පදං ලභිත්වා දසවස්සො හුත්වා සාමණෙරං ගණ්හි. සො පන තස්සෙව භාගිනෙය්යො අධිමුත්තසාමණෙරො නාම. අථ නං ථෙරො පරිපුණ්ණවස්සකාලෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘උපසම්පදං තෙ කරිස්සාමි, ගච්ඡ, ඤාතකානං සන්තිකෙ වස්සපරිමාණං පුච්ඡිත්වා ¶ එහී’’ති උය්යොජෙසි. සො මාතාපිතූනං සන්තිකං ¶ ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ පඤ්චසතෙහි චොරෙහි බලිකම්මත්ථාය මාරියමානො තෙසං ධම්මං දෙසෙත්වා පසන්නචිත්තෙහි තෙහි ‘‘න තෙ ඉමස්මිං ඨානෙ අම්හාකං ¶ අත්ථිභාවො කස්සචි ආරොචෙතබ්බො’’ති විස්සට්ඨො පටිපථෙ මාතාපිතරො ආගච්ඡන්තෙ දිස්වා තමෙව මග්ගං පටිපජ්ජන්තානම්පි තෙසං සච්චමනුරක්ඛන්තො නාරොචෙසි. තෙසං චොරෙහි විහෙඨියමානානං ‘‘ත්වම්පි චොරෙහි සද්ධිං එකතො හුත්වා මඤ්ඤෙ, අම්හාකං නාරොචෙසී’’ති පරිදෙවන්තානං සද්දං සුත්වා තෙ මාතාපිතූනම්පි අනාරොචිතභාවං ඤත්වා පසන්නචිත්තා පබ්බජ්ජං යාචිංසු. සොපි සංකිච්චසාමණෙරො විය තෙ සබ්බෙ පබ්බාජෙත්වා උපජ්ඣායස්ස සන්තිකං ආනෙත්වා තෙන සත්ථු සන්තිකං පෙසිතො ගන්ත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘එවං කිර, භික්ඛවෙ’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ පුරිමනයෙනෙව අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමමෙව ගාථමාහ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, දුස්සීලො අසමාහිතො;

එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, සීලවන්තස්ස ඣායිනො’’ති.

ඉදම්පි අධිමුත්තසාමණෙරවත්ථු වුත්තනයමෙවාති.

යො ¶ ච වස්සසතං ජීවෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ඛාණුකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර ථෙරො සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තො අරහත්තං පත්වා ‘‘සත්ථු ආරොචෙස්සාමී’’ති තතො ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ කිලන්තො මග්ගා ඔක්කම්ම එකස්මිං පිට්ඨිපාසාණෙ නිසින්නො ඣානං සමාපජ්ජි. අථෙකං ගාමං විලුම්පිත්වා පඤ්චසතා චොරා අත්තනො බලානුරූපෙන භණ්ඩිකං බන්ධිත්වා සීසෙනාදාය ගච්ඡන්තා දූරං ගන්ත්වා කිලන්තරූපා ‘‘දූරං ආගතාම්හ, ඉමස්මිං පිට්ඨිපාසාණෙ විස්සමිස්සාමා’’ති මග්ගා ඔක්කම්ම ¶ පිට්ඨිපාසාණස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ථෙරං දිස්වාපි ‘‘ඛාණුකො අය’’න්ති සඤ්ඤිනො අහෙසුං. අථෙකො චොරො ථෙරස්ස සීසෙ භණ්ඩිකං ඨපෙසි, අපරොපි තං නිස්සාය භණ්ඩිකං ඨපෙසි. එවං පඤ්චසතාපි චොරා පඤ්චහි භණ්ඩිකසතෙහි ථෙරං පරික්ඛිපිත්වා සයම්පි නිසින්නා නිද්දායිත්වා අරුණුග්ගමනකාලෙ පබුජ්ඣිත්වා අත්තනො අත්තනො භණ්ඩිකං ගණ්හන්තා ථෙරං දිස්වා ‘‘අමනුස්සො’’ති සඤ්ඤාය පලායිතුං ¶ ආරභිංසු. අථ නෙ ථෙරො ආහ – ‘‘මා භායිත්ථ උපාසකා, පබ්බජිතො අහ’’න්ති. තෙ ථෙරස්ස පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා ‘‘ඛමථ, භන්තෙ, මයං ඛාණුකසඤ්ඤිනො අහුම්හා’’ති ථෙරං ඛමාපෙත්වා චොරජෙට්ඨකෙන ‘‘අහං අය්යස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති වුත්තෙ සෙසා ‘‘මයම්පි පබ්බජිස්සාමා’’ති ¶ වත්වා සබ්බෙපි එකච්ඡන්දා හුත්වා ථෙරං පබ්බජ්ජං යාචිංසු. ථෙරො සංකිච්චසාමණෙරො විය සබ්බෙපි තෙ පබ්බාජෙසි. තතො පට්ඨාය ඛාණුකොණ්ඩඤ්ඤොති පඤ්ඤායි. සො තෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරා ‘‘කිං, කොණ්ඩඤ්ඤ, අන්තෙවාසිකා තෙ ලද්ධා’’ති වුත්තෙ තං පවත්තිං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘එවං කිර, භික්ඛවෙ’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ආම, භන්තෙ, න නො අඤ්ඤස්ස එවරූපො ආනුභාවො දිට්ඨපුබ්බො, තෙනම්හා පබ්බජිතා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, එවරූපෙ දුප්පඤ්ඤකම්මෙ පතිට්ඨාය වස්සසතං ජීවනතො ඉදානි වො පඤ්ඤාසම්පදාය වත්තමානානං එකාහම්පි ජීවිතං සෙය්යො’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, දුප්පඤ්ඤො අසමාහිතො;

එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, පඤ්ඤවන්තස්ස ඣායිනො’’ති.

තත්ථ දුප්පඤ්ඤො නිප්පඤ්ඤො. පඤ්ඤවන්තස්සාති සප්පඤ්ඤස්ස. සෙසං පුරිමසදිසමෙවාති.

දෙසනාවසානෙ පඤ්චසතාපි තෙ භික්ඛූ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු. සම්පත්තමහාජනස්සාපි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

ඛාණුකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරවත්ථු දසමං.

යො ¶ ච වස්සසතං ජීවෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සප්පදාසත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං ¶ කිරෙකො කුලපුත්තො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො අපරෙන සමයෙන උක්කණ්ඨිත්වා ‘‘මාදිසස්ස කුලපුත්තස්ස ගිහිභාවො නාම අයුත්තො, පබ්බජ්ජාය ඨත්වා මරණම්හි මෙ සෙය්යො’’ති චින්තෙත්වා අත්තනො මරණූපායං චින්තෙන්තො විචරති. අථෙකදිවසං පාතොව ¶ කතභත්තකිච්චා භික්ඛූ විහාරං ගන්ත්වා අග්ගිසාලාය සප්පං දිස්වා තං එකස්මිං කුටෙ පක්ඛිපිත්වා කුටං පිදහිත්වා ආදාය විහාරා නික්ඛමිංසු. උක්කණ්ඨිතභික්ඛුපි භත්තකිච්චං කත්වා ආගච්ඡන්තො තෙ භික්ඛූ දිස්වා ‘‘කිං ඉදං, ආවුසො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සප්පො, ආවුසො’’ති වුත්තෙ ඉමිනා ‘‘කිං කරිස්සථා’’ති? ‘‘ඡඩ්ඩෙස්සාම න’’න්ති. තෙසං වචනං සුත්වා ‘‘ඉමිනා අත්තානං ඩංසාපෙත්වා මරිස්සාමී’’ති ‘‘ආහරථ, අහං තං ඡඩ්ඩෙස්සාමී’’ති තෙසං හත්ථතො කුටං ගහෙත්වා එකස්මිං ඨානෙ නිසින්නො තෙන සප්පෙන අත්තානං ඩංසාපෙති, සප්පො ඩංසිතුං න ඉච්ඡති. සො කුටෙ හත්ථං ඔතාරෙත්වා ඉතො චිතො ච ආලොලෙති, ඝොරසප්පස්ස මුඛං විවරිත්වා අඞ්ගුලිං පක්ඛිපති, නෙව නං සප්පො ඩංසි. සො ‘‘නායං ආසීවිසො, ඝරසප්පො එසො’’ති තං පහාය විහාරං අගමාසි. අථ නං භික්ඛූ ‘‘ඡඩ්ඩිතො තෙ, ආවුසො, සප්පො’’ති ආහංසු. ‘‘න සො, ආවුසො, ඝොරසප්පො, ඝරසප්පො එසො’’ති. ‘‘ඝොරසප්පොයෙවාවුසො, මහන්තං ¶ ඵණං කත්වා සුසුයන්තො දුක්ඛෙන අම්හෙහි ගහිතො, කිං කාරණා එවං ත්වං වදෙසී’’ති ආහංසු. ‘‘අහං, ආවුසො, තෙන අත්තානං ඩංසාපෙන්තොපි මුඛෙ අඞ්ගුලිං පක්ඛිපෙන්තොපි තං ඩංසාපෙතුං නාසක්ඛි’’න්ති. තං සුත්වා භික්ඛූ තුණ්හී අහෙසුං.

අථෙකදිවසං න්හාපිතො ද්වෙ තයො ඛුරෙ ආදාය විහාරං ගන්ත්වා එකං භූමියං ඨපෙත්වා එකෙන භික්ඛූනං කෙසෙ ඔහාරෙති. සො භූමියං ඨපිතං ඛුරං ගහෙත්වා ‘‘ඉමිනා ගීවං ඡින්දිත්වා මරිස්සාමී’’ති එකස්මිං රුක්ඛෙ ගීවං උපනිධාය ඛුරධාරං ගලනාළියං කත්වා ඨිතො උපසම්පදාමාළතො පට්ඨාය අත්තනො සීලං ආවජ්ජෙන්තො විමලචන්දමණ්ඩලං විය සුධොතමණිඛන්ධමිව ච නිම්මලං සීලං අද්දස. තස්ස තං ඔලොකෙන්තස්ස සකලසරීරං ඵරන්තී පීති උප්පජ්ජි. සො පීතිං වික්ඛම්භෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා ඛුරං ආදාය විහාරමජ්ඣං පාවිසි. අථ නං භික්ඛූ ‘‘කහං ගතොසි, ආවුසො’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘‘ඉමිනා ඛුරෙන ගලනාළිං ඡින්දිත්වා ¶ මරිස්සාමී’ති ගතොම්හි ¶ , ආවුසො’’ති. අථ ‘‘කස්මා න මතොසී’’ති? ඉදානිම්හි සත්ථං ආහරිතුං අභබ්බො ජාතො. අහඤ්හි ‘‘ඉමිනා ඛුරෙන ගලනාළිං ඡින්දිස්සාමී’’ති ඤාණඛුරෙන සබ්බකිලෙසෙ ඡින්දින්ති. භික්ඛූ ‘‘අයං අභූතෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොතී’’ති භගවතො ආරොචෙසුං. භගවා තෙසං කථං සුත්වා ආහ – ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඛීණාසවා නාම සහත්ථා අත්තානං ජීවිතා වොරොපෙන්තී’’ති. භන්තෙ, තුම්හෙ ඉමං ‘‘ඛීණාසවො’’ති වදථ, එවං අරහත්තූපනිස්සයසම්පන්නො පනායං කස්මා උක්කණ්ඨති, කිමස්ස අරහත්තූපනිස්සයකාරණං ‘‘කස්මා සො සප්පො එතං න ඩංසතී’’ති? ‘‘භික්ඛවෙ, සො තාව සප්පො ඉමස්ස ඉතො තතියෙ අත්තභාවෙ දාසො අහොසි, සො අත්තනො සාමිකස්ස සරීරං ඩංසිතුං න විසහතී’’ති. එවං ¶ තාව නෙසං සත්ථා එකං කාරණං ආචික්ඛි. තතො පට්ඨාය ච සො භික්ඛු සප්පදාසො නාම ජාතො.

කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ කිරෙකො කුලපුත්තො සත්ථු ධම්මකථං සුත්වා උප්පන්නසංවෙගො පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො අපරෙන සමයෙන අනභිරතියා උප්පන්නාය එකස්ස සහායකස්ස භික්ඛුනො ආරොචෙසි. සො තස්ස අභිණ්හං ගිහිභාවෙ ආදීනවං කථෙසි. තං සුත්වා ඉතරො සාසනෙ අභිරමිත්වා පුබ්බෙ අනභිරතකාලෙ මලග්ගහිතෙ සමණපරික්ඛාරෙ එකස්මිං සොණ්ඩිතීරෙ නිම්මලෙ කරොන්තො නිසීදි. සහායකොපිස්ස සන්තිකෙයෙව නිසින්නො. අථ නං සො එවමාහ – ‘‘අහං, ආවුසො, උප්පබ්බජන්තො ඉමෙ පරික්ඛාරෙ තුය්හං දාතුකාමො ¶ අහොසි’’න්ති. සො ලොභං උප්පාදෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘ඉමිනා මය්හං පබ්බජිතෙන වා උප්පබ්බජිතෙන වා කො අත්ථො, ඉදානි පරික්ඛාරෙ ගණ්හිස්සාමී’’ති. සො තතො පට්ඨාය ‘‘කිං දානාවුසො, අම්හාකං ජීවිතෙන, යෙ මයං කපාලහත්ථා පරකුලෙසු භික්ඛාය චරාම, පුත්තදාරෙහි සද්ධිං ආලාපසල්ලාපං න කරොමා’’තිආදීනි වදන්තො ගිහිභාවස්ස ගුණං කථෙසි. සො තස්ස කථං සුත්වා පුන උක්කණ්ඨිතො හුත්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං මයා ‘උක්කණ්ඨිතොම්හී’ති වුත්තෙ පඨමං ගිහිභාවෙ ආදීනවං කථෙත්වා ඉදානි අභිණ්හං ගුණං කථෙති, ‘කිං නු ඛො කාරණ’’’න්ති චින්තෙන්තො ‘‘ඉමෙසු සමණපරික්ඛාරෙසු ලොභෙනා’’ති ඤත්වා සයමෙව අත්තනො චිත්තං නිවත්තෙසි. එවමස්ස කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ එකස්ස භික්ඛුනො උක්කණ්ඨාපිතත්තා ඉදානි අනභිරති ¶ උප්පන්නා. යො පන තෙනෙව තදා වීසති වස්සසහස්සානි සමණධම්මො කතො, ස්වස්ස එතරහි අරහත්තූපනිස්සයො ජාතොති.

ඉමමත්ථං තෙ භික්ඛූ භගවතො සන්තිකා සුත්වා උත්තරිං පුච්ඡිංසු – ‘‘භන්තෙ, අයං කිර භික්ඛු ඛුරධාරං ගලනාළියං කත්වා ඨිතොව අරහත්තං පාපුණාති, උප්පජ්ජිස්සති නු ඛො එත්තකෙන ඛණෙන අරහත්තමග්ගො’’ති. ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, ආරද්ධවීරියස්ස භික්ඛුනො පාදං උක්ඛිපිත්වා භූමියං ඨපෙන්තස්ස පාදෙ භූමියං අසම්පත්තෙයෙව අරහත්තමග්ගො උප්පජ්ජති. කුසීතස්ස ¶ පුග්ගලස්ස හි වස්සසතං ජීවනතො ආරද්ධවීරියස්ස ඛණමත්තම්පි ජීවිතං සෙය්යො’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, කුසීතො හීනවීරියො;

එකාහං ජීවිකං සෙය්යො, වීරියමාරභතො දළ්හ’’න්ති.

තත්ථ ¶ කුසීතොති කාමවිතක්කාදීහි තීහි විතක්කෙහි වීතිනාමෙන්තො පුග්ගලො. හීනවීරියොති නිබ්බීරියො. වීරියමාරභතො දළ්හන්ති දුවිධජ්ඣානනිබ්බත්තනසමත්ථං ථිරං වීරියං ආරභන්තස්ස. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

යො ච වස්සසතං ජීවෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පටාචාරං ථෙරිං ආරබ්භ කථෙසි.

සා කිර සාවත්ථියං චත්තාලීසකොටිවිභවස්ස සෙට්ඨිනො ධීතා අහොසි අභිරූපා. තං සොළසවස්සුද්දෙසිකකාලෙ සත්තභූමිකස්ස පාසාදස්ස උපරිමතලෙ රක්ඛන්තා වසාපෙසුං. එවං සන්තෙපි සා එකෙන අත්තනො චූළූපට්ඨාකෙන සද්ධිං විප්පටිපජ්ජි ¶ . අථස්සා මාතාපිතරො සමජාතිකකුලෙ එකස්ස කුමාරස්ස පටිස්සුණිත්වා විවාහදිවසං ඨපෙසුං. තස්මිං උපකට්ඨෙ සා තං චූළූපට්ඨාකං ආහ – ‘‘මං කිර අසුකකුලස්ස නාම දස්සන්ති, මයි පතිකුලං ගතෙ මම පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා ආගතොපි තත්ථ පවෙසනං න ලභිස්සසි, සචෙ තෙ මයි සිනෙහො අත්ථි, ඉදානෙව ¶ මං ගහෙත්වා යෙන වා තෙන වා පලායස්සූ’’ති. ‘‘සො සාධු, භද්දෙ’’ති. ‘‘තෙන හි අහං ස්වෙ පාතොව නගරද්වාරස්ස අසුකට්ඨානෙ නාම ඨස්සාමි, ත්වං එකෙන උපායෙන නික්ඛමිත්වා තත්ථ ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති වත්වා දුතියදිවසෙ සඞ්කෙතට්ඨානෙ අට්ඨාසි. සාපි පාතොව කිලිට්ඨං වත්ථං නිවාසෙත්වා කෙසෙ වික්කිරිත්වා කුණ්ඩකෙන සරීරං මක්ඛිත්වා කුටං ආදාය දාසීහි සද්ධිං ගච්ඡන්තී විය ඝරා නික්ඛමිත්වා තං ඨානං අගමාසි. සො තං ආදාය දූරං ගන්ත්වා එකස්මිං ගාමෙ නිවාසං කප්පෙත්වා අරඤ්ඤෙ ඛෙත්තං කසිත්වා දාරුපණ්ණාදීනි ආහරති. ඉතරා කුටෙන උදකං ආහරිත්වා සහත්ථා කොට්ටනපචනාදීනි කරොන්තී අත්තනො පාපස්ස ඵලං අනුභොති. අථස්සා කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨාසි. සා පරිපුණ්ණගබ්භා ‘‘ඉධ මෙ කොචි උපකාරකො නත්ථි, මාතාපිතරො නාම පුත්තෙසු මුදුහදයා හොන්ති, තෙසං සන්තිකං මං නෙහි, තත්ථ මෙ ගබ්භවුට්ඨානං භවිස්සතී’’ති සාමිකං ¶ යාචි. සො ‘‘කිං, භද්දෙ, කථෙසි, මං දිස්වා තව මාතාපිතරො විවිධා කම්මකාරණා කරෙය්යුං, න සක්කා මයා තත්ථ ගන්තු’’න්ති පටික්ඛිපි. සා පුනප්පුනං යාචිත්වාපි ¶ ගමනං අලභමානා තස්ස අරඤ්ඤං ගතකාලෙ පටිවිස්සකෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘සචෙ සො ආගන්ත්වා මං අපස්සන්තො ‘කහං ගතා’ති පුච්ඡිස්සති, මම අත්තනො කුලඝරං ගතභාවං ආචික්ඛෙය්යාථා’’ති වත්වා ගෙහද්වාරං පිදහිත්වා පක්කාමි. සොපි ආගන්ත්වා තං අපස්සන්තො පටිවිස්සකෙ පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘නිවත්තෙස්සාමි න’’න්ති අනුබන්ධිත්වා තං දිස්වා නානප්පකාරං යාචියමානොපි නිවත්තෙතුං නාසක්ඛි. අථස්සා එකස්මිං ඨානෙ කම්මජවාතා චලිංසු. සා එකං ගච්ඡන්තරං පවිසිත්වා, ‘‘සාමි, කම්මජවාතා මෙ චලිතා’’ති වත්වා භූමියං නිපජ්ජිත්වා සම්පරිවත්තමානා කිච්ඡෙන දාරකං විජායිත්වා ‘‘යස්සත්ථායාහං කුලඝරං ගච්ඡෙය්යං, සො අත්ථො නිප්ඵන්නො’’ති පුනදෙව තෙන සද්ධිං ගෙහං ආගන්ත්වා වාසං කප්පෙසි.

තස්සා අපරෙන සමයෙන පුන ගබ්භො පතිට්ඨහි. සා පරිපුණ්ණගබ්භා හුත්වා පුරිමනයෙනෙව සාමිකං යාචිත්වා ගමනං අලභමානා පුත්තං අඞ්කෙනාදාය තථෙව පක්කමිත්වා තෙන අනුබන්ධිත්වා ‘‘තිට්ඨාහී’’ති වුත්තෙ නිවත්තිතුං න ඉච්ඡි. අථ නෙසං ගච්ඡන්තානං මහා අකාලමෙඝො උදපාදි සමන්තා විජ්ජුලතාහි ¶ ආදිත්තං විය මෙඝත්ථනිතෙහි, භිජ්ජමානං විය ¶ උදකධාරානිපාතනිරන්තරං නභං අහොසි. තස්මිං ඛණෙ තස්සා කම්මජවාතා චලිංසු. සා සාමිකං ආමන්තෙත්වා, ‘‘සාමි, කම්මජවාතා මෙ චලිතා, න සක්කොමි සන්ධාරෙතුං, අනොවස්සකට්ඨානං මෙ ජානාහී’’ති ආහ. සො හත්ථගතාය වාසියා ඉතො චිතො ච උපධාරෙන්තො එකස්මිං වම්මිකමත්ථකෙ ජාතං ගුම්බං දිස්වා ඡින්දිතුං ආරභි. අථ නං වම්මිකතො නික්ඛමිත්වා ඝොරවිසො ආසීවිසො ඩංසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙවස්ස සරීරං අන්තොසමුට්ඨිතාහි අග්ගිජාලාහි ඩය්හමානං විය නීලවණ්ණං හුත්වා තත්ථෙව පති. ඉතරාපි මහාදුක්ඛං අනුභවමානා තස්ස ආගමනං ඔලොකෙන්තීපි තං අදිස්වාව අපරම්පි පුත්තං විජායි. ද්වෙ දාරකා වාතවුට්ඨිවෙගං අසහමානා මහාවිරවං විරවන්ති. සා උභොපි තෙ උරන්තරෙ කත්වා ද්වීහි ජණ්ණුකෙහි චෙව හත්ථෙහි ච භූමියං උප්පීළෙත්වා තථා ඨිතාව රත්තිං වීතිනාමෙසි. සකලසරීරං නිල්ලොහිතං විය පණ්ඩුපලාසවණ්ණං අහොසි. සා උට්ඨිතෙ අරුණෙ මංසපෙසිවණ්ණං එකං පුත්තං අඞ්කෙනාදාය ඉතරං අඞ්ගුලියා ගහෙත්වා ‘‘එහි, තාත, පිතා තෙ ඉතො ගතො’’ති වත්වා සාමිකස්ස ගතමග්ගෙන ගච්ඡන්තී ¶ තං වම්මිකමත්ථකෙ කාලං කත්වා පතිතං නීලවණ්ණං ථද්ධසරීරං දිස්වා ‘‘මං නිස්සාය මම සාමිකො පන්ථෙ මතො’’ති රොදන්තී පරිදෙවන්තී පායාසි.

සා සකලරත්තිං දෙවෙන වුට්ඨත්තා අචිරවතිං නදිං ජණ්ණුප්පමාණෙන කටිප්පමාණෙන ථනප්පමාණෙන උදකෙන පරිපුණ්ණං දිස්වා අත්තනො මන්දබුද්ධිතාය ද්වීහි දාරකෙහි සද්ධිං උදකං ඔතරිතුං අවිසහන්තී ජෙට්ඨපුත්තං ඔරිමතීරෙ ඨපෙත්වා ඉතරං ආදාය පරතීරං ගන්ත්වා සාඛාභඞ්ගං අත්ථරිත්වා ¶ නිපජ්ජාපෙත්වා ‘‘ඉතරස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති බාලපුත්තකං පහාය තරිතුං අසක්කොන්තී පුනප්පුනං නිවත්තිත්වා ඔලොකයමානා පායාසි. අථස්සා නදීමජ්ඣං ගතකාලෙ එකො සෙනො තං කුමාරං දිස්වා ‘‘මංසපෙසී’’ති සඤ්ඤාය ආකාසතො භස්සි. සා තං පුත්තස්සත්ථාය භස්සන්තං දිස්වා උභො හත්ථෙ උක්ඛිපිත්වා ‘‘සූසූ’’ති තික්ඛත්තුං මහාසද්දං නිච්ඡාරෙසි. සෙනො දූරභාවෙන තං අසුත්වාව කුමාරකං ගහෙත්වා වෙහාසං උප්පතිත්වා ගතො. ඔරිමතීරෙ ඨිතපුත්තො මාතරං නදීමජ්ඣෙ උභො හත්ථෙ උක්ඛිපිත්වා මහාසද්දං නිච්ඡාරයමානං දිස්වා ¶ ‘‘මං පක්කොසතී’’ති සඤ්ඤාය වෙගෙන උදකෙ පති. ඉතිස්සා බාලපුත්තං සෙනො හරි, ජෙට්ඨපුත්තො උදකෙන වූළ්හො.

සා ‘‘එකො මෙ පුත්තො සෙනෙන ගහිතො, එකො උදකෙන ¶ වූළ්හො, පන්ථෙ මෙ පති මතො’’ති රොදන්තී පරිදෙවන්තී ගච්ඡමානා සාවත්ථිතො ආගච්ඡන්තං එකං පුරිසං දිස්වා පුච්ඡි – ‘‘කත්ථ වාසිකොසි, තාතා’’ති? ‘‘සාවත්ථිවාසිකොම්හි, අම්මා’’ති. ‘‘සාවත්ථිනගරෙ අසුකවීථියං එවරූපං අසුකකුලං නාම අත්ථි, ජානාසි, තාතා’’ති? ‘‘ජානාමි, අම්ම, තං පන මා පුච්ඡි, සචෙ අඤ්ඤං ජානාසි පුච්ඡා’’ති. ‘‘අඤ්ඤෙන මෙ කම්මං නත්ථි, තදෙව පුච්ඡාමි, තාතා’’ති. ‘‘අම්ම, ත්වං අත්තනො අනාචික්ඛිතුං න දෙසි, අජ්ජ තෙ සබ්බරත්තිං දෙවො වස්සන්තො දිට්ඨො’’ති. ‘‘දිට්ඨො මෙ, තාත, මය්හමෙවෙසො සබ්බරත්තිං වුට්ඨො, න අඤ්ඤස්ස. මය්හං පන වුට්ඨකාරණං පච්ඡා තෙ කථෙස්සාමි, එතස්මිං තාව මෙ සෙට්ඨිගෙහෙ පවත්තිං කථෙහී’’ති. ‘‘අම්ම, අජ්ජ රත්තිං සෙට්ඨිඤ්ච සෙට්ඨිභරියඤ්ච සෙට්ඨිපුත්තඤ්චාති තයොපි ජනෙ අවත්ථරමානං ගෙහං පති, තෙ එකචිතකස්මිං ඣායන්ති. එස ධූමො පඤ්ඤායති, අම්මා’’ති. සා තස්මිං ඛණෙ නිවත්ථවත්ථං පතමානං න සඤ්ජානි, උම්මත්තිකභාවං ¶ පත්වා යථාජාතාව රොදන්තී පරිදෙවන්තී –

‘‘උභො පුත්තා කාලකතා, පන්ථෙ මය්හං පතී මතො;

මාතා පිතා ච භාතා ච, එකචිතම්හි ඩය්හරෙ’’ති. (අප. ථෙරී 2.2.498) –

විලපන්තී පරිබ්භමි. මනුස්සා තං දිස්වා ‘‘උම්මත්තිකා උම්මත්තිකා’’ති කචවරං ගහෙත්වා පංසුං ගහෙත්වා මත්ථකෙ ඔකිරන්තා ලෙඩ්ඩූහි පහරන්ති. සත්ථා ජෙතවනමහාවිහාරෙ අට්ඨපරිසමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො තං ආගච්ඡමානං අද්දස කප්පසතසහස්සං පූරිතපාරමිං අභිනීහාරසම්පන්නං.

සා ¶ කිර පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ පදුමුත්තරසත්ථාරා එකං විනයධරත්ථෙරිං බාහාය ගහෙත්වා නන්දනවනෙ ඨපෙන්තං විය එතදග්ගට්ඨානෙ ඨපියමානං දිස්වා ‘‘අහම්පි තුම්හාදිසස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ විනයධරත්ථෙරීනං අග්ගට්ඨානං ලභෙය්ය’’න්ති අධිකාරං කත්වා පත්ථනං ඨපෙසි. පදුමුත්තරබුද්ධො අනාගතංසඤාණං පත්ථරිත්වා පත්ථනාය සමිජ්ඣනභාවං ඤත්වා ‘‘අනාගතෙ ගොතමබුද්ධස්ස නාම සාසනෙ අයං පටාචාරා නාමෙන විනයධරත්ථෙරීනං අග්ගා ¶ භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තං ¶ එවං පත්ථිතපත්ථනං අභිනීහාරසම්පන්නං සත්ථා දූරතොව ආගච්ඡන්තිං දිස්වා ‘‘ඉමිස්සා ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො අවස්සයො භවිතුං සමත්ථො නාම නත්ථී’’ති චින්තෙත්වා තං යථා විහාරාභිමුඛං ආගච්ඡති, එවං අකාසි. පරිසා තං දිස්වාව ‘‘ඉමිස්සා උම්මත්තිකාය ඉතො ආගන්තුං මා දදිත්ථා’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘අපෙථ, මා නං වාරයිත්ථා’’ති වත්වා අවිදූරට්ඨානං ආගතකාලෙ ‘‘සතිං පටිලභ භගිනී’’ති ආහ. සා තං ඛණංයෙව බුද්ධානුභාවෙන සතිං පටිලභි. තස්මිංකාලෙ නිවත්ථවත්ථස්ස පතිතභාවං සල්ලක්ඛෙත්වා හිරොත්තප්පං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා උක්කුටිකං නිසීදි. අථස්සා එකො පුරිසො උත්තරසාටකං ඛිපි. සා තං නිවාසෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා සුවණ්ණවණ්ණෙසු පාදෙසු පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අවස්සයො මෙ හොථ, පතිට්ඨා මෙ හොථ. එකඤ්හි මෙ පුත්තං සෙනො ගණ්හි, එකො උදකෙන වූළ්හො, පන්ථෙ මෙ පති මතො, මාතාපිතරො චෙව මෙ භාතා ච ගෙහෙන අවත්ථටා එකචිතකස්මිං ඣායන්තී’’ති.

සත්ථා තස්සා වචනං සුත්වා ‘‘පටාචාරෙ, මා චින්තයි, තව තාණං සරණං අවස්සයො භවිතුං සමත්ථස්සෙව සන්තිකං ආගතාසි. යථා හි තව ඉදානි එකො පුත්තකො සෙනෙන ගහිතො, එකො උදකෙන වූළ්හො, පන්ථෙ ¶ පති මතො, මාතාපිතරො චෙව භාතා ච ගෙහෙන අවත්ථටා; එවමෙව ඉමස්මිං සංසාරෙ පුත්තාදීනං මතකාලෙ තව රොදන්තියා පග්ඝරිතඅස්සු චතුන්නං මහාසමුද්දානං උදකතො බහුතර’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘චතූසු සමුද්දෙසු ජලං පරිත්තකං,

කිං කාරණා අම්ම තුවං පමජ්ජසී’’ති.

එවං සත්ථරි අනමතග්ගපරියායං කථෙන්තෙ තස්ස සරීරෙ සොකො තනුත්තං අගමාසි. අථ නං තනුභූතසොකං ඤත්වා පුන සත්ථා ආමන්තෙත්වා ‘‘පටාචාරෙ පුත්තාදයො නාම පරලොකං ගච්ඡන්තස්ස තාණං වා ලෙණං වා සරණං වා භවිතුං න සක්කොන්ති, තස්මා විජ්ජමානාපි තෙ න සන්තියෙව, පණ්ඩිතෙන ¶ පන සීලං විසොධෙත්වා අත්තනො නිබ්බානගාමිමග්ගං ඛිප්පමෙව සොධෙතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘න ¶ සන්ති පුත්තා තාණාය, න පිතා නාපි බන්ධවා;

අන්තකෙනාධිපන්නස්ස, නත්ථි ඤාතීසු තාණතා. (ධ. ප. 288; අප. ථෙරී 2.2.501);

‘‘එතමත්ථවස්සං ඤත්වා, පණ්ඩිතො සීලසංවුතො;

නිබ්බානගමනං මග්ගං, ඛිප්පමෙව විසොධයෙ’’ති. (ධ. ප. 289);

දෙසනාවසානෙ ¶ පටාචාරා මහාපථවියං පංසුපරිමාණෙ කිලෙසෙ ඣාපෙත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති. සා පන සොතාපන්නා හුත්වා සත්ථාරං පබ්බජ්ජං යාචි. සත්ථා තං භික්ඛුනීනං සන්තිකං පහිණිත්වා පබ්බාජෙසි. සා ලද්ධූපසම්පදා පටිතාචාරත්තා පටාචාරාත්වෙව පඤ්ඤායි. සා එකදිවසං කුටෙන උදකං ආදාය පාදෙ ධොවන්තී උදකං ආසිඤ්චි, තං ථොකං ගන්ත්වා පච්ඡිජ්ජි. දුතියවාරෙ ආසිත්තං තතො දූරතරං අගමාසි. තතියවාරෙ ආසිත්තං තතොපි දූරතරන්ති. සා තදෙව ආරම්මණං ගහෙත්වා තයො වයෙ පරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘මයා පඨමං ආසිත්තං උදකං විය ඉමෙ සත්තා පඨමවයෙපි මරන්ති, තතො දූරතරං ගතං දුතියවාරෙ ආසිත්තං උදකං විය මජ්ඣිමවයෙපි මරන්ති, තතොපි දූරතරං ගතං තතියවාරෙ ආසිත්තං උදකං විය පච්ඡිමවයෙපි මරන්තියෙවා’’ති චින්තෙසි. සත්ථා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව ඔභාසං ඵරිත්වා තස්සා සම්මුඛෙ ඨත්වා කථෙන්තො විය ‘‘එවමෙතං පටාචාරෙ, පඤ්චන්නම්පි ඛන්ධානං උදයබ්බයං අපස්සන්තස්ස වස්සසතං ජීවනතො තෙසං උදයබ්බයං පස්සන්තස්ස එකාහම්පි එකක්ඛණම්පි ජීවිතං සෙය්යො’’ති ¶ වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ගාථමාහ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, අපස්සං උදයබ්බයං;

එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, පස්සතො උදයබ්බය’’න්ති.

තත්ථ අපස්සං උදයබ්බයන්ති පඤ්චන්නං ඛන්ධානං පඤ්චවීසතියා ලක්ඛණෙහි උදයඤ්ච වයඤ්ච අපස්සන්තො. පස්සතො උදයබ්බයන්ති තෙසං උදයඤ්ච වයඤ්ච පස්සන්තස්ස. ඉතරස්ස ජීවනතො එකාහම්පි ජීවිතං සෙය්යොති.

දෙසනාවසානෙ ¶ පටාචාරා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි.

යො ¶ ච වස්සසතං ජීවෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කිසාගොතමිං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිරෙකස්ස සෙට්ඨිස්ස ගෙහෙ චත්තාලීසකොටිධනං අඞ්ගාරා එව හුත්වා අට්ඨාසි. සෙට්ඨි තං දිස්වා උප්පන්නසොකො ආහාරං පටික්ඛිපිත්වා මඤ්චකෙ නිපජ්ජි. තස්සෙකො සහායකො ගෙහං ගන්ත්වා, ‘‘සම්ම, කස්මා සොචසී’’ති පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං සුත්වා, ‘‘සම්ම, මා සොචි, අහං එකං උපායං ¶ ජානාමි, තං කරොහී’’ති. ‘‘කිං කරොමි, සම්මා’’ති? අත්තනො ආපණෙ කිලඤ්ජං පසාරෙත්වා තත්ථ තෙ අඞ්ගාරෙ රාසිං කත්වා වික්කිණන්තො විය නිසීද, ආගතාගතෙසු මනුස්සෙසු යෙ එවං වදන්ති – ‘‘සෙසජනා වත්ථතෙලමධුඵාණිතාදීනි වික්කිණන්ති, ත්වං පන අඞ්ගාරෙ වික්කිණන්තො නිසින්නො’’ති. තෙ වදෙය්යාසි – ‘‘අත්තනො සන්තකං අවික්කිණන්තො කිං කරොමී’’ති? යො පන තං එවං වදති ‘‘සෙසජනා වත්ථතෙලමධුඵාණිතාදීනි වික්කිණන්ති, ත්වං පන හිරඤ්ඤසුවණ්ණං වික්කිණන්තො නිසින්නො’’ති. තං වදෙය්යාසි ‘‘කහං හිරඤ්ඤසුවණ්ණ’’න්ති. ‘‘ඉද’’න්ති ච වුත්තෙ ‘‘ආහර, තාව න’’න්ති හත්ථෙහි පටිච්ඡෙය්යාසි. එවං දින්නං තව හත්ථෙ හිරඤ්ඤසුවණ්ණං භවිස්සති. සා පන සචෙ කුමාරිකා හොති, තව ගෙහෙ පුත්තස්ස නං ආහරිත්වා චත්තාලීසකොටිධනං තස්සා නිය්යාදෙත්වා තාය දින්නං වලඤ්ජෙය්යාසි. සචෙ කුමාරකො හොති, තව ගෙහෙ වයප්පත්තං ධීතරං තස්ස දත්වා චත්තාලීසකොටිධනං නිය්යාදෙත්වා තෙන දින්නං වලඤ්ජෙය්යාසීති. සො ‘‘භද්දකො උපායො’’ති අත්තනො ¶ ආපණෙ අඞ්ගාරෙ රාසිං කත්වා වික්කිණන්තො විය නිසීදි. යෙ පන නං එවමාහංසු – ‘‘සෙසජනා වත්ථතෙලමධුඵාණිතාදීනි වික්කිණන්ති, කිං පන ත්වං අඞ්ගාරෙ වික්කිණන්තො නිසින්නො’’ති? තෙසං ‘‘අත්තනො සන්තකං අවික්කිණන්තො කිං කරොමී’’ති පටිවචනං අදාසි. අථෙකා ගොතමී නාම කුමාරිකා කිසසරීරතාය කිසාගොතමීති පඤ්ඤායමානා පරිජිණ්ණකුලස්ස ධීතා අත්තනො එකෙන කිච්චෙන ආපණද්වාරං ගන්ත්වා තං සෙට්ඨිං දිස්වා එවමාහ – ‘‘කිං, තාත, සෙසජනා වත්ථතෙලමධුඵාණිතාදීනි වික්කිණන්ති, ත්වං හිරඤ්ඤසුවණ්ණං වික්කිණන්තො නිසින්නො’’ති? ‘‘කහං, අම්ම, හිරඤ්ඤසුවණ්ණ’’න්ති ¶ ? ‘‘නනු ‘ත්වං තදෙව ගහෙත්වා නිසින්නොසී’ති, ආහර, තාව නං, අම්මා’’ති. සා හත්ථපූරං ගහෙත්වා තස්ස හත්ථෙසු ඨපෙසි, තං හිරඤ්ඤසුවණ්ණමෙව අහොසි.

අථ ¶ නං සෙට්ඨි ‘‘කතරං තෙ, අම්ම, ගෙහ’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අසුකං නාමා’’ති වුත්තෙ තස්සා අස්සාමිකභාවං ඤත්වා ධනං පටිසාමෙත්වා තං අත්තනො පුත්තස්ස ආනෙත්වා චත්තාලීසකොටිධනං පටිච්ඡාපෙසි. සබ්බං හිරඤ්ඤසුවණ්ණමෙව අහොසි. තස්සා අපරෙන සමයෙන ගබ්භො පතිට්ඨහි. සා දසමාසච්චයෙන පුත්තං විජායි. සො පදසා ගමනකාලෙ කාලමකාසි. සා අදිට්ඨපුබ්බමරණතාය තං ඣාපෙතුං නීහරන්තෙ වාරෙත්වා ‘‘පුත්තස්ස මෙ භෙසජ්ජං පුච්ඡිස්සාමී’’ති මතකළෙවරං අඞ්කෙනාදාය ‘‘අපි නු මෙ පුත්තස්ස භෙසජ්ජං ¶ ජානාථා’’ති පුච්ඡන්තී ඝරපටිපාටියා විචරති. අථ නං මනුස්සා, ‘‘අම්ම, ත්වං උම්මත්තිකා ජාතා, මතකපුත්තස්ස භෙසජ්ජං පුච්ඡන්තී විචරසී’’ති වදන්ති. සා ‘‘අවස්සං මම පුත්තස්ස භෙසජ්ජං ජානනකං ලභිස්සාමී’’ති මඤ්ඤමානා විචරති. අථ නං එකො පණ්ඩිතපුරිසො දිස්වා, ‘‘අයං මම ධීතා පඨමං පුත්තකං විජාතා භවිස්සති අදිට්ඨපුබ්බමරණා, මයා ඉමිස්සා අවස්සයෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා ආහ – ‘‘අම්ම, අහං භෙසජ්ජං න ජානාමි, භෙසජ්ජජානනකං පන ජානාමී’’ති. ‘‘කො ජානාති, තාතා’’ති? ‘‘සත්ථා, අම්ම, ජානාති, ගච්ඡ, තං පුච්ඡාහී’’ති. සා ‘‘ගමිස්සාමි, තාත, පුච්ඡිස්සාමි, තාතා’’ති වත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතා පුච්ඡි – ‘‘තුම්හෙ කිර මෙ පුත්තස්ස භෙසජ්ජං ජානාථ, භන්තෙ’’ති? ‘‘ආම, ජානාමී’’ති. ‘‘කිං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘අච්ඡරග්ගහණමත්තෙ සිද්ධත්ථකෙ ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. ‘‘ලභිස්සාමි, භන්තෙ’’. ‘‘කස්ස පන ගෙහෙ ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘යස්ස ගෙහෙ පුත්තො වා ධීතා වා න කොචි මතපුබ්බො’’ති. සා ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති සත්ථාරං වන්දිත්වා මතපුත්තකං අඞ්කෙනාදාය අන්තොගාමං පවිසිත්වා පඨමගෙහස්ස ද්වාරෙ ඨත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො ඉමස්මිං ගෙහෙ සිද්ධත්ථකො, පුත්තස්ස කිර ¶ මෙ භෙසජ්ජං එත’’න්ති වත්වා ‘‘අත්ථී’’ති වුත්තෙ තෙන හි දෙථාති. තෙහි ආහරිත්වා සිද්ධත්ථකෙසු දිය්යමානෙසු ‘‘ඉමස්මිං ගෙහෙ පුත්තො වා ධීතා වා මතපුබ්බො කොචි නත්ථි, අම්මා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘කිං වදෙසි, අම්ම? ජීවමානා හි කතිපයා, මතකා එව බහුකා’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි ගණ්හථ වො සිද්ධත්ථකෙ, නෙතං මම පුත්තස්ස භෙසජ්ජ’’න්ති පටිඅදාසි.

සා ඉමිනා නීයාමෙන ආදිතො පට්ඨාය නං පුච්ඡන්තී විචරි. සා එකගෙහෙපි සිද්ධත්ථකෙ අගහෙත්වා සායන්හසමයෙ චින්තෙසි – ‘‘අහො භාරියං ¶ කම්මං, අහං ‘මමෙව පුත්තො මතො’ති සඤ්ඤමකාසිං, සකලගාමෙපි පන ජීවන්තෙහි මතකාව බහුතරා’’ති. තස්සා එවං චින්තයමානාය පුත්තසිනෙහං මුදුකහදයං ථද්ධභාවං අගමාසි. සා පුත්තං අරඤ්ඤෙ ඡඩ්ඩෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ¶ ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘ලද්ධා තෙ එකච්ඡරමත්තා සිද්ධත්ථකා’’ති ආහ. ‘‘න ලද්ධා, භන්තෙ, සකලගාමෙ ජීවන්තෙහි මතකාව බහුතරා’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘ත්වං ‘මමෙව පුත්තො මතො’ති සල්ලක්ඛෙසි, ධුවධම්මො එස සත්තානං. මච්චුරාජා හි සබ්බසත්තෙ අපරිපුණ්ණජ්ඣාසයෙ එව මහොඝො විය ¶ පරිකඩ්ඪමානොයෙව අපායසමුද්දෙ පක්ඛිපතී’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘තං පුත්තපසුසම්මත්තං, බ්යාසත්තමනසං නරං;

සුත්තං ගාමං මහොඝොව, මච්චු ආදාය ගච්ඡතී’’ති. (ධ. ප. 287);

ගාථාපරියොසානෙ කිසාගොතමී සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සා පන සත්ථාරං පබ්බජ්ජං යාචි, සත්ථා තං භික්ඛුනීනං සන්තිකං පෙසෙත්වා පබ්බාජෙසි. සා ලද්ධූපසම්පදා කිසාගොතමී ථෙරීති පඤ්ඤායි. සා එකදිවසං උපොසථාගාරෙ වාරං පත්වා දීපං ජාලෙත්වා නිසින්නා දීපජාලා උප්පජ්ජන්තියො ච භිජ්ජන්තියො ච දිස්වා ‘‘එවමෙව ඉමෙ සත්තා උප්පජ්ජන්ති චෙව නිරුජ්ඣන්ති ච, නිබ්බානප්පත්තා එව න පඤ්ඤායන්තී’’ති ආරම්මණං අග්ගහෙසි. සත්ථා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව ඔභාසං ඵරිත්වා තස්සා සම්මුඛෙ නිසීදිත්වා කථෙන්තො විය ‘‘එවමෙව, ගොතමි, ඉමෙ සත්තා දීපජාලා විය උප්පජ්ජන්ති චෙව නිරුජ්ඣන්ති ච, නිබ්බානප්පත්තා එව න පඤ්ඤායන්ති, එවං නිබ්බානං අපස්සන්තානං වස්සසතං ජීවනතො නිබ්බානං පස්සන්තස්ස ඛණමත්තම්පි ජීවිතං සෙය්යො’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, අපස්සං අමතං පදං;

එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, පස්සතො අමතං පද’’න්ති.

තත්ථ අමතං පදන්ති මරණවිරහිතකොට්ඨාසං, අමතමහානිබ්බානන්ති අත්ථො. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.

දෙසනාවසානෙ ¶ කිසාගොතමී යථානිසින්නාව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තෙ පතිට්ඨහීති.

යො ¶ ¶ ච වස්සසතං ජීවෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො බහුපුත්තිකං ථෙරිං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිරෙකස්මිං කුලෙ සත්ත පුත්තා සත්ත ච ධීතරො අහෙසුං. තෙ සබ්බෙපි වයප්පත්තා ගෙහෙ පතිට්ඨහිත්වා අත්තනො ධම්මතාය සුඛප්පත්තා අහෙසුං. තෙසං අපරෙන සමයෙන පිතා කාලමකාසි. මහාඋපාසිකා සාමිකෙ නට්ඨෙපි න තාව කුටුම්බං විභජති. අථ නං පුත්තා ආහංසු – ‘‘අම්ම, අම්හාකං පිතරි නට්ඨෙ තුය්හං කො අත්ථො කුටුම්බෙන, කිං මයං තං උපට්ඨාතුං න සක්කොමා’’ති. සා තෙසං කථං සුත්වා තුණ්හී හුත්වා පුනප්පුනං තෙහි වුච්චමානා ‘‘පුත්තා මං පටිජග්ගිස්සන්ති, කිං මෙ විසුං කුටුම්බෙනා’’ති සබ්බං සාපතෙය්යං මජ්ඣෙ භින්දිත්වා අදාසි. අථ නං කතිපාහච්චයෙන ජෙට්ඨපුත්තස්ස භරියා ‘‘අහො අම්හාකං, අය්යා, ‘ජෙට්ඨපුත්තො මෙ’ති ද්වෙ කොට්ඨාසෙ දත්වා විය ඉමමෙව ගෙහං ආගච්ඡතී’’ති ආහ. සෙසපුත්තානං භරියාපි එවමෙව වදිංසු. ජෙට්ඨධීතරං ආදිං කත්වා තාසං ගෙහං ගතකාලෙපි නං එවමෙව වදිංසු. සා අවමානප්පත්තා හුත්වා ‘‘කිං ඉමෙසං සන්තිකෙ වුට්ඨෙන, භික්ඛුනී හුත්වා ජීවිස්සාමී’’ති භික්ඛුනීඋපස්සයං ගන්ත්වා ¶ පබ්බජ්ජං යාචි. තා නං පබ්බාජෙසුං. සා ලද්ධූපසම්පදා හුත්වා බහුපුත්තිකත්ථෙරීති පඤ්ඤායි. සා ‘‘අහං මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතා, අප්පමත්තාය මෙ භවිතබ්බ’’න්ති භික්ඛුනීනං වත්තපටිවත්තං කරොන්තී ‘‘සබ්බරත්තිං සමණධම්මං කරිස්සාමී’’ති හෙට්ඨාපාසාදෙ එකං ථම්භං හත්ථෙන ගහෙත්වා තං ආවිඤ්ඡමානාව සමණධම්මං කරොති, චඞ්කමමානාපි ‘‘අන්ධකාරට්ඨානෙ මෙ රුක්ඛෙ වා කත්ථචි වා සීසං පටිහඤ්ඤෙය්යා’’ති තං රුක්ඛං හත්ථෙන ගහෙත්වා තං ආවිඤ්ඡමානාව සමණධම්මං කරොති, ‘‘සත්ථාරා දෙසිතධම්මමෙව කරිස්සාමී’’ති ධම්මං ආවජ්ජෙත්වා ධම්මං අනුස්සරමානාව සමණධම්මං කරොති. අථ ¶ සත්ථා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව ඔභාසං ඵරිත්වා සම්මුඛෙ නිසින්නො විය තාය සද්ධිං කථෙන්තො ‘‘බහුපුත්තිකෙ මයා දෙසිතං ධම්මං අනාවජ්ජෙන්තස්ස අපස්සන්තස්ස වස්සසතං ජීවනතො මයා දෙසිතං ධම්මං පස්සන්තස්ස මුහුත්තම්පි ජීවිතං සෙය්යො’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, අපස්සං ධම්මමුත්තමං;

එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, පස්සතො ධම්මමුත්තම’’න්ති.

තත්ථ ¶ ¶ ධම්මමුත්තමන්ති නවවිධං ලොකුත්තරධම්මං. සො හි උත්තමො ධම්මො නාම. යො හි තං න පස්සති, තස්ස වස්සසතම්පි ජීවනතො තං ධම්මං පස්සන්තස්ස පටිවිජ්ඣන්තස්ස එකාහම්පි එකක්ඛණම්පි ජීවිතං සෙය්යොති.

ගාථාපරියොසානෙ බහුපුත්තිකත්ථෙරී සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තෙ පතිට්ඨහීති.

බහුපුත්තිකත්ථෙරීවත්ථු චුද්දසමං.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස