📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

ඛුද්දකනිකායෙ

උදාන-අට්ඨකථා

ගන්ථාරම්භකථා

මහාකාරුණිකං නාථං, ඤෙය්යසාගරපාරගුං;

වන්දෙ නිපුණගම්භීර-විචිත්රනයදෙසනං.

විජ්ජාචරණසම්පන්නා, යෙන නීයන්ති ලොකතො;

වන්දෙ තමුත්තමං ධම්මං, සම්මාසම්බුද්ධපූජිතං.

සීලාදිගුණසම්පන්නො, ඨිතො මග්ගඵලෙසු යො;

වන්දෙ අරියසඞ්ඝං තං, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං අනුත්තරං.

වන්දනාජනිතං පුඤ්ඤං, ඉති යං රතනත්තයෙ;

හතන්තරායො සබ්බත්ථ, හුත්වාහං තස්ස තෙජසා.

තෙන තෙන නිදානෙන, දෙසිතානි හිතෙසිනා;

යානි සුද්ධාපදානෙන, උදානානි මහෙසිනා.

තානි සබ්බානි එකජ්ඣං, ආරොපෙන්තෙහි සඞ්ගහං;

උදානං නාම සඞ්ගීතං, ධම්මසඞ්ගාහකෙහි යං.

ජිනස්ස ධම්මසංවෙග-පාමොජ්ජපරිදීපනං;

සොමනස්සසමුට්ඨාන-ගාථාහි පටිමණ්ඩිතං.

තස්ස ගම්භීරඤාණෙහි, ඔගාහෙතබ්බභාවතො;

කිඤ්චාපි දුක්කරා කාතුං, අත්ථසංවණ්ණනා මයා.

සහසංවණ්ණනං යස්මා, ධරතෙ සත්ථුසාසනං;

පුබ්බාචරියසීහානං, තිට්ඨතෙව විනිච්ඡයො.

තස්මා තං අවලම්බිත්වා, ඔගාහෙත්වාන පඤ්චපි;

නිකායෙ උපනිස්සාය, පොරාණට්ඨකථානයං.

සුවිසුද්ධං අසංකිණ්ණං, නිපුණත්ථවිනිච්ඡයං;

මහාවිහාරවාසීනං, සමයං අවිලොමයං.

පුනප්පුනාගතං අත්ථං, වජ්ජයිත්වාන සාධුකං;

යථාබලං කරිස්සාමි, උදානස්සත්ථවණ්ණනං.

ඉති ආකඞ්ඛමානස්ස, සද්ධම්මස්ස චිරට්ඨිතිං;

විභජන්තස්ස තස්සත්ථං, සාධු ගණ්හන්තු සාධවොති.

තත්ථ උදානන්ති කෙනට්ඨෙන උදානං? උදානනට්ඨෙන. කිමිදං උදානං නාම? පීතිවෙගසමුට්ඨාපිතො උදාහාරො. යථා හි යං තෙලාදි මිනිතබ්බවත්ථු මානං ගහෙතුං න සක්කොති, විස්සන්දිත්වා ගච්ඡති, තං ‘‘අවසෙකො’’ති වුච්චති. යඤ්ච ජලං තළාකං ගහෙතුං න සක්කොති, අජ්ඣොත්ථරිත්වා ගච්ඡති, තං ‘‘ඔඝො’’ති වුච්චති. එවමෙව යං පීතිවෙගසමුට්ඨාපිතං විතක්කවිප්ඵාරං අන්තොහදයං සන්ධාරෙතුං න සක්කොති, සො අධිකො හුත්වා අන්තො අසණ්ඨහිත්වා බහි වචීද්වාරෙන නික්ඛන්තො පටිග්ගාහකනිරපෙක්ඛො උදාහාරවිසෙසො ‘‘උදාන’’න්ති වුච්චති. ධම්මසංවෙගවසෙනපි අයමාකාරො ලබ්භතෙව.

තයිදං කත්ථචි ගාථාබන්ධවසෙන කත්ථචි වාක්යවසෙන පවත්තං. යං පන අට්ඨකථාසු ‘‘සොමනස්සඤාණමයිකගාථාපටිසංයුත්තා’’ති උදානලක්ඛණං වුත්තං, තං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. යෙභුය්යෙන හි උදානං ගාථාබන්ධවසෙන භාසිතං පීතිසොමනස්සසමුට්ඨාපිතඤ්ච. ඉතරම්පි පන ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, තදායතනං, යත්ථ නෙව පථවී න ආපො’’තිආදීසු (උදා. 71) ‘‘සුඛකාමානි භූතානි, යො දණ්ඩෙන විහිංසතී’’ති (ධ. ප. 131), ‘‘සචෙ භායථ දුක්ඛස්ස, සචෙ වො දුක්ඛමප්පිය’’න්ති එවමාදීසු (උදා. 44; නෙත්ති. 91) ච ලබ්භති.

එවං තයිදං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධභාසිතං, පච්චෙකබුද්ධභාසිතං, සාවකභාසිතන්ති තිවිධං හොති. තත්ථ පච්චෙකබුද්ධභාසිතං – ‘‘සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං, අවිහෙඨයං අඤ්ඤතරම්පි තෙස’’න්තිආදිනා (සු. නි. 35; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 121) ඛග්ගවිසාණසුත්තෙ ආගතමෙව. සාවකභාසිතානිපි –

‘‘සබ්බො රාගො පහීනො මෙ, සබ්බො දොසො සමූහතො;

සබ්බො මෙ විහතො මොහො, සීතිභූතොස්මි නිබ්බුතො’’ති. (ථෙරගා. 79) –

ආදිනා ථෙරගාථාසු –

‘‘කායෙන සංවුතා ආසිං, වාචාය උද චෙතසා;

සමූලං තණ්හමබ්බුය්හ, සීතිභූතාස්මි නිබ්බුතා’’ති. (ථෙරීගා. 15) –

ආදිනා ථෙරීගාථාසු ච ආගතානි. තානි පන තෙසං ථෙරානං ථෙරීනඤ්ච න කෙවලං උදානානි එව, අථ ඛො සීහනාදාපි හොන්ති. සක්කාදීහි දෙවෙහි භාසිතානි ‘‘අහො දානං පරමදානං, කස්සපෙ සුප්පතිට්ඨිත’’න්තිආදීනි (උදා. 27), ආරාමදණ්ඩබ්රාහ්මණාදීහි මනුස්සෙහි ච භාසිතානි ‘‘නමො තස්ස භගවතො’’තිආදීනි (අ. නි. 2.38) තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරූළ්හානි උදානානි සන්ති එව, න තානි ඉධ අධිප්පෙතානි. යානි පන සම්මාසම්බුද්ධෙන සාමං ආහච්ච භාසිතානි ජිනවචනභූතානි, යානි සන්ධාය භගවතා පරියත්තිධම්මං නවධා විභජිත්වා උද්දිසන්තෙන උදානන්ති වුත්තානි, තානෙව ධම්මසඞ්ගාහකෙහි ‘‘උදාන’’න්ති සඞ්ගීතන්ති තදෙවෙත්ථ සංවණ්ණෙතබ්බභාවෙන ගහිතං.

යා පන ‘‘අනෙකජාතිසංසාර’’න්තිආදිගාථාය දීපිතා භගවතා බොධිමූලෙ උදානවසෙන පවත්තිතා අනෙකසතසහස්සානං සම්මාසම්බුද්ධානං අවිජහිතඋදානගාථා ච, එතා අපරභාගෙ පන ධම්මභණ්ඩාගාරිකස්ස භගවතා දෙසිතත්තා ධම්මසඞ්ගාහකෙහි උදානපාළියං සඞ්ගහං අනාරොපෙත්වා ධම්මපදෙ සඞ්ගීතා. යඤ්ච ‘‘අඤ්ඤාසි වත, භො කොණ්ඩඤ්ඤො, අඤ්ඤාසි වත, භො කොණ්ඩඤ්ඤො’’ති (මහාව. 17; සං. නි. 5.1081; පටි. ම. 2.30) උදානවචනං දසසහස්සිලොකධාතුයා දෙවමනුස්සානං පවෙදනසමත්ථනිග්ඝොසවිප්ඵාරං භගවතා භාසිතං, තදපි ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තදෙසනාපරියොසානෙ අත්තනා අධිගතධම්මෙකදෙසස්ස යථාදෙසිතස්ස අරියමග්ගස්ස සාවකෙසු සබ්බපඨමං ථෙරෙන අධිගතත්තා අත්තනො පරිස්සමස්ස සඵලභාවපච්චවෙක්ඛණහෙතුකං පඨමබොධියං සබ්බෙසං එව භික්ඛූනං සම්මාපටිපත්තිපච්චවෙක්ඛණහෙතුකං ‘‘ආරාධයිංසු වත මං භික්ඛූ එකං සමය’’න්තිආදිවචනං (ම. නි. 1.225) විය පීතිසොමනස්සජනිතං උදාහාරමත්තං, ‘‘යදා හවෙ පාතුභවන්ති ධම්මා’’තිආදිවචනං (මහාව. 1-3; උදා. 1-3) විය පවත්තියා නිවත්තියා වා න පකාසනන්ති, න ධම්මසඞ්ගාහකෙහි උදානපාළියං සඞ්ගීතන්ති දට්ඨබ්බං.

තං පනෙතං උදානං විනයපිටකං, සුත්තන්තපිටකං, අභිධම්මපිටකන්ති තීසු පිටකෙසු සුත්තන්තපිටකපරියාපන්නං, දීඝනිකායො, මජ්ඣිමනිකායො, සංයුත්තනිකායො, අඞ්ගුත්තරනිකායො, ඛුද්දකනිකායොති පඤ්චසු නිකායෙසු ඛුද්දකනිකායපරියාපන්නං, සුත්තං, ගෙය්යං, වෙය්යාකරණං, ගාථා, උදානං, ඉතිවුත්තකං, ජාතකං, අබ්භුතධම්මං, වෙදල්ලන්ති නවසු සාසනඞ්ගෙසු උදානසඞ්ගහං.

‘‘ද්වාසීති බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතො;

චතුරාසීති සහස්සානි, යෙ මෙ ධම්මා පවත්තිනො’’ති. (ථෙරගා. 1027) –

එවං ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන පටිඤ්ඤාතෙසු චතුරාසීතියා ධම්මක්ඛන්ධසහස්සෙසු කතිපයධම්මක්ඛන්ධසඞ්ගහං. බොධිවග්ගො, මුචලින්දවග්ගො, නන්දවග්ගො, මෙඝියවග්ගො, සොණවග්ගො, ජච්චන්ධවග්ගො, චූළවග්ගො, පාටලිගාමියවග්ගොති වග්ගතො අට්ඨවග්ගං; සුත්තතො අසීතිසුත්තසඞ්ගහං, ගාථාතො පඤ්චනවුතිඋදානගාථාසඞ්ගහං. භාණවාරතො අඩ්ඪූනනවමත්තා භාණවාරා. අනුසන්ධිතො බොධිසුත්තෙ පුච්ඡානුසන්ධිවසෙන එකානුසන්ධි, සුප්පවාසාසුත්තෙ පුච්ඡානුසන්ධියථානුසන්ධිවසෙන ද්වෙ අනුසන්ධී, සෙසෙසු යථානුසන්ධිවසෙන එකෙකොව අනුසන්ධි, අජ්ඣාසයානුසන්ධි පනෙත්ථ නත්ථි. එවං සබ්බථාපි එකාසීතිඅනුසන්ධිසඞ්ගහං. පදතො සතාධිකානි එකවීස පදසහස්සානි, ගාථාපාදතො තෙවීසති චතුස්සතාධිකානි අට්ඨ සහස්සානි , අක්ඛරතො සත්තසහස්සාධිකානි සට්ඨි සහස්සානි තීණි ච සතානි ද්වාසීති ච අක්ඛරානි. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘අසීති එව සුත්තන්තා, වග්ගා අට්ඨ සමාසතො;

ගාථා ච පඤ්චනවුති, උදානස්ස පකාසිතා.

‘‘අඩ්ඪූනනවමත්තා ච, භාණවාරා පමාණතො;

එකාධිකා තථාසීති, උදානස්සානුසන්ධියො.

‘‘එකවීසසහස්සානි, සතඤ්චෙව විචක්ඛණො;

පදානෙතානුදානස්ස, ගණිතානි විනිද්දිසෙ’’.

ගාථාපාදතො පන –

‘‘අට්ඨසහස්සමත්තානි, චත්තාරෙව සතානි ච;

පාදානෙතානුදානස්ස, තෙවීසති ච නිද්දිසෙ.

‘‘අක්ඛරානං සහස්සානි, සට්ඨි සත්ත සතානි ච;

තීණි ද්වාසීති ච තථා, උදානස්ස පවෙදිතා’’ති.

තස්ස අට්ඨසු වග්ගෙසු බොධිවග්ගො ආදි, සුත්තෙසු පඨමං බොධිසුත්තං, තස්සාපි එවං මෙ සුතන්තිආදිකං ආයස්මතා ආනන්දෙන පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ වුත්තනිදානමාදි. සා පනායං පඨමමහාසඞ්ගීති විනයපිටකෙ (චූළව. 437) තන්තිමාරූළ්හා එව. යො පනෙත්ථ නිදානකොසල්ලත්ථං වත්තබ්බො කථාමග්ගො සොපි සුමඞ්ගලවිලාසිනියං දීඝනිකායට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.නිදානකථා) වුත්තො එවාති තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.