📜

1. බොධිවග්ගො

1. පඨමබොධිසුත්තවණ්ණනා

1. යං ¶ ¶ ¶ පනෙත්ථ ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිකං නිදානං, තත්ථ එවන්ති නිපාතපදං. මෙතිආදීනි නාමපදානි. උරුවෙලායං විහරතීති එත්ථ වීති උපසග්ගපදං, හරතීති ආඛ්යාතපදන්ති ඉමිනාව නයෙන සබ්බත්ථ පදවිභාගො වෙදිතබ්බො.

අත්ථතො පන එවංසද්දො තාව උපමූපදෙසසම්පහංසනගරහණවචනසම්පටිග්ගහාකාර- නිදස්සනාවධාරණපුච්ඡාඉදමත්ථපරිමාණාදි අනෙකත්ථප්පභෙදො. තථා හෙස ‘‘එවං ජාතෙන මච්චෙන, කත්තබ්බං කුසලං බහු’’න්ති එවමාදීසු (ධ. ප. 53) උපමායං ආගතො. ‘‘එවං තෙ අභික්කමිතබ්බං, එවං තෙ පටික්කමිතබ්බ’’න්තිආදීසු (අ. නි. 4.122) උපදෙසෙ. ‘‘එවමෙතං භගවා, එවමෙතං සුගතා’’තිආදීසු (අ. නි. 3.66) සම්පහංසනෙ. ‘‘එවමෙවං පනායං වසලී යස්මිං වා තස්මිං වා තස්ස මුණ්ඩකස්ස සමණකස්ස වණ්ණං භාසතී’’තිආදීසු (සං. නි. 1.187) ගරහණෙ. ‘‘එවං, භන්තෙති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසු’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.3; ම. නි. 1.1) වචනසම්පටිග්ගහෙ. ‘‘එවං බ්යා ඛො අහං, භන්තෙ, භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.398) ආකාරෙ. ‘‘එහි ත්වං, මාණවක, යෙන සමණො ආනන්දො තෙනුපසඞ්කම, උපසඞ්කමිත්වා මම වචනෙන සමණං ආනන්දං අප්පාබාධං අප්පාතඞ්කං ලහුට්ඨානං බලං ඵාසුවිහාරං පුච්ඡ ‘සුභො මාණවො තොදෙය්යපුත්තො භවන්තං ආනන්දං අප්පාබාධං අප්පාතඞ්කං ලහුට්ඨානං බලං ඵාසුවිහාරං පුච්ඡතී’ති, එවඤ්ච වදෙහි ‘සාධු කිර භවං ආනන්දො යෙන සුභස්ස මාණවස්ස තොදෙය්යපුත්තස්ස නිවෙසනං, තෙනුපසඞ්කමතු අනුකම්පං ¶ උපාදායා’ති’’ආදීසු (දී. නි. 1.445) නිදස්සනෙ. ‘‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, කාලාමා, ඉමෙ ධම්මා කුසලා වා අකුසලා වා’ති? ‘අකුසලා, භන්තෙ’. ‘සාවජ්ජා වා අනවජ්ජා වා’ති? ‘සාවජ්ජා, භන්තෙ’. ‘විඤ්ඤූගරහිතා වා විඤ්ඤුප්පසත්ථා වා’ති? ‘විඤ්ඤූගරහිතා, භන්තෙ’. ‘සමත්තා සමාදින්නා අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති, නො’වා? ‘කථං වො එත්ථ හොතී’ති? ‘සමත්තා, භන්තෙ, සමාදින්නා අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති, එවං නො එත්ථ හොතීති’’’ආදීසු ¶ (අ. නි. 3.66) අවධාරණෙ. ‘‘එවමෙතෙ සුන්හාතා සුවිලිත්තා කප්පිතකෙසමස්සූ ආමුත්තමාලාභරණා’’තිආදීසු ¶ (දී. නි. 1.286) පුච්ඡායං. ‘‘එවංගතානි පුථුසිප්පායතනානි (දී. නි. 1.182), එවංවිධො එවමාකාරො’’තිආදීසු ඉදංසද්දස්ස අත්ථෙ. ගතසද්දො හි පකාරපරියායො, තථා විධාකාරසද්දා. තථා හි විධයුත්තගතසද්දෙ ලොකියා පකාරත්ථෙ වදන්ති. ‘‘එවං ලහුපරිවත්තං එවමායුපරියන්තො’’තිආදීසු (අ. නි. 1.48) පරිමාණෙ.

නනු ච ‘‘එවං විතක්කිතං නො තුම්හෙහි, එවමායුපරියන්තො’’ති චෙත්ථ එවංසද්දෙන පුච්ඡනාකාරපරිමාණාකාරානං වුත්තත්තා ආකාරත්ථො එව එවංසද්දොති. න, විසෙසසබ්භාවතො. ආකාරමත්තවාචකො හෙත්ථ එවංසද්දො ආකාරත්ථොති අධිප්පෙතො. ‘‘එවං බ්යා ඛො’’තිආදීසු පන ආකාරවිසෙසවචනො. ආකාරවිසෙසවාචිනො චෙතෙ එවංසද්දා පුච්ඡනාකාරපරිමාණාකාරානං වාචකත්තා. එවඤ්ච කත්වා ‘‘එවං ජාතෙන මච්චෙනා’’තිආදීනි උපමානඋදාහරණානි යුජ්ජන්ති. තත්ථ හි –

‘‘යථාපි පුප්ඵරාසිම්හා, කයිරා මාලාගුණෙ බහූ;

එවං ජාතෙන මච්චෙන, කත්තබ්බං කුසලං බහු’’න්ති. –

එත්ථ පුප්ඵරාසිට්ඨානීයතො මනුස්සුප්පත්ති සප්පුරිසූපනිස්සයසද්ධම්මස්සවනයොනිසොමනසිකාරභොගසම්පත්තිආදිතො ¶ දානාදිපුඤ්ඤකිරියාහෙතුසමුදායතො සොභාසුගන්ධතාදිගුණවිසෙසයොගතො මාලාගුණසදිසියො බහුකා පුඤ්ඤකිරියා මරිතබ්බසභාවතාය මච්චෙන කත්තබ්බාති අභෙදතාය පුප්ඵරාසි මාලාගුණා ච උපමා, තෙසං උපමානාකාරො යථාසද්දෙන අනියමතො වුත්තො. පුන එවංසද්දෙන නියමනවසෙන වුත්තො. සො පන උපමාකාරො නියමියමානො අත්ථතො උපමා එව හොතීති වුත්තං ‘‘උපමායං ආගතො’’ති.

තථා ‘‘එවං ඉමිනා ආකාරෙන අභික්කමිතබ්බ’’න්තිආදිනා උපදිසියමානාය සමණසාරුප්පාය ආකප්පසම්පත්තියා යො තත්ථ උපදෙසාකාරො, සො අත්ථතො උපදෙසොයෙවාති වුත්තං – ‘‘එවං තෙ අභික්කමිතබ්බං, එවං තෙ පටික්කමිතබ්බන්තිආදීසු උපදෙසෙ’’ති.

‘‘එවමෙතං භගවා, එවමෙතං සුගතා’’ති එත්ථ භගවතා යථාවුත්තමත්ථං අවිපරීතතො ජානන්තෙහි කතං යං තත්ථ විජ්ජමානගුණානං පකාරෙහි ¶ හංසනං උදග්ගතාකරණං සම්පහංසනං, සො තත්ථ පහංසනාකාරොති වුත්තනයෙන යොජෙතබ්බං.

‘‘එවමෙවං ¶ පනාය’’න්ති එත්ථ ගරහණාකාරොති වුත්තනයෙන යොජෙතබ්බං. සො ච ගරහණාකාරො ‘‘වසලී’’තිආදිඛුංසනසද්දසන්නිධානතො ඉධ එවංසද්දෙන පකාසිතොති විඤ්ඤායති. යථා චෙත්ථ, එවං උපමාකාරාදයොපි උපමාදිවසෙන වුත්තානං පුප්ඵරාසිආදිසද්දානං සන්නිධානතො වුත්තාති වෙදිතබ්බං.

‘‘එවං නො’’ති එත්ථාපි තෙසං යථාවුත්තධම්මානං අහිතදුක්ඛාවහභාවෙන සන්නිට්ඨානජනනත්ථං අනුමතිග්ගහණවසෙන ‘‘නො වා කථං වො එත්ථ හොතී’’ති පුච්ඡාය කතාය ‘‘එවං නො එත්ථ හොතී’’ති වුත්තත්තා තදාකාරසන්නිට්ඨානං එවංසද්දෙන ආවිකතං. සො පන තෙසං ධම්මානං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තනාකාරො නියමියමානො අවධාරණත්ථො හොතීති වුත්තං – ‘‘එවං නො එත්ථ හොතීතිආදීසු අවධාරණෙ’’ති.

‘‘එවඤ්ච වදෙහී’’ති යථාහං වදාමි එවං සමණං ආනන්දං වදෙහීති වදනාකාරො ඉදානි වත්තබ්බො එවංසද්දෙන නිදස්සීයතීති ‘‘නිදස්සනත්ථො’’ති වුත්තං.

එවමාකාරවිසෙසවාචීනම්පි එතෙසං එවංසද්දානං ¶ උපමාදිවිසෙසත්ථවුත්තිතාය උපමාදිඅත්ථතා වුත්තා. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති පන ධම්මස්ස සාධුකං සවනමනසිකාරෙ නියොජිතෙහි භික්ඛූහි තත්ථ පතිට්ඨිතභාවස්ස පටිජානනවසෙන වුත්තත්තා තත්ථ එවංසද්දො වචනසම්පටිග්ගහත්ථො. තෙන එවං, භන්තෙති සාධු, භන්තෙ, සුට්ඨු, භන්තෙති වුත්තං හොති. ස්වායමිධ ආකාරනිදස්සනාවධාරණෙසු දට්ඨබ්බො.

තත්ථ ආකාරත්ථෙන එවංසද්දෙන එතමත්ථං දීපෙති – නානානයනිපුණමනෙකජ්ඣාසයසමුට්ඨානං අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නං විවිධපාටිහාරියං ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධගම්භීරං සබ්බසත්තානං සකසකභාසානුරූපතො සොතපථමාගච්ඡන්තං තස්ස භගවතො වචනං සබ්බප්පකාරෙන කො සමත්ථො විඤ්ඤාතුං, සබ්බථාමෙන පන සොතුකාමතං ජනෙත්වාපි එවං මෙ සුතං, මයාපි එකෙනාකාරෙන සුතන්ති.

එත්ථ ¶ ච එකත්තනානත්තඅබ්යාපාරඑවංධම්මතාසඞ්ඛාතා නන්දියාවත්තතිපුක්ඛලසීහවික්කීළිතදිසාලොචනඅඞ්කුසසඞ්ඛාතා ච අස්සාදාදිවිසයාදිභෙදෙන නානාවිධා නයා නානානයා. නයා වා පාළිගතියො, තා ච පඤ්ඤත්තිඅනුපඤ්ඤත්තාදිවසෙන සංකිලෙසභාගියාදිලොකියාදිතදුභයවොමිස්සකාදිවසෙන කුසලාදිවසෙන ඛන්ධාදිවසෙන, සඞ්ගහාදිවසෙන, සමයවිමුත්තාදිවසෙන, ඨපනාදිවසෙන ¶ , කුසලමූලාදිවසෙන, තිකපට්ඨානාදිවසෙන ච නානප්පකාරාති නානානයා, තෙහි නිපුණං සණ්හං සුඛුමන්ති නානානයනිපුණං.

ආසයොව අජ්ඣාසයො, සො ච සස්සතාදිභෙදෙන අප්පරජක්ඛතාදිභෙදෙන ච අනෙකවිධො. අත්තජ්ඣාසයාදිකො එව වා අනෙකො අජ්ඣාසයො අනෙකජ්ඣාසයො. සො සමුට්ඨානං උප්පත්තිහෙතු එතස්සාති අනෙකජ්ඣාසයසමුට්ඨානං.

සීලාදිඅත්ථසම්පත්තියා තබ්බිභාවනබ්යඤ්ජනසම්පත්තියා සඞ්කාසනපකාසනවිවරණවිභජනඋත්තානීකරණපඤ්ඤත්තිවසෙන ඡහි අත්ථපදෙහි අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනාකාරනිරුත්තිනිද්දෙසවසෙන ඡහි බ්යඤ්ජනපදෙහි ච සමන්නාගතත්තා අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නං.

ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීභෙදෙන තෙසු ච එකෙකස්ස විසයාදිභෙදෙන ¶ විවිධං බහුවිධං වා පාටිහාරියං එතස්සාති විවිධපාටිහාරියං. තත්ථ පටිපක්ඛහරණතො රාගාදිකිලෙසාපනයනතො පාටිහාරියන්ති අත්ථෙ සති භගවතො න පටිපක්ඛා රාගාදයො සන්ති යෙ හරිතබ්බා, පුථුජ්ජනානම්පි විගතූපක්කිලෙසෙ අට්ඨගුණසමන්නාගතෙ චිත්තෙ හතපටිපක්ඛෙ ඉද්ධිවිධං පවත්තති, තස්මා තත්ථ පවත්තවොහාරෙන ච න සක්කා ඉධ පාටිහාරියන්ති වත්තුං. සචෙ පන මහාකාරුණිකස්ස භගවතො වෙනෙය්යගතා ච කිලෙසා පටිපක්ඛා, තෙසං හරණතො පාටිහාරියන්ති වුත්තං, එවං සති යුත්තමෙතං. අථ වා භගවතො චෙව සාසනස්ස ච පටිපක්ඛා තිත්ථියා, තෙසං හරණතො පාටිහාරියං. තෙ හි දිට්ඨිහරණවසෙන දිට්ඨිප්පකාසනෙ අසමත්ථභාවෙන ච ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීහි හරිතා අපනීතා හොන්ති. පටීති වා අයං සද්දො පච්ඡාති එතස්ස අත්ථං බොධෙති ‘‘තස්මිං පටිපවිට්ඨම්හි, අඤ්ඤො ආගඤ්ඡි බ්රාහ්මණො’’තිආදීසු (චූළනි. පාරායනවග්ග, වත්ථුගාථා 4) විය. තස්මා සමාහිතෙ ¶ චිත්තෙ විගතූපක්කිලෙසෙ කතකිච්චෙන පච්ඡා හරිතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති පටිහාරියං. අත්තනො වා උපක්කිලෙසෙසු චතුත්ථජ්ඣානමග්ගෙහි හරිතෙසු පච්ඡා හරණං පටිහාරියං. ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනියො විගතූපක්කිලෙසෙන කතකිච්චෙන සත්තහිතත්ථං පුන පවත්තෙතබ්බා, හරිතෙසු ච අත්තනො උපක්කිලෙසෙසු පරසත්තානං උපක්කිලෙසහරණානි හොන්තීති පටිහාරියානි භවන්ති. පටිහාරියමෙව පාටිහාරියං, පටිහාරියෙ වා ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීසමුදායෙ භවං එකෙකං පාටිහාරියන්ති වුච්චති. පටිහාරියං වා චතුත්ථජ්ඣානං මග්ගො ච පටිපක්ඛහරණතො. තත්ථ ජාතං නිමිත්තභූතතො තතො වා ආගතන්ති පාටිහාරියන්ති අත්ථො වෙදිතබ්බො.

යස්මා ¶ පන තන්තිඅත්ථදෙසනා තබ්බොහාරාභිසමයසඞ්ඛාතා හෙතුහෙතුඵලතදුභයපඤ්ඤත්තිපටිවෙධසඞ්ඛාතා වා ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධා ගම්භීරා, සසාදීහි විය මහාසමුද්දො අනුපචිතකුසලසම්භාරෙහි අලබ්භනෙය්යප්පතිට්ඨා දුප්පරියොගාහා ච, තස්මා තෙහි චතූහි ගම්භීරභාවෙහි යුත්තන්ති භගවතො වචනං ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධගම්භීරං.

එකො එව භගවතො ධම්මදෙසනාඝොසො, එකස්මිං ඛණෙ පවත්තමානො නානාභාසානං සත්තානං අත්තනො අත්තනො භාසාවසෙන ¶ අපුබ්බං අචරිමං ගහණූපගො හොති. අචින්තෙය්යො හි බුද්ධානං බුද්ධානුභාවොති සබ්බසත්තානං සකසකභාසානුරූපතො සොතපථං ආගච්ඡතීති වෙදිතබ්බං.

නිදස්සනත්ථෙන ‘‘නාහං සයම්භූ, න මයා ඉදං සච්ඡිකත’’න්ති අත්තානං පරිමොචෙන්තො ‘‘එවං මෙ සුතං, මයාපි එවං සුත’’න්ති ඉදානි වත්තබ්බං සකලං සුත්තං නිදස්සෙති.

අවධාරණත්ථෙන ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං බහුස්සුතානං යදිදං ආනන්දො, ගතිමන්තානං, සතිමන්තානං, ධිතිමන්තානං, උපට්ඨාකානං යදිදං ආනන්දො’’ති (අ. නි. 1.219-223) එවං භගවතා, ‘‘ආයස්මා ආනන්දො අත්ථකුසලො, ධම්මකුසලො, බ්යඤ්ජනකුසලො, නිරුත්තිකුසලො, පුබ්බාපරකුසලො’’ති (අ. නි. 5.169) එවං ධම්මසෙනාපතිනා ච පසත්ථභාවානුරූපං අත්තනො ධාරණබලං දස්සෙන්තො සත්තානං ¶ සොතුකාමතං ජනෙති. ‘‘එවං මෙ සුතං, තඤ්ච ඛො අත්ථතො වා බ්යඤ්ජනතො වා අනූනමනධිකං, එවමෙව න අඤ්ඤථා දට්ඨබ්බ’’න්ති. අඤ්ඤථාති භගවතො සම්මුඛා සුතාකාරතො අඤ්ඤථා න පන භගවතා දෙසිතාකාරතො. අචින්තෙය්යානුභාවා හි භගවතො දෙසනා, සා නෙව සබ්බාකාරෙන සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති වුත්තොවායමත්ථො. සුතාකාරාවිරුජ්ඣනමෙව හි ධාරණබලං.

මෙසද්දො තීසු අත්ථෙසු දිස්සති. තථා හිස්ස ‘‘ගාථාභිගීතං මෙ අභොජනෙය්ය’’න්තිආදීසු (සං. නි. 1.194; සු. නි. 81) මයාති අත්ථො. ‘‘සාධු මෙ, භන්තෙ, භගවා සංඛිත්තෙන ධම්මං දෙසෙතූ’’තිආදීසු (සං. නි. 4.88; 5.382; අ. නි. 4.257) මය්හන්ති අත්ථො. ‘‘ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.29) මමාති අත්ථො. ඉධ පන ‘‘මයා සුතං, මම සුත’’න්ති ච අත්ථද්වයෙ යුජ්ජති.

එත්ථ ච යො පරො න හොති, සො අත්තාති එවං වත්තබ්බෙ නියකජ්ඣත්තසඞ්ඛාතෙ සසන්තානෙ වත්තනතො තිවිධොපි මෙසද්දො කිඤ්චාපි එකස්මිංයෙව අත්ථෙ දිස්සති, කරණසම්පදානාදිවිසෙසසඞ්ඛාතො ¶ පන විඤ්ඤායතෙවායං අත්ථභෙදොති ‘‘මෙ-සද්දො තීසු අත්ථෙසු දිස්සතී’’ති වුත්තොති දට්ඨබ්බං.

සුතන්ති අයං සුතසද්දො සඋපසග්ගො අනුපසග්ගො ච ගමනවිස්සුතකිලින්නූපචිතානුයොගසොතවිඤ්ඤෙය්ය සොතද්වාරානුසාර ¶ විඤ්ඤාතාදිඅනෙකත්ථප්පභෙදො. කිඤ්චාපි හි උපසග්ගො කිරියං විසෙසෙති, ජොතකභාවතො පන සතිපි තස්මිං සුතසද්දො එව තං තමත්ථං වදතීති අනුපසග්ගස්ස සුතසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙ සඋපසග්ගස්ස ගහණං න විරුජ්ඣති.

තත්ථ ‘‘සෙනාය පසුතො’’තිආදීසු ගච්ඡන්තොති අත්ථො. ‘‘සුතධම්මස්ස පස්සතො’’තිආදීසු (උදා. 11) විස්සුතධම්මස්සාති අත්ථො. ‘‘අවස්සුතා අවස්සුතස්සා’’තිආදීසු (පාචි. 657) කිලෙසෙන කිලින්නා කිලින්නස්සාති අත්ථො. ‘‘තුම්හෙහි පුඤ්ඤං පසුතං අනප්පක’’න්තිආදීසු (ඛු. පා. 7.12) උපචිතන්ති අත්ථො. ‘‘යෙ ඣානප්පසුතා ධීරා’’තිආදීසු (ධ. ප. 181) ඣානානුයුත්තාති අත්ථො. ‘‘දිට්ඨං සුතං මුත’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.241) සොතවිඤ්ඤෙය්යන්ති අත්ථො. ‘‘සුතධරො සුතසන්නිචයො’’තිආදීසු ¶ (ම. නි. 1.339) සොතද්වාරානුසාරවිඤ්ඤාතධරොති අත්ථො. ඉධ පනස්ස ‘‘සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරිත’’න්ති වා ‘‘උපධාරණ’’න්ති වා අත්ථො. මෙ-සද්දස්ස හි මයාති අත්ථෙ සති ‘‘එවං මයා සුතං සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරිත’’න්ති යුජ්ජති. මමාති අත්ථෙ සති ‘‘එවං මම සුතං සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරණ’’න්ති යුජ්ජති.

එවමෙතෙසු තීසු පදෙසු යස්මා සුතසද්දසන්නිධානෙ පයුත්තෙන එවංසද්දෙන සවනකිරියාජොතකෙන භවිතබ්බං, තස්මා එවන්ති සොතවිඤ්ඤාණසම්පටිච්ඡනාදිසොතද්වාරිකවිඤ්ඤාණානන්තරං උප්පන්නමනොද්වාරිකවිඤ්ඤාණකිච්චනිදස්සනං. මෙති වුත්තවිඤ්ඤාණසමඞ්ගීපුග්ගලනිදස්සනං. සබ්බානි හි වාක්යානි එවකාරත්ථසහිතානියෙව අවධාරණඵලත්තා තෙසං. සුතන්ති අස්සවනභාවප්පටික්ඛෙපතො අනූනානධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සනං. යථා හි සුතං සුතමෙවාති වත්තබ්බතං අරහති තථා තං සම්මා සුතං අනූනග්ගහණං අනධිකග්ගහණං අවිපරීතග්ගහණඤ්ච හොතීති. අථ වා සද්දන්තරත්ථාපොහනවසෙන සද්දො අත්ථං වදතීති එතස්මිං පක්ඛෙ යස්මා සුතන්ති ¶ එතස්ස අසුතං න හොතීති අයමත්ථො වුත්තො, තස්මා සුතන්ති අස්සවනභාවප්පටික්ඛෙපතො අනූනානධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සනං. ඉදං වුත්තං හොති – එවං මෙ සුතං, න මයා ඉදං දිට්ඨං, න සයම්භූඤාණෙන සච්ඡිකතං, න අඤ්ඤථා වා උපලද්ධං. අපි ච සුතංව, තඤ්ච ඛො සම්මදෙවාති. අවධාරණත්ථෙ වා එවංසද්දෙ අයමත්ථයොජනා, තදපෙක්ඛස්ස සුතසද්දස්ස නියමත්ථො සම්භවතීති ¶ තදපෙක්ඛස්ස සුතසද්දස්ස අස්සවනභාවප්පටික්ඛෙපො අනූනානධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සනතා ච වෙදිතබ්බා. ඉති සවනහෙතුසවනවිසෙසවසෙනපි සුතසද්දස්ස අත්ථයොජනා කතාති දට්ඨබ්බං.

තථා එවන්ති තස්සා සොතද්වාරානුසාරෙන පවත්තාය විඤ්ඤාණවීථියා නානත්ථබ්යඤ්ජනග්ගහණතො නානප්පකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තිභාවප්පකාසනං ආකාරත්ථො එවංසද්දොති කරිත්වා. මෙති අත්තප්පකාසනං. සුතන්ති ධම්මප්පකාසනං යථාවුත්තාය විඤ්ඤාණවීථියා පරියත්තිධම්මාරම්මණත්තා. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – නානප්පකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තාය විඤ්ඤාණවීථියා කරණභූතාය මයා න අඤ්ඤං කතං, ඉදං පන කතං, අයං ධම්මො සුතොති.

තථා ¶ එවන්ති නිදස්සිතබ්බප්පකාසනං නිදස්සනත්ථො එවංසද්දොති කත්වා නිදස්සෙතබ්බස්ස නිද්දිසිතබ්බභාවතො. තස්මා එවංසද්දෙන සකලම්පි සුත්තං පච්චාමට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං. මෙති පුග්ගලප්පකාසනං. සුතන්ති පුග්ගලකිච්චප්පකාසනං. සුතසද්දෙන හි ලබ්භමානා සවනකිරියා සවනවිඤ්ඤාණප්පබන්ධප්පටිබද්ධා, තත්ථ ච පුග්ගලවොහාරො, න ච පුග්ගලවොහාරරහිතෙ ධම්මප්පබන්ධෙ සවනකිරියා ලබ්භති. තස්සායං සඞ්ඛෙපත්ථො – යං සුත්තං නිද්දිසිස්සාමි, තං මයා එවං සුතන්ති.

තථා එවන්ති යස්ස චිත්තසන්තානස්ස නානාරම්මණප්පවත්තියා නානත්ථබ්යඤ්ජනග්ගහණං හොති, තස්ස නානාකාරනිද්දෙසො ආකාරත්ථො එව එවංසද්දොති කත්වා. එවන්ති හි අයමාකාරපඤ්ඤත්ති ධම්මානං තං තං පවත්තිආකාරං උපාදාය පඤ්ඤපෙතබ්බසභාවත්තා. මෙති කත්තුනිද්දෙසො. සුතන්ති විසයනිද්දෙසො, සොතබ්බො හි ධම්මො සවනකිරියාකත්තුපුග්ගලස්ස ¶ සවනකිරියාවසෙන පවත්තිට්ඨානං හොති. එත්තාවතා නානප්පකාරෙන පවත්තෙන චිත්තසන්තානෙන තංසමඞ්ගිනො කත්තු විසයෙ ගහණසන්නිට්ඨානං දස්සිතං හොති.

අථ වා එවන්ති පුග්ගලකිච්චනිද්දෙසො, සුතානඤ්හි ධම්මානං ගහිතාකාරස්ස නිදස්සනස්ස අවධාරණස්ස වා පකාසනසභාවෙන එවංසද්දෙන තදාකාරාදිධාරණස්ස පුග්ගලවොහාරුපාදානධම්මබ්යාපාරභාවතො පුග්ගලකිච්චංනාම නිද්දිට්ඨං හොතීති. සුතන්ති විඤ්ඤාණකිච්චනිද්දෙසො, පුග්ගලවාදිනොපි හි සවනකිරියා විඤ්ඤාණනිරපෙක්ඛා න හොතීති. මෙති උභයකිච්චයුත්තපුග්ගලනිද්දෙසො. මෙති හි සද්දප්පවත්ති එකන්තෙනෙව සත්තවිසෙසවිසයා විඤ්ඤාණකිච්චඤ්ච තත්ථෙව සමොදහිතබ්බන්ති. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – මයා සවනකිච්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිනා පුග්ගලෙන විඤ්ඤාණවසෙන ලද්ධසවනකිච්චවොහාරෙන සුතන්ති.

තථා ¶ එවන්ති ච මෙති ච සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. සබ්බස්ස හි සද්දාධිගමනීයස්ස අත්ථස්ස පඤ්ඤත්තිමුඛෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බත්තා සබ්බපඤ්ඤත්තීනඤ්ච විජ්ජමානාදීසු ඡසු පඤ්ඤත්තීසු අවරොධො, තස්මා යො මායාමරීචිආදයො විය අභූතත්ථො අනුස්සවාදීහි ගහෙතබ්බො විය අනුත්තමත්ථොපි ¶ න හොති. සො රූපසද්දාදිකො රුප්පනානුභවනාදිකො ච පරමත්ථසභාවො සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන විජ්ජති. යො පන එවන්ති ච මෙති ච වුච්චමානො ආකාරත්ථො, සො අපරමත්ථසභාවො සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන අනුපලබ්භමානො අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම. තස්මා කිඤ්හෙත්ථ තං පරමත්ථතො අත්ථි, යං එවන්ති වා මෙති වා නිද්දෙසං ලභෙථ? සුතන්ති විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති, යඤ්හි තං එත්ථ සොතෙන උපලද්ධං, තං පරමත්ථතො විජ්ජමානන්ති.

තථා එවන්ති සොතපථමාගතෙ ධම්මෙ උපාදාය තෙසං උපධාරිතාකාරාදීනං පච්චාමසනවසෙන. මෙති සසන්තතිපරියාපන්නෙ ඛන්ධෙ ¶ කරණාදිවිසෙසවිසිට්ඨෙ උපාදාය වත්තබ්බතො උපාදාපඤ්ඤත්ති. සුතන්ති දිට්ඨාදීනි උපනිධාය වත්තබ්බතො උපනිධාපඤ්ඤත්ති. දිට්ඨාදිසභාවරහිතෙ සද්දායතනෙ පවත්තමානොපි සුතවොහාරො දුතියං තතියන්තිආදිකො විය පඨමාදීනි, දිට්ඨමුතවිඤ්ඤාතෙ අපෙක්ඛිත්වා සුතන්ති විඤ්ඤෙය්යත්තා දිට්ඨාදීනි උපනිධාය වත්තබ්බො හොති. අසුතං න හොතීති හි සුතන්ති පකාසිතොයමත්ථොති.

එත්ථ ච එවන්තිවචනෙන අසම්මොහං දීපෙති. පටිවිද්ධා හි අත්තනා සුතස්ස පකාරවිසෙසා එවන්ති ඉධ ආයස්මතා ආනන්දෙන පච්චාමට්ඨා, තෙනස්ස අසම්මොහො දීපිතො හොති. න හි සම්මූළ්හො නානප්පකාරපටිවෙධසමත්ථො හොති, පච්චයාකාරවසෙන නානප්පකාරා දුප්පටිවිද්ධා ච සුත්තන්තාති දීපිතන්ති. සුතන්තිවචනෙන සුතස්ස අසම්මොසං දීපෙති, සුතාකාරස්ස යාථාවතො දස්සියමානත්තා. යස්ස හි සුතං සම්මුට්ඨං හොති, න සො කාලන්තරෙ මයා සුතන්ති පටිජානාති. ඉච්චස්ස අසම්මොහෙන පඤ්ඤාසිද්ධි, සම්මොහාභාවෙන පඤ්ඤාය එව වා සවනකාලසම්භූතාය තදුත්තරිකාලපඤ්ඤාසිද්ධි, තථා අසම්මොසෙන සතිසිද්ධි. තත්ථ පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමාය සතියා බ්යඤ්ජනාවධාරණසමත්ථතා. බ්යඤ්ජනානඤ්හි පටිවිජ්ඣිතබ්බො ආකාරො නාතිගම්භීරො, යථාසුතං ධාරණමෙව තත්ථ කරණීයන්ති සතියා බ්යාපාරො අධිකො, පඤ්ඤා තත්ථ ගුණීභූතා හොති පඤ්ඤාය පුබ්බඞ්ගමාති කත්වා. සතිපුබ්බඞ්ගමාය පඤ්ඤාය අත්ථප්පටිවෙධසමත්ථතා. අත්ථස්ස හි පටිවිජ්ඣිතබ්බො ආකාරො ගම්භීරොති පඤ්ඤාය බ්යාපාරො අධිකො, සති තත්ථ ගුණීභූතායෙවාති සතියා පුබ්බඞ්ගමායාති ¶ කත්වා. තදුභයසමත්ථතායොගෙන අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නස්ස ධම්මකොසස්ස අනුපාලනසමත්ථතාය ධම්මභණ්ඩාගාරිකත්තසිද්ධි.

අපරො ¶ නයො – එවන්තිවචනෙන යොනිසොමනසිකාරං දීපෙති, තෙන ච වුච්චමානානං ආකාරනිදස්සනාවධාරණත්ථානං උපරි වක්ඛමානානං නානප්පකාරප්පටිවෙධජොතකානං අවිපරීතසිද්ධි ධම්මවිසයත්තා. න හි අයොනිසො මනසිකරොතො ¶ නානප්පකාරප්පටිවෙධො සම්භවති. සුතන්තිවචනෙන අවික්ඛෙපං දීපෙති, ‘‘පඨමබොධිසුත්තං කත්ථ භාසිත’’න්තිආදිපුච්ඡාවසෙන පකරණපත්තස්ස වක්ඛමානස්ස සුත්තස්ස සවනං සමාධානමන්තරෙන න සම්භවති වික්ඛිත්තචිත්තස්ස සවනාභාවතො. තථා හි වික්ඛිත්තචිත්තො පුග්ගලො සබ්බසම්පත්තියා වුච්චමානොපි ‘‘න මයා සුතං, පුන භණථා’’ති භණති. යොනිසොමනසිකාරෙන චෙත්ථ අත්තසම්මාපණිධිං පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤතං සාධෙති සම්මා අප්පණිහිතත්තස්ස පුබ්බෙ අකතපුඤ්ඤස්ස වා තදභාවතො. අවික්ඛෙපෙන සද්ධම්මස්සවනං සප්පුරිසූපනිස්සයඤ්ච සාධෙති අස්සුතවතො සප්පුරිසූපනිස්සයවිරහිතස්ස ච තදභාවතො. න හි වික්ඛිත්තො සොතුං සක්කොති, න ච සප්පුරිසෙ අනුපනිස්සයමානස්ස සවනං අත්ථීති.

අපරො නයො – ‘‘යස්ස චිත්තසන්තානස්ස නානප්පකාරප්පවත්තියා නානත්ථබ්යඤ්ජනග්ගහණං හොති, තස්ස නානාකාරනිද්දෙසො’’ති වුත්තං. යස්මා ච සො භගවතො වචනස්ස අත්ථබ්යඤ්ජනප්පභෙදපරිච්ඡෙදවසෙන සකලසාසනසම්පත්තිඔගාහනෙන නිරවසෙසං පරහිතපාරිපූරීකරණභූතො එවං භද්දකො ආකාරො න සම්මා අප්පණිහිතත්තස්ස පුබ්බෙ අකතපුඤ්ඤස්ස වා හොති. තස්මා එවන්ති ඉමිනා භද්දකෙන ආකාරෙන පච්ඡිමචක්කද්වයසම්පත්තිමත්තනො දීපෙති, සුතන්ති සවනයොගෙන පුරිමචක්කද්වයසම්පත්තිං. න හි අප්පතිරූපෙ දෙසෙ වසතො සප්පුරිසූපනිස්සයවිරහිතස්ස ච සවනං අත්ථි. ඉච්චස්ස පච්ඡිමචක්කද්වයසිද්ධියා ආසයසුද්ධි සිද්ධා හොති. සම්මා පණිහිතචිත්තො පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤො විසුද්ධාසයො හොති තදසුද්ධිහෙතූනං කිලෙසානං දූරීභාවතො. තථා හි වුත්තං ‘‘සම්මා පණිහිතං චිත්තං, සෙය්යසො නං තතො කරෙ’’ති (ධ. ප. 43) ‘‘කතපුඤ්ඤොසි ත්වං, ආනන්ද, පධානමනුයුඤ්ජ, ඛිප්පං හොහිසි අනාසවො’’ති (දී. නි. 2.207) ච. පුරිමචක්කද්වයසිද්ධියා ¶ පයොගසුද්ධි. පතිරූපදෙසවාසෙන හි සප්පුරිසූපනිස්සයෙන ච සාධූනං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනෙන ¶ පරිසුද්ධප්පයොගො හොති. තාය ච ආසයසුද්ධියා අධිගමබ්යත්තිසිද්ධි, පුබ්බෙයෙව තණ්හාදිට්ඨිසංකිලෙසානං විසොධිතත්තා පයොගසුද්ධියා ආගමබ්යත්තිසිද්ධි. සුපරිසුද්ධකායවචීපයොගො හි විප්පටිසාරාභාවතො අවික්ඛිත්තචිත්තො පරියත්තියං විසාරදො හොති. ඉති පයොගාසයසුද්ධස්ස ආගමාධිගමසම්පන්නස්ස වචනං අරුණුග්ගමනං විය සූරියස්ස උදයතො යොනිසොමනසිකාරො විය ච කුසලකම්මස්ස අරහති භගවතො වචනස්ස පුබ්බඞ්ගමං භවිතුන්ති ඨානෙ නිදානං ඨපෙන්තො එවං මෙ සුතන්තිආදිමාහ.

අපරො ¶ නයො – එවන්ති ඉමිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව නානප්පකාරප්පටිවෙධදීපකෙන වචනෙන අත්තනො අත්ථපටිභානපටිසම්භිදාසම්පත්තිසබ්භාවං දීපෙති. සුතන්ති ඉමිනා එවංසද්දසන්නිධානතො වක්ඛමානාපෙක්ඛාය වා සොතබ්බභෙදප්පටිවෙධදීපකෙන ධම්මනිරුත්තිපටිසම්භිදාසම්පත්තිසබ්භාවං දීපෙති. එවන්ති ච ඉදං වුත්තනයෙනෙව යොනිසොමනසිකාරදීපකවචනං භාසමානො ‘‘එතෙ ධම්මා මයා මනසානුපෙක්ඛිතා දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධා’’ති දීපෙති. පරියත්තිධම්මො හි ‘‘ඉධ සීලං කථිතං, ඉධ සමාධි, ඉධ පඤ්ඤා, එත්තකා එත්ථ අනුසන්ධියො’’තිආදිනා නයෙන මනසා අනුපෙක්ඛිතො අනුස්සවාකාරපරිවිතක්කසහිතාය ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තිභූතාය ඤාතපරිඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය වා දිට්ඨියා තත්ථ තත්ථ වුත්තරූපාරූපධම්මෙ ‘‘ඉති රූපං, එත්තකං රූප’’න්තිආදිනා නයෙන සුට්ඨු වවත්ථපෙත්වා පටිවිද්ධො අත්තනො ච පරෙසඤ්ච හිතසුඛාවහො හොතීති. සුතන්ති ඉදං සවනයොගදීපකවචනං භාසමානො ‘‘බහූ මයා ධම්මා සුතා ධාතා වචසා පරිචිතා’’ති දීපෙති. සොතාවධානප්පටිබද්ධා හි පරියත්තිධම්මස්ස සවනධාරණපරිචයා. තදුභයෙනපි ධම්මස්ස ස්වාක්ඛාතභාවෙන, අත්ථබ්යඤ්ජනපාරිපූරිං දීපෙන්තො සවනෙ ආදරං ජනෙති. අත්ථබ්යඤ්ජනපරිපුණ්ණඤ්හි ධම්මං ආදරෙන අස්සුණන්තො මහතා හිතා පරිබාහිරො හොතීති ආදරං ජනෙත්වා සක්කච්චං ධම්මො සොතබ්බො.

‘‘එවං ¶ මෙ සුත’’න්ති ඉමිනා පන සකලෙන වචනෙන ආයස්මා ආනන්දො තථාගතප්පවෙදිතං ධම්මං අත්තනො අදහන්තො අසප්පුරිසභූමිං අතික්කමති, සාවකත්තං පටිජානන්තො සප්පුරිසභූමිං ඔක්කමති. තථා අසද්ධම්මා චිත්තං ¶ වුට්ඨාපෙති, සද්ධම්මෙ චිත්තං පතිට්ඨාපෙති. ‘‘කෙවලං සුතමෙවෙතං මයා, තස්සෙව පන භගවතො වචන’’න්ති දීපෙන්තො අත්තානං පරිමොචෙති, සත්ථාරං අපදිසති, ජිනවචනං අප්පෙති, ධම්මනෙත්තිං පතිට්ඨාපෙති.

අපිච ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති අත්තනා උප්පාදිතභාවං අප්පටිජානන්තො පුරිමස්සවනං විවරන්තො ‘‘සම්මුඛා පටිග්ගහිතමිදං මයා තස්ස භගවතො චතුවෙසාරජ්ජවිසාරදස්ස දසබලධරස්ස ආසභට්ඨානට්ඨායිනො සීහනාදනාදිනො සබ්බසත්තුත්තමස්ස ධම්මිස්සරස්ස ධම්මරාජස්ස ධම්මාධිපතිනො ධම්මදීපස්ස ධම්මසරණස්ස සද්ධම්මවරචක්කවත්තිනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස, න එත්ථ අත්ථෙ වා ධම්මෙ වා පදෙ වා බ්යඤ්ජනෙ වා කඞ්ඛා වා විමති වා කත්තබ්බා’’ති සබ්බදෙවමනුස්සානං ඉමස්මිං ධම්මෙ අස්සද්ධියං විනාසෙති, සද්ධාසම්පදං උප්පාදෙති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘විනාසයති අස්සද්ධං, සද්ධං වඩ්ඪෙති සාසනෙ;

එවං මෙ සුතමිච්චෙවං, වදං ගොතමසාවකො’’ති.

එකන්ති ¶ ගණනපරිච්ඡෙදනිද්දෙසො. අයඤ්හි එකසද්දො අඤ්ඤසෙට්ඨාසහායසඞ්ඛ්යාදීසු දිස්සති. තථා හි අයං ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො ච, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤන්ති ඉත්ථෙකෙ අභිවදන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.27; උදා. 55) අඤ්ඤෙ දිස්සති. ‘‘චෙතසො එකොදිභාව’’න්තිආදීසු (පාරා. 11; දී. නි. 1.228) සෙට්ඨෙ. ‘‘එකො වූපකට්ඨො’’තිආදීසු (චූළව. 445; දී. නි. 1.405) අසහායෙ. ‘‘එකොව ඛො, භික්ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’තිආදීසු (අ. නි. 8.29) සඞ්ඛ්යායං, ඉධාපි සඞ්ඛ්යායමෙව දට්ඨබ්බො. තෙන වුත්තං – ‘‘එකන්ති ගණනපරිච්ඡෙදනිද්දෙසො’’ති.

සමයන්ති පරිච්ඡින්නනිද්දෙසො. එකං සමයන්ති අනියමිතපරිදීපනං. තත්ථ සමයසද්දො –

‘‘සමවායෙ ¶ ඛණෙ කාලෙ, සමූහෙ හෙතුදිට්ඨිසු;

පටිලාභෙ පහානෙ ච, පටිවෙධෙ ච දිස්සති’’.

තථා හිස්ස ‘‘අප්පෙව නාම ස්වෙපි උපසඞ්කමෙය්යාම කාලඤ්ච සමයඤ්ච උපාදායා’’ති එවමාදීසු (දී. නි. 1.447) සමවායො අත්ථො, යුත්තකාලඤ්ච පච්චයසාමග්ගිඤ්ච ලභිත්වාති හි අධිප්පායො, තස්මා පච්චයසමවායොති වෙදිතබ්බො ¶ . ‘‘එකොව ඛො, භික්ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’තිආදීසු (අ. නි. 8.29) ඛණො, ඔකාසොති අත්ථො. තථාගතුප්පාදාදිකො හි මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ඔකාසො තප්පච්චයප්පටිලාභහෙතුත්තා, ඛණො එව ච සමයො, යො ඛණොති ච සමයොති ච වුච්චති, සො එකො යෙවාති හි අත්ථො. ‘‘උණ්හසමයො පරිළාහසමයො’’තිආදීසු (පාචි. 358) කාලො. ‘‘මහාසමයො පවනස්මි’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.332) සමූහො. මහාසමයොති හි භික්ඛූනං දෙවතානඤ්ච මහාසන්නිපාතොති අත්ථො. ‘‘සමයොපි ඛො තෙ, භද්දාලි, අප්පටිවිද්ධො අහොසි, භගවා ඛො සාවත්ථියං විහරති, භගවාපි මං ජානිස්සති ‘භද්දාලි නාම භික්ඛු සත්ථුසාසනෙ සික්ඛාය න පරිපූරකාරී’ති, අයම්පි ඛො තෙ, භද්දාලි, සමයො අප්පටිවිද්ධො අහොසී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.135) හෙතු. සික්ඛාපදස්ස කාරණඤ්හි ඉධ සමයොති අධිප්පෙතං. ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන උග්ගාහමානො පරිබ්බාජකො සමණමුණ්ඩිකාපුත්තො සමයප්පවාදකෙ තින්දුකාචීරෙ එකසාලකෙ මල්ලිකාය ආරාමෙ පටිවසතී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.260) දිට්ඨි. තත්ථ හි නිසින්නා තිත්ථියා අත්තනො අත්තනො දිට්ඨිසඞ්ඛාතං සමයං පවදන්තීති සො පරිබ්බාජකාරාමො ‘‘සමයප්පවාදකො’’ති වුච්චති.

‘‘දිට්ඨෙ ¶ ධම්මෙ ච යො අත්ථො, යො චත්ථො සම්පරායිකො;

අත්ථාභිසමයා ධීරො, පණ්ඩිතොති පවුච්චතී’’ති. (සං. නි. 1.129) –

ආදීසු පටිලාභො. අත්ථාභිසමයාති හි අත්ථස්ස අධිගමාති අත්ථො. ‘‘සම්මා මානාභිසමයා අන්තමකාසි දුක්ඛස්සා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.28) පහානං. අධිකරණං සමයං වූපසමනං අපගමොති අභිසමයො පහානං. ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨො සන්තාපට්ඨො විපරිණාමට්ඨො අභිසමයට්ඨො’’තිආදීසු (පටි. ම. 2.8) පටිවෙධො ¶ . පටිවෙධොති හි අභිසමෙතබ්බතො අභිසමයො, අභිසමයොව අත්ථො අභිසමයට්ඨොති පීළනාදීනි අභිසමෙතබ්බභාවෙන එකීභාවං උපනෙත්වා වුත්තානි, අභිසමයස්ස වා පටිවෙධස්ස විසයභූතො අත්ථො අභිසමයට්ඨොති තානෙව තථා එකන්තෙන වුත්තානි. තත්ථ පීළනං දුක්ඛසච්චස්ස තංසමඞ්ගිනො හිංසනං අවිප්ඵාරිකතාකරණං. සන්තාපො දුක්ඛදුක්ඛතාදිවසෙන සන්තප්පනං පරිදහනං.

එත්ථ ¶ ච සහකාරීකාරණසන්නිජ්ඣං සමෙති සමවෙතීති සමවායො සමයො. සමෙති සමාගච්ඡති එත්ථ මග්ගබ්රහ්මචරියං තදාධාරපුග්ගලෙහීති ඛණො සමයො. සමෙති එත්ථ එතෙන වා සංගච්ඡති සත්තො සභාවධම්මො වා උප්පාදාදීහි සහජාතාදීහි වාති කාලො සමයො. ධම්මප්පවත්තිමත්තතාය අත්ථතො අභූතොපි හි කාලො ධම්මප්පවත්තියා අධිකරණං කරණං විය ච කප්පනාමත්තසිද්ධෙනානුරූපෙන වොහරීයතීති. සමං, සහ වා අවයවානං අයනං පවත්ති අවට්ඨානන්ති සමූහො සමයො යථා සමුදායොති. අවයවසහාවට්ඨානමෙව හි සමූහො. අවසෙසපච්චයානං සමාගමෙ සති එති ඵලමෙතස්මා උප්පජ්ජති පවත්තතීති සමයො හෙතු යථා සමුදයොති. සමෙති සංයොජනභාවතො සම්බන්ධො එති අත්තනො විසයෙ පවත්තති, දළ්හග්ගහණභාවතො වා සංයුත්තා අයන්ති පවත්තන්ති සත්තා යථාභිනිවෙසං එතෙනාති සමයො දිට්ඨි. දිට්ඨිසංයොජනෙන හි සත්තා අතිවිය බජ්ඣන්තීති. සමිති සඞ්ගති සමොධානන්ති සමයො පටිලාභො. සමයනං උපසමයනං අපගමොති සමයො පහානං. සමුච්ඡෙදප්පහානභාවතො පන අධිකො සමයොති අභිසමයො යථා අභිධම්මොති. අභිමුඛං ඤාණෙන සම්මා එතබ්බො අභිසමෙතබ්බොති අභිසමයො, ධම්මානං අවිපරීතසභාවො. අභිමුඛභාවෙන සම්මා එති ගච්ඡති බුජ්ඣතීති අභිසමයො, ධම්මානං යථාභූතසභාවාවබොධො. එවං තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ සමයසද්දස්ස පවත්ති වෙදිතබ්බා.

සමයසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙ අභිසමයසද්දස්ස ගහණෙ කාරණං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඉධ ¶ පනස්ස කාලො අත්ථො සමවායාදීනං අසම්භවතො. දෙසදෙසකපරිසා විය හි දෙසනාය නිදානභාවෙ ¶ කාලො එව ඉච්ඡිතබ්බොති. යස්මා පනෙත්ථ සමයොති කාලො අධිප්පෙතො, තස්මා සංවච්ඡරඋතුමාසද්ධමාසරත්තිදිවසපුබ්බණ්හමජ්ඣන්හිකසායන්හපඨමයාම- මජ්ඣිමයාමපච්ඡිමයාමමුහුත්තාදීසු කාලභෙදභූතෙසු සමයෙසු එකං සමයන්ති දීපෙති.

කස්මා පනෙත්ථ අනියමිතවසෙනෙව කාලො නිද්දිට්ඨො, න උතුසංවච්ඡරාදිවසෙන නියමෙත්වා නිද්දිට්ඨොති චෙ? කිඤ්චාපි එතෙසු සංවච්ඡරාදීසු සමයෙසු යං යං සුත්තං යස්මිං යස්මිං සංවච්ඡරෙ උතුම්හි ¶ මාසෙ පක්ඛෙ රත්තිභාගෙ දිවසභාගෙ වා වුත්තං, සබ්බම්පි තං ථෙරස්ස සුවිදිතං සුවවත්ථාපිතං පඤ්ඤාය. යස්මා පන ‘‘එවං මෙ සුතං අසුකසංවච්ඡරෙ අසුකඋතුම්හි අසුකමාසෙ අසුකපක්ඛෙ අසුකරත්තිභාගෙ අසුකදිවසභාගෙ වා’’ති එවං වුත්තෙ න සක්කා සුඛෙන ධාරෙතුං වා උද්දිසිතුං වා උද්දිසාපෙතුං වා, බහු ච වත්තබ්බං හොති, තස්මා එකෙනෙව පදෙන තමත්ථං සමොධානෙත්වා ‘‘එකං සමය’’න්ති ආහ.

යෙ වා ඉමෙ ගබ්භොක්කන්තිසමයො ජාතිසමයො සංවෙගසමයො අභිනික්ඛමනසමයො දුක්කරකාරිකසමයො මාරවිජයසමයො අභිසම්බොධිසමයො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසමයො දෙසනාසමයො පරිනිබ්බානසමයොති එවමාදයො භගවතො දෙවමනුස්සෙසු අතිවිය පකාසා අනෙකකාලප්පභෙදා එව සමයා, තෙසු සමයෙසු දෙසනාසමයසඞ්ඛාතං එකං සමයන්ති දීපෙති. යො වායං ඤාණකරුණාකිච්චසමයෙසු කරුණාකිච්චසමයො, අත්තහිතපරහිතප්පටිපත්තිසමයෙසු පරහිතප්පටිපත්තිසමයො, සන්නිපතිතානං කරණීයද්වයසමයෙසු ධම්මකථාසමයො, දෙසනාපටිපත්තිසමයෙසු දෙසනාසමයො, තෙසු සමයෙසු අඤ්ඤතරසමයං සන්ධාය ‘‘එකං සමය’’න්ති ආහ.

කස්මා පනෙත්ථ යථා අභිධම්මෙ ‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොතී’’ති (ධ. ස. 1) ච ඉතො අඤ්ඤෙසු සුත්තපදෙසු ‘‘යස්මිං සමයෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහී’’ති ¶ (අ. නි. 4.200) ච භුම්මවචනෙන නිද්දෙසො කතො, විනයෙ ච ‘‘තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා’’ති (පාරා. 1) කරණවචනෙන නිද්දෙසො කතො, තථා අකත්වා ‘‘එකං සමය’’න්ති අච්චන්තසංයොගත්ථෙ උපයොගවචනෙන නිද්දෙසො කතොති? තත්ථ තථා, ඉධ ච අඤ්ඤථා අත්ථසම්භවතො. තත්ථ හි අභිධම්මෙ ඉතො අඤ්ඤෙසු ච සුත්තන්තෙසු ආධාරවිසයසඞ්ඛාතො අධිකරණත්ථො කිරියාය කිරියන්තරලක්ඛණසඞ්ඛාතො භාවෙනභාවලක්ඛණත්ථො ච සම්භවතීති. අධිකරණඤ්හි කාලත්ථො සමූහත්ථො ච සමයො තත්ථ වුත්තානං ඵස්සාදිධම්මානං, තථා කාලො සභාවධම්මප්පවත්තිමත්තතාය පරමත්ථතො අවිජ්ජමානොපි ආධාරභාවෙන පඤ්ඤාතො තඞ්ඛණප්පවත්තානං තතො ¶ පුබ්බෙ පරතො ච අභාවතො යථා ‘‘පුබ්බණ්හෙ ¶ ජාතො සායන්හෙ ජාතො’’තිආදීසු. සමූහොතිපි අවයවවිනිමුත්තො පරමත්ථතො අවිජ්ජමානොපි කප්පනාමත්තසිද්ධෙන රූපෙන අවයවානං ආධාරභාවෙන පඤ්ඤාපීයති, යථා ‘‘රුක්ඛෙ සාඛා, යවො යවරාසිම්හි සමුට්ඨිතො’’තිආදීසු. යස්මිං කාලෙ ධම්මපුඤ්ජෙ ච කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිංයෙව කාලෙ ධම්මපුඤ්ජෙ ච ඵස්සාදයොපි හොන්තීති අයඤ්හි තත්ථ අත්ථො. තථා ඛණසමවායහෙතුසඞ්ඛාතස්ස සමයස්ස භාවෙන තත්ථ වුත්තානං ඵස්සාදිධම්මානං භාවො ලක්ඛීයති. යථා හි ‘‘ගාවීසු දුය්හමානාසු ගතො, දුද්ධාසු ආගතො’’ති එත්ථ ගාවීනං දොහනකිරියාය ගමනකිරියා ලක්ඛීයති, එවං ඉධාපි යස්මිං සමයෙති වුත්තෙ ච පදත්ථස්ස සත්තාවිරහාභාවතො සතීති අයමත්ථො විඤ්ඤායමානො එව හොතීති සමයස්ස සත්තාකිරියාය චිත්තස්ස උප්පාදකිරියා ඵස්සාදීනං භවනකිරියා ච ලක්ඛීයති. තථා යස්මිං සමයෙ යස්මිං නවමෙ ඛණෙ යස්මිං යොනිසොමනසිකාරාදිහෙතුම්හි පච්චයසමවායෙ වා සති කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිං සමයෙ ඛණෙ හෙතුම්හි පච්චයසමවායෙ ච ඵස්සාදයොපි හොන්තීති. තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං භුම්මවචනෙන නිද්දෙසො කතො.

විනයෙ ච ‘‘අන්නෙන වසති, අජ්ඣෙනෙන වසතී’’තිආදීසු ¶ විය හෙතුඅත්ථො, ‘‘ඵරසුනා ඡින්දති, කුදාලෙන ඛණතී’’තිආදීසු විය කරණත්ථො ච සම්භවති. යො හි සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිසමයො ධම්මසෙනාපතිආදීහිපි දුබ්බිඤ්ඤෙය්යො, තෙන සමයෙන කරණභූතෙන හෙතුභූතෙන ච වීතික්කමං සුත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතාපෙත්වා ඔතිණ්ණවත්ථුකං පුග්ගලං පටිපුච්ඡිත්වා විගරහිත්වා ච තං තං වත්ථුං ඔතිණ්ණසමයසඞ්ඛාතං කාලං අනතික්කමිත්වා සික්ඛාපදානි පඤ්ඤාපෙන්තො තතියපාරාජිකාදීනං විය සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා හෙතුං අපෙක්ඛමානො තත්ථ තත්ථ විහාසි, තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං විනයෙ කරණවචනෙන නිද්දෙසො කතො.

ඉධ පන අඤ්ඤස්මිඤ්ච එවංජාතිකෙ අච්චන්තසංයොගත්ථො සම්භවති. යස්මිඤ්හි සමයෙ සහ සමුට්ඨානහෙතුනා ඉදං උදානං උප්පන්නං, අච්චන්තමෙව තං සමයං අරියවිහාරපුබ්බඞ්ගමාය ධම්මපච්චවෙක්ඛණාය භගවා විහාසි, තස්මා ‘‘මාසං ¶ අජ්ඣෙතී’’තිආදීසු විය උපයොගත්ථජොතනත්ථං ඉධ උපයොගවචනෙන නිද්දෙසො කතො. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘තං තං අත්ථමපෙක්ඛිත්වා, භුම්මෙන කරණෙන ච;

අඤ්ඤත්ර සමයො වුත්තො, උපයොගෙන සො ඉධා’’ති.

පොරාණා පන වණ්ණයන්ති – ‘‘යස්මිං සමයෙ’’ති වා ‘‘තෙන සමයෙනා’’ති වා ‘‘එකං සමය’’න්ති ¶ වා අභිලාපමත්තභෙදො එස නිද්දෙසො, සබ්බත්ථ භුම්මමෙව අත්ථොති. තස්මා ‘‘එකං සමය’’න්ති වුත්තෙපි එකස්මිං සමයෙති අත්ථො වෙදිතබ්බො.

භගවාති ගරු. ගරුඤ්හි ලොකෙ ‘‘භගවා’’ති වදන්ති. අයඤ්ච සබ්බගුණවිසිට්ඨතාය සබ්බසත්තානං ගරු, තස්මා භගවාති වෙදිතබ්බො. පොරාණෙහිපි වුත්තං –

‘‘භගවාති ¶ වචනං සෙට්ඨං, භගවාති වචනමුත්තමං;

ගරු ගාරවයුත්තො සො, භගවා තෙන වුච්චතී’’ති.

තත්ථ සෙට්ඨවාචකවචනං සෙට්ඨන්ති වුත්තං සෙට්ඨගුණසහචරණතො. අථ වා වුච්චතීති වචනං, අත්ථො. භගවාති වචනං සෙට්ඨන්ති භගවාති ඉමිනා වචනෙන වචනීයො යො අත්ථො, සො සෙට්ඨොති අත්ථො. භගවාති වචනමුත්තමන්ති එත්ථාපි වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. ගාරවයුත්තොති ගරුභාවයුත්තො ගරුගුණයොගතො විසෙසගරුකරණාරහතාය වා ගාරවයුත්තො. එවං ගුණවිසිට්ඨසත්තුත්තමගරුගාරවාධිවචනං භගවාති ඉදං වචනන්ති වෙදිතබ්බං. අපිච –

‘‘භගී භජී භාගී විභත්තවා ඉති,

අකාසි භග්ගන්ති ගරූති භාග්යවා;

බහූහි ඤායෙහි සුභාවිතත්තනො,

භවන්තගො සො භගවාති වුච්චතී’’ති. –

නිද්දෙසෙ (මහානි. 84) ආගතනයෙන –

‘‘භාග්යවා භග්ගවා යුත්තො, භගෙහි ච විභත්තවා;

භත්තවා වන්තගමනො, භවෙසු භගවා තතො’’ති. –

ඉමාය ¶ ගාථාය ච වසෙන භගවාති පදස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො. සො පනායං අත්ථො සබ්බාකාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.142) වුත්තො, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව විවරිතබ්බො.

අපිච භාගෙ වනි, භගෙ වා වමීති භගවා. තථාගතො හි දානසීලාදිපාරමිධම්මෙ ඣානවිමොක්ඛාදිඋත්තරිමනුස්සධම්මෙ වනි භජි සෙවි බහුලමකාසි, තස්මා භගවා. අථ වා තෙයෙව ¶ ‘‘වෙනෙය්යසත්තසන්තානෙසු කථං නු ඛො උප්පජ්ජෙය්යු’’න්ති වනි අභිපත්ථයීති භගවා. අථ වා භගසඞ්ඛාතං ඉස්සරියං යසඤ්ච වමි උග්ගිරි ඛෙළපිණ්ඩං විය අනපෙක්ඛො ඡඩ්ඩයීති භගවා. තථා හි තථාගතො හත්ථගතං චක්කවත්තිසිරිං දෙවලොකාධිපච්චසදිසං චාතුද්දීපිස්සරියං, චක්කවත්තිසම්පත්තිසන්නිස්සයඤ්ච සත්තරතනසමුජ්ජලං යසං තිණායපි අමඤ්ඤමානො නිරපෙක්ඛො පහාය අභිනික්ඛමිත්වා සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, තස්මා ඉමෙ සිරිආදිකෙ භගෙ වමීති භගවා. අථ වා භානි නාම නක්ඛත්තානි, තෙහි සමං ¶ ගච්ඡන්ති පවත්තන්තීති භගා. සිනෙරුයුගන්ධරඋත්තරකුරුහිමවන්තාදිභාජනලොකවිසෙසසන්නිස්සයසොභා කප්පට්ඨිතිභාවතො, තෙපි භගෙ වමි, තන්නිවාසිසත්තාවාසසමතික්කමනතො තප්පටිබද්ධඡන්දරාගප්පහානෙන පජහීති. එවම්පි භගෙ වමීති භගවාති එවමාදිනා නයෙන භගවාති පදස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එත්තාවතා චෙත්ථ එවං මෙ සුතන්ති වචනෙන යථාසුතං ධම්මං සවනවසෙන භාසන්තො භගවතො ධම්මසරීරං පච්චක්ඛං කරොති, තෙන ‘‘නයිදං අතික්කන්තසත්ථුකං පාවචනං, අයං වො සත්ථා’’ති සත්ථු අදස්සනෙන උක්කණ්ඨිතං ජනං සමස්සාසෙති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘යො ඛො, ආනන්ද, මයා ධම්මො ච විනයො ච දෙසිතො පඤ්ඤත්තො, සො වො මමච්චයෙන සත්ථා’’ති (දී. නි. 2.216; මි. ප. 4.1.1). එකං සමයං භගවාති වචනෙන තස්මිං සමයෙ භගවතො අවිජ්ජමානභාවං දස්සෙන්තො රූපකායපරිනිබ්බානං සාධෙති, තෙන ‘‘එවංවිධස්ස නාම ධම්මස්ස දෙසෙතා දසබලධරො වජිරසඞ්ඝාතසමානකායො සොපි භගවා පරිනිබ්බුතො, කෙනඤ්ඤෙන ජීවිතෙ ආසා ජනෙතබ්බා’’ති ජීවිතමදමත්තං ජනං සංවෙජෙති, සද්ධම්මෙ චස්ස උස්සාහං ජනෙති.

එවන්ති ¶ ච භණන්තො දෙසනාසම්පත්තිං නිද්දිසති, වක්ඛමානස්ස සකලසුත්තස්ස එවන්ති නිදස්සනතො. මෙ සුතන්ති සාවකසම්පත්තිං සවනසම්පත්තිඤ්ච නිද්දිසති, පටිසම්භිදාපත්තෙන පඤ්චසු ඨානෙසු භගවතා එතදග්ගෙ ඨපිතෙන ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන සුතභාවදීපනතො ‘‘තඤ්ච ඛො මයාව සුතං, න අනුස්සුතිකං, න පරම්පරාභත’’න්ති ඉමස්ස චත්ථස්ස දීපනතො. එකං සමයන්ති කාලසම්පත්තිං නිද්දිසති භගවතො උරුවෙලායං විහරණසමයභාවෙන බුද්ධුප්පාදප්පටිමණ්ඩිතභාවදීපනතො. බුද්ධුප්පාදපරමා හි කාලසම්පදා. භගවාති දෙසකසම්පත්තිං නිද්දිසති ගුණවිසිට්ඨසත්තුත්තමගරුභාවදීපනතො.

උරුවෙලායන්ති ¶ මහාවෙලායං, මහන්තෙ වාලුකාරාසිම්හීති අත්ථො. අථ වා උරූති වාලුකා වුච්චති, වෙලාති මරියාදා. වෙලාතික්කමනහෙතු ආභතා උරු උරුවෙලාති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අතීතෙ ¶ කිර අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ දසසහස්සතාපසා තස්මිං පදෙසෙ විහරන්තා ‘‘කායකම්මවචීකම්මානි පරෙසම්පි පාකටානි හොන්ති, මනොකම්මං පන අපාකටං. තස්මා යො මිච්ඡාවිතක්කං විතක්කෙති, සො අත්තනාව අත්තානං චොදෙත්වා පත්තපුටෙන වාලුකං ආහරිත්වා ඉමස්මිං ඨානෙ ආකිරතු, ඉදමස්ස දණ්ඩකම්ම’’න්ති කතිකවත්තං කත්වා තතො පට්ඨාය යො තාදිසං විතක්කං විතක්කෙති, සො තත්ථ පත්තපුටෙන වාලුකං ආහරිත්වා ආකිරති. එවං තත්ථ අනුක්කමෙන මහාවාලුකාරාසි ජාතො, තතො නං පච්ඡිමා ජනතා පරික්ඛිපිත්වා චෙතියට්ඨානමකාසි. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘උරුවෙලායන්ති මහාවෙලායං, මහන්තෙ වාලුකාරාසිම්හීති අත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති.

විහරතීති අවිසෙසෙන ඉරියාපථදිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙසු අඤ්ඤතරවිහාරසමඞ්ගිතාපරිදීපනං. ඉධ පන ඨානනිසජ්ජාගමනසයනප්පභෙදෙසු ඉරියාපථෙසු ආසනසඞ්ඛාතඉරියාපථසමායොගපරිදීපනං අරියවිහාරසමඞ්ගිතාපරිදීපනඤ්චාති වෙදිතබ්බං. තත්ථ යස්මා එකං ඉරියාපථබාධනං අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපරිපතන්තං අත්තභාවං හරති පවත්තෙති, තස්මා විහරතීති පදස්ස ඉරියාපථවිහාරවසෙනෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. යස්මා පන භගවා දිබ්බවිහාරාදීහි සත්තානං විවිධං හිතං හරති උපහරති උපනෙති උප්පාදෙති, තස්මා තෙසම්පි වසෙන විවිධං හරතීති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

නජ්ජාති ¶ නදති සන්දතීති නදී, තස්සා නජ්ජා, නදියා නින්නගායාති අත්ථො. නෙරඤ්ජරායාති නෙලං ජලමස්සාති ‘‘නෙලඤ්ජලායා’’ති වත්තබ්බෙ ලකාරස්ස රකාරං කත්වා ‘‘නෙරඤ්ජරායා’’ති වුත්තං, කද්දමසෙවාලපණකාදිදොසරහිතසලිලායාති අත්ථො. කෙචි ‘‘නීලජලායාති ¶ වත්තබ්බෙ නෙරඤ්ජරායාති වුත්ත’’න්ති වදන්ති. නාමමෙව වා එතං එතිස්සා නදියාති වෙදිතබ්බං. තස්සා නදියා තීරෙ යත්ථ භගවා විහාසි, තං දස්සෙතුං ‘‘බොධිරුක්ඛමූලෙ’’ති වුත්තං. තත්ථ ‘‘බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණ’’න්ති එත්ථ (චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 121) මග්ගඤාණං බොධීති වුත්තං. ‘‘පප්පොති බොධිං වරභූරිමෙධසො’’ති එත්ථ (දී. නි. 3.217) සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තදුභයම්පි බොධිං භගවා එත්ථ පත්තොති රුක්ඛොපි බොධිරුක්ඛොත්වෙව නාමං ලභි. අථ වා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ බුජ්ඣීති භගවා බොධි, තෙන බුජ්ඣන්තෙන සන්නිස්සිතත්තා සො රුක්ඛොපි බොධිරුක්ඛොති නාමං ලභි, තස්ස බොධිරුක්ඛස්ස. මූලෙති සමීපෙ. අයඤ්හි මූලසද්දො ‘‘මූලානි උද්ධරෙය්ය අන්තමසො උසීරනාළමත්තානිපී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.195) මූලමූලෙ දිස්සති. ‘‘ලොභො අකුසලමූල’’න්තිආදීසු (දී. නි. 3.305) අසාධාරණහෙතුම්හි. ‘‘යාවතා මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ ඡායා ඵරති, නිවාතෙ පණ්ණානි ¶ පතන්ති, එත්තාවතා රුක්ඛමූල’’න්තිආදීසු සමීපෙ. ඉධාපි සමීපෙ අධිප්පෙතො, තස්මා බොධිරුක්ඛස්ස මූලෙ සමීපෙති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

පඨමාභිසම්බුද්ධොති පඨමං අභිසම්බුද්ධො හුත්වා, සබ්බපඨමංයෙවාති අත්ථො. එත්තාවතා ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන උදානදෙසනාය නිදානං ඨපෙන්තෙන කාලදෙසදෙසකාපදෙසා සහ විසෙසෙන පකාසිතා හොන්ති.

එත්ථාහ ‘‘කස්මා ධම්මවිනයසඞ්ගහෙ කයිරමානෙ නිදානවචනං වුත්තං, නනු භගවතා භාසිතවචනස්සෙව සඞ්ගහො කාතබ්බො’’ති? වුච්චතෙ – දෙසනාය චිරට්ඨිතිඅසම්මොසසද්ධෙය්යභාවසම්පාදනත්ථං. කාලදෙසදෙසකවත්ථුආදීහි උපනිබන්ධිත්වා ඨපිතා හි දෙසනා චිරට්ඨිතිකා හොති අසම්මොසා සද්ධෙය්යා ච දෙසකාලකත්තුහෙතුනිමිත්තෙහි උපනිබද්ධො විය වොහාරවිනිච්ඡයො. තෙනෙව ච ආයස්මතා මහාකස්සපෙන ‘‘පඨමං, ආවුසො ආනන්ද, උදානං කත්ථ භාසිත’’න්තිආදිනා දෙසාදීසු පුච්ඡාය කතාය ¶ විස්සජ්ජනං කරොන්තෙන ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිනා උදානස්ස නිදානං භාසිතන්ති.

අපිච සත්ථු සම්පත්තිපකාසනත්ථං නිදානවචනං. තථාගතස්ස හි භගවතො පුබ්බරචනානුමානාගමතක්කාභාවතො ¶ සම්බුද්ධත්තසිද්ධි. න හි සම්මාසම්බුද්ධස්ස පුබ්බරචනාදීහි අත්ථො අත්ථි සබ්බත්ථ අප්පටිහතඤාණචාරතාය එකප්පමාණත්තා ඤෙය්යධම්මෙසු. තථා ආචරියමුට්ඨිධම්මමච්ඡරියසාසනසාවකානුරාගාභාවතො ඛීණාසවත්තසිද්ධි. න හි සබ්බසො පරික්ඛීණාසවස්ස කත්ථචිපි ආචරියමුට්ඨිආදීනං සම්භවොති සුවිසුද්ධස්ස පරානුග්ගහප්පවත්ති. ඉති දෙසකදොසභූතානං දිට්ඨිසීලසම්පත්තිදූසකානං අච්චන්තං අවිජ්ජාතණ්හානං අභාවසංසූචකෙහි ඤාණසම්පදාපහානසම්පදාභිබ්යඤ්ජකෙහි ච සම්බුද්ධවිසුද්ධභාවෙහි පුරිමවෙසාරජ්ජද්වයසිද්ධි, තතො ච අන්තරායිකනිය්යානිකධම්මෙසු සම්මොහාභාවසිද්ධිතො පච්ඡිමවෙසාරජ්ජද්වයසිද්ධීති භගවතො චතුවෙසාරජ්ජසමන්නාගමො අත්තහිතපරහිතප්පටිපත්ති ච නිදානවචනෙන පකාසිතා හොන්ති, තත්ථ තත්ථ සම්පත්තපරිසාය අජ්ඣාසයානුරූපං ඨානුප්පත්තිකප්පටිභානෙන ධම්මදෙසනාදීපනතො. ඉධ පන විමුත්තිසුඛප්පටිසංවෙදනපටිච්චසමුප්පාදමනසිකාරපකාසනෙනාති යොජෙතබ්බං. තෙන වුත්තං – ‘‘සත්ථු සම්පත්තිපකාසනත්ථං නිදානවචන’’න්ති.

තථා සාසනසම්පත්තිපකාසනත්ථං නිදානවචනං. ඤාණකරුණාපරිග්ගහිතසබ්බකිරියස්ස හි භගවතො නත්ථි නිරත්ථකා පටිපත්ති අත්තහිතා වා. තස්මා පරෙසංයෙව අත්ථාය පවත්තසබ්බකිරියස්ස ¶ සම්මාසම්බුද්ධස්ස සකලම්පි කායවචීමනොකම්මං යථාපවත්තං වුච්චමානං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං සත්තානං අනුසාසනට්ඨෙන සාසනං, න කබ්බරචනා. තයිදං සත්ථු චරිතං කාලදෙසදෙසකපරිසාපදෙසාදීහි සද්ධිං තත්ථ තත්ථ නිදානවචනෙන යථාරහං පකාසීයති, ඉධ පන අභිසම්බොධිවිමුත්තිසුඛප්පටිසංවෙදනපටිච්චසමුප්පාදමනසිකාරෙනාති යොජෙතබ්බං. තෙන වුත්තං – ‘‘සාසනසම්පත්තිපකාසනත්ථං නිදානවචන’’න්ති.

අපිච සත්ථුනො පමාණභාවප්පකාසනෙන සාසනස්ස පමාණභාවදස්සනත්ථං නිදානවචනං. සා චස්ස පමාණභාවදස්සනතා ¶ හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බා. භගවාති හි ඉමිනා තථාගතස්ස රාගදොසමොහාදිසබ්බකිලෙසමලදුච්චරිතාදිදොසප්පහානදීපනෙන ¶ , සබ්බසත්තුත්තමභාවදීපනෙන ච අනඤ්ඤසාධාරණඤාණකරුණාදිගුණවිසෙසයොගපරිදීපනෙන, අයමත්ථො සබ්බථා පකාසිතො හොතීති ඉදමෙත්ථ නිදානවචනප්පයොජනස්ස මුඛමත්තදස්සනං.

තං පනෙතං ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති ආරභිත්වා යාව ‘‘ඉමං උදානං උදානෙසී’’ති පදං, තාව ඉමස්ස උදානස්ස නිදානන්ති වෙදිතබ්බං. තථා හි තං යථා පටිපන්නො භගවා ඉමං උදානං උදානෙසි, ආදිතො පට්ඨාය තස්ස කායිකචෙතසිකප්පටිපත්තියා පකාසනත්ථං සඞ්ගීතිකාරෙහි සඞ්ගීතිකාලෙ භාසිතවචනං.

නනු ච ‘‘ඉමස්මිං සති ඉදං හොතී’’තිආදි භගවතො එව වචනං භවිතුං අරහති, න හි සත්ථාරං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤො පටිච්චසමුප්පාදං දෙසෙතුං සමත්ථො හොතීති? සච්චමෙතං, යථා පන භගවා බොධිරුක්ඛමූලෙ ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණවසෙන පටිච්චසමුප්පාදං මනසාකාසි, තථෙව නං බොධනෙය්යබන්ධවානං බොධනත්ථං පටිච්චසමුප්පාදසීහනාදසුත්තාදීසු දෙසිතස්ස ච වචනානං දෙසිතාකාරස්ස අනුකරණවසෙන පටිච්චසමුප්පාදස්ස මනසිකාරං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා භගවතා භාසිතස්ස ඉමස්ස උදානස්ස ධම්මසඞ්ගාහකා මහාථෙරා නිදානං සඞ්ගායිංසූති යථාවුත්තවචනං සඞ්ගීතිකාරානමෙව වචනන්ති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. ඉතො පරෙසුපි සුත්තන්තෙසු එසෙව නයො.

එත්ථ ච අත්තජ්ඣාසයො පරජ්ඣාසයො පුච්ඡාවසිකො අට්ඨුප්පත්තිකොති චත්තාරො සුත්තනික්ඛෙපා වෙදිතබ්බා. යථා හි අනෙකසතඅනෙකසහස්සභෙදානිපි සුත්තානි සංකිලෙසභාගියාදිපට්ඨානනයෙන සොළසවිධතං නාතිවත්තන්ති, එවං තානි සබ්බානිපි අත්තජ්ඣාසයාදිසුත්තනික්ඛෙපවසෙන චතුබ්බිධභාවං නාතිවත්තන්ති. කාමඤ්චෙත්ථ අත්තජ්ඣාසයස්ස අට්ඨුප්පත්තියා ච පරජ්ඣාසයපුච්ඡාවසිකෙහි සද්ධිං සංසග්ගභෙදො සම්භවති අජ්ඣාසයානුසන්ධිපුච්ඡානුසන්ධිසම්භවතො, අත්තජ්ඣාසයඅට්ඨුප්පත්තීනං අඤ්ඤමඤ්ඤං ¶ සංසග්ගො නත්ථීති නිරවසෙසො පට්ඨානනයො න ¶ සම්භවති. තදන්තොගධත්තා වා සම්භවන්තානං සෙසනික්ඛෙපානං මූලනික්ඛෙපවසෙන චත්තාරො සුත්තනික්ඛෙපාති වුත්තං.

තත්රායං ¶ වචනත්ථො – නික්ඛිපනං නික්ඛෙපො, සුත්තස්ස නික්ඛෙපො සුත්තනික්ඛෙපො, සුත්තදෙසනාති අත්ථො. නික්ඛිපීයතීති වා නික්ඛෙපො, සුත්තං එව නික්ඛෙපො සුත්තනික්ඛෙපො. අත්තනො අජ්ඣාසයො අත්තජ්ඣාසයො, සො අස්ස අත්ථි කාරණභූතොති අත්තජ්ඣාසයො, අත්තනො අජ්ඣාසයො එතස්සාති වා අත්තජ්ඣාසයො. පරජ්ඣාසයෙපි එසෙව නයො. පුච්ඡාය වසො පුච්ඡාවසො, සො එතස්ස අත්ථීති පුච්ඡාවසිකො. සුත්තදෙසනාය වත්ථුභූතස්ස අත්ථස්ස උප්පත්ති අත්ථුප්පත්ති, අත්ථුප්පත්ති එව අට්ඨුප්පත්ති, සා එතස්ස අත්ථීති අට්ඨුප්පත්තිකො. අථ වා නික්ඛිපීයති සුත්තං එතෙනාති නික්ඛෙපො, අත්තජ්ඣාසයාදි එව. එතස්මිං පන අත්ථවිකප්පෙ අත්තනො අජ්ඣාසයො අත්තජ්ඣාසයො. පරෙසං අජ්ඣාසයො පරජ්ඣාසයො. පුච්ඡීයතීති පුච්ඡා, පුච්ඡිතබ්බො අත්ථො. පුච්ඡනවසෙන පවත්තං ධම්මප්පටිග්ගාහකානං වචනං පුච්ඡාවසං, තදෙව නික්ඛෙපසද්දාපෙක්ඛාය පුච්ඡාවසිකොති පුල්ලිඞ්ගවසෙන වුත්තං. තථා අත්ථුප්පත්තියෙව අට්ඨුප්පත්තිකොති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ච පරෙසං ඉන්ද්රියපරිපාකාදිකාරණනිරපෙක්ඛත්තා අත්තජ්ඣාසයස්ස විසුං සුත්තනික්ඛෙපභාවො යුත්තො කෙවලං අත්තනො අජ්ඣාසයෙනෙව ධම්මතන්තිඨපනත්ථං පවත්තිතදෙසනත්තා, පරජ්ඣාසයපුච්ඡාවසිකානං පන පරෙසං අජ්ඣාසයපුච්ඡානං දෙසනාපවත්තිහෙතුභූතානං උප්පත්තියං පවත්තිතානං කථමට්ඨුප්පත්තියා අනවරොධො, පුච්ඡාවසිකඅට්ඨුප්පත්තිපුබ්බකානං වා පරජ්ඣාසයානුරොධෙන පවත්තිතානං කථං පරජ්ඣාසයෙ අනවරොධොති? න චොදෙතබ්බමෙතං. පරෙසඤ්හි අභිනීහාරපරිපුච්ඡාදිවිනිච්ඡයාදිවිනිමුත්තස්සෙව සුත්තන්තදෙසනාකාරණුප්පාදස්ස අට්ඨුප්පත්තිභාවෙන ගහිතත්තා පරජ්ඣාසයපුච්ඡාවසිකානං විසුං ගහණං. තථා හි බ්රහ්මජාලධම්මදායාදසුත්තාදීනං වණ්ණාවණ්ණආමිසුප්පාදාදිදෙසනානිමිත්තං අට්ඨුප්පත්ති වුච්චති, පරෙසං පුච්ඡාය විනා අජ්ඣාසයමෙව නිමිත්තං කත්වා දෙසිතො පරජ්ඣාසයො, පුච්ඡාවසෙන දෙසිතො පුච්ඡාවසිකොති ¶ පාකටොයමත්ථොති.

තත්ථ පඨමාදීනි තීණි බොධිසුත්තානි මුචලින්දසුත්තං, ආයුසඞ්ඛාරොස්සජ්ජනසුත්තං, පච්චවෙක්ඛණසුත්තං, පපඤ්චසඤ්ඤාසුත්තන්ති ඉමෙසං උදානානං අත්තජ්ඣාසයො නික්ඛෙපො. හුහුඞ්කසුත්තං, බ්රාහ්මණජාතිකසුත්තං, බාහියසුත්තන්ති ඉමෙසං උදානානං පුච්ඡාවසිකො නික්ඛෙපො. රාජසුත්තං, සක්කාරසුත්තං, උච්ඡාදනසුත්තං, පිණ්ඩපාතිකසුත්තං, සිප්පසුත්තං, ගොපාලසුත්තං, සුන්දරිකසුත්තං ¶ , මාතුසුත්තං, සඞ්ඝභෙදකසුත්තං, උදපානසුත්තං, තථාගතුප්පාදසුත්තං, මොනෙය්යසුත්තං, පාටලිගාමියසුත්තං, ද්වෙපි ¶ දබ්බසුත්තානීති එතෙසං උදානානං අට්ඨුප්පත්තිකො නික්ඛෙපො. පාලිලෙය්යසුත්තං, පියසුත්තං, නාගසමාලසුත්තං, විසාඛාසුත්තඤ්චාති ඉමෙසං උදානානං අත්තජ්ඣාසයො පරජ්ඣාසයො ච නික්ඛෙපො. සෙසානං එකපඤ්ඤාසාය සුත්තානං පරජ්ඣාසයො නික්ඛෙපො. එවමෙතෙසං උදානානං අත්තජ්ඣාසයාදිවසෙන නික්ඛෙපවිසෙසො වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ච යානි උදානානි භගවතා භික්ඛූනං සම්මුඛා භාසිතානි, තානි තෙහි යථාභාසිතසුත්තානි වචසා පරිචිතානි මනසානුපෙක්ඛිතානි ධම්මභණ්ඩාගාරිකස්ස කථිතානි. යානි පන භගවතා භික්ඛූනං අසම්මුඛා භාසිතානි, තානිපි අපරභාගෙ භගවතා ධම්මභණ්ඩාගාරිකස්ස පුන භාසිතානි. එවං සබ්බානිපි තානි ආයස්මා ආනන්දො එකජ්ඣං කත්වා ධාරෙන්තො භික්ඛූනඤ්ච වාචෙන්තො අපරභාගෙ පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ උදානන්ත්වෙව සඞ්ගහං ආරොපෙසීති වෙදිතබ්බං.

තෙන ඛො පන සමයෙනාතිආදීසු තෙන සමයෙනාති ච භුම්මත්ථෙ කරණවචනං, ඛො පනාති නිපාතො, තස්මිං සමයෙති අත්ථො. කස්මිං පන සමයෙ? යං සමයං භගවා උරුවෙලායං විහරති නජ්ජා නෙරඤ්ජරාය තීරෙ බොධිරුක්ඛමූලෙ පඨමාභිසම්බුද්ධො. තස්මිං සමයෙ. සත්තාහන්ති සත්ත අහානි සත්තාහං, අච්චන්තසංයොගත්ථෙ එතං උපයොගවචනං. යස්මා භගවා තං සත්තාහං නිරන්තරතාය අච්චන්තමෙව ඵලසමාපත්තිසුඛෙන විහාසි, තස්මා සත්තාහන්ති අච්චන්තසංයොගවසෙන උපයොගවචනං වුත්තං. එකපල්ලඞ්කෙනාති විසාඛාපුණ්ණමාය අනත්ථඞ්ගතෙයෙව සූරියෙ අපරාජිතපල්ලඞ්කවරෙ වජිරාසනෙ නිසින්නකාලතො පට්ඨාය සකිම්පි අනුට්ඨහිත්වා යථාආභුජිතෙන එකෙනෙව පල්ලඞ්කෙන ¶ .

විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදීති විමුත්තිසුඛං ඵලසමාපත්තිසුඛං පටිසංවෙදියමානො නිසින්නො හොතීති අත්ථො. තත්ථ විමුත්තීති තදඞ්ගවිමුත්ති, වික්ඛම්භනවිමුත්ති, සමුච්ඡෙදවිමුත්ති, පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්ති, නිස්සරණවිමුත්තීති පඤ්ච විමුත්තියො. තාසු යං දෙය්යධම්මපරිච්චාගාදීහි තෙහි තෙහි ගුණඞ්ගෙහි නාමරූපපරිච්ඡෙදාදීහි විපස්සනඞ්ගෙහි ච යාව තස්ස තස්ස අඞ්ගස්ස අපරිහානිවසෙන පවත්ති, තාව තංතංපටිපක්ඛතො විමුච්චනතො විමුච්චනං පහානං. සෙය්යථිදං ¶ ? දානෙන මච්ඡරියලොභාදිතො, සීලෙන පාණාතිපාතාදිතො, නාමරූපවවත්ථානෙන සක්කායදිට්ඨිතො, පච්චයපරිග්ගහෙන අහෙතුවිසමහෙතුදිට්ඨීහි, තස්සෙව අපරභාගෙන කඞ්ඛාවිතරණෙන කථංකථීභාවතො, කලාපසම්මසනෙන ‘‘අහං මමා’’ති ගාහතො, මග්ගාමග්ගවවත්ථානෙන අමග්ගෙ මග්ගසඤ්ඤාය, උදයදස්සනෙන උච්ඡෙදදිට්ඨියා, වයදස්සනෙන සස්සතදිට්ඨියා, භයදස්සනෙන සභයෙ අභයසඤ්ඤාය, ආදීනවදස්සනෙන ¶ අස්සාදසඤ්ඤාය, නිබ්බිදානුපස්සනෙන අභිරතිසඤ්ඤාය, මුච්චිතුකම්යතාඤාණෙන අමුච්චිතුකම්යතාය, උපෙක්ඛාඤාණෙන අනුපෙක්ඛාය, අනුලොමෙන ධම්මට්ඨිතියං නිබ්බානෙ ච පටිලොමභාවතො, ගොත්රභුනා සඞ්ඛාරනිමිත්තභාවතො විමුච්චනං, අයං තදඞ්ගවිමුත්ති නාම. යං පන උපචාරප්පනාභෙදෙන සමාධිනා යාවස්ස අපරිහානිවසෙන පවත්ති, තාව කාමච්ඡන්දාදීනං නීවරණානඤ්චෙව, විතක්කාදීනඤ්ච පච්චනීකධම්මානං, අනුප්පත්තිසඤ්ඤිතං විමුච්චනං, අයං වික්ඛම්භනවිමුත්ති නාම. යං චතුන්නං අරියමග්ගානං භාවිතත්තා තංතංමග්ගවතො අරියස්ස සන්තානෙ යථාරහං ‘‘දිට්ඨිගතානං පහානායා’’තිආදිනා (ධ. ස. 277; විභ. 628) නයෙන වුත්තස්ස සමුදයපක්ඛියස්ස කිලෙසගණස්ස පුන අච්චන්තං අප්පවත්තිභාවෙන සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන විමුච්චනං, අයං සමුච්ඡෙදවිමුත්ති නාම. යං පන ඵලක්ඛණෙ පටිප්පස්සද්ධත්තං කිලෙසානං, අයං පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්ති නාම. සබ්බසඞ්ඛතනිස්සටත්තා ¶ පන සබ්බසඞ්ඛාරවිමුත්තං නිබ්බානං, අයං නිස්සරණවිමුත්ති නාම. ඉධ පන භගවතො නිබ්බානාරම්මණා ඵලවිමුත්ති අධිප්පෙතා. තෙන වුත්තං – ‘‘විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදීති විමුත්තිසුඛං ඵලසමාපත්තිසුඛං පටිසංවෙදියමානො නිසින්නො හොතීති අත්ථො’’ති.

විමුත්තීති ච උපක්කිලෙසෙහි පටිප්පස්සද්ධිවසෙන චිත්තස්ස විමුත්තභාවො, චිත්තමෙව වා තථා විමුත්තං වෙදිතබ්බං, තාය විමුත්තියා ජාතං සම්පයුත්තං වා සුඛං විමුත්තිසුඛං. ‘‘යායං, භන්තෙ, උපෙක්ඛා සන්තෙ සුඛෙ වුත්තා භගවතා’’ති (ම. නි. 2.88) වචනතො උපෙක්ඛාපි චෙත්ථ සුඛමිච්චෙව වෙදිතබ්බා. තථා ච වුත්තං සම්මොහවිනොදනියං ‘‘උපෙක්ඛා පන සන්තත්තා, සුඛමිච්චෙව භාසිතා’’ති (විභ. අට්ඨ. 232). භගවා හි චතුත්ථජ්ඣානිකං අරහත්තසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, න ඉතරං. අථ වා ‘‘තෙසං වූපසමො සුඛො’’තිආදීසු යථා සඞ්ඛාරදුක්ඛූපසමො සුඛොති වුච්චති, එවං සකලකිලෙසදුක්ඛූපසමභාවතො අග්ගඵලෙ ලබ්භමානා පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්ති එව ඉධ සුඛන්ති වෙදිතබ්බා. තයිදං විමුත්තිසුඛං මග්ගවීථියං ¶ කාලන්තරෙති ඵලචිත්තස්ස පවත්තිවිභාගෙන දුවිධං හොති. එකෙකස්ස හි අරියමග්ගස්ස අනන්තරා තස්ස තස්සෙව විපාකභූතානි නිබ්බානාරම්මණානි තීණි ද්වෙ වා ඵලචිත්තානි උප්පජ්ජන්ති අනන්තරවිපාකත්තා ලොකුත්තරකුසලානං. යස්මිඤ්හි ජවනවාරෙ අරියමග්ගො උප්පජ්ජති, තත්ථ යදා ද්වෙ අනුලොමානි, තදා තතියං ගොත්රභු, චතුත්ථං මග්ගචිත්තං, තතො පරං තීණි ඵලචිත්තානි හොන්ති. යදා පන තීණි අනුලොමානි, තදා චතුත්ථං ගොත්රභු, පඤ්චමං මග්ගචිත්තං, තතො පරං ද්වෙ ඵලචිත්තානි හොන්ති. එවං චතුත්ථං පඤ්චමං අප්පනාවසෙන පවත්තති, න තතො පරං භවඞ්ගස්ස ආසන්නත්තා. කෙචි පන ‘‘ඡට්ඨම්පි චිත්තං අප්පෙතී’’ති වදන්ති, තං අට්ඨකථාසු (විසුද්ධි. 2.811) පටික්ඛිත්තං. එවං මග්ගවීථියං ඵලං වෙදිතබ්බං. කාලන්තරෙ ඵලං ¶ පන ඵලසමාපත්තිවසෙන පවත්තං, නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස ¶ උප්පජ්ජමානඤ්ච එතෙනෙව සඞ්ගහිතං. සා පනායං ඵලසමාපත්ති අත්ථතො ලොකුත්තරකුසලානං විපාකභූතා නිබ්බානාරම්මණා අප්පනාති දට්ඨබ්බා.

කෙ තං සමාපජ්ජන්ති, කෙ න සමාපජ්ජන්තීති? සබ්බෙපි පුථුජ්ජනා න සමාපජ්ජන්ති අනධිගතත්තා. තථා හෙට්ඨිමා අරියා උපරිමං, උපරිමාපි අරියා හෙට්ඨිමං න සමාපජ්ජන්තියෙව පුග්ගලන්තරභාවූපගමනෙන පටිප්පස්සද්ධභාවතො. අත්තනො එව ඵලං තෙ තෙ අරියා සමාපජ්ජන්ති. කෙචි පන ‘‘සොතාපන්නසකදාගාමිනො ඵලසමාපත්තිං න සමාපජ්ජන්ති, උපරිමා ද්වෙයෙව සමාපජ්ජන්ති සමාධිස්මිං පරිපූරකාරිභාවතො’’ති වදන්ති. තං අකාරණං පුථුජ්ජනස්සාපි අත්තනා පටිලද්ධලොකියසමාධිසමාපජ්ජනතො. කිං වා එත්ථ කාරණචින්තාය? වුත්තඤ්හෙතං පටිසම්භිදායං ‘‘කතමා දස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති (පටි. ම. 1.57), කතමෙ දස ගොත්රභුධම්මා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්තී’’ති (පටි. ම. 1.60) ඉමෙසං පඤ්හානං විස්සජ්ජනෙ සොතාපත්තිඵලසමාපත්තත්ථාය සකදාගාමිඵලසමාපත්තත්ථායාති තෙසම්පි අරියානං ඵලසමාපත්තිසමාපජ්ජනං වුත්තං. තස්මා සබ්බෙපි අරියා යථාසකං ඵලං සමාපජ්ජන්තීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

කස්මා පන තෙ සමාපජ්ජන්තීති? දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථං. යථා හි රාජානො රජ්ජසුඛං, දෙවතා දිබ්බසුඛං අනුභවන්ති, එවං අරියා ‘‘ලොකුත්තරසුඛං ¶ අනුභවිස්සාමා’’ති අද්ධානපරිච්ඡෙදං කත්වා ඉච්ඡිතක්ඛණෙ ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජන්ති.

කථඤ්චස්සා සමාපජ්ජනං, කථං ඨානං, කථං වුට්ඨානන්ති? ද්වීහි තාව ආකාරෙහි අස්සා සමාපජ්ජනං හොති නිබ්බානතො අඤ්ඤස්ස ආරම්මණස්ස අමනසිකාරා, නිබ්බානස්ස ච මනසිකාරා. යථාහ –

‘‘ද්වෙ ඛො, ආවුසො, පච්චයා අනිමිත්තාය චෙතොවිමුත්තියා සමාපත්තියා, සබ්බනිමිත්තානඤ්ච අමනසිකාරො, අනිමිත්තාය ¶ ච ධාතුයා මනසිකාරො’’ති (ම. නි. 1.458).

අයං පනෙත්ථ සමාපජ්ජනක්කමො – ඵලසමාපත්තිත්ථිකෙන අරියසාවකෙන රහොගතෙන පටිසල්ලීනෙන උදයබ්බයාදිවසෙන සඞ්ඛාරා විපස්සිතබ්බා. තස්සෙවං පවත්තානුපුබ්බවිපස්සනස්සෙව සඞ්ඛාරාරම්මණගොත්රභුඤාණානන්තරං ¶ ඵලසමාපත්තිවසෙන නිරොධෙ චිත්තමප්පෙති, ඵලසමාපත්තිනින්නභාවෙන ච සෙක්ඛස්සාපි ඵලමෙව උප්පජ්ජති, න මග්ගො. යෙ පන වදන්ති ‘‘සොතාපන්නො අත්තනො ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජිස්සාමීති විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා සකදාගාමී හොති, සකදාගාමී ච අනාගාමී’’ති. තෙ වත්තබ්බා – එවං සන්තෙ අනාගාමී අරහා භවිස්සති, අරහා ච පච්චෙකබුද්ධො, පච්චෙකබුද්ධො ච සම්බුද්ධොති ආපජ්ජෙය්ය, තස්මා යථාභිනිවෙසං යථාජ්ඣාසයං විපස්සනා අත්ථං සාධෙතීති සෙක්ඛස්සාපි ඵලමෙව උප්පජ්ජති, න මග්ගො. ඵලම්පි තස්ස සචෙ අනෙන පඨමජ්ඣානිකො මග්ගො අධිගතො, පඨමජ්ඣානිකමෙව උප්පජ්ජති. සචෙ දුතියාදීසු අඤ්ඤතරජ්ඣානිකො, දුතියාදීසු අඤ්ඤතරජ්ඣානිකමෙවාති.

කස්මා පනෙත්ථ ගොත්රභුඤාණං මග්ගඤාණපුරෙචාරිකං විය නිබ්බානාරම්මණං න හොතීති? ඵලඤාණානං අනිය්යානිකභාවතො. අරියමග්ගධම්මායෙව හි නිය්යානිකා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘කතමෙ ධම්මා නිය්යානිකා? චත්තාරො අරියමග්ගා අපරියාපන්නා’’ති (ධ. ස. 1295). තස්මා එකන්තෙනෙව නිය්යානිකභාවස්ස උභතො වුට්ඨානභාවෙන පවත්තමානස්ස අනන්තරපච්චයභූතෙන ඤාණෙන නිමිත්තතො වුට්ඨිතෙනෙව භවිතබ්බන්ති තස්ස නිබ්බානාරම්මණතා යුත්තා, න පන අරියමග්ගස්ස ¶ භාවිතත්තා තස්ස විපාකභාවෙන පවත්තමානානං කිලෙසානං අසමුච්ඡින්දනතො අනිය්යානිකත්තා අවුට්ඨානසභාවානං ඵලඤාණානං පුරෙචාරිකඤාණස්ස කදාචිපි නිබ්බානාරම්මණතා උභයත්ථ අනුලොමඤාණානං අතුල්යාකාරතො. අරියමග්ගවීථියඤ්හි අනුලොමඤාණානි අනිබ්බිද්ධපුබ්බානං ථූලථූලානං ලොභක්ඛන්ධාදීනං සාතිසයං පදාලනෙන ලොකියඤාණෙන උක්කංසපාරමිප්පත්තානි මග්ගඤාණානුකූලානි උප්පජ්ජන්ති, ඵලසමාපත්තිවීථියං පන ¶ තානි තානි තෙන තෙන මග්ගෙන තෙසං තෙසං කිලෙසානං සමුච්ඡින්නත්තා තත්ථ නිරුස්සුක්කානි කෙවලං අරියානං ඵලසමාපත්තිසුඛසමඞ්ගිභාවස්ස පරිකම්මමත්තානි හුත්වා උප්පජ්ජන්තීති න තෙසං කුතොචි වුට්ඨානසම්භවො, යතො තෙසං පරියොසානෙ ඤාණං සඞ්ඛාරනිමිත්තං වුට්ඨානතො නිබ්බානාරම්මණං සියා. එවඤ්ච කත්වා සෙක්ඛස්ස අත්තනො ඵලසමාපත්තිවළඤ්ජනත්ථාය උදයබ්බයාදිවසෙන සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තස්ස විපස්සනාඤාණානුපුබ්බාය ඵලමෙව උප්පජ්ජති, න මග්ගොති අයඤ්ච අත්ථො සමත්ථිතො හොති. එවං තාව ඵලසමාපත්තියා සමාපජ්ජනං වෙදිතබ්බං.

‘‘තයො ඛො, ආවුසො, පච්චයා අනිමිත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ඨිතියා, සබ්බනිමිත්තානං අමනසිකාරො, අනිමිත්තාය ච ධාතුයා මනසිකාරො, පුබ්බෙ ච අභිසඞ්ඛාරො’’ති (ම. නි. 1.458) –

වචනතො ¶ පනස්සා තීහාකාරෙහි ඨානං හොති. තත්ථ පුබ්බෙ ච අභිසඞ්ඛාරොති සමාපත්තිතො පුබ්බෙ කාලපරිච්ඡෙදො. ‘‘අසුකස්මිං නාම කාලෙ වුට්ඨහිස්සාමී’’ති පරිච්ඡින්නත්තා හිස්සා යාව සො කාලො නාගච්ඡති, තාව වුට්ඨානං න හොති.

‘‘ද්වෙ ඛො, ආවුසො, පච්චයා අනිමිත්තාය චෙතොවිමුත්තියා වුට්ඨානස්ස, සබ්බනිමිත්තානඤ්ච මනසිකාරො, අනිමිත්තාය ච ධාතුයා අමනසිකාරො’’ති (ම. නි. 1.458) –

වචනතො පනස්සා ද්වීහාකාරෙහි වුට්ඨානං හොති. තත්ථ සබ්බනිමිත්තානන්ති රූපනිමිත්තවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණනිමිත්තානං. කාමඤ්ච න සබ්බානෙවෙතානි එකතො මනසි කරොති, සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන පනෙවං වුත්තං. තස්මා යං භවඞ්ගස්ස ආරම්මණං, තස්ස මනසිකරණෙන ඵලසමාපත්තිතො ¶ වුට්ඨානං හොතීති එවං අස්සා වුට්ඨානං වෙදිතබ්බං. තයිදං එවමිධ සමාපජ්ජනවුට්ඨානං අරහත්තඵලභූතං –

‘‘පටිප්පස්සද්ධදරථං, අමතාරම්මණං සුභං;

වන්තලොකාමිසං සන්තං, සාමඤ්ඤඵලමුත්තමං’’.

ඉති වුත්තං සාතාතිසාතං විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදීති විමුත්තිසුඛං ඵලසමාපත්තිසුඛං පටිසංවෙදියමානො නිසින්නො හොතීති අත්ථො’’ති.

අථාති අධිකාරත්ථෙ නිපාතො. ඛොති පදපූරණෙ. තෙසු අධිකාරත්ථෙන ¶ අථාති ඉමිනා විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදනතො අඤ්ඤං අධිකාරං දස්සෙති. කො පනෙසොති? පටිච්චසමුප්පාදමනසිකාරො. අථාති වා පච්ඡාති එතස්මිං අත්ථෙ නිපාතො, තෙන ‘‘තස්ස සත්තාහස්ස අච්චයෙනා’’ති වක්ඛමානමෙව අත්ථං ජොතෙති. තස්ස සත්තාහස්සාති පල්ලඞ්කසත්තාහස්ස. අච්චයෙනාති අපගමෙන. තම්හා සමාධිම්හාති අරහත්තඵලසමාධිතො. ඉධ පන ඨත්වා පටිපාටියා සත්ත සත්තාහානි දස්සෙතබ්බානීති කෙචි තානි විත්ථාරයිංසු. මයං පන තානි ඛන්ධකපාඨෙන ඉමිස්සා උදානපාළියා අවිරොධදස්සනමුඛෙන පරතො වණ්ණයිස්සාම. රත්තියාති අවයවසම්බන්ධෙ සාමිවචනං. පඨමන්ති අච්චන්තසංයොගත්ථෙ උපයොගවචනං. භගවා හි තස්සා රත්තියා සකලම්පි පඨමං යාමං තෙනෙව මනසිකාරෙන යුත්තො අහොසීති.

පටිච්චසමුප්පාදන්ති ¶ පච්චයධම්මං. අවිජ්ජාදයො හි පච්චයධම්මා පටිච්චසමුප්පාදො. කථමිදං ජානිතබ්බන්ති චෙ? භගවතො වචනෙන. භගවතා හි ‘‘තස්මාතිහානන්ද, එසෙව හෙතු, එතං නිදානං, එස සමුදයො, එස පච්චයො ජරාමරණස්ස, යදිදං ජාති…පෙ… සඞ්ඛාරානං, යදිදං අවිජ්ජා’’ති (දී. නි. 2.105 ආදයො) එවං අවිජ්ජාදයො හෙතූති වුත්තා. යථා ද්වාදස පච්චයා ද්වාදස පටිච්චසමුප්පාදාති.

තත්රායං වචනත්ථො – අඤ්ඤමඤ්ඤං පටිච්ච පටිමුඛං කත්වා කාරණසමවායං අප්පටික්ඛිපිත්වා සහිතෙ උප්පාදෙතීති පටිච්චසමුප්පාදො. අථ වා පටිච්ච පච්චෙතබ්බං පච්චයාරහතං පච්චයං පටිගන්ත්වා න විනා තෙන සම්බන්ධස්ස උප්පාදො පටිච්චසමුප්පාදො ¶ . පටිච්චසමුප්පාදොති චෙත්ථ සමුප්පාදපදට්ඨානවචනවිඤ්ඤෙය්යො ඵලස්ස උප්පාදනසමත්ථතායුත්තො හෙතු, න පටිච්චසමුප්පත්තිමත්තං වෙදිතබ්බං. අථ වා පච්චෙතුං අරහන්ති නං පණ්ඩිතාති පටිච්චො, සම්මා සයමෙව වා උප්පාදෙතීති සමුප්පාදො, පටිච්චො ච සො සමුප්පාදො චාති පටිච්චසමුප්පාදොති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අනුලොමන්ති ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තො අවිජ්ජාදිකො පච්චයාකාරො අත්තනා කත්තබ්බකිච්චකරණතො අනුලොමොති ¶ වුච්චති. අථ වා ආදිතො පට්ඨාය අන්තං පාපෙත්වා වුත්තත්තා පවත්තියා වා අනුලොමතො අනුලොමො, තං අනුලොමං. සාධුකං මනසාකාසීති සක්කච්චං මනසි අකාසි. යො යො පච්චයධම්මො යස්ස යස්ස පච්චයුප්පන්නධම්මස්ස යථා යථා හෙතුපච්චයාදිනා පච්චයභාවෙන පච්චයො හොති, තං සබ්බං අවිපරීතං අපරිහාපෙත්වා අනවසෙසතො පච්චවෙක්ඛණවසෙන චිත්තෙ අකාසීති අත්ථො. යථා පන භගවා පටිච්චසමුප්පාදානුලොමං මනසාකාසි, තං සඞ්ඛෙපෙන තාව දස්සෙතුං ‘‘ඉති ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං.

තත්ථ ඉතීති එවං, අනෙන පකාරෙනාති අත්ථො. ඉමස්මිං සති ඉදං හොතීති ඉමස්මිං අවිජ්ජාදිකෙ පච්චයෙ සති ඉදං සඞ්ඛාරාදිකං ඵලං හොති. ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජතීති ඉමස්ස අවිජ්ජාදිකස්ස පච්චයස්ස උප්පාදා ඉදං සඞ්ඛාරාදිකං ඵලං උප්පජ්ජතීති අත්ථො. ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති, ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣතීති අවිජ්ජාදීනං අභාවෙ සඞ්ඛාරාදීනං අභාවස්ස අවිජ්ජාදීනං නිරොධෙ සඞ්ඛාරාදීනං නිරොධස්ස ච දුතියතතියසුත්තවචනෙන එතස්මිං පච්චයලක්ඛණෙ නියමො දස්සිතො හොති – ඉමස්මිං සති එව, නාසති. ඉමස්සුප්පාදා එව, නානුප්පාදා. අනිරොධා එව, න නිරොධාති. තෙනෙතං ලක්ඛණං අන්තොගධනියමං ඉධ පටිච්චසමුප්පාදස්ස ¶ වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. නිරොධොති ච අවිජ්ජාදීනං විරාගාධිගමෙන ආයතිං අනුප්පාදො අප්පවත්ති. තථා හි වුත්තං – ‘‘අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’තිආදි. නිරොධනිරොධී ච උප්පාදනිරොධීභාවෙන වුත්තො ‘‘ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣතී’’ති.

තෙනෙතං ¶ දස්සෙති – අනිරොධො උප්පාදො නාම, සො චෙත්ථ අත්ථිභාවොතිපි වුච්චතීති. ‘‘ඉමස්මිං සති ඉදං හොතී’’ති ඉදමෙව හි ලක්ඛණං පරියායන්තරෙන ‘‘ඉමස්ස උප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජතී’’ති වදන්තෙන පරෙන පුරිමං විසෙසිතං හොති. තස්මා න ධරමානතංයෙව සන්ධාය ‘‘ඉමස්මිං සතී’’ති වුත්තං, අථ ඛො මග්ගෙන අනිරුද්ධභාවඤ්චාති විඤ්ඤායති. යස්මා ච ‘‘ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති, ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣතී’’ති ¶ ද්විධාපි උද්දිට්ඨස්ස ලක්ඛණස්ස නිද්දෙසං වදන්තෙන ‘‘අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’තිආදිනා නිරොධො එව වුත්තො, තස්මා නත්ථිභාවොපි නිරොධො එවාති නත්ථිභාවවිරුද්ධො අත්ථිභාවො අනිරොධොති දස්සිතං හොති. තෙන අනිරොධසඞ්ඛාතෙන අත්ථිභාවෙන උප්පාදං විසෙසෙති. තතො න ඉධ අත්ථිභාවමත්තං උප්පාදොති අත්ථො අධිප්පෙතො, අථ ඛො අනිරොධසඞ්ඛාතො අත්ථිභාවො චාති අයමත්ථො විභාවිතොති. එවමෙතං ලක්ඛණද්වයවචනං අඤ්ඤමඤ්ඤවිසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවෙන සාත්ථකන්ති වෙදිතබ්බං.

කො පනායං අනිරොධො නාම, යො ‘‘අත්ථිභාවො, උප්පාදො’’ති ච වුච්චතීති? අප්පහීනභාවො ච, අනිබ්බත්තිතඵලාරහතාපහානෙහි ඵලානුප්පාදනාරහතා ච. යෙ හි පහාතබ්බා අකුසලා ධම්මා, තෙසං අරියමග්ගෙන අසමුග්ඝාටිතභාවො ච. යෙ පන න පහාතබ්බා කුසලාබ්යාකතා ධම්මා, යානි තෙසු සංයොජනානි අඛීණාසවානං තෙසං අපරික්ඛීණතා ච. අසමුග්ඝාටිතානුසයතාය හි සසංයොජනා ඛන්ධප්පවත්ති පටිච්චසමුප්පාදො. තථා ච වුත්තං –

‘‘යාය ච, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාය නිවුතස්ස බාලස්ස යාය ච තණ්හාය සම්පයුත්තස්ස අයං කායො සමුදාගතො, සා චෙව අවිජ්ජා බාලස්ස අප්පහීනා, සා ච තණ්හා අපරික්ඛීණා. තං කිස්ස හෙතු? න, භික්ඛවෙ, බාලො අචරි බ්රහ්මචරියං සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය, තස්මා බාලො කායස්ස භෙදා කායූපගො හොති, සො කායූපගො සමානො න පරිමුච්චති ජාතියා ජරාමරණෙනා’’තිආදි (සං. නි. 2.19).

ඛීණසංයොජනානං ¶ ¶ පන අවිජ්ජාය අභාවතො සඞ්ඛාරානං, තණ්හුපාදානානං අභාවතො උපාදානභවානං අසම්භවොති වට්ටස්ස උපච්ඡෙදො පඤ්ඤායිස්සතීති. තෙනෙවාහ –

‘‘ඡන්නං ත්වෙව, ඵග්ගුණ, ඵස්සායතනානං අසෙසවිරාගනිරොධා ඵස්සනිරොධො, ඵස්සනිරොධා වෙදනානිරොධො’’තිආදි (සං. නි. 2.12).

න හි අග්ගමග්ගාධිගමතො උද්ධං යාව පරිනිබ්බානා සළායතනාදීනං අප්පවත්ති. අථ ඛො නත්ථිතා නිරොධසද්දවචනීයතා ඛීණසංයොජනතාති නිරොධො වුත්තො. අපිච චිරකතම්පි කම්මං අනිබ්බත්තිතඵලතාය අප්පහීනාහාරතාය ච ඵලාරහං සන්තං එව නාම හොති, න නිබ්බත්තිතඵලං ¶ , නාපි පහීනාහාරන්ති. ඵලුප්පත්තිපච්චයානං අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදීනං වුත්තනයෙනෙව ඵලාරහභාවො අනිරොධොති වෙදිතබ්බො. එවං අනිරුද්ධභාවෙනෙව හි යෙන විනා ඵලං න සම්භවති, තං කාරණං අතීතන්තිපි ඉමස්මිං සතීති ඉමිනා වචනෙන වුත්තං. තතොයෙව ච අවුසිතබ්රහ්මචරියස්ස අප්පවත්තිධම්මතං අනාපන්නො පච්චයුප්පාදො කාලභෙදං අනාමසිත්වා අනිවත්තනාය එව ඉමස්ස උප්පාදාති වුත්තො. අථ වා අවසෙසපච්චයසමවායෙ අවිජ්ජමානස්සපි විජ්ජමානස්ස විය පගෙව විජ්ජමානස්ස යා ඵලුප්පත්තිඅභිමුඛතා, සා ඉමස්ස උප්පාදාති වුත්තා. තථා හි තතො ඵලං උප්පජ්ජතීති තදවත්ථං කාරණං ඵලස්ස උප්පාදනභාවෙන උට්ඨිතං උප්පතිතං නාම හොති, න විජ්ජමානම්පි අතදවත්ථන්ති තදවත්ථතා උප්පාදොති වෙදිතබ්බො.

තත්ථ සතීති ඉමිනා විජ්ජමානතාමත්තෙන පච්චයභාවං වදන්තො අබ්යාපාරතං පටිච්චසමුප්පාදස්ස දස්සෙති. උප්පාදාති උප්පත්තිධම්මතං අසබ්බකාලභාවිතං ඵලුප්පත්තිඅභිමුඛතඤ්ච දීපෙන්තො අනිච්චතං පටිච්චසමුප්පාදස්ස දස්සෙති. ‘‘සති, නාසති, උප්පාදා, න නිරොධා’’ති පන හෙතුඅත්ථෙහි භුම්මනිස්සක්කවචනෙහි සමත්ථිතං නිදානසමුදයජාතිපභවභාවං පටිච්චසමුප්පාදස්ස දස්සෙති. හෙතුඅත්ථතා චෙත්ථ භුම්මවචනෙ යස්ස භාවෙ තදවිනාභාවිඵලස්ස භාවො ලක්ඛීයති, තත්ථ පවත්තියා වෙදිතබ්බා යථා ‘‘අධනානං ධනෙ අනනුප්පදීයමානෙ දාලිද්දියං වෙපුල්ලං අගමාසී’’ති (දී. නි. 3.91) ච ‘‘නිප්ඵන්නෙසු සස්සෙසු සුභික්ඛං ජායතී’’ති ච. නිස්සක්කවචනස්සාපි හෙතුඅත්ථතා ඵලස්ස පභවෙ පකතියඤ්ච පවත්තිතො යථා ‘‘කලලා හොති ¶ අබ්බුදං, අබ්බුදා ජායතී පෙසී’’ති (සං. නි. 1.235) ච ‘‘හිමවතා ගඞ්ගා පභවන්ති, සිඞ්ගතො සරො ජායතී’’ති ච. අවිජ්ජාදිභාවෙ ච තදවිනාභාවෙන සඞ්ඛාරාදිභාවො ලක්ඛීයති, අවිජ්ජාදීහි ච සඞ්ඛාරාදයො පභවන්ති පකරියන්ති ¶ චාති තෙ තෙසං පභවො පකති ච, තස්මා තදත්ථදීපනත්ථං ‘‘ඉමස්මිං සති ඉමස්ස උප්පාදා’’ති හෙතුඅත්ථෙ භුම්මනිස්සක්කනිද්දෙසා කතාති.

යස්මා ¶ චෙත්ථ ‘‘ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජතී’’ති සඞ්ඛෙපෙන උද්දිට්ඨස්ස පටිච්චසමුප්පාදස්ස ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිකො නිද්දෙසො, තස්මා යථාවුත්තො අත්ථිභාවො උප්පාදො ච තෙසං තෙසං පච්චයුප්පන්නධම්මානං පච්චයභාවොති විඤ්ඤායති. න හි අනිරුද්ධතාසඞ්ඛාතං අත්ථිභාවං උප්පාදඤ්ච අනිවත්තසභාවතාසඞ්ඛාතං උදයාවත්ථතාසඞ්ඛාතං වා ‘‘සති එව, නාසති, උප්පාදා එව, න නිරොධා’’ති අන්තොගධනියමෙහි වචනෙහි අභිහිතං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤො පච්චයභාවො නාම අත්ථි, තස්මා යථාවුත්තො අත්ථිභාවො උප්පාදො ච පච්චයභාවොති වෙදිතබ්බං. යෙපි පට්ඨානෙ ආගතා හෙතුආදයො චතුවීසති පච්චයා, තෙපි එතස්සෙව පච්චයභාවස්ස විසෙසාති වෙදිතබ්බා. ඉති යථා විත්ථාරෙන අනුලොමං පටිච්චසමුප්පාදං මනසි අකාසි, තං දස්සෙතුං, ‘‘යදිදං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථ යදිදන්ති නිපාතො, තස්ස යො අයන්ති අත්ථො. අවිජ්ජාපච්චයාතිආදීසු අවින්දියං කායදුච්චරිතාදිං වින්දතීති අවිජ්ජා, වින්දියං කායසුචරිතාදිං න වින්දතීති අවිජ්ජා, ධම්මානං අවිපරීතසභාවං අවිදිතං කරොතීති අවිජ්ජා, අන්තවිරහිතෙ සංසාරෙ භවාදීසු සත්තෙ ජවාපෙතීති අවිජ්ජා, අවිජ්ජමානෙසු ජවති විජ්ජමානෙසු න ජවතීති අවිජ්ජා, විජ්ජාය පටිපක්ඛාති අවිජ්ජා, සා ‘‘දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා චතුබ්බිධා වෙදිතබ්බා. පටිච්ච න විනා ඵලං එති උප්පජ්ජති චෙව පවත්තති චාති පච්චයො, උපකාරකත්ථො වා පච්චයො. අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චාති අවිජ්ජාපච්චයො, තස්මා අවිජ්ජාපච්චයා. සඞ්ඛරොන්තීති සඞ්ඛාරා, ලොකියකුසලාකුසලචෙතනා, සා පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරවසෙන තිවිධා වෙදිතබ්බා. විජානාතීති විඤ්ඤාණං, තං ලොකියවිපාකවිඤ්ඤාණවසෙන ද්වත්තිංසවිධං. නමතීති නාමං, වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයං. රුප්පතීති රූපං, භූතරූපං චක්ඛාදිඋපාදාරූපඤ්ච. ආයතති ආයතඤ්ච ¶ සංසාරදුක්ඛං නයතීති ආයතනං ¶ . ඵුසතීති ඵස්සො. වෙදයතීති වෙදනා. ඉදම්පි ද්වයං ද්වාරවසෙන ඡබ්බිධං, විපාකවසෙන ගහණෙ ඡත්තිංසවිධං. පරිතස්සතීති තණ්හා, සා කාමතණ්හාදිවසෙන සඞ්ඛෙපතො තිවිධා, විත්ථාරතො අට්ඨුත්තරසතවිධා ච. උපාදීයතීති උපාදානං, තං කාමුපාදානාදිවසෙන චතුබ්බිධං. භවති භාවයති චාති භවො, සො කම්මූපපත්තිභෙදතො දුවිධො. ජනනං ජාති. ජීරණං ජරා. මරන්ති තෙනාති මරණං. සොචනං සොකො. පරිදෙවනං පරිදෙවො. දුක්ඛයතීති දුක්ඛං, උප්පාදට්ඨිතිවසෙන ද්වෙධා ඛණතීති දුක්ඛං. දුමනස්ස භාවො දොමනස්සං. භුසො ආයාසො උපායාසො ¶ . සම්භවන්තීති නිබ්බත්තන්ති. න කෙවලඤ්ච සොකාදීහියෙව, අථ ඛො සබ්බපදෙහි ‘‘සම්භවන්තී’’ති පදස්ස යොජනා කාතබ්බා. එවඤ්හි ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා සම්භවන්තී’’ති පච්චයපච්චයුප්පන්නවවත්ථානං දස්සිතං හොති. එස නයො සබ්බත්ථ.

තත්ථ අඤ්ඤාණලක්ඛණා අවිජ්ජා, සම්මොහනරසා, ඡාදනපච්චුපට්ඨානා, ආසවපදට්ඨානා. අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණා සඞ්ඛාරා, ආයූහනරසා, සංවිදහනපච්චුපට්ඨානා, අවිජ්ජාපදට්ඨානා. විජානනලක්ඛණං විඤ්ඤාණං, පුබ්බඞ්ගමරසං, පටිසන්ධිපච්චුපට්ඨානං, සඞ්ඛාරපදට්ඨානං, වත්ථාරම්මණපදට්ඨානං වා. නමනලක්ඛණං නාමං, සම්පයොගරසං, අවිනිබ්භොගපච්චුපට්ඨානං, විඤ්ඤාණපදට්ඨානං. රුප්පනලක්ඛණං රූපං, විකිරණරසං, අප්පහෙය්යභාවපච්චුපට්ඨානං, විඤ්ඤාණපදට්ඨානං. ආයතනලක්ඛණං සළායතනං, දස්සනාදිරසං, වත්ථුද්වාරභාවපච්චුපට්ඨානං, නාමරූපපදට්ඨානං. ඵුසනලක්ඛණො ඵස්සො, සඞ්ඝට්ටනරසො, සඞ්ගතිපච්චුපට්ඨානො, සළායතනපදට්ඨානො. අනුභවනලක්ඛණා ¶ වෙදනා, විසයරසසම්භොගරසා, සුඛදුක්ඛපච්චුපට්ඨානා, ඵස්සපදට්ඨානා. හෙතුභාවලක්ඛණා තණ්හා, අභිනන්දනරසා, අතිත්තිභාවපච්චුපට්ඨානා, වෙදනාපදට්ඨානා. ගහණලක්ඛණං උපාදානං, අමුඤ්චනරසං, තණ්හාදළ්හත්තදිට්ඨිපච්චුපට්ඨානං, තණ්හාපදට්ඨානං. කම්මකම්මඵලලක්ඛණො භවො, භවනභාවනරසො, කුසලාකුසලාබ්යාකතපච්චුපට්ඨානො, උපාදානපදට්ඨානො. තත්ථ තත්ථ භවෙ පඨමාභිනිබ්බත්තිලක්ඛණා ජාති, නිය්යාතනරසා, අතීතභවතො ඉධුප්පන්නපච්චුපට්ඨානා, දුක්ඛවිචිත්තතාපච්චුපට්ඨානා වා. ඛන්ධපරිපාකලක්ඛණා ජරා, මරණූපනයනරසා, යොබ්බනවිනාසපච්චුපට්ඨානා. චුතිලක්ඛණං මරණං ¶ , විසංයොගරසං, ගතිවිප්පවාසපච්චුපට්ඨානං. අන්තොනිජ්ඣානලක්ඛණො සොකො, චෙතසො නිජ්ඣානරසො, අනුසොචනපච්චුපට්ඨානො. ලාලප්පනලක්ඛණො පරිදෙවො, ගුණදොසපරිකිත්තනරසො, සම්භමපච්චුපට්ඨානො. කායපීළනලක්ඛණං දුක්ඛං, දුප්පඤ්ඤානං දොමනස්සකරණරසං, කායිකාබාධපච්චුපට්ඨානං. චිත්තපීළනලක්ඛණං දොමනස්සං, මනොවිඝාතනරසං, මානසබ්යාධිපච්චුපට්ඨානං. චිත්තපරිදහනලක්ඛණො උපායාසො, නිත්ථුනනරසො, විසාදපච්චුපට්ඨානො. එවමෙතෙ අවිජ්ජාදයො ලක්ඛණාදිතොපි වෙදිතබ්බාති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන සබ්බාකාරසම්පන්නං විනිච්ඡයං ඉච්ඡන්තෙන සම්මොහවිනොදනියා (විභ. අට්ඨ. 225) විභඞ්ගට්ඨකථාය ගහෙතබ්බො.

එවන්ති නිද්දිට්ඨස්ස නිදස්සනං, තෙන අවිජ්ජාදීහෙව කාරණෙහි, න ඉස්සරනිම්මානාදීහීති දස්සෙති. එතස්සාති යථාවුත්තස්ස. කෙවලස්සාති අසම්මිස්සස්ස සකලස්ස වා. දුක්ඛක්ඛන්ධස්සාති ¶ දුක්ඛසමූහස්ස, න සත්තස්ස, නාපි ජීවස්ස, නාපි සුභසුඛාදීනං. සමුදයො හොතීති නිබ්බත්ති සම්භවති.

එතමත්ථං ¶ විදිත්වාති ය්වායං අවිජ්ජාදිවසෙන සඞ්ඛාරාදිකස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොතීති වුත්තො, සබ්බාකාරෙන එතමත්ථං විදිත්වා. තායං වෙලායන්ති තායං තස්ස අත්ථස්ස විදිතවෙලායං. ඉමං උදානං උදානෙසීති ඉමං තස්මිං අත්ථෙ විදිතෙ හෙතුනො ච හෙතුසමුප්පන්නධම්මස්ස ච පජානනාය ආනුභාවදීපකං ‘‘යදා හවෙ පාතුභවන්තී’’තිආදිකං සොමනස්සසම්පයුත්තඤාණසමුට්ඨානං උදානං උදානෙසි, අත්තමනවාචං නිච්ඡාරෙසීති වුත්තං හොති.

තස්සත්ථො – යදාති යස්මිං කාලෙ. හවෙති බ්යත්තන්ති ඉමස්මිං අත්ථෙ නිපාතො. කෙචි පන ‘‘හවෙති ආහවෙ යුද්ධෙ’’ති අත්ථං වදන්ති, ‘‘යොධෙථ මාරං පඤ්ඤාවුධෙනා’’ති (ධ. ප. 40) වචනතො කිලෙසමාරෙන යුජ්ඣනසමයෙති තෙසං අධිප්පායො. පාතුභවන්තීති උප්පජ්ජන්ති. ධම්මාති අනුලොමපච්චයාකාරපටිවෙධසාධකා බොධිපක්ඛියධම්මා. අථ වා පාතුභවන්තීති පකාසෙන්ති, අභිසමයවසෙන බ්යත්තා පාකටා හොන්ති. ධම්මාති චතුඅරියසච්චධම්මා, ආතාපො වුච්චති කිලෙසසන්තාපනට්ඨෙන වීරියං. ආතාපිනොති සම්මප්පධානවීරියවතො. ඣායතොති ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙන ¶ ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන ඣායන්තස්ස. බ්රාහ්මණස්සාති බාහිතපාපස්ස ඛීණාසවස්ස. අථස්ස කඞ්ඛා වපයන්ති සබ්බාති අථස්ස එවං පාතුභූතධම්මස්ස යා එතා ‘‘කො නු ඛො, භන්තෙ, ඵුසතීති. නො කල්ලො පඤ්හොති භගවා අවොචා’’තිආදිනා (සං. නි. 2.12) නයෙන, ‘‘කතමං නු ඛො, භන්තෙ, ජරාමරණං, කස්ස ච පනිදං ජරාමරණන්ති. නො කල්ලො පඤ්හොති භගවා අවොචා’’තිආදිනා (සං. නි. 2.35) නයෙන පච්චයාකාරෙ කඞ්ඛා වුත්තා, යා ච පච්චයාකාරස්සෙව අප්පටිවිද්ධත්තා ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’’න්තිආදිනා (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) සොළස කඞ්ඛා ආගතා. තා සබ්බා වපයන්ති අපගච්ඡන්ති නිරුජ්ඣන්ති. කස්මා? යතො පජානාති සහෙතුධම්මං, යස්මා අවිජ්ජාදිකෙන හෙතුනා සහෙතුකං ඉමං සඞ්ඛාරාදිකං කෙවලං දුක්ඛක්ඛන්ධධම්මං පජානාති අඤ්ඤාසි පටිවිජ්ඣීති.

කදා පනස්ස බොධිපක්ඛියධම්මා චතුසච්චධම්මා වා පාතුභවන්ති උප්පජ්ජන්ති පකාසෙන්ති වා? විපස්සනාමග්ගඤාණෙසු ¶ . තත්ථ විපස්සනාඤාණසම්පයුත්තා සතිආදයො විපස්සනාඤාණඤ්ච යථාරහං අත්තනො විසයෙසු තදඞ්ගප්පහානවසෙන සුභසඤ්ඤාදිකෙ පජහන්තා කායානුපස්සනාදිවසෙන විසුං විසුං උප්පජ්ජන්ති, මග්ගක්ඛණෙ පන තෙ නිබ්බානමාලම්බිත්වා සමුච්ඡෙදවසෙන පටිපක්ඛෙ පජහන්තා ¶ චතූසුපි අරියසච්චෙසු අසම්මොහප්පටිවෙධසාධනවසෙන සකිදෙව උප්පජ්ජන්ති. එවං තාවෙත්ථ බොධිපක්ඛියධම්මානං උප්පජ්ජනට්ඨෙන පාතුභාවො වෙදිතබ්බො.

අරියසච්චධම්මානං පන ලොකියානං විපස්සනාක්ඛණෙ විපස්සනාය ආරම්මණකරණවසෙන, ලොකුත්තරානං තදධිමුත්තතාවසෙන, මග්ගක්ඛණෙ නිරොධසච්චස්ස ආරම්මණාභිසමයවසෙන, සබ්බෙසම්පි කිච්චාභිසමයවසෙන පාකටභාවතො පකාසනට්ඨෙන පාතුභාවො වෙදිතබ්බො.

ඉති භගවා සතිපි සබ්බාකාරෙන සබ්බධම්මානං අත්තනො ඤාණස්ස පාකටභාවෙ පටිච්චසමුප්පාදමුඛෙන විපස්සනාභිනිවෙසස්ස කතත්තා නිපුණගම්භීරසුදුද්දසතාය පච්චයාකාරස්ස තං පච්චවෙක්ඛිත්වා උප්පන්නබලවසොමනස්සො පටිපක්ඛසමුච්ඡෙදවිභාවනෙන සද්ධිං අත්තනො තදභිසමයානුභාවදීපකමෙවෙත්ථ උදානං උදානෙසීති.

අයම්පි ¶ උදානො වුත්තො භගවතා ඉති මෙ සුතන්ති අයං පාළි කෙසුචියෙව පොත්ථකෙසු දිස්සති. තත්ථ අයම්පීති පිසද්දො ‘‘ඉදම්පි බුද්ධෙ රතනං පණීතං, අයම්පි පාරාජිකො හොතී’’තිආදීසු විය සම්පිණ්ඩනත්ථො, තෙන උපරිමං සම්පිණ්ඩෙති. වුත්තොති අයං වුත්තසද්දො කෙසොහාරණවප්පනවාපසමීකරණජීවිතවුත්තිපමුත්තභාවපාවචනභාවෙන පවත්තන අජ්ඣෙනකථනාදීසු දිස්සති. තථා හෙස ‘‘කාපටිකො මාණවො දහරො වුත්තසිරො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.426) කෙසොහාරණෙ ආගතො.

‘‘ගාවො තස්ස පජායන්ති, ඛෙත්තෙ වුත්තං විරූහති;

වුත්තානං ඵලමස්නාති, යො මිත්තානං න දුබ්භතී’’ති. –

ආදීසු ¶ (ජා. 2.22.19) වප්පනෙ. ‘‘නො ච ඛො පටිවුත්ත’’න්තිආදීසු (පාරා. 289) අට්ඨදණ්ඩකාදීහි වාපසමීකරණෙ. ‘‘පන්නලොමො පරදත්තවුත්තො මිගභූතෙන චෙතසා විහරාමී’’තිආදීසු (චූළව. 332) ජීවිතවුත්තියං. ‘‘පණ්ඩුපලාසො බන්ධනා පවුත්තො අභබ්බො හරිතත්තායා’’තිආදීසු (පාරා. 92) බන්ධනතො පමුත්තභාවෙ. ‘‘ගීතං වුත්තං සමීහිත’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.285) පාවචනභාවෙන පවත්තිතෙ. ‘‘වුත්තො පාරායණො’’තිආදීසු අජ්ඣෙනෙ. ‘‘වුත්තං ඛො පනෙතං භගවතා ‘ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථ, මා ආමිසදායාදා’’’තිආදීසු (ම. නි. 1.30) කථනෙ. ඉධාපි කථනෙ එව දට්ඨබ්බො, තෙන අයම්පි උදානො භාසිතොති අත්ථො. ඉතීති එවං. මෙ සුතන්ති පදද්වයස්ස අත්ථො නිදානවණ්ණනායං ¶ සබ්බාකාරතො වුත්තොයෙව. පුබ්බෙ ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති නිදානවසෙන වුත්තොයෙව හි අත්ථො ඉධ නිගමනවසෙන ‘‘ඉති මෙ සුත’’න්ති පුන වුත්තො. වුත්තස්සෙව හි අත්ථස්ස පුන වචනං නිගමනන්ති. ඉතිසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරො එවං-සද්දෙන සමානත්ථතාය ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති එත්ථ විය, අත්ථයොජනා ච ඉතිවුත්තකවණ්ණනාය අම්හෙහි පකාසිතායෙවාති තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති.

පරමත්ථදීපනියා ඛුද්දකනිකායට්ඨකථාය

උදානසංවණ්ණනාපඨමබොධිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. දුතියබොධිසුත්තවණ්ණනා

2. දුතියෙ ¶ පටිලොමන්ති ‘‘අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’තිආදිනා නයෙන වුත්තො අවිජ්ජාදිකොයෙව පච්චයාකාරො අනුප්පාදනිරොධෙන නිරුජ්ඣමානො අත්තනො කත්තබ්බකිච්චස්ස අකරණතො පටිලොමොති වුච්චති. පවත්තියා වා විලොමනතො පටිලොමො, අන්තතො ¶ පන මජ්ඣතො වා පට්ඨාය ආදිං පාපෙත්වා අවුත්තත්තා ඉතො අඤ්ඤෙනත්ථෙනෙත්ථ පටිලොමතා න යුජ්ජති. පටිලොමන්ති ච ‘‘විසමං චන්දසූරියා පරිවත්තන්තී’’තිආදීසු විය භාවනපුංසකනිද්දෙසො. ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොතීති ඉමස්මිං අවිජ්ජාදිකෙ පච්චයෙ අසති මග්ගෙන පහීනෙ ඉදං සඞ්ඛාරාදිකං ඵලං න හොති නප්පවත්තති. ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣතීති ඉමස්ස අවිජ්ජාදිකස්ස පච්චයස්ස නිරොධා මග්ගෙන අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදිතත්තා ඉදං සඞ්ඛාරාදිකං ඵලං නිරුජ්ඣති, නප්පවත්තතීති අත්ථො. ඉධාපි යථා ‘‘ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජතී’’ති එත්ථ ‘‘ඉමස්මිං සතියෙව, නාසති, ඉමස්ස උප්පාදා එව, න නිරොධා’’ති අන්තොගධනියමතා දස්සිතා. එවං ඉමස්මිං අසතියෙව, න සති, ඉමස්ස නිරොධා එව, න උප්පාදාති අන්තොගධනියමතාලක්ඛණා දස්සිතාති වෙදිතබ්බං. සෙසමෙත්ථ යං වත්තබ්බං, තං පඨමබොධිසුත්තවණ්ණනාය වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං.

එවං යථා භගවා පටිලොමපටිච්චසමුප්පාදං මනසි අකාසි, තං සඞ්ඛෙපෙන දස්සෙත්වා ඉදානි විත්ථාරෙන දස්සෙතුං ‘‘අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අවිජ්ජානිරොධාති අරියමග්ගෙන අවිජ්ජාය අනවසෙසනිරොධා, අනුසයප්පහානවසෙන අග්ගමග්ගෙන අවිජ්ජාය ¶ අච්චන්තසමුග්ඝාටතොති අත්ථො. යදිපි හෙට්ඨිමමග්ගෙහි පහීයමානා අවිජ්ජා අච්චන්තසමුග්ඝාටවසෙනෙව පහීයති, තථාපි න අනවසෙසතො පහීයති. අපායගාමිනියා හි අවිජ්ජා පඨමමග්ගෙන පහීයති. තථා සකිදෙව ඉමස්මිං ලොකෙ සබ්බත්ථ ච අනරියභූමියං උපපත්තිපච්චයභූතා අවිජ්ජා යථාක්කමං දුතියතතියමග්ගෙහි පහීයති, න ඉතරාති. අරහත්තමග්ගෙනෙව හි සා අනවසෙසං පහීයතීති. සඞ්ඛාරනිරොධොති සඞ්ඛාරානං අනුප්පාදනිරොධො හොති. එවං නිරුද්ධානං පන සඞ්ඛාරානං නිරොධා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණාදීනඤ්ච නිරොධා නාමරූපාදීනි නිරුද්ධානි එව හොන්තීති දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො’’තිආදිං වත්වා ‘‘එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති වුත්තං. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

අපිචෙත්ථ ¶ කිඤ්චාපි ‘‘අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො, සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො’’ති ¶ එත්තාවතාපි සකලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස අනවසෙසතො නිරොධො වුත්තො හොති, තථාපි යථා අනුලොමෙ යස්ස යස්ස පච්චයධම්මස්ස අත්ථිතාය යො යො පච්චයුප්පන්නධම්මො න නිරුජ්ඣති පවත්තති එවාති ඉමස්ස අත්ථස්ස දස්සනත්ථං ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා…පෙ… සමුදයො හොතී’’ති වුත්තං. එවං තප්පටිපක්ඛතො තස්ස තස්ස පච්චයධම්මස්ස අභාවෙ සො සො පච්චයුප්පන්නධම්මො නිරුජ්ඣති නප්පවත්තතීති දස්සනත්ථං ඉධ ‘‘අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො, සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො…පෙ… දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති වුත්තං, න පන අනුලොමෙ විය කාලත්තයපරියාපන්නස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධදස්සනත්ථං. අනාගතස්සෙව හි අරියමග්ගභාවනාය අසති උප්පජ්ජනාරහස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස අරියමග්ගභාවනාය නිරොධො ඉච්ඡිතොති අයම්පි විසෙසො වෙදිතබ්බො.

එතමත්ථං විදිත්වාති ය්වායං ‘‘අවිජ්ජානිරොධාදිවසෙන සඞ්ඛාරාදිකස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති වුත්තො, සබ්බාකාරෙන එතමත්ථං විදිත්වා. ඉමං උදානං උදානෙසීති ඉමස්මිං අත්ථෙ විදිතෙ ‘‘අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’ති එවං පකාසිතස්ස අවිජ්ජාදීනං පච්චයානං ඛයස්ස අවබොධානුභාවදීපකං උදානං උදානෙසීති අත්ථො.

තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – යස්මා අවිජ්ජාදීනං පච්චයානං අනුප්පාදනිරොධසඞ්ඛාතං ඛයං අවෙදි අඤ්ඤාසි පටිවිජ්ඣි, තස්මා එතස්ස වුත්තනයෙන ආතාපිනො ඣායතො බ්රාහ්මණස්ස වුත්තප්පකාරා බොධිපක්ඛියධම්මා චතුසච්චධම්මා වා පාතුභවන්ති උප්පජ්ජන්ති පකාසෙන්ති වා. අථ යා පච්චයනිරොධස්ස ¶ සම්මා අවිදිතත්තා උප්පජ්ජෙය්යුං පුබ්බෙ වුත්තප්පභෙදා කඞ්ඛා, තා සබ්බාපි වපයන්ති නිරුජ්ඣන්තීති. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

දුතියබොධිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. තතියබොධිසුත්තවණ්ණනා

3. තතියෙ ¶ අනුලොමපටිලොමන්ති අනුලොමඤ්ච පටිලොමඤ්ච, යථාවුත්තඅනුලොමවසෙන චෙව පටිලොමවසෙන චාති අත්ථො. නනු ච පුබ්බෙපි ¶ අනුලොමවසෙන පටිලොමවසෙන ච පටිච්චසමුප්පාදෙ මනසිකාරප්පවත්ති සුත්තද්වයෙ වුත්තා, ඉධ කස්මා පුනපි තදුභයවසෙන මනසිකාරප්පවත්ති වුච්චතීති? තදුභයවසෙන තතියවාරං තත්ථ මනසිකාරස්ස පවත්තිතත්තා. කථං පන තදුභයවසෙන මනසිකාරො පවත්තිතො? න හි සක්කා අපුබ්බං අචරිමං අනුලොමපටිලොමං පටිච්චසමුප්පාදස්ස මනසිකාරං පවත්තෙතුන්ති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං ‘‘තදුභයං එකජ්ඣං මනසාකාසී’’ති, අථ ඛො වාරෙන. භගවා හි පඨමං අනුලොමවසෙන පටිච්චසමුප්පාදං මනසි කරිත්වා තදනුරූපං පඨමං උදානං උදානෙසි. දුතියම්පි පටිලොමවසෙන තං මනසි කරිත්වා තදනුරූපමෙව උදානං උදානෙසි. තතියවාරෙ පන කාලෙන අනුලොමං කාලෙන පටිලොමං මනසිකරණවසෙන අනුලොමපටිලොමං මනසි අකාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අනුලොමපටිලොමන්ති අනුලොමඤ්ච පටිලොමඤ්ච, යථාවුත්තඅනුලොමවසෙන චෙව පටිලොමවසෙන චා’’ති. ඉමිනා මනසිකාරස්ස පගුණබලවභාවො ච වසීභාවො ච පකාසිතො හොති. එත්ථ ච ‘‘අනුලොමං මනසි කරිස්සාමි, පටිලොමං මනසි කරිස්සාමි, අනුලොමපටිලොමං මනසි කරිස්සාමී’’ති එවං පවත්තානං පුබ්බාභොගානං වසෙන නෙසං විභාගො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ අවිජ්ජාය ත්වෙවාති අවිජ්ජාය තු එව. අසෙසවිරාගනිරොධාති විරාගසඞ්ඛාතෙන මග්ගෙන අසෙසනිරොධා, අග්ගමග්ගෙන අනවසෙසඅනුප්පාදප්පහානාති අත්ථො. සඞ්ඛාරනිරොධොති සබ්බෙසං සඞ්ඛාරානං අනවසෙසං අනුප්පාදනිරොධො. හෙට්ඨිමෙන හි මග්ගත්තයෙන කෙචි සඞ්ඛාරා නිරුජ්ඣන්ති, කෙචි න නිරුජ්ඣන්ති අවිජ්ජාය සාවසෙසනිරොධා. අග්ගමග්ගෙන පනස්සා අනවසෙසනිරොධා න කෙචි සඞ්ඛාරා න නිරුජ්ඣන්තීති.

එතමත්ථං ¶ විදිත්වාති ය්වායං අවිජ්ජාදිවසෙන සඞ්ඛාරාදිකස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො නිරොධො ච අවිජ්ජාදීනං සමුදයා නිරොධා ච හොතීති වුත්තො, සබ්බාකාරෙන එතමත්ථං විදිත්වා. ඉමං උදානං උදානෙසීති ඉදං යෙන මග්ගෙන යො ¶ දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයනිරොධසඞ්ඛාතො අත්ථො කිච්චවසෙන ආරම්මණකිරියාය ච විදිතො, තස්ස අරියමග්ගස්ස ආනුභාවදීපකං වුත්තප්පකාරං උදානං උදානෙසීති අත්ථො.

තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – යදා හවෙ පාතුභවන්ති ධම්මා ආතාපිනො ඣායතො බ්රාහ්මණස්ස, තදා සො බ්රාහ්මණො තෙහි උප්පන්නෙහි බොධිපක්ඛියධම්මෙහි යස්ස වා අරියමග්ගස්ස චතුසච්චධම්මා පාතුභූතා ¶ , තෙන අරියමග්ගෙන විධූපයං තිට්ඨති මාරසෙනං, ‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා’’තිආදිනා (සු. නි. 438; මහානි. 28; චූළනි. නන්දමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 47) නයෙන වුත්තප්පකාරං මාරසෙනං විධූපයන්තො විධමෙන්තො විද්ධංසෙන්තො තිට්ඨති. කථං? සූරියොව ඔභාසයමන්තලික්ඛං, යථා සූරියො අබ්භුග්ගතො අත්තනො පභාය අන්තලික්ඛං ඔභාසෙන්තොව අන්ධකාරං විධමෙන්තො තිට්ඨති, එවං සොපි ඛීණාසවබ්රාහ්මණො තෙහි ධම්මෙහි තෙන වා අරියමග්ගෙන සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තොව මාරසෙනං විධූපයන්තො තිට්ඨතීති.

එවං භගවතා පඨමං පච්චයාකාරපජානනස්ස, දුතියං පච්චයක්ඛයාධිගමස්ස, තතියං අරියමග්ගස්ස ආනුභාවප්පකාසනානි ඉමානි තීණි උදානානි තීසු යාමෙසු භාසිතානි. කතරාය රත්තියා? අභිසම්බොධිතො සත්තමාය රත්තියා. භගවා හි විසාඛපුණ්ණමාය රත්තියා පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙත්වා පච්ඡිමයාමෙ පටිච්චසමුප්පාදෙ ඤාණං ඔතාරෙත්වා නානානයෙහි තෙභූමකසඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා ‘‘ඉදානි අරුණො උග්ගමිස්සතී’’ති සම්මාසම්බොධිං පාපුණි, සබ්බඤ්ඤුතප්පත්තිසමනන්තරමෙව ච අරුණො උග්ගච්ඡීති. තතො තෙනෙව පල්ලඞ්කෙන බොධිරුක්ඛමූලෙ සත්තාහං වීතිනාමෙන්තො සම්පත්තාය පාටිපදරත්තියා තීසු යාමෙසු වුත්තනයෙන පටිච්චසමුප්පාදං මනසි කරිත්වා යථාක්කමං ඉමානි උදානානි උදානෙසි.

ඛන්ධකෙ පන තීසුපි වාරෙසු ‘‘පටිච්චසමුප්පාදං අනුලොමපටිලොමං මනසාකාසී’’ති (මහාව. 1) ආගතත්තා ඛන්ධකට්ඨකථායං ‘‘තීසුපි යාමෙසු එවං මනසි කත්වා පඨමං උදානං පච්චයාකාරපච්චවෙක්ඛණවසෙන, දුතියං නිබ්බානපච්චවෙක්ඛණවසෙන, තතියං මග්ගපච්චවෙක්ඛණවසෙනාති එවං ඉමානි භගවා උදානානි උදානෙසී’’ති වුත්තං, තම්පි න විරුජ්ඣති. භගවා ¶ හි ඨපෙත්වා රතනඝරසත්තාහං සෙසෙසු ඡසු සත්තාහෙසු අන්තරන්තරා ධම්මං පච්චවෙක්ඛිත්වා ¶ යෙභුය්යෙන විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදී විහාසි, රතනඝරසත්තාහෙ පන අභිධම්මපරිචයවසෙනෙව විහාසීති.

තතියබොධිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. හුංහුඞ්කසුත්තවණ්ණනා

4. චතුත්ථෙ ¶ අජපාලනිග්රොධෙති තස්ස කිර ඡායායං අජපාලා ගන්ත්වා නිසීදන්ති, තෙනස්ස ‘‘අජපාලනිග්රොධො’’ත්වෙව නාමං උදපාදි. කෙචි පන ‘‘යස්මා තත්ථ වෙදෙ සජ්ඣායිතුං අසමත්ථා මහල්ලකබ්රාහ්මණා පාකාරපරික්ඛෙපයුත්තානි නිවෙසනානි කත්වා සබ්බෙ වසිංසු, තස්මා අජපාලනිග්රොධොති නාමං ජාත’’න්ති වදන්ති. තත්රායං වචනත්ථො – න ජපන්තීති අජපා, මන්තානං අනජ්ඣායකාති අත්ථො, අජපා ලන්ති ආදියන්ති නිවාසං එත්ථාති අජපාලොති. යස්මා වා මජ්ඣන්හිකෙ සමයෙ අන්තො පවිට්ඨෙ අජෙ අත්තනො ඡායාය පාලෙති රක්ඛති, තස්මා ‘අජපාලො’තිස්ස නාමං රූළ්හන්ති අපරෙ. සබ්බථාපි නාමමෙතං තස්ස රුක්ඛස්ස, තස්ස සමීපෙ. සමීපත්ථෙ හි එතං භුම්මං ‘‘අජපාලනිග්රොධෙ’’ති.

විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදීති තත්රපි ධම්මං විචිනන්තො විමුත්තිසුඛඤ්ච පටිසංවෙදෙන්තො නිසීදි. බොධිරුක්ඛතො පුරත්ථිමදිසාභාගෙ එස රුක්ඛො හොති. සත්තාහන්ති ච ඉදං න පල්ලඞ්කසත්තාහතො අනන්තරසත්තාහං. භගවා හි පල්ලඞ්කසත්තාහතො අපරානිපි තීණි සත්තාහානි බොධිසමීපෙයෙව වීතිනාමෙසි.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – භගවති කිර සම්මාසම්බොධිං පත්වා සත්තාහං එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නෙ ‘‘න භගවා වුට්ඨාති, කින්නු ඛො අඤ්ඤෙපි ¶ බුද්ධත්තකරා ධම්මා අත්ථී’’ති එකච්චානං දෙවතානං කඞ්ඛා උදපාදි. අථ භගවා අට්ඨමෙ දිවසෙ සමාපත්තිතො වුට්ඨාය දෙවතානං කඞ්ඛං ඤත්වා කඞ්ඛාවිධමනත්ථං ආකාසෙ උප්පතිත්වා යමකපාටිහාරියං දස්සෙත්වා තාසං කඞ්ඛං විධමෙත්වා පල්ලඞ්කතො ඊසකං පාචීනනිස්සිතෙ උත්තරදිසාභාගෙ ඨත්වා චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච උපචිතානං පාරමීනං බලාධිගමට්ඨානං පල්ලඞ්කං බොධිරුක්ඛඤ්ච අනිමිසෙහි චක්ඛූහි ඔලොකයමානො සත්තාහං වීතිනාමෙසි, තං ඨානං අනිමිසචෙතියං නාම ජාතං. අථ පල්ලඞ්කස්ස ¶ ච ඨිතට්ඨානස්ස ච අන්තරා පුරත්ථිමතො ච පච්ඡිමතො ච ආයතෙ රතනචඞ්කමෙ චඞ්කමන්තො සත්තාහං වීතිනාමෙසි, තං රතනචඞ්කමචෙතියං නාම ජාතං. තතො පච්ඡිමදිසාභාගෙ දෙවතා රතනඝරං මාපයිංසු ¶ , තත්ථ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා අභිධම්මපිටකං විසෙසතො අනන්තනයං සමන්තපට්ඨානං විචිනන්තො සත්තාහං වීතිනාමෙසි, තං ඨානං රතනඝරචෙතියං නාම ජාතං. එවං බොධිසමීපෙයෙව චත්තාරි සත්තාහානි වීතිනාමෙත්වා පඤ්චමෙ සත්තාහෙ බොධිරුක්ඛතො අජපාලනිග්රොධං උපසඞ්කමිත්වා තස්ස මූලෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදි.

තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨාසීති තතො ඵලසමාපත්තිසමාධිතො යථාකාලපරිච්ඡෙදං වුට්ඨහි, වුට්ඨහිත්වා ච පන තත්ථ එවං නිසින්නෙ භගවති එකො බ්රාහ්මණො තං ගන්ත්වා පඤ්හං පුච්ඡි. තෙන වුත්තං ‘‘අථ ඛො අඤ්ඤතරො’’තිආදි. තත්ථ අඤ්ඤතරොති නාමගොත්තවසෙන අනභිඤ්ඤාතො අපාකටො එකො. හුංහුඞ්කජාතිකොති සො කිර දිට්ඨමඞ්ගලිකො මානථද්ධො මානවසෙන කොධවසෙන ච සබ්බං අවොක්ඛජාතිකං පස්සිත්වා ජිගුච්ඡන්තො ‘‘හුංහු’’න්ති කරොන්තො විචරති, තස්මා ‘‘හුංහුඞ්කජාතිකො’’ති වුච්චති, ‘‘හුහුක්කජාතිකො’’තිපි පාඨො. බ්රාහ්මණොති ජාතියා බ්රාහ්මණො.

යෙන භගවාති යස්සං දිසායං භගවා නිසින්නො. භුම්මත්ථෙ හි එතං කරණවචනං ¶ . යෙන වා දිසාභාගෙන භගවා උපසඞ්කමිතබ්බො, තෙන දිසාභාගෙන උපසඞ්කමි. අථ වා යෙනාති හෙතුඅත්ථෙ කරණවචනං, යෙන කාරණෙන භගවා දෙවමනුස්සෙහි උපසඞ්කමිතබ්බො, තෙන කාරණෙන උපසඞ්කමීති අත්ථො. කෙන ච කාරණෙන භගවා උපසඞ්කමිතබ්බො? නානප්පකාරරොගදුක්ඛාභිපීළිතත්තා ආතුරකායෙහි මහාජනෙහි මහානුභාවො භිසක්කො විය රොගතිකිච්ඡනත්ථං, නානාවිධකිලෙසබ්යාධිපීළිතත්තා ආතුරචිත්තෙහි දෙවමනුස්සෙහි කිලෙසබ්යාධිතිකිච්ඡනත්ථං ධම්මස්සවනපඤ්හපුච්ඡනාදිකාරණෙහි භගවා උපසඞ්කමිතබ්බො. තෙන අයම්පි බ්රාහ්මණො අත්තනො කඞ්ඛං ඡින්දිතුකාමො උපසඞ්කමි.

උපසඞ්කමිත්වාති උපසඞ්කමනපරියොසානදීපනං. අථ වා යං ඨානං උපසඞ්කමි, තතොපි භගවතො සමීපභූතං ආසන්නතරං ඨානං උපගන්ත්වාති අත්ථො. සම්මොදීති සමං සම්මා වා මොදි, භගවා චානෙන, සොපි භගවතා ‘‘කච්චි භොතො ඛමනීයං කච්චි යාපනීය’’න්තිආදිනා පටිසන්ථාරකරණවසෙන සමප්පවත්තමොදො අහොසි. සම්මොදනීයන්ති සම්මොදනාරහං සම්මොදජනනයොග්ගං. කථන්ති කථාසල්ලාපං. සාරණීයන්ති සරිතබ්බයුත්තං ¶ සාධුජනෙහි පවත්තෙතබ්බං, කාලන්තරෙ වා චින්තෙතබ්බං. වීතිසාරෙත්වාති නිට්ඨාපෙත්වා. එකමන්තන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො. එකස්මිං ¶ ඨානෙ, අතිසම්මුඛාදිකෙ ඡ නිසජ්ජදොසෙ වජ්ජෙත්වා එකස්මිං පදෙසෙති අත්ථො. එතදවොචාති එතං ඉදානි වත්තබ්බං ‘‘කිත්තාවතා නු ඛො’’තිආදිවචනං අවොච.

තත්ථ කිත්තාවතාති කිත්තකෙන පමාණෙන. නූති සංසයත්ථෙ නිපාතො. ඛොති පදපූරණෙ. භොති බ්රාහ්මණානං ජාතිසමුදාගතං ආලපනං. තථා හි වුත්තං – ‘‘භොවාදි නාම සො හොති, සචෙ හොති සකිඤ්චනො’’ති (ම. නි. 2.457; ධ. ප. 396). ගොතමාති භගවන්තං ගොත්තෙන ආලපති. කථං පනායං බ්රාහ්මණො සම්පතිසමාගතො භගවතො ගොත්තං ¶ ජානාතීති? නායං සම්පතිසමාගතො, ඡබ්බස්සානි පධානකරණකාලෙ උපට්ඨහන්තෙහි පඤ්චවග්ගියෙහි සද්ධිං චරමානොපි, අපරභාගෙ තං වතං ඡඩ්ඩෙත්වා උරුවෙලායං සෙනනිගමෙ එකො අදුතියො හුත්වා පිණ්ඩාය චරමානොපි තෙන බ්රාහ්මණෙන දිට්ඨපුබ්බො චෙව සල්ලපිතපුබ්බො ච. තෙන සො පුබ්බෙ පඤ්චවග්ගියෙහි ගය්හමානං භගවතො ගොත්තං අනුස්සරන්තො, ‘‘භො ගොතමා’’ති භගවන්තං ගොත්තෙන ආලපති. යතො පට්ඨාය වා භගවා මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමන්තො අනොමනදීතීරෙ පබ්බජිතො, තතො පභුති ‘‘සමණො ගොතමො’’ති චන්දො විය සූරියො විය ච පාකටො පඤ්ඤාතො, න තස්ස ගොත්තජානනෙ කාරණං ගවෙසිතබ්බං.

බ්රාහ්මණකරණාති බ්රාහ්මණං කරොන්තීති බ්රාහ්මණකරණා, බ්රාහ්මණභාවකරාති අත්ථො. එත්ථ ච කිත්තාවතාති එතෙන යෙහි ධම්මෙහි බ්රාහ්මණො හොති, තෙසං ධම්මානං පරිමාණං පුච්ඡති. කතමෙ ච පනාති ඉමිනා තෙසං සරූපං පුච්ඡති.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං තෙන පුට්ඨස්ස පඤ්හස්ස සිඛාපත්තං අත්ථං විදිත්වා තායං වෙලායං ඉමං උදානං උදානෙසි, න පන තස්ස බ්රාහ්මණස්ස ධම්මං දෙසෙසි. කස්මා? ධම්මදෙසනාය අභාජනභාවතො. තථා හි තස්ස බ්රාහ්මණස්ස ඉමං ගාථං සුත්වා න සච්චාභිසමයො අහොසි. යථා ච ඉමස්ස, එවං උපකස්ස ආජීවකස්ස බුද්ධගුණප්පකාසනං. ධම්මචක්කප්පවත්තනතො හි ¶ පුබ්බභාගෙ භගවතා භාසිතං පරෙසං සුණන්තානම්පි තපුස්සභල්ලිකානං සරණදානං විය වාසනාභාගියමෙව ජාතං, න සෙක්ඛභාගියං, න නිබ්බෙධභාගියං. එසා හි ධම්මතාති.

තත්ථ යො බ්රාහ්මණොති යො බාහිතපාපධම්මතාය බ්රාහ්මණො, න දිට්ඨමඞ්ගලිකතාය හුංහුඞ්කාරකසාවාදිපාපධම්මයුත්තො හුත්වා කෙවලං ජාතිමත්තකෙන බ්රහ්මඤ්ඤං පටිජානාති. සො බ්රාහ්මණො බාහිතපාපධම්මත්තා හුංහුඞ්කාරප්පහානෙන නිහුංහුඞ්කො, රාගාදිකසාවාභාවෙන නික්කසාවො, භාවනානුයොගයුත්තචිත්තතාය ¶ යතත්තො, සීලසංයමෙන වා සංයතචිත්තතාය යතත්තො, චතුමග්ගඤාණසඞ්ඛාතෙහි ¶ වෙදෙහි අන්තං සඞ්ඛාරපරියොසානං නිබ්බානං, වෙදානං වා අන්තං ගතත්තා වෙදන්තගූ. මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස වුසිතත්තා වුසිතබ්රහ්මචරියො, ධම්මෙන සො බ්රහ්මවාදං වදෙය්ය ‘‘බ්රාහ්මණො අහ’’න්ති එතං වාදං ධම්මෙන ඤායෙන වදෙය්ය. යස්ස සකලලොකසන්නිවාසෙපි කුහිඤ්චි එකාරම්මණෙපි රාගුස්සදො, දොසුස්සදො, මොහුස්සදො, මානුස්සදො, දිට්ඨුස්සදොති ඉමෙ උස්සදා නත්ථි, අනවසෙසං පහීනාති අත්ථො.

චතුත්ථසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. බ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා

5. පඤ්චමෙ සාවත්ථියන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. තඤ්හි සවත්ථස්ස නාම ඉසිනො නිවාසට්ඨානෙ මාපිතත්තා සාවත්ථීති වුච්චති, යථා කාකන්දී, මාකන්දීති. එවං තාව අක්ඛරචින්තකා. අට්ඨකථාචරියා පන භණන්ති – යංකිඤ්චි මනුස්සානං උපභොගපරිභොගං සබ්බමෙත්ථ අත්ථීති සාවත්ථි. සත්ථසමායොගෙ ච කිමෙත්ථ භණ්ඩමත්ථීති පුච්ඡිතෙ සබ්බමත්ථීතිපි වචනං උපාදාය සාවත්ථීති.

‘‘සබ්බදා සබ්බූපකරණං, සාවත්ථියං සමොහිතං;

තස්මා සබ්බමුපාදාය, සාවත්ථීති පවුච්චතී’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.14);

තස්සං ¶ සාවත්ථියං, සමීපත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං. ජෙතවනෙති අත්තනො පච්චත්ථිකෙ ජිනාතීති ජෙතො, රඤ්ඤා වා පච්චත්ථිකජනෙ ජිතෙ ජාතොති ජෙතො, මඞ්ගලකම්යතාය වා තස්ස එවං නාමමෙව කතන්ති ජෙතො. වනයතීති ¶ වනං, අත්තනො සම්පත්තියා සත්තානං අත්තනි භත්තිං කරොති උප්පාදෙතීති අත්ථො. වනුකෙ ඉති වා වනං, නානාවිධකුසුමගන්ධසම්මොදමත්තකොකිලාදිවිහඞ්ගවිරුතාලාපෙහි මන්දමාරුතචලිතරුක්ඛසාඛාපල්ලවහත්ථෙහි ච ‘‘එථ මං පරිභුඤ්ජථා’’ති පාණිනො යාචති වියාති අත්ථො. ජෙතස්ස වනං ජෙතවනං. තඤ්හි ජෙතෙන කුමාරෙන රොපිතං සංවද්ධිතං පරිපාලිතං. සොව තස්ස සාමී අහොසි, තස්මා ජෙතවනන්ති වුච්චති, තස්මිං ජෙතවනෙ.

අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙති මාතාපිතූහි ගහිතනාමවසෙන සුදත්තො නාම සො මහාසෙට්ඨි, සබ්බකාමසමිද්ධිතාය ¶ පන විගතමලමච්ඡෙරතාය කරුණාදිගුණසමඞ්ගිතාය ච නිච්චකාලං අනාථානං පිණ්ඩං දෙති, තස්මා අනාථපිණ්ඩිකොති වුච්චති. ආරමන්ති එත්ථ පාණිනො විසෙසෙන පබ්බජිතාති ආරාමො, පුප්ඵඵලාදිසොභාය නාතිදූරනාච්චාසන්නතාදිපඤ්චවිධසෙනාසනඞ්ගසම්පත්තියා ච තතො තතො ආගම්ම රමන්ති අභිරමන්ති අනුක්කණ්ඨිතා හුත්වා වසන්තීති අත්ථො. වුත්තප්පකාරාය වා සම්පත්තියා තත්ථ තත්ථ ගතෙපි අත්තනො අබ්භන්තරංයෙව ආනෙත්වා රමෙතීති ආරාමො. සො හි අනාථපිණ්ඩිකෙන ගහපතිනා ජෙතස්ස රාජකුමාරස්ස හත්ථතො අට්ඨාරසහි හිරඤ්ඤකොටීහි කොටිසන්ථාරෙන කිණිත්වා අට්ඨාරසහි හිරඤ්ඤකොටීහි සෙනාසනානි කාරාපෙත්වා අට්ඨාරසහි හිරඤ්ඤකොටීහි විහාරමහං නිට්ඨාපෙත්වා එවං චතුපඤ්ඤාසහිරඤ්ඤකොටිපරිච්චාගෙන බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස නිය්යාතිතො, තස්මා ‘‘අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමො’’ති වුච්චති. තස්මිං අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ.

එත්ථ ච ‘‘ජෙතවනෙ’’ති වචනං පුරිමසාමිපරිකිත්තනං, ‘‘අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’’ති පච්ඡිමසාමිපරිකිත්තනං. උභයම්පි ද්වින්නං පරිච්චාගවිසෙසපරිදීපනෙන පුඤ්ඤකාමානං ¶ ආයතිං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනත්ථං. තත්ථ හි ද්වාරකොට්ඨකපාසාදකරණවසෙන භූමිවික්කයලද්ධා අට්ඨාරස හිරඤ්ඤකොටියො අනෙකකොටිඅග්ඝනකා රුක්ඛා ච ජෙතස්ස පරිච්චාගො, චතුපඤ්ඤාස කොටියො ¶ අනාථපිණ්ඩිකස්ස. ඉති තෙසං පරිච්චාගපරිකිත්තනෙන ‘‘එවං පුඤ්ඤකාමා පුඤ්ඤානි කරොන්තී’’ති දස්සෙන්තො ධම්මභණ්ඩාගාරිකො අඤ්ඤෙපි පුඤ්ඤකාමෙ තෙසං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනෙ නියොජෙතීති.

තත්ථ සියා – යදි තාව භගවා සාවත්ථියං විහරති, ‘‘ජෙතවනෙ’’ති න වත්තබ්බං. අථ ජෙතවනෙ විහරති, ‘‘සාවත්ථිය’’න්ති න වත්තබ්බං. න හි සක්කා උභයත්ථ එකං සමයං විහරිතුන්ති. න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං, නනු අවොචුම්හා ‘‘සමීපත්ථෙ එතං භුම්මවචන’’න්ති. තස්මා යදිදං සාවත්ථියා සමීපෙ ජෙතවනං, තත්ථ විහරන්තො ‘‘සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ’’ති වුත්තො. ගොචරගාමනිදස්සනත්ථං හිස්ස සාවත්ථිවචනං, පබ්බජිතානුරූපනිවාසට්ඨානදස්සනත්ථං සෙසවචනන්ති.

ආයස්මා ච සාරිපුත්තොතිආදීසු ආයස්මාති පියවචනං. චසද්දො සමුච්චයත්ථො. රූපසාරියා නාම බ්රාහ්මණියා පුත්තොති සාරිපුත්තො. මහාමොග්ගල්ලානොති පූජාවචනං. ගුණවිසෙසෙහි මහන්තො මොග්ගල්ලානොති හි මහාමොග්ගල්ලානො. රෙවතොති ඛදිරවනිකරෙවතො, න කඞ්ඛාරෙවතො. එකස්මිඤ්හි දිවසෙ භගවා රත්තසාණිපරික්ඛිත්තො විය සුවණ්ණයූපො, පවාළධජපරිවාරිතො විය සුවණ්ණපබ්බතො, නවුතිහංසසහස්සපරිවාරිතො විය ධතරට්ඨො හංසරාජා, සත්තරතනසමුජ්ජලාය චතුරඞ්ගිනියා ¶ සෙනාය පරිවාරිතො විය චක්කවත්ති රාජා, මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ගගනමජ්ඣෙ චන්දං උට්ඨාපෙන්තො විය චතුන්නං පරිසානං මජ්ඣෙ ධම්මං දෙසෙන්තො නිසින්නො හොති. තස්මිං සමයෙ ඉමෙ අග්ගසාවකා මහාසාවකා ච භගවතො පාදෙ වන්දනත්ථාය උපසඞ්කමිංසු.

භික්ඛූ ආමන්තෙසීති අත්තානං පරිවාරෙත්වා නිසින්නභික්ඛූ තෙ ආගච්ඡන්තෙ දස්සෙත්වා අභාසි. භගවා හි තෙ ආයස්මන්තෙ සීලසමාධිපඤ්ඤාදිගුණසම්පන්නෙ පරමෙන උපසමෙන සමන්නාගතෙ පරමාය ආකප්පසම්පත්තියා යුත්තෙ උපසඞ්කමන්තෙ පස්සිත්වා පසන්නමානසො තෙසං ගුණවිසෙසපරිකිත්තනත්ථං භික්ඛූ ආමන්තෙසි ¶ ‘‘එතෙ, භික්ඛවෙ, බ්රාහ්මණා ආගච්ඡන්ති, එතෙ, භික්ඛවෙ, බ්රාහ්මණා ආගච්ඡන්තී’’ති. පසාදවසෙන එතං ආමෙඩිතං, පසංසාවසෙනාතිපි වත්තුං යුත්තං. එවං වුත්තෙති එවං භගවතා තෙ ¶ ආයස්මන්තෙ ‘‘බ්රාහ්මණා’’ති වුත්තෙ. අඤ්ඤතරොති නාමගොත්තෙන අපාකටො, තස්සං පරිසායං නිසින්නො එකො භික්ඛු. බ්රාහ්මණජාතිකොති බ්රාහ්මණකුලෙ ජාතො. සො හි උළාරභොගා බ්රාහ්මණමහාසාලකුලා පබ්බජිතො. තස්ස කිර එවං අහොසි ‘‘ඉමෙ ලොකියා උභතොසුජාතියා බ්රාහ්මණසික්ඛානිප්ඵත්තියා ච බ්රාහ්මණො හොති, න අඤ්ඤථාති වදන්ති, භගවා ච එතෙ ආයස්මන්තෙ බ්රාහ්මණාති වදති, හන්දාහං භගවන්තං බ්රාහ්මණලක්ඛණං පුච්ඡෙය්ය’’න්ති එතදත්ථමෙව හි භගවා තදා තෙ ථෙරෙ ‘‘බ්රාහ්මණා’’ති අභාසි. බ්රහ්මං අණතීති බ්රාහ්මණොති හි ජාතිබ්රාහ්මණානං නිබ්බචනං. අරියා පන බාහිතපාපතාය බ්රාහ්මණා. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘බාහිතපාපොති බ්රාහ්මණො, සමචරියා සමණොති වුච්චතී’’ති (ධ. ප. 388). වක්ඛති ච ‘‘බාහිත්වා පාපකෙ ධම්මෙ’’ති.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං බ්රාහ්මණසද්දස්ස පරමත්ථතො සිඛාපත්තමත්ථං ජානිත්වා. ඉමං උදානන්ති ඉමං පරමත්ථබ්රාහ්මණභාවදීපකං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ බාහිත්වාති බහි කත්වා, අත්තනො සන්තානතො නීහරිත්වා සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන පජහිත්වාති අත්ථො. පාපකෙ ධම්මෙති ලාමකෙ ධම්මෙ, දුච්චරිතවසෙන තිවිධදුච්චරිතධම්මෙ, චිත්තුප්පාදවසෙන ද්වාදසාකුසලචිත්තුප්පාදෙ, කම්මපථවසෙන දසාකුසලකම්මපථෙ, පවත්තිභෙදවසෙන අනෙකභෙදභින්නෙ සබ්බෙපි අකුසලධම්මෙති අත්ථො. යෙ චරන්ති සදා සතාති යෙ සතිවෙපුල්ලප්පත්තතාය සබ්බකාලං රූපාදීසු ඡසුපි ආරම්මණෙසු සතතවිහාරවසෙන සතා සතිමන්තො හුත්වා චතූහි ඉරියාපථෙහි චරන්ති. සතිග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ සම්පජඤ්ඤම්පි ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. ඛීණසංයොජනාති චතූහිපි අරියමග්ගෙහි දසවිධස්ස සංයොජනස්ස සමුච්ඡින්නත්තා පරික්ඛීණසංයොජනා. බුද්ධාති චතුසච්චසම්බොධෙන බුද්ධා. තෙ ච පන සාවකබුද්ධා, පච්චෙකබුද්ධා ¶ , සම්මාසම්බුද්ධාති තිවිධා, තෙසු ඉධ සාවකබුද්ධා අධිප්පෙතා. තෙ ¶ වෙ ලොකස්මි බ්රාහ්මණාති තෙ සෙට්ඨත්ථෙන බ්රාහ්මණසඞ්ඛාතෙ ධම්මෙ අරියාය ජාතියා ජාතා, බ්රාහ්මණභූතස්ස වා භගවතො ඔරසපුත්තාති ඉමස්මිං සත්තලොකෙ පරමත්ථතො බ්රාහ්මණා නාම, න ජාතිගොත්තමත්තෙහි, න ජටාධාරණාදිමත්තෙන වාති අත්ථො. එවං ඉමෙසු ද්වීසු සුත්තෙසු බ්රාහ්මණකරා ¶ ධම්මා අරහත්තං පාපෙත්වා කථිතා, නානජ්ඣාසයතාය පන සත්තානං දෙසනාවිලාසෙන අභිලාපනානත්තෙන දෙසනානානත්තං වෙදිතබ්බං.

පඤ්චමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. මහාකස්සපසුත්තවණ්ණනා

6. ඡට්ඨෙ රාජගහෙති එවංනාමකෙ නගරෙ. තඤ්හි මහාමන්ධාතුමහාගොවින්දාදීහි පරිග්ගහිතත්තා ‘‘රාජගහ’’න්ති වුච්චති. ‘‘දුරභිභවනීයත්තා පටිරාජූනං ගහභූතන්ති රාජගහ’’න්තිආදිනා අඤ්ඤෙනෙත්ථ පකාරෙන වණ්ණයන්ති. කින්තෙහි? නාමමෙතං තස්ස නගරස්ස. තං පනෙතං බුද්ධකාලෙ චක්කවත්තිකාලෙ ච නගරං හොති, සෙසකාලෙ සුඤ්ඤං යක්ඛපරිග්ගහිතං තෙසං වසනට්ඨානං හුත්වා තිට්ඨති. වෙළුවනෙ කලන්දකනිවාපෙති වෙළුවනන්ති තස්ස විහාරස්ස නාමං. තං කිර අට්ඨාරසහත්ථුබ්බෙධෙන පාකාරෙන පරික්ඛිත්තං බුද්ධස්ස භගවතො වසනානුච්ඡවිකාය මහතියා ගන්ධකුටියා අඤ්ඤෙහි ච පාසාදකුටිලෙණමණ්ඩපචඞ්කමද්වාරකොට්ඨකාදීහි පටිමණ්ඩිතං බහි වෙළූහි පරික්ඛිත්තං අහොසි නීලොභාසං මනොරමං, තෙන ‘‘වෙළුවන’’න්ති ¶ වුච්චති. කලන්දකානඤ්චෙත්ථ නිවාපං අදංසු, තස්මා ‘‘කලන්දකනිවාපො’’ති වුච්චති. පුබ්බෙ කිර අඤ්ඤතරො රාජා තං උය්යානං කීළනත්ථං පවිට්ඨො සුරාමදමත්තො දිවාසෙය්යං උපගතො සුපි, පරිජනොපිස්ස ‘‘සුත්තො රාජා’’ති පුප්ඵඵලාදීහි පලොභියමානො ඉතො චිතො ච පක්කාමි. අථ සුරාගන්ධෙන අඤ්ඤතරස්මා රුක්ඛසුසිරා කණ්හසප්පො නික්ඛමිත්වා රඤ්ඤො අභිමුඛො ආගච්ඡති. තං දිස්වා රුක්ඛදෙවතා ‘‘රඤ්ඤො ජීවිතං දස්සාමී’’ති කලන්දකවෙසෙන ගන්ත්වා කණ්ණමූලෙ සද්දමකාසි. රාජා පටිබුජ්ඣි, කණ්හසප්පො නිවත්තො. සො තං දිස්වා ‘‘ඉමාය කාළකාය මම ජීවිතං දින්න’’න්ති කාළකානං නිවාපං තත්ථ පට්ඨපෙසි, අභයඝොසඤ්ච ඝොසාපෙසි. තස්මා තතො පට්ඨාය තං ‘‘කලන්දකනිවාප’’න්ති සඞ්ඛං ගතං. කලන්දකාති හි කාළකානං නාමං, තස්මිං වෙළුවනෙ කලන්දකනිවාපෙ.

මහාකස්සපොති ¶ මහන්තෙහි සීලක්ඛන්ධාදීහි සමන්නාගතත්තා මහන්තො කස්සපොති මහාකස්සපො, අපිච කුමාරකස්සපත්ථෙරං උපාදාය අයං මහාථෙරො ¶ ‘‘මහාකස්සපො’’ති වුච්චති. පිප්පලිගුහායන්ති තස්සා කිර ගුහාය ද්වාරසමීපෙ එකො පිප්පලිරුක්ඛො අහොසි, තෙන සා ‘‘පිප්පලිගුහා’’ති පඤ්ඤායිත්ථ. තස්සං පිප්පලිගුහායං. ආබාධිකොති ආබාධො අස්ස අත්ථීති ආබාධිකො, බ්යාධිකොති අත්ථො. දුක්ඛිතොති කායසන්නිස්සිතං දුක්ඛං සඤ්ජාතං අස්සාති දුක්ඛිතො, දුක්ඛප්පත්තොති අත්ථො. බාළ්හගිලානොති අධිමත්තගෙලඤ්ඤො, තං පන ගෙලඤ්ඤං සතො සම්පජානො හුත්වා අධිවාසෙසි. අථස්ස භගවා තං පවත්තිං ඤත්වා තත්ථ ගන්ත්වා බොජ්ඣඞ්ගපරිත්තං අභාසි, තෙනෙව ථෙරස්ස සො ආබාධො වූපසමි. වුත්තඤ්හෙතං බොජ්ඣඞ්ගසංයුත්තෙ –

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මා මහාකස්සපො පිප්පලිගුහායං විහරති ආබාධිකො දුක්ඛිතො බාළ්හගිලානො. අථ ඛො භගවා සායන්හසමයං පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො යෙනායස්මා මහාකස්සපො තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. නිසජ්ජ ඛො භගවා…පෙ… එතදවොච – ‘කච්චි තෙ, කස්සප, ඛමනීයං, කච්චි යාපනීයං, කච්චි දුක්ඛා වෙදනා ¶ පටික්කමන්ති, නො අභික්කමන්ති, පටික්කමොසානං පඤ්ඤායති නො අභික්කමො’ති? ‘න මෙ, භන්තෙ, ඛමනීයං, න යාපනීයං, බාළ්හා මෙ භන්තෙ, දුක්ඛා වෙදනා අභික්කමන්ති නො පටික්කමන්ති, අභික්කමොසානං පඤ්ඤායති නො පටික්කමො’ති.

‘‘‘සත්තිමෙ, කස්සප, බොජ්ඣඞ්ගා මයා සම්මදක්ඛාතා භාවිතා බහුලීකතා අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තන්ති. කතමෙ සත්ත? සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ඛො, කස්සප, මයා සම්මදක්ඛාතො භාවිතො බහුලීකතො අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තති…පෙ… උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො ඛො, කස්සප, මයා සම්මදක්ඛාතො භාවිතො බහුලීකතො අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තති. ඉමෙ ඛො, කස්සප, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා මයා සම්මදක්ඛාතා භාවිතා බහූලීකතා අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තන්තී’ති. ‘තග්ඝ භගවා බොජ්ඣඞ්ගා, තග්ඝ, සුගත, බොජ්ඣඞ්ගා’’’ති.

‘‘ඉදමවොච භගවා. අත්තමනො ආයස්මා මහාකස්සපො භගවතො භාසිතං අභිනන්දි. වුට්ඨහි චායස්මා මහාකස්සපො තම්හා ¶ ආබාධා, තථා පහීනො චායස්මතො මහාකස්සපස්ස සො ආබාධො අහොසී’’ති.

තෙන ¶ වුත්තං – ‘‘අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො අපරෙන සමයෙන තම්හා ආබාධා වුට්ඨාසී’’ති.

එතදහොසීති පුබ්බෙ ගෙලඤ්ඤදිවසෙසු සද්ධිවිහාරිකෙහි උපනීතං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා විහාරෙ එව අහොසි. අථස්ස තම්හා ආබාධා වුට්ඨිතස්ස එතං ‘‘යංනූනාහං රාජගහං පිණ්ඩාය පවිසෙය්ය’’න්ති පරිවිතක්කො අහොසි. පඤ්චමත්තානි දෙවතාසතානීති සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො පරිචාරිකා පඤ්චසතා කකුටපාදිනියො අච්ඡරායො. උස්සුක්කං ආපන්නානි හොන්තීති ථෙරස්ස පිණ්ඩපාතං දස්සාමාති පඤ්චපිණ්ඩපාතසතානි සජ්ජෙත්වා සුවණ්ණභාජනෙහි ආදාය අන්තරාමග්ගෙ ඨත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමං පිණ්ඩපාතං ගණ්හථ, සඞ්ගහං නො කරොථා’’ති වදමානා පිණ්ඩපාතදානෙ යුත්තප්පයුත්තානි හොන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස පිණ්ඩපාතප්පටිලාභායා’’ති.

සක්කො කිර දෙවරාජා ථෙරස්ස චිත්තප්පවත්තිං ඤත්වා තා අච්ඡරායො උය්යොජෙසි ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ අය්යස්ස මහාකස්සපත්ථෙරස්ස පිණ්ඩපාතං දත්වා අත්තනො පතිට්ඨං කරොථා’’ති. එවං හිස්ස අහොසි ‘‘ඉමාසු සබ්බාසු ගතාසු කදාචි එකිස්සාපි හත්ථතො පිණ්ඩපාතං ථෙරො පටිග්ගණ්හෙය්ය, තං තස්සා භවිස්සති දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’’ති. පටික්ඛිපි ථෙරො, ‘‘භන්තෙ ¶ , මය්හං පිණ්ඩපාතං ගණ්හථ, මය්හං පිණ්ඩපාතං ගණ්හථා’’ති වදන්තියො ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ කතපුඤ්ඤා මහාභොගා, අහං දුග්ගතානං සඞ්ගහං කරිස්සාමී’’ති වත්වා, ‘‘භන්තෙ, මා නො නාසෙථ, සඞ්ගහං නො කරොථා’’ති වදන්තියො පුනපි පටික්ඛිපිත්වා පුනපි අපගන්තුං අනිච්ඡමානා යාචන්තියො ‘‘න අත්තනො පමාණං ජානාථ, අපගච්ඡථා’’ති වත්වා අච්ඡරං පහරි. තා ථෙරස්ස අච්ඡරාසද්දං සුත්වා සන්තජ්ජිතා ඨාතුං අසක්කොන්තියො පලායිත්වා දෙවලොකමෙව ගතා. තෙන වුත්තං – ‘‘පඤ්චමත්තානි දෙවතාසතානි පටික්ඛිපිත්වා’’ති.

පුබ්බණ්හසමයන්ති ¶ පුබ්බණ්හෙ එකං සමයං, එකස්මිං කාලෙ. නිවාසෙත්වාති විහාරනිවාසනපරිවත්තනවසෙන නිවාසනං දළ්හං නිවාසෙත්වා. පත්තචීවරමාදායාති චීවරං පාරුපිත්වා පත්තං හත්ථෙන ගහෙත්වා. පිණ්ඩාය පාවිසීති පිණ්ඩපාතත්ථාය පාවිසි. දලිද්දවිසිඛාති දුග්ගතමනුස්සානං වසනොකාසො. කපණවිසිඛාති භොගපාරිජුඤ්ඤප්පත්තියා දීනමනුස්සානං වාසො. පෙසකාරවිසිඛාති තන්තවායවාසො. අද්දසා ඛො භගවාති කථං අද්දස? ‘‘ආබාධා වුට්ඨිතො මම පුත්තො කස්සපො කින්නු ඛො කරොතී’’ති ආවජ්ජෙන්තො වෙළුවනෙ නිසින්නො එව භගවා දිබ්බචක්ඛුනා අද්දස.

එතමත්ථං ¶ විදිත්වාති යායං ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස පඤ්චහි අච්ඡරාසතෙහි උපනීතං අනෙකසූපං අනෙකබ්යඤ්ජනං දිබ්බපිණ්ඩපාතං පටික්ඛිපිත්වා කපණජනානුග්ගහප්පටිපත්ති වුත්තා, එතමත්ථං ජානිත්වා. ඉමං උදානන්ති ඉමං පරමප්පිච්ඡතාදස්සනමුඛෙන ඛීණාසවස්ස තාදීභාවානුභාවදීපකං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ අනඤ්ඤපොසින්ති අඤ්ඤං පොසෙතීති අඤ්ඤපොසී, න අඤ්ඤපොසී අනඤ්ඤපොසී, අත්තනා පොසෙතබ්බස්ස අඤ්ඤස්ස අභාවෙන අදුතියො, එකකොති අත්ථො. තෙන ථෙරස්ස සුභරතං දස්සෙති. ථෙරො හි කායපරිහාරිකෙන චීවරෙන කුච්ඡිපරිහාරිකෙන ච පිණ්ඩපාතෙන අත්තානමෙව පොසෙන්තො පරමප්පිච්ඡො හුත්වා විහරති, අඤ්ඤං ඤාතිමිත්තාදීසු කඤ්චි න පොසෙති කත්ථචි අලග්ගභාවතො. අථ වා අඤ්ඤෙන අඤ්ඤතරෙන පොසෙතබ්බතාය අභාවතො අනඤ්ඤපොසී. යො හි එකස්මිංයෙව පච්චයදායකෙ පටිබද්ධචතුපච්චයො සො අනඤ්ඤපොසී නාම න හොති එකායත්තවුත්තිතො ¶ . ථෙරො පන ‘‘යථාපි භමරො පුප්ඵ’’න්ති (ධ. ප. 49) ගාථාය වුත්තනයෙන ජඞ්ඝාබලං නිස්සාය පිණ්ඩාය චරන්තො කුලෙසු නිච්චනවො හුත්වා මිස්සකභත්තෙන යාපෙති. තථා හි නං භගවා චන්දූපමප්පටිපදාය ථොමෙසි. අඤ්ඤාතන්ති අභිඤ්ඤාතං, යථාභුච්චගුණෙහි පත්ථටයසං, තෙනෙව වා අනඤ්ඤපොසිභාවෙන අප්පිච්ඡතාසන්තුට්ඨිතාහි ඤාතං. අථ වා අඤ්ඤාතන්ති සබ්බසො පහීනතණ්හතාය ලාභසක්කාරසිලොකනිකාමනහෙතු අත්තානං ජානාපනවසෙන න ඤාතං. අවීතතණ්හො ¶ හි පාපිච්ඡො කුහකතාය සම්භාවනාධිප්පායෙන අත්තානං ජානාපෙති. දන්තන්ති ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාවසෙන ඉන්ද්රියෙසු උත්තමදමනෙන දන්තං. සාරෙ පතිට්ඨිතන්ති විමුත්තිසාරෙ අවට්ඨිතං, අසෙක්ඛසීලක්ඛන්ධාදිකෙ වා සීලාදිසාරෙ පතිට්ඨිතං. ඛීණාසවං වන්තදොසන්ති කාමාසවාදීනං චතුන්නං ආසවානං අනවසෙසං පහීනත්තා ඛීණාසවං. තතො එව රාගාදිදොසානං සබ්බසො වන්තත්තා වන්තදොසං. තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණන්ති තං යථාවුත්තගුණං පරමත්ථබ්රාහ්මණං අහං බ්රාහ්මණන්ති වදාමීති. ඉධාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව දෙසනානානත්තං වෙදිතබ්බං.

ඡට්ඨසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. අජකලාපකසුත්තවණ්ණනා

7. සත්තමෙ පාවායන්ති එවංනාමකෙ මල්ලරාජූනං නගරෙ. අජකලාපකෙ චෙතියෙති අජකලාපකෙන ¶ නාම යක්ඛෙන පරිග්ගහිතත්තා ‘‘අජකලාපක’’න්ති ලද්ධනාමෙ මනුස්සානං චිත්තීකතට්ඨානෙ ¶ . සො කිර යක්ඛො අජෙ කලාපෙ කත්වා බන්ධනෙන අජකොට්ඨාසෙන සද්ධිං බලිං පටිච්ඡති, න අඤ්ඤථා, තස්මා ‘‘අජකලාපකො’’ති පඤ්ඤායිත්ථ. කෙචි පනාහු – අජකෙ විය සත්තෙ ලාපෙතීති අජකලාපකොති. තස්ස කිර සත්තා බලිං උපනෙත්වා යදා අජසද්දං කත්වා බලිං උපහරන්ති, තදා සො තුස්සති, තස්මා ‘‘අජකලාපකො’’ති වුච්චතීති. සො පන යක්ඛො ආනුභාවසම්පන්නො කක්ඛළො ඵරුසො තත්ථ ච සන්නිහිතො, තස්මා තං ඨානං මනුස්සා චිත්තිං කරොන්ති, කාලෙන කාලං බලිං උපහරන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘අජකලාපකෙ චෙතියෙ’’ති. අජකලාපකස්ස යක්ඛස්ස භවනෙති තස්ස යක්ඛස්ස විමානෙ.

තදා කිර සත්ථා තං යක්ඛං දමෙතුකාමො සායන්හසමයෙ එකො අදුතියො පත්තචීවරං ආදාය අජකලාපකස්ස යක්ඛස්ස භවනද්වාරං ගන්ත්වා තස්ස දොවාරිකං භවනපවිසනත්ථාය යාචි. සො ‘‘කක්ඛළො, භන්තෙ, අජකලාපකො යක්ඛො, සමණොති වා බ්රාහ්මණොති වා ගාරවං න කරොති, තස්මා තුම්හෙ එව ජානාථ, මය්හං පන තස්ස අනාරොචනං න යුත්ත’’න්ති තාවදෙව යක්ඛසමාගමං ගතස්ස අජකලාපකස්ස සන්තිකං ¶ වාතවෙගෙන අගමාසි. සත්ථා අන්තොභවනං පවිසිත්වා අජකලාපකස්ස නිසීදනමණ්ඩපෙ පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. යක්ඛස්ස ඔරොධා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු. සත්ථා තාසං කාලයුත්තං ධම්මිං කථං කථෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘පාවායං විහරති අජකලාපකෙ චෙතියෙ අජකලාපකස්ස යක්ඛස්ස භවනෙ’’ති.

තස්මිං සමයෙ සාතාගිරහෙමවතා අජකලාපකස්ස භවනමත්ථකෙන යක්ඛසමාගමං ගච්ඡන්තා අත්තනො ගමනෙ අසම්පජ්ජමානෙ ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති ආවජ්ජෙන්තා සත්ථාරං අජකලාපකස්ස භවනෙ නිසින්නං දිස්වා තත්ථ ගන්ත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා ‘‘මයං, භන්තෙ, යක්ඛසමාගමං ගමිස්සාමා’’ති ආපුච්ඡිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා ගතා යක්ඛසන්නිපාතෙ අජකලාපකං දිස්වා තුට්ඨිං පවෙදයිංසු ‘‘ලාභා තෙ, ආවුසො, අජකලාපක, යස්ස තෙ භවනෙ සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගපුග්ගලො භගවා නිසින්නො, උපසඞ්කමිත්වා ¶ භගවන්තං පයිරුපාසස්සු, ධම්මඤ්ච සුණාහී’’ති. සො තෙසං කථං සුත්වා ‘‘ඉමෙ තස්ස මුණ්ඩකස්ස සමණකස්ස මම භවනෙ නිසින්නභාවං කථෙන්තී’’ති කොධාභිභූතො හුත්වා ‘‘අජ්ජ මය්හං තෙන සමණෙන සද්ධිං සඞ්ගාමො භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා යක්ඛසන්නිපාතතො උට්ඨහිත්වා දක්ඛිණං පාදං උක්ඛිපිත්වා සට්ඨියොජනමත්තං පබ්බතකූටං අක්කමි, තං භිජ්ජිත්වා ද්විධා අහොසි. සෙසං එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං ආළවකසුත්තවණ්ණනායං (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.246) ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

අජකලාපකස්ස ¶ සමාගමො හි ආළවකසමාගමසදිසොව ඨපෙත්වා පඤ්හකරණං විස්සජ්ජනං භවනතො තික්ඛත්තුං නික්ඛමනං පවෙසනඤ්ච. අජකලාපකො හි ආගච්ඡන්තොයෙව ‘‘එතෙහියෙව තං සමණං පලාපෙස්සාමී’’ති වාතමණ්ඩලාදිකෙ නවවස්සෙ සමුට්ඨාපෙත්වා තෙහි භගවතො චලනමත්තම්පි කාතුං අසක්කොන්තො නානාවිධප්පහරණහත්ථෙ අතිවිය භයානකරූපෙ භූතගණෙ නිම්මිනිත්වා තෙහි සද්ධිං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා අන්තන්තෙනෙව චරන්තො සබ්බරත්තිං නානප්පකාරං විප්පකාරං කත්වාපි භගවතො කිඤ්චි කෙසග්ගමත්තම්පි නිසින්නට්ඨානතො චලනං කාතුං නාසක්ඛි. කෙවලං පන ‘‘අයං සමණො මං අනාපුච්ඡා මය්හං භවනං පවිසිත්වා නිසීදතී’’ති කොධවසෙන පජ්ජලි. අථස්ස භගවා චිත්තප්පවත්තිං ඤත්වා ‘‘සෙය්යථාපි නාම චණ්ඩස්ස කුක්කුරස්ස නාසාය පිත්තං භින්දෙය්ය, එවං සො භිය්යොසොමත්තාය ¶ චණ්ඩතරො අස්ස, එවමෙවායං යක්ඛො මයි ඉධ නිසින්නෙ චිත්තං පදූසෙති, යංනූනාහං බහි නික්ඛමෙය්ය’’න්ති සයමෙව භවනතො නික්ඛමිත්වා අබ්භොකාසෙ නිසීදි. තෙන ¶ වුත්තං – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා රත්තන්ධකාරතිමිසායං අබ්භොකාසෙ නිසින්නො හොතී’’ති.

තත්ථ රත්තන්ධකාරතිමිසායන්ති රත්තියං අන්ධකරණතමසි, චක්ඛුවිඤ්ඤාණුප්පත්තිවිරහිතෙ බහලන්ධකාරෙති අත්ථො. චතුරඞ්ගසමන්නාගතො කිර තදා අන්ධකාරො පවත්තීති. දෙවොති මෙඝො එකමෙකං ඵුසිතකං උදකබින්දුං පාතෙති. අථ යක්ඛො ‘‘ඉමිනා සද්දෙන තාසෙත්වා ඉමං සමණං පලාපෙස්සාමී’’ති භගවතො සමීපං ගන්ත්වා ‘‘අක්කුලො’’තිආදිනා තං භිංසනං අකාසි. තෙන වුත්තං ‘‘අථ ඛො අජකලාපකො’’තිආදි. තත්ථ භයන්ති චිත්තුත්රාසං, ඡම්භිතත්තන්ති ඌරුත්ථම්භකසරීරස්ස ඡම්භිතභාවං. ලොමහංසන්ති ලොමානං පහට්ඨභාවං, තීහිපි පදෙහි භයුප්පත්තිමෙව දස්සෙති. උපසඞ්කමීති කස්මා පනායං එවමධිප්පායො උපසඞ්කමි, නනු පුබ්බෙ අත්තනා කාතබ්බං විප්පකාරං අකාසීති? සච්චමකාසි, තං පනෙස ‘‘අන්තොභවනෙ ඛෙමට්ඨානෙ ථිරභූමියං ඨිතස්ස න කිඤ්චි කාතුං අසක්ඛි, ඉදානි බහි ඨිතං එවං භිංසාපෙත්වා පලාපෙතුං සක්කා’’ති මඤ්ඤමානො උපසඞ්කමි. අයඤ්හි යක්ඛො අත්තනො භවනං ‘‘ථිරභූමී’’ති මඤ්ඤති, ‘‘තත්ථ ඨිතත්තා අයං සමණො න භායතී’’ති ච.

තික්ඛත්තුං ‘‘අක්කුලො පක්කුලො’’ති අක්කුලපක්කුලිකං අකාසීති තයො වාරෙ ‘‘අක්කුලො පක්කුලො’’ති භිංසාපෙතුකාමතාය එවරූපං සද්දං අකාසි. අනුකරණසද්දො හි අයං. තදා හි සො යක්ඛො සිනෙරුං උක්ඛිපන්තො විය මහාපථවිං පරිවත්තෙන්තො විය ච මහතා උස්සාහෙන අසනිසතසද්දසඞ්ඝාටං විය එකස්මිං ඨානෙ පුඤ්ජීකතං හුත්වා විනිච්ඡරන්තං දිසාගජානං හත්ථිගජ්ජිතං, කෙසරසීහානං සීහනින්නාදං ¶ , යක්ඛානං හිංකාරසද්දං, භූතානං අට්ටහාසං, අසුරානං අප්ඵොටනඝොසං ¶ , ඉන්දස්ස දෙවරඤ්ඤො වජිරනිග්ඝාතනිග්ඝොසං, අත්තනො ගම්භීරතාය විප්ඵාරිකතාය භයානකතාය ච අවසෙසසද්දං අවහසන්තමිව අභිභවන්තමිව ච කප්පවුට්ඨානමහාවාතමණ්ඩලිකාය විනිග්ඝොසං පුථුජ්ජනානං හදයං ඵාලෙන්තං විය මහන්තං පටිභයනිග්ඝොසං අබ්යත්තක්ඛරං තික්ඛත්තුං අත්තනො යක්ඛගජ්ජිතං ගජ්ජි ¶ ‘‘එතෙන ඉමං සමණං භිංසාපෙත්වා පලාපෙස්සාමී’’ති. යං යං නිච්ඡරති, තෙන තෙන පබ්බතා පපටිකං මුඤ්චිංසු, වනප්පතිජෙට්ඨකෙ උපාදාය සබ්බෙසු රුක්ඛලතාගුම්බෙසු පත්තඵලපුප්ඵානි සීදයිංසු, තියොජනසහස්සවිත්ථතොපි හිමවන්තපබ්බතරාජා සඞ්කම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි, භුම්මදෙවතා ආදිං කත්වා යෙභුය්යෙන දෙවතානම්පි අහුදෙව භයං ඡම්භිතත්තං ලොමහංසො, පගෙව මනුස්සානං. අඤ්ඤෙසඤ්ච අපදද්විපදචතුප්පදානං මහාපථවියා උන්ද්රියනකාලො විය මහතී විභිංසනකා අහොසි, සකලස්මිං ජම්බුදීපතලෙ මහන්තං කොලාහලං උදපාදි. භගවා පන තං සද්දං ‘‘කිමී’’ති අමඤ්ඤමානො නිච්චලො නිසීදි, ‘‘මා කස්සචි ඉමිනා අන්තරායො හොතූ’’ති අධිට්ඨාසි.

යස්මා පන සො සද්දො ‘‘අක්කුල පක්කුල’’ ඉති ඉමිනා ආකාරෙන සත්තානං සොතපථං අගමාසි, තස්මා තස්ස අනුකරණවසෙන ‘‘අක්කුලො පක්කුලො’’ති, යක්ඛස්ස ච තස්සං නිග්ඝොසනිච්ඡාරණායං අක්කුලපක්කුලකරණං අත්ථීති කත්වා ‘‘අක්කුලපක්කුලිකං අකාසී’’ති සඞ්ගහං ආරොපයිංසු. කෙචි පන ‘‘ආකුලබ්යාකුල ඉති පදද්වයස්ස පරියායාභිධානවසෙන අක්කුලො බක්කුලොති අයං සද්දො වුත්තො’’ති වදන්ති යථා ‘‘එකං එකක’’න්ති. යස්මා එකවාරං ජාතො පඨමුප්පත්තිවසෙනෙව නිබ්බත්තත්තා ආකුලොති ආදිඅත්ථො ආකාරො, තස්ස ච ¶ කකාරාගමං කත්වා රස්සත්තං කතන්ති. ද්වෙ වාරෙ පන ජාතො බක්කුලො, කුලසද්දො චෙත්ථ ජාතිපරියායො කොලංකොලොතිආදීසු විය. වුත්තඅධිප්පායානුවිධායී ච සද්දප්පයොගොති පඨමෙන පදෙන ජලාබුජසීහබ්යග්ඝාදයො, දුතියෙන අණ්ඩජආසීවිසකණ්හසප්පාදයො වුච්චන්ති, තස්මා සීහාදිකො විය ආසීවිසාදිකො විය ච ‘‘අහං තෙ ජීවිතහාරකො’’ති ඉමං අත්ථං යක්ඛො පදද්වයෙන දස්සෙතීති අඤ්ඤෙ. අපරෙ පන ‘‘අක්ඛුලො භක්ඛුලො’’ති පාළිං වත්වා ‘‘අක්ඛෙතුං ඛෙපෙතුං විනාසෙතුං උලති පවත්තෙතීති අක්ඛුලො, භක්ඛිතුං ඛාදිතුං උලතීති භක්ඛුලො. කො පනෙසො? යක්ඛරක්ඛසපිසාචසීහබ්යග්ඝාදීසු අඤ්ඤතරො යො කොචි මනුස්සානං අනත්ථාවහො’’ති තස්ස අත්ථං වදන්ති. ඉධාපි පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව අධිප්පායයොජනා වෙදිතබ්බා.

එසො ¶ තෙ, සමණ, පිසාචොති ‘‘අම්භො, සමණ, තව පිසිතාසනො පිසාචො උපට්ඨිතො’’ති මහන්තං භෙරවරූපං අභිනිම්මිනිත්වා භගවතො පුරතො ඨත්වා අත්තානං සන්ධාය යක්ඛො වදති.

එතමත්ථං ¶ විදිත්වාති එතං තෙන යක්ඛෙන කායවාචාහි පවත්තියමානං විප්පකාරං. තෙන ච අත්තනො අනභිභවනීයස්ස හෙතුභූතං ලොකධම්මෙසු නිරුපක්කිලෙසතං සබ්බාකාරතො විදිත්වා. තායං වෙලායන්ති තස්සං විප්පකාරකරණවෙලායං. ඉමං උදානන්ති තං විප්පකාරං අගණෙත්වා අස්ස අගණනහෙතුභූතං ධම්මානුභාවදීපකං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ යදා සකෙසු ධම්මෙසූති යස්මිං කාලෙ සකඅත්තභාවසඞ්ඛාතෙසු පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධධම්මෙසු. පාරගූති පරිඤ්ඤාභිසමයපාරිපූරිවසෙන පාරඞ්ගතො, තතොයෙව තෙසං හෙතුභූතෙ සමුදයෙ, තදප්පවත්තිලක්ඛණෙ නිරොධෙ, නිරොධගාමිනියා පටිපදාය ච පහානසච්ඡිකිරියාභාවනාභිසමයපාරිපූරිවසෙන පාරගතො. හොති බ්රාහ්මණොති එවං සබ්බසො බාහිතපාපත්තා බ්රාහ්මණො නාම හොති, සබ්බසො සකඅත්තභාවාවබොධනෙපි චතුසච්චාභිසමයො ¶ හොති. වුත්තඤ්චෙතං – ‘‘ඉමස්මිංයෙව බ්යාමමත්තෙ කළෙවරෙ සසඤ්ඤිම්හි සමනකෙ ලොකඤ්ච ලොකසමුදයඤ්ච පඤ්ඤපෙමී’’තිආදි (සං. නි. 1.107; අ. නි. 4.45). අථ වා සකෙසු ධම්මෙසූති අත්තනො ධම්මෙසු, අත්තනො ධම්මා නාම අත්ථකාමස්ස පුග්ගලස්ස සීලාදිධම්මා. සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිආදයො හි වොදානධම්මා එකන්තහිතසුඛසම්පාදනෙන පුරිසස්ස අත්තනො ධම්මා නාම, න අනත්ථාවහා සංකිලෙසධම්මා විය අසකධම්මා. පාරගූති තෙසං සීලාදීනං පාරිපූරියා පාරං පරියන්තං ගතො.

තත්ථ සීලං තාව ලොකියලොකුත්තරවසෙන දුවිධං. තෙසු ලොකියං පුබ්බභාගසීලං. තං සඞ්ඛෙපතො පාතිමොක්ඛසංවරාදිවසෙන චතුබ්බිධං, විත්ථාරතො පන අනෙකප්පභෙදං. ලොකුත්තරං මග්ගඵලවසෙන දුවිධං, අත්ථතො සම්මාවාචාසම්මාකම්මන්තසම්මාආජීවා. යථා ච සීලං, තථා සමාධිපඤ්ඤා ච ලොකියලොකුත්තරවසෙන දුවිධා. තත්ථ ලොකියසමාධි සහ උපචාරෙන අට්ඨ සමාපත්තියො, ලොකුත්තරසමාධි මග්ගපරියාපන්නො ¶ . පඤ්ඤාපි ලොකියා සුතමයා, චින්තාමයා, භාවනාමයා ච සාසවා, ලොකුත්තරා පන මග්ගසම්පයුත්තා ඵලසම්පයුත්තා ච. විමුත්ති නාම ඵලවිමුත්ති නිබ්බානඤ්ච, තස්මා සා ලොකුත්තරාව. විමුත්තිඤාණදස්සනං ලොකියමෙව, තං එකූනවීසතිවිධං පච්චවෙක්ඛණඤාණභාවතො. එවං එතෙසං සීලාදිධම්මානං අත්තනො සන්තානෙ අරහත්තඵලාධිගමෙන අනවසෙසතො නිබ්බත්තපාරිපූරියා පාරං පරියන්තං ගතොති සකෙසු ධම්මෙසු පාරගූ.

අථ වා සොතාපත්තිඵලාධිගමෙන සීලස්මිං පාරගූ. සො හි ‘‘සීලෙසු පරිපූරකාරී’’ති වුත්තො, සොතාපන්නග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ සකදාගාමීපි ගහිතො හොති. අනාගාමිඵලාධිගමෙන සමාධිස්මිං ¶ පාරගූ. සො හි ‘‘සමාධිස්මිං පරිපූරකාරී’’ති වුත්තො. අරහත්තඵලාධිගමෙන ඉතරෙසු තීසු පාරගූ. අරහා හි පඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තියා අග්ගභූතාය අකුප්පාය චෙතොවිමුත්තියා අධිගතත්තා පච්චවෙක්ඛණඤාණස්ස ච පරියොසානගමනතො පඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනෙසු පාරගූ නාම හොති. එවං සබ්බථාපි චතූසු අරියසච්චෙසු චතුමග්ගවසෙන පරිඤ්ඤාදිසොළසවිධාය ¶ කිච්චනිප්ඵත්තියා යථාවුත්තෙසු තස්මිං තස්මිං කාලෙ සකෙසු ධම්මෙසු පාරගතො.

හොති බ්රාහ්මණොති තදා සො බාහිතපාපධම්මතාය පරමත්ථබ්රාහ්මණො හොති. අථ එතං පිසාචඤ්ච, පක්කුලඤ්චාතිවත්තතීති තතො යථාවුත්තපාරගමනතො අථ පච්ඡා, අජකලාපක, එතං තයා දස්සිතං පිසිතාසනත්ථමාගතං පිසාචං භයජනනත්ථං සමුට්ඨාපිතං අක්කුලපක්කුලිකඤ්ච අතිවත්තති, අතික්කමති, අභිභවති, තං න භායතීති අත්ථො.

අයම්පි ගාථා අරහත්තමෙව උල්ලපිත්වා කථිතා. අථ අජකලාපකො අත්තනා කතෙන තථාරූපෙනපි පටිභයරූපෙන විභිංසනෙන අකම්පනීයස්ස භගවතො තං තාදිභාවං දිස්වා ‘‘අහො අච්ඡරියමනුස්සොවතාය’’න්ති පසන්නමානසො පොථුජ්ජනිකාය සද්ධාය අත්තනි නිවිට්ඨභාවං විභාවෙන්තො සත්ථු සම්මුඛා උපාසකත්තං පවෙදෙසි.

සත්තමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. සඞ්ගාමජිසුත්තවණ්ණනා

8. අට්ඨමෙ ¶ සඞ්ගාමජීති එවංනාමො. අයඤ්හි ආයස්මා සාවත්ථියං අඤ්ඤතරස්ස මහාවිභවස්ස සෙට්ඨිනො පුත්තො, වයප්පත්තකාලෙ මාතාපිතූහි පතිරූපෙන දාරෙන නියොජෙත්වා සාපතෙය්යං නිය්යාතෙත්වා ඝරබන්ධනෙන බද්ධො හොති. සො එකදිවසං සාවත්ථිවාසිනො උපාසකෙ පුබ්බණ්හසමයං දානං දත්වා සීලං සමාදියිත්වා සායන්හසමයෙ සුද්ධවත්ථෙ සුද්ධුත්තරාසඞ්ගෙ ගන්ධමාලාදිහත්ථෙ ධම්මස්සවනත්ථං ජෙතවනාභිමුඛෙ ගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘කත්ථ තුම්හෙ ගච්ඡථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ධම්මස්සවනත්ථං ජෙතවනෙ සත්ථු සන්තික’’න්ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි අහම්පි ගමිස්සාමී’’ති තෙහි සද්ධිං ජෙතවනං අගමාසි. තෙන ච සමයෙන භගවා ¶ කඤ්චනගුහායං සීහනාදං නදන්තො කෙසරසීහො විය සද්ධම්මමණ්ඩපෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදිත්වා චතුපරිසමජ්ඣෙ ධම්මං දෙසෙති.

අථ ¶ ඛො තෙ උපාසකා භගවන්තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු, සඞ්ගාමජිපි කුලපුත්තො තස්සා පරිසාය පරියන්තෙ ධම්මං සුණන්තො නිසීදි. භගවා අනුපුබ්බිකථං කථෙත්වා චත්තාරි සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ අනෙකෙසං පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. සඞ්ගාමජිපි කුලපුත්තො සොතාපත්තිඵලං පත්වා පරිසාය වුට්ඨිතාය භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි ‘‘පබ්බාජෙථ මං භගවා’’ති. ‘‘අනුඤ්ඤාතොසි පන ත්වං මාතාපිතූහි පබ්බජ්ජායා’’ති? ‘‘නාහං, භන්තෙ, අනුඤ්ඤාතො’’ති. ‘‘න ඛො, සඞ්ගාමජි, තථාගතා මාතාපිතූහි අනනුඤ්ඤාතං පුත්තං පබ්බාජෙන්තී’’ති. ‘‘සොහං, භන්තෙ, තථා කරිස්සාමි, යථා මං මාතාපිතරො පබ්බජිතුං අනුජානන්තී’’ති. සො භගවන්තං වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා මාතාපිතරො උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘අම්මතාතා, අනුජානාථ මං පබ්බජිතු’’න්ති ආහ. තතො පරං රට්ඨපාලසුත්තෙ (ම. නි. 2.293 ආදයො) ආගතනයෙන වෙදිතබ්බං.

අථ සො ‘‘පබ්බජිත්වා අත්තානං දස්සෙස්සාමී’’ති පටිඤ්ඤං දත්වා අනුඤ්ඤාතො මාතාපිතූහි භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. අලත්ථ ඛො ච භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං උපසම්පදඤ්ච, අචිරූපසම්පන්නො ච පන සො උපරිමග්ගත්ථාය ඝටෙන්තො වායමන්තො අඤ්ඤතරස්මිං අරඤ්ඤාවාසෙ වස්සං වසිත්වා ඡළභිඤ්ඤො හුත්වා වුත්ථවස්සො භගවන්තං දස්සනාය මාතාපිතූනඤ්ච ¶ පටිස්සවමොචනත්ථං සාවත්ථිං අගමාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මා සඞ්ගාමජි සාවත්ථිං අනුප්පත්තො හොතී’’ති.

සො හායස්මා ධුරගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො ජෙතවනං පවිසිත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා භගවතා සද්ධිං කතපටිසන්ථාරො අඤ්ඤං බ්යාකරිත්වා පුන භගවන්තං වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා නික්ඛමිත්වා අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ දිවාවිහාරං නිසීදි. අථස්ස මාතාපිතරො ඤාතිමිත්තා චස්ස ආගමනං සුත්වා, ‘‘සඞ්ගාමජි, කිර ඉධාගතො’’ති හට්ඨතුට්ඨා තුරිතතුරිතා විහාරං ගන්ත්වා පරියෙසන්තා නං තත්ථ නිසින්නං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා ¶ පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘මා අපුත්තකං සාපතෙය්යං රාජානො හරෙය්යුං, අප්පියා දායාදා වා ගණ්හෙය්යුං, නාලං පබ්බජ්ජාය, එහි, තාත, විබ්භමා’’ති යාචිංසු. තං සුත්වා ථෙරො ‘‘ඉමෙ මය්හං කාමෙහි අනත්ථිකභාවං න ජානන්ති, ගූථධාරී විය ගූථපිණ්ඩෙ කාමෙසුයෙව අල්ලීයනං ඉච්ඡන්ති, නයිමෙ සක්කා ධම්මකථාය සඤ්ඤාපෙතු’’න්ති අස්සුණන්තො විය නිසීදි. තෙ නානප්පකාරං යාචිත්වා අත්තනො වචනං අග්ගණ්හන්තං දිස්වා ඝරං පවිසිත්වා පුත්තෙන සද්ධිං තස්ස භරියං සපරිවාරං උය්යොජෙසුං ‘‘මයං නානප්පකාරං තං යාචන්තාපි තස්ස මනං අලභිත්වා ආගතා, ගච්ඡ ත්වං, භද්දෙ, තව භත්තාරං පුත්තසන්දස්සනෙන යාචිත්වා සඤ්ඤාපෙහී’’ති. තාය කිර ආපන්නසත්තාය ¶ අයමායස්මා පබ්බජිතො. සා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා දාරකමාදාය මහතා පරිවාරෙන ජෙතවනං අගමාසි. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අස්සොසි ඛො ආයස්මතො සඞ්ගාමජිස්සා’’තිආදි.

තත්ථ පුරාණදුතියිකාති පුබ්බෙ ගිහිකාලෙ පාදපරිචරණවසෙන දුතියිකා, භරියාති අත්ථො. අය්යොති ‘‘අය්යපුත්තො’’ති වත්තබ්බෙ පබ්බජිතානං අනුච්ඡවිකවොහාරෙන වදති. කිරාති අනුස්සවනත්ථෙ නිපාතො, තස්ස අනුප්පත්තො කිරාති සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. ඛුද්දපුත්තඤ්හි සමණ, පොස මන්ති ආපන්නසත්තමෙව මං ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බජිතො, සාහං එතරහි ඛුද්දපුත්තා, තාදිසං මං ඡඩ්ඩෙත්වාව තව සමණධම්මකරණං අයුත්තං, තස්මා, සමණ, පුත්තදුතියං මං ඝාසච්ඡාදනාදීහි භරස්සූති. ආයස්මා පන, සඞ්ගාමජි, ඉන්ද්රියානි උක්ඛිපිත්වා තං නෙව ඔලොකෙති, නාපි ආලපති. තෙන වුත්තං – ‘‘එවං වුත්තෙ ආයස්මා සඞ්ගාමජි තුණ්හී අහොසී’’ති.

සා ¶ තික්ඛත්තුං තථෙව වත්වා තුණ්හීභූතමෙව තං දිස්වා ‘‘පුරිසා නාම භරියාසු නිරපෙක්ඛාපි පුත්තෙසු සාපෙක්ඛා හොන්ති, පුත්තසිනෙහො පිතු අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච තිට්ඨති, තස්මා පුත්තපෙමෙනාපි මය්හං වසෙ වත්තෙය්යා’’ති මඤ්ඤමානා පුත්තං ¶ ථෙරස්ස අඞ්කෙ නික්ඛිපිත්වා එකමන්තං අපක්කම්ම ‘‘එසො තෙ, සමණ, පුත්තො, පොස න’’න්ති වත්වා ථොකං අගමාසි. සා කිර සමණතෙජෙනස්ස සම්මුඛෙ ඨාතුං නාසක්ඛි. ථෙරො දාරකම්පි නෙව ඔලොකෙති නාපි ආලපති. අථ සා ඉත්ථී අවිදූරෙ ඨත්වා මුඛං පරිවත්තෙත්වා ඔලොකෙන්තී ථෙරස්ස ආකාරං ඤත්වා පටිනිවත්තිත්වා ‘‘පුත්තෙනපි අයං සමණො අනත්ථිකො’’ති දාරකං ගහෙත්වා පක්කාමි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො ආයස්මතො සඞ්ගාමජිස්ස පුරාණදුතියිකා’’තිආදි.

තත්ථ පුත්තෙනපීති අයං සමණො අත්තනො ඔරසපුත්තෙනපි අනත්ථිකො, පගෙව අඤ්ඤෙහීති අධිප්පායො. දිබ්බෙනාති එත්ථ දිබ්බසදිසත්තා දිබ්බං. දෙවතානඤ්හි සුචරිතකම්මනිබ්බත්තං පිත්තසෙම්හරුහිරාදීහි අපලිබුද්ධං දූරෙපි ආරම්මණසම්පටිච්ඡනසමත්ථං දිබ්බං පසාදචක්ඛු හොති. ඉදම්පි චතුත්ථජ්ඣානසමාධිනිබ්බත්තං අභිඤ්ඤාචක්ඛුං තාදිසන්ති දිබ්බං වියාති දිබ්බං, දිබ්බවිහාරසන්නිස්සයෙන ලද්ධත්තා වා දිබ්බං, මහාජුතිකත්තා මහාගතිකත්තා වා දිබ්බං, තෙන දිබ්බෙන. විසුද්ධෙනාති නීවරණාදිසංකිලෙසවිගමෙන සුපරිසුද්ධෙන. අතික්කන්තමානුසකෙනාති මනුස්සානං විසයාතීතෙන. ඉමං එවරූපං විප්පකාරන්ති ඉමං එවං විප්පකාරං යථාවුත්තං පබ්බජිතෙසු අසාරුප්පං අඞ්කෙ පුත්තට්ඨපනසඞ්ඛාතං විරූපකිරියං.

එතමත්ථන්ති ¶ එතං ආයස්මතො සඞ්ගාමජිස්ස පුත්තදාරාදීසු සබ්බත්ථ නිරපෙක්ඛභාවසඞ්ඛාතං අත්ථං සබ්බාකාරතො විදිත්වා. ඉමං උදානන්ති ඉමං තස්ස ඉට්ඨානිට්ඨාදීසු තාදිභාවදීපකං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ ආයන්තින්ති ආගච්ඡන්තිං, පුරාණදුතියිකන්ති අධිප්පායො. නාභිනන්දතීති දට්ඨුං මං ආගතාති න නන්දති න තුස්සති. පක්කමන්තින්ති සා අයං මයා අසම්මොදිතාව ගච්ඡතීති ගච්ඡන්තිං. න සොචතීති න චිත්තසන්තාපමාපජ්ජති. යෙන පන කාරණෙන ථෙරො එවං නාභිනන්දති න සොචති, තං දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ගා සඞ්ගාමජිං මුත්ත’’න්ති වුත්තං. තත්ථ සඞ්ගාති රාගසඞ්ගො දොසමොහමානදිට්ඨිසඞ්ගොති පඤ්චවිධාපි සඞ්ගා සමුච්ඡෙදප්පටිපස්සද්ධිවිමුත්තීහි ¶ විමුත්තං සඞ්ගාමජිං භික්ඛුං. තමහං ¶ බ්රූමි බ්රාහ්මණන්ති තං තාදිභාවප්පත්තං ඛීණාසවං අහං සබ්බසො බාහිතපාපත්තා බ්රාහ්මණන්ති වදාමීති.

අට්ඨමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. ජටිලසුත්තවණ්ණනා

9. නවමෙ ගයායන්ති එත්ථ ගයාති ගාමොපි තිත්ථම්පි වුච්චති. ගයාගාමස්ස හි අවිදූරෙ විහරන්තො භගවා ‘‘ගයායං විහරතී’’ති වුච්චති, තථා ගයාතිත්ථස්ස. ගයාතිත්ථන්ති හි ගයාගාමස්ස අවිදූරෙ එකා පොක්ඛරණී අත්ථි නදීපි, තදුභයං ‘‘පාපපවාහනතිත්ථ’’න්ති ලොකියමහාජනො සමුදාචරති. ගයාසීසෙති ගජසීසසදිසසිඛරො තත්ථ එකො පබ්බතො ගයාසීසනාමකො, යත්ථ හත්ථිකුම්භසදිසො පිට්ඨිපාසාණො භික්ඛුසහස්සස්ස ඔකාසො පහොති, තත්ර භගවා විහරති. තෙන වුත්තං – ‘‘ගයායං විහරති ගයාසීසෙ’’ති.

ජටිලාති තාපසා. තෙ හි ජටාධාරිතාය ඉධ ‘‘ජටිලා’’ති වුත්තා. අන්තරට්ඨකෙ හිමපාතසමයෙති හෙමන්තස්ස උතුනො අබ්භන්තරභූතෙ මාඝමාසස්ස අවසානෙ චත්තාරො ඵග්ගුණමාසස්ස ආදිම්හි චත්තාරොති අට්ඨදිවසපරිමාණෙ හිමස්ස පතනකාලෙ. ගයායං උම්මුජ්ජන්තීති කෙචි තස්මිං තිත්ථසම්මතෙ උදකෙ පඨමං නිමුග්ගසකලසරීරා තතො උම්මුජ්ජන්ති වුට්ඨහන්ති උප්පිලවන්ති. නිමුජ්ජන්තීති ¶ සසීසං උදකෙ ඔසීදන්ති. උම්මුජ්ජනිමුජ්ජම්පි කරොන්තීති පුනප්පුනං උම්මුජ්ජනනිමුජ්ජනානිපි කරොන්ති.

තත්ථ හි කෙචි ‘‘එකුම්මුජ්ජනෙනෙව පාපසුද්ධි හොතී’’ති එවංදිට්ඨිකා, තෙ උම්මුජ්ජනමෙව කත්වා ගච්ඡන්ති. උම්මුජ්ජනං පන නිමුජ්ජනමන්තරෙන නත්ථීති අවිනාභාවතො නිමුජ්ජනම්පි තෙ කරොන්තියෙව. යෙපි ‘‘එකනිමුජ්ජනෙනෙව පාපසුද්ධි හොතී’’ති එවංදිට්ඨිකා, තෙපි එකවාරමෙව නිමුජ්ජිත්වා වුත්තනයෙන අවිනාභාවතො උම්මුජ්ජනම්පි කත්වා පක්කමන්ති. යෙ පන ‘‘තස්මිං තිත්ථෙ නිමුජ්ජනෙනෙව පාපසුද්ධි හොතී’’ති ¶ එවංදිට්ඨිකා, තෙ තත්ථ නිමුජ්ජිත්වා අස්සාසෙ සන්නිරුම්භිත්වා මරුප්පපාතපතිතා විය තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපුණන්ති ¶ . අපරෙ ‘‘පුනප්පුනං උම්මුජ්ජනනිමුජ්ජනානි කත්වා න්හාතෙ පාපසුද්ධි හොතී’’ති එවංදිට්ඨිකා, තෙ කාලෙන කාලං උම්මුජ්ජනනිමුජ්ජනානි කරොන්ති. තෙ සබ්බෙපි සන්ධාය වුත්තං – ‘‘උම්මුජ්ජන්තිපි නිමුජ්ජන්තිපි උම්මුජ්ජනිමුජ්ජම්පි කරොන්තී’’ති. එත්ථ ච කිඤ්චාපි නිමුජ්ජනපුබ්බකං උම්මුජ්ජනං, නිමුජ්ජනමෙව පන කරොන්තා කතිපයා, උම්මුජ්ජනං තදුභයඤ්ච කරොන්තා බහූති තෙසං යෙභුය්යභාවදස්සනත්ථං උම්මුජ්ජනං පඨමං වුත්තං. තථා සම්බහුලා ජටිලාති ජටිලානං යෙභුය්යතාය වුත්තං, මුණ්ඩසිඛණ්ඩිනොපි ච බ්රාහ්මණා උදකසුද්ධිකා තස්මිං කාලෙ තත්ථ තථා කරොන්ති.

ඔසිඤ්චන්තීති කෙචි ගයාය උදකං හත්ථෙන ගහෙත්වා අත්තනො සීසෙ ච සරීරෙ ච ඔසිඤ්චන්ති, අපරෙ ඝටෙහි උදකං ගහෙත්වා තීරෙ ඨත්වා තථා කරොන්ති. අග්ගිං ජුහන්තීති කෙචි ගයාතීරෙ වෙදිං සජ්ජෙත්වා ධූමදබ්භිපූජාදිකෙ උපකරණෙ උපනෙත්වා අග්ගිහුතං ජුහන්ති අග්ගිහුතං පරිචරන්ති. ඉමිනා සුද්ධීති ඉමිනා ගයායං උම්මුජ්ජනාදිනා අග්ගිපරිචරණෙන ච පාපමලතො සුද්ධි පාපපවාහනා සංසාරසුද්ධි එව වා හොතීති එවංදිට්ඨිකා හුත්වාති අත්ථො.

උම්මුජ්ජනාදි චෙත්ථ නිදස්සනමත්තං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තෙසු හි කෙචි උදකවාසං වසන්ති, කෙචි උදකස්සඤ්ජලිං දෙන්ති, කෙචි තස්මිං උදකෙ ඨත්වා චන්දිමසූරියෙ අනුපරිවත්තන්ති, කෙචි අනෙකසහස්සවාරං සාවිත්තිආදිකෙ ජපන්ති, කෙචි ‘‘ඉන්ද ආගච්ඡා’’තිආදිනා විජ්ජාජපං අව්හායන්ති, කෙචි මහතුපට්ඨානං කරොන්ති, එවඤ්ච කරොන්තා කෙචි ඔතරන්ති, කෙචි උත්තරන්ති කෙචි උත්තරිත්වා සුද්ධිකආචමනං කරොන්ති, කෙචි අන්තොඋදකෙ ඨිතා තන්තී වාදෙන්ති, වීණං වාදෙන්තීති එවමාදිකා නානප්පකාරකිරියා ¶ දස්සෙන්ති. යස්මා වා තෙ එවරූපා විකාරකිරියා කරොන්තාපි තස්මිං උදකෙ නිමුජ්ජනඋම්මුජ්ජනපුබ්බකමෙව කරොන්ති, තස්මා තං සබ්බං නිමුජ්ජනුම්මුජ්ජනන්තොගධමෙව කත්වා ‘‘උම්මුජ්ජන්තී’’තිපිආදි වුත්තං. එවං තත්ථ ආකුලබ්යාකුලෙ වත්තමානෙ ¶ උපරිපබ්බතෙ ඨිතො භගවා තෙසං තං කොලාහලං සුත්වා ‘‘කින්නු ඛො එත’’න්ති ඔලොකෙන්තො තං කිරියවිකාරං අද්දස, තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අද්දසා ඛො භගවා…පෙ… ඉමිනා සුද්ධී’’ති, තං වුත්තත්ථමෙව.

එතමත්ථං ¶ විදිත්වාති එතං අත්ථං උදකොරොහනාදිඅසුද්ධිමග්ගෙ තෙසං සුද්ධිමග්ගපරාමසනං සච්චාදිකෙ ච සුද්ධිමග්ගෙ අත්තනො අවිපරීතාවබොධං සබ්බාකාරතො විදිත්වා. ඉමං උදානන්ති ඉමං උදකසුද්ධියා අසුද්ධිමග්ගභාවදීපකං සච්චාදිධම්මානඤ්ච යාථාවතො සුද්ධිමග්ගභාවදීපකං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ න උදකෙන සුචී හොතීති එත්ථ උදකෙනාති උදකුම්මුජ්ජනාදිනා. උදකුම්මුජ්ජනාදි හි ඉධ උත්තරපදලොපෙන ‘‘උදක’’න්ති වුත්තං යථා රූපභවො රූපන්ති. අථ වා උදකෙනාති උම්මුජ්ජනාදිකිරියාය සාධනභූතෙන උදකෙන සුචි සත්තස්ස සුද්ධි නාම න හොති, නත්ථීති අත්ථො. අථ වා සුචීති තෙන යථාවුත්තෙන උදකෙන සුචි පාපමලතො සුද්ධො නාම සත්තො න හොති. කස්මා? බහ්වෙත්ථ න්හායතී ජනො. යදි හි උදකොරොහනාදිනා යථාවුත්තෙන පාපසුද්ධි නාම සියා, බහු එත්ථ උදකෙ ජනො න්හායති, මාතුඝාතාදිපාපකම්මකාරී අඤ්ඤො ච ගොමහිංසාදිකො අන්තමසො මච්ඡකච්ඡපෙ උපාදාය, තස්ස සබ්බස්සාපි පාපසුද්ධි සියා, න පනෙවං හොති. කස්මා? න්හානස්ස පාපහෙතූනං අප්පටිපක්ඛභාවතො. යඤ්හි යං විනාසෙති, සො තස්ස පටිපක්ඛො යථා ආලොකො අන්ධකාරස්ස, විජ්ජා ච අවිජ්ජාය, න එවං න්හානං පාපස්ස. තස්මා නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං ‘‘න උදකෙන සුචි හොතී’’ති.

යෙන පන සුචි හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘යම්හි සච්චඤ්චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යම්හීති යස්මිං පුග්ගලෙ ¶ . සච්චන්ති වචීසච්චඤ්චෙව විරතිසච්චඤ්ච. අථ වා සච්චන්ති ඤාණසච්චඤ්චෙව පරමත්ථසච්චඤ්ච. ධම්මොති අරියමග්ගධම්මො, ඵලධම්මො ච, සො සබ්බොපි යස්මිං පුග්ගලෙ උපලබ්භති, සො සුචී සො ච බ්රාහ්මණොති සො අරියපුග්ගලො විසෙසතො ඛීණාසවො අච්චන්තසුද්ධියා සුචි ච බ්රාහ්මණො චාති. කස්මා පනෙත්ථ සච්චං ධම්මතො විසුං කත්වා ගහිතං? සච්චස්ස බහූපකාරත්තා. තථා හි ‘‘සච්චං වෙ අමතා වාචා (සු. නි. 455), සච්චං හවෙ සාදුතරං රසානං (සං. නි. 1.246; සු. නි. 184), සච්චෙ අත්ථෙ ච ධම්මෙ ච, ආහු සන්තො පතිට්ඨිතා (සු. නි. 455), සච්චෙ ඨිතා සමණබ්රාහ්මණා චා’’තිආදිනා (ජා. 2.21.433) අනෙකෙසු සුත්තපදෙසු සච්චගුණා පකාසිතා. සච්චවිපරියස්ස ¶ ච ‘‘එකං ධම්මං අතීතස්ස, මුසාවාදිස්ස ජන්තුනො (ධ. ප. 176), අභූතවාදී නිරයං උපෙතී’’ති (ධ. ප. 306) ච ආදිනා පකාසිතාති.

නවමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. බාහියසුත්තවණ්ණනා

10. දසමෙ ¶ බාහියොති තස්ස නාමං. දාරුචීරියොති දාරුමයචීරො. සුප්පාරකෙති එවංනාමකෙ පට්ටනෙ වසති. කො පනායං බාහියො, කථඤ්ච දාරුචීරියො අහොසි, කථං සුප්පාරකෙ පට්ටනෙ පටිවසතීති?

තත්රායං අනුපුබ්බීකථා – ඉතො කිර කප්පසතසහස්සමත්ථකෙ පදුමුත්තරසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ එකො කුලපුත්තො හංසවතීනගරෙ දසබලස්ස ධම්මදෙසනං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං ඛිප්පාභිඤ්ඤානං එතදග්ගෙ ඨපෙන්තං දිස්වා ‘‘මහා වතායං ¶ භික්ඛු, යො සත්ථාරා එවං එතදග්ගෙ ඨපීයති, අහො වතාහම්පි අනාගතෙ එවරූපස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා සත්ථාරා එදිසෙ ඨානෙ එතදග්ගෙ ඨපෙතබ්බො භවෙය්යං යථායං භික්ඛූ’’ති තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා තදනුරූපං අධිකාරකම්මං කත්වා යාවජීවං පුඤ්ඤං කත්වා සග්ගපරායණො හුත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපදසබලස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා පරිපුණ්ණසීලො සමණධම්මං කරොන්තොව ජීවිතක්ඛයං පත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති. සො එකං බුද්ධන්තරං දෙවලොකෙ වසිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ බාහියරට්ඨෙ කුලගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි, තං බාහියරට්ඨෙ ජාතත්තා බාහියොති සඤ්ජානිංසු. සො වයප්පත්තො ඝරාවාසං වසන්තො වණිජ්ජත්ථාය බහූනං භණ්ඩානං නාවං පූරෙත්වා සමුද්දං පවිසිත්වා අපරාපරං සඤ්චරන්තො සත්ත වාරෙ සද්ධිංයෙව පරිසාය අත්තනො නගරං උපගඤ්ඡි.

අට්ඨමෙ වාරෙ පන ‘‘සුවණ්ණභූමිං ගමිස්සාමී’’ති ආරොපිතභණ්ඩො නාවං අභිරුහි. නාවා මහාසමුද්දං අජ්ඣොගාහෙත්වා ඉච්ඡිතදෙසං අපත්වාව සමුද්දමජ්ඣෙ විපන්නා. මහාජනො මච්ඡකච්ඡපභක්ඛො අහොසි. බාහියො පන එකං නාවාඵලකං ගහෙත්වා තරන්තො ඌමිවෙගෙන මන්දමන්දං ඛිපමානො භස්සිත්වා සමුද්දෙ පතිතත්තා ජාතරූපෙනෙව සමුද්දතීරෙ නිපන්නො. පරිස්සමං විනොදෙත්වා අස්සාසමත්තං ලභිත්වා උට්ඨාය ලජ්ජාය ගුම්බන්තරං පවිසිත්වා අච්ඡාදනං අඤ්ඤං කිඤ්චි ¶ අපස්සන්තො අක්කනාළානි ඡින්දිත්වා වාකෙහි පලිවෙඨෙත්වා ¶ නිවාසනපාවුරණානි කත්වා අච්ඡාදෙසි. කෙචි පන ‘‘දාරුඵලකානි විජ්ඣිත්වා වාකෙන ආවුණිත්වා නිවාසනපාවුරණං කත්වා අච්ඡාදෙසී’’ති වදන්ති. එවං ¶ සබ්බථාපි දාරුමයචීරධාරිතාය ‘‘දාරුචීරියො’’ති පුරිමවොහාරෙන ‘‘බාහියො’’ති ච පඤ්ඤායිත්ථ.

තං එකං කපාලං ගහෙත්වා වුත්තනියාමෙන සුප්පාරකපට්ටනෙ පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා මනුස්සා චින්තෙසුං ‘‘සචෙ ලොකෙ අරහන්තො නාම හොන්ති, එවංවිධෙහි භවිතබ්බං, කින්නු ඛො අයං අය්යො වත්ථං දිය්යමානං ගණ්හෙය්ය, උදාහු අප්පිච්ඡතාය න ගණ්හෙය්යා’’ති වීමංසන්තා නානාදිසාහි වත්ථානි උපනෙසුං. සො චින්තෙසි – ‘‘සචාහං ඉමිනා නියාමෙන නාගමිස්සං, නයිමෙ එවං මයි පසීදෙය්යුං, යංනූනාහං ඉමානි පටික්ඛිපිත්වා ඉමිනාව නීහාරෙන විහරෙය්යං, එවං මෙ ලාභසක්කාරො උප්පජ්ජිස්සතී’’ති. සො එවං චින්තෙත්වා කොහඤ්ඤෙ ඨත්වා වත්ථානි න පටිග්ගණ්හි. මනුස්සා ‘‘අහො අප්පිච්ඡො වතායං අය්යො’’ති භිය්යොසොමත්තාය පසන්නමානසා මහන්තං සක්කාරසම්මානං කරිංසු.

සොපි භත්තකිච්චං කත්වා අවිදූරට්ඨානෙ එකං දෙවායතනං අගමාසි. මහාජනො තෙන සද්ධිං එව ගන්ත්වා තං දෙවායතනං පටිජග්ගිත්වා අදාසි. සො ‘‘ඉමෙ මය්හං චීරධාරණමත්තෙ පසීදිත්වා එවංවිධං සක්කාරසම්මානං කරොන්ති, එතෙසං මයා උක්කට්ඨවුත්තිනා භවිතුං වට්ටතී’’ති සල්ලහුකපරික්ඛාරො අප්පිච්ඡොව හුත්වා විහාසි. ‘‘අරහා’’ති පන තෙහි සම්භාවීයමානො ‘‘අරහා’’ති අත්තානං අමඤ්ඤි, උපරූපරි චස්ස සක්කාරගරුකාරො අභිවඩ්ඪි, ලාභී ච අහොසි උළාරානං පච්චයානං. තෙන වුත්තං – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන බාහියො දාරුචීරියො සුප්පාරකෙ පටිවසති සමුද්දතීරෙ සක්කතො ගරුකතො’’තිආදි.

තත්ථ සක්කතොති සක්කච්චං ආදරෙන උපට්ඨානවසෙන සක්කතො. ගරුකතොති ගුණවිසෙසෙන යුත්තොති අධිප්පායෙන පාසාණච්ඡත්තං විය ගරුකරණවසෙන ගරුකතො. මානිතොති මනසා සම්භාවනවසෙන මානිතො. පූජිතොති පුප්ඵගන්ධාදීහි පූජාවසෙන පූජිතො. අපචිතොති අභිප්පසන්නචිත්තෙහි මග්ගදානආසනාභිහරණාදිවසෙන අපචිතො. ලාභී චීවර…පෙ… පරික්ඛාරානන්ති පණීතපණීතානං උපරූපරි ¶ උපනීයමානානං චීවරාදීනං චතුන්නං පච්චයානං ලභනවසෙන ලාභී.

අපරො ¶ නයො – සක්කතොති සක්කාරප්පත්තො. ගරුකතොති ගරුකාරප්පත්තො. මානිතොති බහුමානිතො ¶ මනසා පියායිතො ච. පූජිතොති චතුපච්චයාභිපූජාය පූජිතො. අපචිතොති අපචායනප්පත්තො. යස්ස හි චත්තාරො පච්චයෙ සක්කත්වා සුඅභිසඞ්ඛතෙ පණීතපණීතෙ දෙන්ති, සො සක්කතො. යස්මිං ගරුභාවං පච්චුපට්ඨපෙත්වා දෙන්ති, සො ගරුකතො. යං මනසා පියායන්ති බහුමඤ්ඤන්ති ච, සො මානිතො. යස්ස සබ්බම්පෙතං පූජනවසෙන කරොන්ති, සො පූජිතො. යස්ස අභිවාදනපච්චුට්ඨානඤ්ජලිකම්මාදිවසෙන පරමනිපච්චකාරං කරොන්ති, සො අපචිතො. බාහියස්ස පන තෙ සබ්බමෙතං අකංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘බාහියො දාරුචීරියො සුප්පාරකෙ පටිවසති සක්කතො’’තිආදි. එත්ථ ච චීවරං සො අග්ගණ්හන්තොපි ‘‘එහි, භන්තෙ, ඉමං වත්ථං පටිග්ගණ්හාහී’’ති උපනාමනවසෙන චීවරස්සාපි ‘‘ලාභී’’ත්වෙව වුත්තො.

රහොගතස්සාති රහසි ගතස්ස. පටිසල්ලීනස්සාති එකීභූතස්ස බහූහි මනුස්සෙහි ‘‘අරහා’’ති වුච්චමානස්ස තස්ස ඉදානි වුච්චමානාකාරෙන චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි චිත්තස්ස මිච්ඡාසඞ්කප්පො උප්පජ්ජි. කථං? යෙ ඛො කෙචි ලොකෙ අරහන්තො වා අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නා, අහං තෙසං අඤ්ඤතරොති. තස්සත්ථො – යෙ ඉමස්මිං සත්තලොකෙ කිලෙසාරීනං හතත්තා පූජාසක්කාරාදීනඤ්ච අරහභාවෙන අරහන්තො, යෙ කිලෙසාරීනං හනනෙන අරහත්තමග්ගං සමාපන්නා, තෙසු අහං එකොති.

පුරාණසාලොහිතාති පුරිමස්මිං භවෙසාලොහිතා බන්ධුසදිසා එකතො කතසමණධම්මා දෙවතා. කෙචි පන ‘‘පුරාණසාලොහිතාති පුරාණකාලෙ භවන්තරෙ සාලොහිතා මාතුභූතා එකා දෙවතා’’ති වදන්ති, තං අට්ඨකථායං පටික්ඛිපිත්වා පුරිමොයෙවත්ථො ගහිතො.

පුබ්බෙ කිර කස්සපදසබලස්ස සාසනෙ ඔසක්කමානෙ සාමණෙරාදීනං විප්පකාරං දිස්වා සත්ත භික්ඛූ සංවෙගප්පත්තා ‘‘යාව සාසනං න අන්තරධායති, තාව අත්තනො පතිට්ඨං කරිස්සාමා’’ති සුවණ්ණචෙතියං වන්දිත්වා අරඤ්ඤං පවිට්ඨා එකං පබ්බතං දිස්වා ‘‘ජීවිතෙ සාලයා නිවත්තන්තු, නිරාලයා ඉමං පබ්බතං ¶ අභිරුහන්තූ’’ති වත්වා නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා සබ්බෙ තං පබ්බතං අභිරුය්හ නිස්සෙණිං පාතෙත්වා සමණධම්මං ¶ කරිංසු. තෙසු සඞ්ඝත්ථෙරො එකරත්තාතික්කමෙනෙව අරහත්තං පාපුණි. සො උත්තරකුරුතො පිණ්ඩපාතං ආනෙත්වා තෙ භික්ඛූ, ‘‘ආවුසො, ඉතො පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘තුම්හෙ, භන්තෙ, අත්තනො ආනුභාවෙන එවං අකත්ථ, මයම්පි සචෙ තුම්හෙ විය විසෙසං නිබ්බත්තෙස්සාම, සයමෙව ආහරිත්වා භුඤ්ජිස්සාමා’’ති භුඤ්ජිතුං න ඉච්ඡිංසු. තතො දුතියදිවසෙ දුතියත්ථෙරො අනාගාමිඵලං පාපුණි, සොපි තථෙව පිණ්ඩපාතං ආදාය තත්ථ ගන්ත්වා ඉතරෙ නිමන්තෙසි, තෙපි තථෙව පටික්ඛිපිංසු. තෙසු අරහත්තප්පත්තො ¶ පරිනිබ්බායි, අනාගාමී සුද්ධාවාසභූමියං නිබ්බත්ති. ඉතරෙ පන පඤ්ච ජනා ඝටෙන්තා වායමන්තාපි විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛිංසු. තෙ අසක්කොන්තා තත්ථෙව පරිසුස්සිත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තා. එකං බුද්ධන්තරං දෙවෙසුයෙව සංසරිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ දෙවලොකතො චවිත්වා තත්ථ තත්ථ කුලඝරෙ නිබ්බත්තිංසු. තෙසු හි එකො පක්කුසාති රාජා අහොසි, එකො කුමාරකස්සපො, එකො දබ්බො මල්ලපුත්තො, එකො සභියො පරිබ්බාජකො, එකො බාහියො දාරුචීරියො. තත්ථ යො සො අනාගාමී බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො, තං සන්ධායෙතං වුත්තං ‘‘පුරාණසාලොහිතා දෙවතා’’ති. දෙවපුත්තොපි හි දෙවධීතා විය දෙවො එව දෙවතාති කත්වා දෙවතාති වුච්චති ‘‘අථ ඛො අඤ්ඤතරා දෙවතා’’තිආදීසු විය. ඉධ පන බ්රහ්මා දෙවතාති අධිප්පෙතො.

තස්ස හි බ්රහ්මුනො තත්ථ නිබ්බත්තසමනන්තරමෙව අත්තනො බ්රහ්මසම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා ආගතට්ඨානං ආවජ්ජෙන්තස්ස සත්තන්නං ජනානං පබ්බතං ආරුය්හ සමණධම්මකරණං, තත්ථෙකස්ස පරිනිබ්බුතභාවො, අනාගාමිඵලං පත්වා අත්තනො ච එත්ථ නිබ්බත්තභාවො උපට්ඨාසි. සො ‘‘කත්ථ නු ඛො ඉතරෙ පඤ්ච ජනා’’ති ආවජ්ජෙන්තො කාමාවචරදෙවලොකෙ තෙසං නිබ්බත්තභාවං ඤත්වා අපරභාගෙ කාලානුකාලං ‘‘කින්නු ඛො කරොන්තී’’ති තෙසං පවත්තිං ඔලොකෙතියෙව. ඉමස්මිං පන කාලෙ ‘‘කහං නු ඛො’’ති ආවජ්ජෙන්තො බාහියං සුප්පාරකපට්ටනං උපනිස්සාය දාරුචීරධාරිං කොහඤ්ඤෙන ජීවිකං කප්පෙන්තං දිස්වා ‘‘අයං මයා සද්ධිං පුබ්බෙ නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා පබ්බතං අභිරුහිත්වා සමණධම්මං කරොන්තො අතිසල්ලෙඛවුත්තියා ජීවිතෙ අනපෙක්ඛො ¶ අරහතාපි ආභතං ¶ පිණ්ඩපාතං අපරිභුඤ්ජිත්වා ඉදානි සම්භාවනාධිප්පායො අනරහාව අරහත්තං පටිජානිත්වා විචරති ලාභසක්කාරසිලොකං නිකාමයමානො, දසබලස්ස ච නිබ්බත්තභාවං න ජානාති, හන්ද නං සංවෙජෙත්වා බුද්ධුප්පාදං ජානාපෙස්සාමී’’ති තාවදෙව බ්රහ්මලොකතො ඔතරිත්වා රත්තිභාගෙ සුප්පාරකපට්ටනෙ දාරුචීරියස්ස සම්මුඛෙ පාතුරහොසි. බාහියො අත්තනො වසනට්ඨානෙ උළාරං ඔභාසං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති බහි නික්ඛමිත්වා ඔලොකෙන්තො ආකාසෙ ඨිතං මහාබ්රහ්මානං දිස්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘කෙ තුම්හෙ’’ති පුච්ඡි. අථස්ස සො බ්රහ්මා ‘‘අහං තෙ පොරාණකසහායො තදා අනාගාමිඵලං පත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො, ත්වං පන කිඤ්චි විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තො තදා පුථුජ්ජනකාලකිරියං කත්වා සංසරන්තො ඉදානි තිත්ථියවෙසධාරී අනරහාව සමානො ‘අරහා අහ’න්ති ඉමං ලද්ධිං ගහෙත්වා විචරසීති ඤත්වා ආගතො, නෙව ඛො ත්වං, බාහිය, අරහා, පටිනිස්සජ්ජෙතං පාපකං දිට්ඨිගතං, මා තෙ අහොසි දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය, සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො. සො හි භගවා අරහා, ගච්ඡ නං පයිරුපාසස්සූ’’ති ¶ ආහ. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො බාහියස්ස දාරුචීරියස්ස පුරාණසාලොහිතා දෙවතා’’තිආදි.

තත්ථ අනුකම්පිකාති අනුග්ගහසීලා කරුණාධිකා. අත්ථකාමාති හිතකාමා මෙත්තාධිකා. පුරිමපදෙන චෙත්ථ බාහියස්ස දුක්ඛාපනයනකාමතං තස්සා දෙවතාය දස්සෙති, පච්ඡිමෙන හිතූපසංහාරං. චෙතසාති අත්තනො චිත්තෙන, චෙතොසීසෙන චෙත්ථ චෙතොපරියඤාණං ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. චෙතොපරිවිතක්කන්ති තස්ස චිත්තප්පවත්තිං. අඤ්ඤායාති ජානිත්වා. තෙනුපසඞ්කමීති සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො සමිඤ්ජිතං වා බාහං පසාරෙය්ය, පසාරිතං වා බාහං සමිඤ්ජෙය්ය, එවමෙව බ්රහ්මලොකෙ අන්තරහිතො බාහියස්ස පුරතො පාතුභවනවසෙන උපසඞ්කමි. එතදවොචාති ‘‘යෙ ඛො කෙචි ලොකෙ අරහන්තො වා’’තිආදිපවත්තමිච්ඡාපරිවිතක්කං බාහියං සහොඪං චොරං ගණ්හන්තො විය ‘‘නෙව ඛො ත්වං, බාහිය, අරහා’’තිආදිකං එතං ¶ ඉදානි වුච්චමානවචනං බ්රහ්මා අවොච. නෙව ඛො ත්වං, බාහිය, අරහාති එතෙන තදා බාහියස්ස අසෙක්ඛභාවං පටික්ඛිපති, නාපි අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නොති එතෙන ¶ සෙක්ඛභාවං, උභයෙනපිස්ස අනරියභාවමෙව දීපෙති. සාපි තෙ පටිපදා නත්ථි, යාය ත්වං අරහා වා අස්ස අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නොති ඉමිනා පනස්ස කල්යාණපුථුජ්ජනභාවම්පි පටික්ඛිපති. තත්ථ පටිපදාති සීලවිසුද්ධිආදයො ඡ විසුද්ධියො. පටිපජ්ජති එතාය අරියමග්ගෙති පටිපදා. අස්සාති භවෙය්යාසි.

අයඤ්චස්ස අරහත්තාධිමානො කිං නිස්සාය උප්පන්නොති? ‘‘අප්පිච්ඡතාය සන්තුට්ඨිතාය සල්ලෙඛතාය දීඝරත්තං කතාධිකාරත්තා තදඞ්ගප්පහානවසෙන කිලෙසානං විහතත්තා අරහත්තාධිමානො උප්පන්නො’’ති කෙචි වදන්ති. අපරෙ පනාහු ‘‘බාහියො පඨමාදිඣානචතුක්කලාභී, තස්මාස්ස වික්ඛම්භනප්පහානෙන කිලෙසානං අසමුදාචාරතො අරහත්තාධිමානො උප්පජ්ජතී’’ති. තදුභයම්පි තෙසං මතිමත්තමෙව ‘‘සම්භාවනාධිප්පායො ලාභසක්කාරසිලොකං නිකාමයමානො’’ති ච අට්ඨකථායං ආගතත්තා. තස්මා වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අථ බාහියො ආකාසෙ ඨත්වා කථෙන්තං මහාබ්රහ්මානං ඔලොකෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහො භාරියං වත කම්මං, යමහං අරහාති චින්තෙසිං, අයඤ්ච ‘අරහත්තගාමිනී පටිපදාපි තෙ නත්ථී’ති වදති, අත්ථි නු ඛො ලොකෙ කොචි අරහා’’ති? අථ නං පුච්ඡි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ කෙ චරහි දෙවතෙ ලොකෙ අරහන්තො වා අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නා’’ති.

තත්ථ ¶ අථාති පුච්ඡාරම්භෙ නිපාතො. කෙ චරහීති කෙ එතරහි. ලොකෙති ¶ ඔකාසලොකෙ. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – භාජනලොකභූතෙ සකලස්මිං ජම්බුදීපතලෙ කස්මිං ඨානෙ අරහන්තො වා අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නා එතරහි විහරන්ති, යත්ථ මයං තෙ උපසඞ්කමිත්වා තෙසං ඔවාදෙ ඨත්වා වට්ටදුක්ඛතො මුච්චිස්සාමාති. උත්තරෙසූති සුප්පාරකපට්ටනතො පුබ්බුත්තරදිසාභාගං සන්ධාය වුත්තං.

අරහන්ති ආරකත්තා අරහං. ආරකා හි සො සබ්බකිලෙසෙහි සුවිදූරවිදූරෙ ඨිතො මග්ගෙන සවාසනානං කිලෙසානං විද්ධංසිතත්තා. අරීනං වා හතත්තා අරහං. භගවතා හි කිලෙසාරයො අනවසෙසතො අරියමග්ගෙන හතා සමුච්ඡින්නාති. අරානං වා හතත්තා අරහං. යඤ්ච අවිජ්ජාභවතණ්හාමයනාභි ¶ පුඤ්ඤාදිඅභිසඞ්ඛාරාරං ජරාමරණනෙමි ආසවසමුදයමයෙන අක්ඛෙන විජ්ඣිත්වා තිභවරථෙ සමායොජිතං අනාදිකාලප්පවත්තං සංසාරචක්කං. තස්සානෙන බොධිමණ්ඩෙ වීරියපාදෙහි සීලපථවියං පතිට්ඨාය සද්ධාහත්ථෙන කම්මක්ඛයකරඤාණඵරසුං ගහෙත්වා සබ්බෙපි අරා හතා විහතා විද්ධංසිතාති. අරහතීති වා අරහං. භගවා හි සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගදක්ඛිණෙය්යත්තා උළාරෙ චීවරාදිපච්චයෙ පූජාවිසෙසඤ්ච අරහති. රහාභාවතො වා අරහං. තථාගතො හි සබ්බසො සමුච්ඡින්නරාගාදිකිලෙසත්තා පාපකිලෙසස්සාපි අසම්භවතො පාපකරණෙ රහාභාවතොපි අරහන්ති වුච්චති.

සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධො. භගවා හි අභිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ අභිඤ්ඤෙය්යතො, පරිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ පරිඤ්ඤෙය්යතො, පහාතබ්බෙ ධම්මෙ පහාතබ්බතො, සච්ඡිකාතබ්බෙ ධම්මෙ සච්ඡිකාතබ්බතො, භාවෙතබ්බෙ ධම්මෙ භාවෙතබ්බතො අභිසම්බුජ්ඣි. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අභිඤ්ඤෙය්යං අභිඤ්ඤාතං, භාවෙතබ්බඤ්ච භාවිතං;

පහාතබ්බං පහීනං මෙ, තස්මා බුද්ධොස්මි බ්රාහ්මණා’’ති. (සු. නි. 563; ම. නි. 2.399; විසුද්ධි. 1.131);

අපිච ¶ කුසලෙ ධම්මෙ අනවජ්ජසුඛවිපාකතො, අකුසලෙ ධම්මෙ සාවජ්ජදුක්ඛවිපාකතොතිආදිනා සබ්බත්තිකදුකාදිවසෙන අයමත්ථො නෙතබ්බො. ඉති අවිපරීතං සයම්භුඤාණෙන සබ්බාකාරතො සබ්බධම්මානං අභිසම්බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධොති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.129-131) ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අරහත්තායාති අග්ගඵලප්පටිලාභාය. ධම්මං දෙසෙතීති ආදිකල්යාණාදිගුණවිසෙසයුත්තං සීලාදිපටිපදාධම්මං සමථවිපස්සනාධම්මමෙව වා වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං උපදිසති කථෙති.

සංවෙජිතොති ¶ ‘‘ධිරත්ථු වත, භො, පුථුජ්ජනභාවස්ස, යෙනාහං අනරහාව සමානො අරහාති අමඤ්ඤිං, සම්මාසම්බුද්ධඤ්ච ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා ධම්මං දෙසෙන්තං න ජානිං, දුජ්ජානං ඛො පනිදං ජීවිතං, දුජ්ජානං මරණ’’න්ති සංවෙගමාපාදිතො, දෙවතාවචනෙන යථාවුත්තෙනාකාරෙන සංවිග්ගමානසොති අත්ථො. තාවදෙවාති තස්මිංයෙව ඛණෙ. සුප්පාරකා පක්කාමීති බුද්ධොති නාමමපි සවනෙන උප්පන්නාය බුද්ධාරම්මණාය පීතියා සංවෙගෙන ¶ ච චොදියමානහදයො සුප්පාරකපට්ටනතො සාවත්ථිං උද්දිස්ස පක්කන්තො. සබ්බත්ථ එකරත්තිපරිවාසෙනාති සබ්බස්මිං මග්ගෙ එකරත්තිවාසෙනෙව අගමාසි. සුප්පාරකපට්ටනතො හි සාවත්ථි වීසයොජනසතෙ හොති, තඤ්චායං එත්තකං අද්ධානං එකරත්තිවාසෙන අගමාසි. යදා සුප්පාරකතො නික්ඛන්තො, තදහෙව සාවත්ථිං සම්පත්තොති.

කථං පනායං එවං අගමාසීති? දෙවතානුභාවෙන, ‘‘බුද්ධානුභාවෙනා’’තිපි වදන්ති. ‘‘සබ්බත්ථ එකරත්තිපරිවාසෙනා’’ති පන වුත්තත්තා මග්ගස්ස ච වීසයොජනසතිකත්තා අන්තරාමග්ගෙ ගාමනිගමරාජධානීසු යත්ථ යත්ථ රත්තියං වසති, තත්ථ තත්ථ දුතියං අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා සබ්බත්ථ එකරත්තිවාසෙනෙව සාවත්ථිං උපසඞ්කමීති අයමත්ථො දීපිතො හොතීති. නයිදං එවං දට්ඨබ්බං. සබ්බස්මිං වීසයොජනසතිකෙ මග්ගෙ එකරත්තිවාසෙනාති ඉමස්ස අත්ථස්ස අධිප්පෙතත්තා. එකරත්තිමත්තං සො සකලස්මිං තස්මිං මග්ගෙ ¶ වසිත්වා පච්ඡිමදිවසෙ පුබ්බණ්හසමයෙ සාවත්ථිං අනුප්පත්තොති.

භගවාපි බාහියස්ස ආගමනං ඤත්වා ‘‘න තාවස්ස ඉන්ද්රියානි පරිපාකං ගතානි, ඛණන්තරෙ පන පරිපාකං ගමිස්සන්තී’’ති තස්ස ඉන්ද්රියානං පරිපාකං ආගමයමානො මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො තස්මිං ඛණෙ සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පාවිසි. සො ච ජෙතවනං පවිසිත්වා භුත්තපාතරාසෙ කායාලසියවිමොචනත්ථං අබ්භොකාසෙ චඞ්කමන්තෙ සම්බහුලෙ භික්ඛූ පස්සිත්වා ‘‘කහං නු ඛො එතරහි භගවා’’ති පුච්ඡි. භික්ඛූ ‘‘භගවා සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො’’ති වත්වා පුච්ඡිංසු ‘‘ත්වං පන කුතො ආගතො’’ති? ‘‘සුප්පාරකපට්ටනතො ආගතොම්හී’’ති. ‘‘දූරතො ආගතොසි, නිසීද, තාව පාදෙ ධොවිත්වා මක්ඛෙත්වා ථොකං විස්සමාහි, ආගතකාලෙ සත්ථාරං දක්ඛසී’’ති. ‘‘අහං, භන්තෙ, අත්තනො ජීවිතන්තරායං න ජානාමි, එකරත්තෙනෙවම්හි කත්ථචිපි චිරං අට්ඨත්වා අනිසීදිත්වා වීසයොජනසතිකං මග්ගං ආගතො, සත්ථාරං පස්සිත්වාව විස්සමිස්සාමී’’ති වත්වා තරමානරූපො සාවත්ථිං පවිසිත්වා අනොපමාය බුද්ධසිරියා විරොචමානං භගවන්තං පස්සි. තෙන වුත්තං ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන සම්බහුලා භික්ඛූ අබ්භොකාසෙ චඞ්කමන්ති. අථ ඛො බාහියො දාරුචීරියො යෙන තෙ භික්ඛූ තෙනුපසඞ්කමී’’තිආදි.

තත්ථ ¶ කහන්ති කත්ථ. නූති සංසයෙ, ඛොති පදපූරණෙ, කස්මිං නු ඛො පදෙසෙති අත්ථො. දස්සනකාමම්හාති දට්ඨුකාමා අම්හ. මයඤ්හි තං භගවන්තං ¶ අන්ධො විය චක්ඛුං, බධිරො විය සොතං, මූගො විය කල්යාණවාක්කරණං, හත්ථපාදවිකලො විය හත්ථපාදෙ, දලිද්දො විය ධනසම්පදං, කන්තාරද්ධානප්පටිපන්නො විය ඛෙමන්තභූමිං, රොගාභිභූතො විය ආරොග්යං, මහාසමුද්දෙ භින්නනාවො විය මහාකුල්ලං පස්සිතුං ¶ උපසඞ්කමිතුඤ්ච ඉච්ඡාමාති දස්සෙති. තරමානරූපොති තරමානාකාරො.

පාසාදිකන්ති බාත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණඅසීතිඅනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභාකෙතුමාලාලඞ්කතාය සමන්තපාසාදිකාය අත්තනො සරීරසොභාසම්පත්තියා රූපකායදස්සනබ්යාවටස්ස ජනස්ස සබ්බභාගතො පසාදාවහං. පසාදනීයන්ති දසබලචතුවෙසාරජ්ජඡඅසාධාරණඤාණඅට්ඨාරසාවෙණික- බුද්ධධම්මප්පභුතිඅපරිමාණගුණගණසමන්නාගතාය ධම්මකායසම්පත්තියා සරික්ඛකජනස්ස පසාදනීයං පසීදිතබ්බයුත්තං පසාදාරහං වා. සන්තින්ද්රියන්ති චක්ඛාදිපඤ්චින්ද්රියලොලභාවාපගමනෙන වූපසන්තපඤ්චින්ද්රියං. සන්තමානසන්ති ඡට්ඨස්ස මනින්ද්රියස්ස නිබ්බිසෙවනභාවූපගමනෙන වූපසන්තමානසං. උත්තමදමථසමථමනුප්පත්තන්ති ලොකුත්තරපඤ්ඤාවිමුත්තිචෙතොවිමුත්තිසඞ්ඛාතං උත්තමං දමථං සමථඤ්ච අනුප්පත්වා අධිගන්ත්වා ඨිතං. දන්තන්ති සුපරිසුද්ධකායසමාචාරතාය චෙව හත්ථපාදකුක්කුච්චාභාවතො දවාදිඅභාවතො ච කායෙන දන්තං. ගුත්තන්ති සුපරිසුද්ධවචීසමාචාරතාය චෙව නිරත්ථකවාචාභාවතො දවාදිඅභාවතො ච වාචාය ගුත්තං. යතින්ද්රියන්ති සුපරිසුද්ධමනොසමාචාරතාය අරියිද්ධියොගෙන අබ්යාවටඅප්පටිසඞ්ඛානුපෙක්ඛාභාවතො ච මනින්ද්රියවසෙන යතින්ද්රියං. නාගන්ති ඡන්දාදිවසෙන අගමනතො, පහීනානං රාගාදිකිලෙසානං පුනානාගමනතො, කස්සචිපි ආගුස්ස සබ්බථාපි අකරණතො, පුනබ්භවස්ස ච අගමනතොති ඉමෙහි කාරණෙහි නාගං. එත්ථ ච පාසාදිකන්ති ඉමිනා රූපකායෙන භගවතො පමාණභූතතං ¶ දීපෙති, පසාදනීයන්ති ඉමිනා ධම්මකායෙන, සන්තින්ද්රියන්තිආදිනා සෙසෙහි පමාණභූතතං දීපෙති. තෙන චතුප්පමාණිකෙ ලොකසන්නිවාසෙ අනවසෙසතො සත්තානං භගවතො පමාණභාවො පකාසිතොති වෙදිතබ්බො.

එවංභූතඤ්ච භගවන්තං අන්තරවීථියං ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘චිරස්සං වත මෙ සම්මාසම්බුද්ධො දිට්ඨො’’ති හට්ඨතුට්ඨො පඤ්චවණ්ණාය පීතියා නිරන්තරං ඵුටසරීරො ¶ පීතිවිප්ඵාරිතවිවටනිච්චලලොචනො දිට්ඨට්ඨානතො පට්ඨාය ඔණතසරීරො භගවතො සරීරප්පභාවෙමජ්ඣං අජ්ඣොගාහෙත්වා තත්ථ නිමුජ්ජන්තො භගවතො සමීපං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා භගවතො පාදෙ සම්බාහන්තො පරිචුම්බන්තො ‘‘දෙසෙතු මෙ, භන්තෙ, භගවා ධම්ම’’න්ති ආහ. තෙන වුත්තං – ‘‘භගවතො පාදෙ ¶ සිරසා නිපතිත්වා භගවන්තං එතදවොච – ‘දෙසෙතු මෙ, භන්තෙ, භගවා ධම්මං, දෙසෙතු සුගතො ධම්මං, යං මමස්ස දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’’’ති.

තත්ථ සුගතොති සොභනගමනත්තා, සුන්දරං ඨානං ගතත්තා, සම්මා ගතත්තා, සම්මා ගදත්තා සුගතො. ගමනම්පි හි ගතන්ති වුච්චති, තඤ්ච භගවතො සොභනං පරිසුද්ධං අනවජ්ජං. කිං පන තන්ති? අරියමග්ගො. තෙන හෙස ගමනෙන ඛෙමං දිසං අසජ්ජමානො ගතො, අඤ්ඤෙපි ගමෙතීති සොභනගමනත්තා සුගතො. සුන්දරඤ්චෙස ඨානං අමතං නිබ්බානං ගතොති සුන්දරං ඨානං ගතත්තා සුගතො. සම්මා ච ගතත්තා සුගතො තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනෙ කිලෙසෙ පුන අපච්චාගමනතො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡතීති සුගතො. සකදාගාමි…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන…පෙ… න පච්චාගච්ඡතීති සුගතො’’ති (චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 27).

අථ වා සම්මා ගතත්තාති තීසුපි අවත්ථාසු සම්මාපටිපත්තියා ගතත්තා, සුප්පටිපන්නත්තාති අත්ථො. දීපඞ්කරපාදමූලතො හි පට්ඨාය යාව මහාබොධිමණ්ඩා ¶ තාව සමතිංසපාරමිපූරිතාය සම්මාපටිපත්තියා ඤාතත්ථචරියාය ලොකත්ථචරියාය බුද්ධත්ථචරියාය කොටිං පාපුණිත්වා සබ්බලොකස්ස හිතසුඛමෙව පරිබ්රූහන්තො සස්සතං උච්ඡෙදං කාමසුඛං අත්තකිලමථන්ති ඉමෙ අන්තෙ අනුපගච්ඡන්තියා අනුත්තරාය බොජ්ඣඞ්ගභාවනාසඞ්ඛාතාය මජ්ඣිමාය පටිපදාය අරියසච්චෙසු තතො පරං සමධිගතධම්මාධිපතෙය්යො සබ්බසත්තෙසු අවිසයාය සම්මාපටිපත්තියා ච ගතො පටිපන්නොති එවම්පි සම්මා ගතත්තා සුගතො. සම්මා චෙස ගදති යුත්තට්ඨානෙ යුත්තමෙව වාචං භාසතීති සුගතො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘කාලවාදී ¶ , භූතවාදී, අත්ථවාදී, ධම්මවාදී, විනයවාදී, නිධානවතිං වාචං භාසිතා කාලෙන සාපදෙසං පරියන්තවතිං අත්ථසංහිත’’න්ති (දී. නි. 1.9; ම. නි. 3.14).

අපරම්පි වුත්තං –

‘‘යා ¶ සා වාචා අභූතා අතච්ඡා අනත්ථසංහිතා, යා ච පරෙසං අප්පියා අමනාපා, න තං තථාගතො වාචං භාසතී’’තිආදි (ම. නි. 2.86).

එවං සම්මා ගදත්තාපි සුගතො.

යං මමස්ස දීඝරත්තං හිතාය සුඛායාති යං ධම්මස්ස උපදිසනං චිරකාලං මම ඣානවිමොක්ඛාදිහිතාය තදධිගන්තබ්බසුඛාය ච සියා. අකාලො ඛො තාව බාහියාති තව ධම්මදෙසනාය න තාව කාලොති අත්ථො. කිං පන භගවතො සත්තහිතපටිපත්තියා අකාලොපි නාම අත්ථි, යතො භගවා කාලවාදීති? වුච්චතෙ – කාලොති චෙත්ථ වෙනෙය්යානං ඉන්ද්රියපරිපාකකාලො අධිප්පෙතො. යස්මා පන තදා බාහියස්ස අත්තනො ඉන්ද්රියානං පරිපක්කාපරිපක්කභාවො දුබ්බිඤ්ඤෙය්යො, තස්මා භගවා තං අවත්වා අත්තනො අන්තරවීථියං ඨිතභාවමස්ස කාරණං අපදිසන්තො ආහ ‘‘අන්තරඝරං පවිට්ඨම්හා’’ති. දුජ්ජානන්ති දුබ්බිඤ්ඤෙය්යං. ජීවිතන්තරායානන්ති ජීවිතස්ස අන්තරායකරධම්මානං වත්තනං අවත්තනං වාති වත්තුකාමො සම්භමවසෙන ‘‘ජීවිතන්තරායාන’’න්ති ආහ. තථා හි අනෙකපච්චයප්පටිබද්ධවුත්තිජීවිතං අනෙකරූපා ච තදන්තරායා. වුත්තඤ්හි –

‘‘අජ්ජෙව කිච්චමාතප්පං, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

න හි නො සඞ්ගරං තෙන, මහාසෙනෙන මච්චුනා’’ති. (ම. නි. 3.272; නෙත්ති. 103);

කස්මා ¶ පනායං ජීවිතන්තරායමෙව තාව පුරක්ඛරොති? ‘‘නිමිත්තඤ්ඤුතාය අදිට්ඨකොසල්ලෙන වා’’ති කෙචි. අපරෙ ‘‘දෙවතාය සන්තිකෙ ජීවිතන්තරායස්ස සුතත්තා’’ති වදන්ති. අන්තිමභවිකත්තා පන උපනිස්සයසම්පත්තියා චොදියමානො එවමාහ. න හි තෙසං අප්පත්තඅරහත්තානං ජීවිතක්ඛයො හොති. කිං පන කාරණා භගවා තස්ස ධම්මං දෙසෙතුකාමොව ද්වික්ඛත්තුං පටික්ඛිපි? එවං කිරස්ස අහොසි ‘‘ඉමස්ස මං දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය ¶ සකලසරීරං පීතියා නිරන්තරං ඵුටං, අතිබලවා පීතිවෙගො, ධම්මං සුත්වාපි න තාව සක්ඛිස්සති පටිවිජ්ඣිතුං. යාව පන මජ්ඣත්තුපෙක්ඛා සණ්ඨාති, තාව තිට්ඨතු, වීසයොජනසතං මග්ගං ආගතත්තා දරථොපිස්ස කායෙ බලවා, සොපි තාව පටිප්පස්සම්භතූ’’ති. තස්මා ද්වික්ඛත්තුං පටික්ඛිපි. කෙචි පන ‘‘ධම්මස්සවනෙ ආදරජනනත්ථං භගවා එවමකාසී’’ති වදන්ති. තතියවාරං යාචිතො පන මජ්ඣත්තුපෙක්ඛං දරථප්පටිපස්සද්ධිං පච්චුපට්ඨිතඤ්චස්ස ජීවිතන්තරායං දිස්වා ¶ ‘‘ඉදානි ධම්මදෙසනාය කාලො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘තස්මා තිහා’’තිආදිනා ධම්මදෙසනං ආරභි.

තත්ථ තස්මාති යස්මා ත්වං උස්සුක්කජාතො හුත්වා අතිවිය මං යාචසි, යස්මා වා ජීවිතන්තරායානං දුජ්ජානතං වදසි, ඉන්ද්රියානි ච තෙ පරිපාකං ගතානි, තස්මා. තිහාති නිපාතමත්තං. තෙති තයා එවන්ති ඉදානි වත්තබ්බාකාරං වදති.

සික්ඛිතබ්බන්ති අධිසීලසික්ඛාදීනං තිස්සන්නම්පි සික්ඛානං වසෙන සික්ඛනං කාතබ්බං. යථා පන සික්ඛිතබ්බං, තං දස්සෙන්තො ‘‘දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං භවිස්සතී’’තිආදිමාහ.

තත්ථ දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තන්ති රූපායතනෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දිට්ඨමත්තං. යථා හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණං රූපෙ රූපමත්තමෙව පස්සති, න අනිච්චාදිසභාවං, එවමෙව සෙසං. චක්ඛුද්වාරිකවිඤ්ඤාණෙන හි මෙ දිට්ඨමත්තමෙව භවිස්සතීති සික්ඛිතබ්බන්ති අත්ථො. අථ වා දිට්ඨෙ දිට්ඨං නාම ¶ චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපවිජානනන්ති අත්ථො. මත්තන්ති පමාණං. දිට්ඨා මත්තා එතස්සාති දිට්ඨමත්තං, චක්ඛුවිඤ්ඤාණමත්තමෙව චිත්තං භවිස්සතීති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා ආපාථගතෙ රූපෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං න රජ්ජති, න දුස්සති, න මුය්හති, එවං රාගාදිවිරහෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණමත්තමෙව මෙ ජවනං භවිස්සති, චක්ඛුවිඤ්ඤාණප්පමාණෙනෙව ජවනං ඨපෙස්සාමීති.

අථ වා දිට්ඨං නාම චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දිට්ඨං රූපං, දිට්ඨමත්තං නාම තත්ථෙව උප්පන්නං සම්පටිච්ඡනසන්තීරණවොට්ඨබ්බනසඞ්ඛාතං චිත්තත්තයං. යථා තං න රජ්ජති, න දුස්සති, න මුය්හති, එවං ආපාථගතෙ රූපෙ තෙනෙව සම්පටිච්ඡනාදිප්පමාණෙන ජවනං උප්පාදෙස්සාමි, නාහං තං පමාණං අතික්කමිත්වා රජ්ජනාදිවසෙන උප්පජ්ජිතුං දස්සාමීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. එසෙව නයො සුතමුතෙ ¶ . මුතන්ති තදාරම්මණවිඤ්ඤාණෙහි සද්ධිං ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බායතනං වෙදිතබ්බං. විඤ්ඤාතෙ විඤ්ඤාතමත්තන්ති එත්ථ පන විඤ්ඤාතං නාම මනොද්වාරාවජ්ජනෙන විඤ්ඤාතාරම්මණං. තස්මිං විඤ්ඤාතෙ විඤ්ඤාතමත්තන්ති ආවජ්ජනප්පමාණං. යථා ආවජ්ජනං න රජ්ජති, න දුස්සති, න මුය්හති, එවං රජ්ජනාදිවසෙන ච උප්පජ්ජිතුං අදත්වා ආවජ්ජනප්පමාණෙනෙව චිත්තං ඨපෙස්සාමීති අයමෙත්ථ අත්ථො. එවඤ්හි තෙ, බාහිය, සික්ඛිතබ්බන්ති එවං ඉමාය පටිපදාය තයා, බාහිය, තිස්සන්නං සික්ඛානං අනුවත්තනවසෙන සික්ඛිතබ්බං.

ඉති භගවා බාහියස්ස සංඛිත්තරුචිතාය ඡහි විඤ්ඤාණකායෙහි සද්ධිං ඡළාරම්මණභෙදභින්නං ¶ විපස්සනාය විසයං දිට්ඨාදීහි චතූහි කොට්ඨාසෙහි විභජිත්වා තත්ථස්ස ඤාතතීරණපරිඤ්ඤං දස්සෙති. කථං? එත්ථ හි රූපායතනං පස්සිතබ්බට්ඨෙන දිට්ඨං නාම, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං පන සද්ධිං තංද්වාරිකවිඤ්ඤාණෙහි දස්සනට්ඨෙන, තදුභයම්පි යථාපච්චයං පවත්තමානං ධම්මමත්තමෙව, න එත්ථ කොචි කත්තා වා කාරෙතා වා, යතො තං හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චං, උදයබ්බයප්පටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛං, අවසවත්තනට්ඨෙන ¶ අනත්තාති කුතො තත්ථ පණ්ඩිතස්ස රජ්ජනාදීනං ඔකාසොති? අයමෙත්ථ අධිප්පායො සුතාදීසුපි.

ඉදානි ඤාතතීරණපරිඤ්ඤාසු පතිට්ඨිතස්ස උපරි සහ මග්ගඵලෙන පහානපරිඤ්ඤං දස්සෙතුං, ‘‘යතො ඛො තෙ, බාහියා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යතොති යදා, යස්මා වා. තෙති තව. තතොති තදා, තස්මා වා. තෙනාති තෙන දිට්ඨාදිනා, දිට්ඨාදිපටිබද්ධෙන රාගාදිනා වා. ඉදං වුත්තං හොති – බාහිය, තව යස්මිං කාලෙ යෙන වා කාරණෙන දිට්ඨාදීසු මයා වුත්තවිධිං පටිපජ්ජන්තස්ස අවිපරීතසභාවාවබොධෙන දිට්ඨාදිමත්තං භවිස්සති, තස්මිං කාලෙ තෙන වා කාරණෙන දිට්ඨාදිපටිබද්ධෙන රාගාදිනා සහ න භවිස්සසි, රත්තො වා දුට්ඨො වා මූළ්හො වා න භවිස්සසි, පහීනරාගාදිකත්තා තෙන වා දිට්ඨාදිනා සහ පටිබද්ධො න භවිස්සසීති. තතො ත්වං, බාහිය, න තත්ථාති යදා යස්මා වා ත්වං තෙන රාගෙන වා රත්තො දොසෙන වා දුට්ඨො මොහෙන වා මූළ්හො න භවිස්සසි, තදා තස්මා වා ත්වං තත්ථ දිට්ඨාදිකෙ න භවිස්සසි, තස්මිං දිට්ඨෙ වා සුතමුතවිඤ්ඤාතෙ වා ‘‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති තණ්හාමානදිට්ඨීහි අල්ලීනො පතිට්ඨිතො න භවිස්සසි. එත්තාවතා පහානපරිඤ්ඤං මත්ථකං පාපෙත්වා ඛීණාසවභූමි දස්සිතා.

තතො ¶ ත්වං, බාහිය, නෙවිධ න හුරං න උභයමන්තරෙනාති යදා ත්වං, බාහිය, තෙන රාගාදිනා තත්ථ දිට්ඨාදීසු පටිබද්ධො න භවිස්සසි, තදා ත්වං නෙව ඉධලොකෙ න පරලොකෙ න උභයත්ථාපි. එසෙවන්තො දුක්ඛස්සාති කිලෙසදුක්ඛස්ස ච වට්ටදුක්ඛස්ස ච අයමෙව හි අන්තො අයං පරිවටුමභාවොති අයමෙව හි එත්ථ අත්ථො. යෙ පන ‘‘උභයමන්තරෙනා’’ති පදං ගහෙත්වා අන්තරාභවං නාම ඉච්ඡන්ති, තෙසං තං මිච්ඡා. අන්තරාභවස්ස හි භාවො අභිධම්මෙ පටික්ඛිත්තොයෙව. අන්තරෙනාති වචනං පන විකප්පන්තරදීපනං, තස්මා අයමෙත්ථ අත්ථො – ‘‘නෙව ඉධ න හුරං, අපරො විකප්පො න උභය’’න්ති.

අථ වා අන්තරෙනාති වචනං පන විකප්පන්තරාභාවදීපනං. තස්සත්ථො – ‘‘නෙව ඉධ න හුරං, උභයමන්තරෙ පන න ¶ අඤ්ඤට්ඨානං අත්ථී’’ති. යෙපි ච ‘‘අන්තරාපරිනිබ්බායී සම්භවෙසී’’ති ¶ ච ඉමෙසං සුත්තපදානං අත්ථං අයොනිසො ගහෙත්වා ‘‘අත්ථියෙව අන්තරාභවො’’ති වදන්ති, තෙපි යස්මා අවිහාදීසු තත්ථ තත්ථ ආයුවෙමජ්ඣං අනතික්කමිත්වා අන්තරා අග්ගමග්ගාධිගමෙන අනවසෙසකිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායතීති අන්තරාපරිනිබ්බායී, න අන්තරාභවභූතොති පුරිමස්ස සුත්තපදස්ස අත්ථො. පච්ඡිමස්ස ච යෙ භූතා එව, න භවිස්සන්ති, තෙ ඛීණාසවා පුරිමපදෙ භූතාති වුත්තා. තබ්බිරුද්ධතාය සම්භවමෙසන්තීති සම්භවෙසිනො, අප්පහීනභවසංයොජනත්තා සෙඛා පුථුජ්ජනා ච. චතූසු වා යොනීසු අණ්ඩජජලාබුජසත්තා යාව අණ්ඩකොසං වත්ථිකොසඤ්ච න භින්දන්ති, තාව සම්භවෙසී නාම, අණ්ඩකොසතො වත්ථිකොසතො ච බහි නික්ඛන්තා භූතා නාම. සංසෙදජා ඔපපාතිකා ච පඨමචිත්තක්ඛණෙ සම්භවෙසී නාම, දුතියචිත්තක්ඛණතො පට්ඨාය භූතා නාම. යෙන වා ඉරියාපථෙන ජායන්ති, යාව තතො අඤ්ඤං න පාපුණන්ති, තාව සම්භවෙසිනො, තතො පරං භූතාති අත්ථො. තස්මා නත්ථීති පටික්ඛිපිතබ්බා. සති හි උජුකෙ පාළිඅනුගතෙ අත්ථෙ කිං අනිද්ධාරිතසාමත්ථියෙන අන්තරාභවෙන පරිකප්පිතෙන පයොජනන්ති.

යෙ පන ‘‘සන්තානවසෙන පවත්තමානානං ධම්මානං අවිච්ඡෙදෙන දෙසන්තරෙසු පාතුභාවො දිට්ඨො, යථා තං වීහිආදිඅවිඤ්ඤාණකසන්තානෙ, එවං සවිඤ්ඤාණකසන්තානෙපි අවිච්ඡෙදෙන දෙසන්තරෙසු පාතුභාවෙන භවිතබ්බං. අයඤ්ච නයො සති අන්තරාභවෙ යුජ්ජති, න අඤ්ඤථා’’ති යුත්තිං වදන්ති. තෙන හි ඉද්ධිමතො චෙතොවසිප්පත්තස්ස චිත්තානුගතිකං කායං ¶ අධිට්ඨහන්තස්ස ඛණෙන බ්රහ්මලොකතො ඉධූපසඞ්කමනෙ ඉතො වා බ්රහ්මලොකගමනෙ යුත්ති වත්තබ්බා. යදි සබ්බත්ථෙව අවිච්ඡින්නදෙසෙ ධම්මානං පවත්ති ඉච්ඡිතා, යදිපි සියා ඉද්ධිමන්තානං ඉද්ධිවිසයො අචින්තෙය්යොති. තං ඉධාපි සමානං ‘‘කම්මවිපාකො ¶ අචින්තෙය්යො’’ති වචනතො. තස්මා තං තෙසං මතිමත්තමෙව. අචින්තෙය්යසභාවා හි සභාවධම්මා, තෙ කත්ථචි පච්චයවසෙන විච්ඡින්නදෙසෙ පාතුභවන්ති, කත්ථචි අවිච්ඡින්නදෙසෙ. තථා හි මුඛඝොසාදීහි පච්චයෙහි අඤ්ඤස්මිං දෙසෙ ආදාසපබ්බතප්පදෙසාදිකෙ පටිබිම්බපටිඝොසාදිකං පච්චයුප්පන්නං නිබ්බත්තමානං දිස්සති, තස්මා න සබ්බං සබ්බත්ථ උපනෙතබ්බන්ති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන පටිබිම්බස්ස උදාහරණභාවසාධනාදිකො අන්තරාභවකථාවිචාරො කථාවත්ථුපකරණස්ස (කථා. 505; කථා. අට්ඨ. 505) ටීකායං ගහෙතබ්බො.

අපරෙ පන ‘‘ඉධාති කාමභවො, හුරන්ති අරූපභවො, උභයමන්තරෙනාති රූපභවො වුත්තො’’ති. අඤ්ඤෙ ‘‘ඉධාති අජ්ඣත්තිකායතනානි, හුරන්ති බාහිරායතනානි, උභයමන්තරෙනාති චිත්තචෙතසිකා’’ති. ‘‘ඉධාති වා පච්චයධම්මා, හුරන්ති පච්චයුප්පන්නධම්මා, උභයමන්තරෙනාති පණ්ණත්තිධම්මා ¶ වුත්තා’’ති වදන්ති. තං සබ්බං අට්ඨකථාසු නත්ථි. එවං තාව ‘‘දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං භවිස්සතී’’තිආදිනා දිට්ඨාදිවසෙන චතුධා තෙභූමකධම්මා සඞ්ගහෙතබ්බා. තත්ථ සුභසුඛනිච්චඅත්තග්ගාහපරිවජ්ජනමුඛෙන අසුභදුක්ඛානිච්චානත්තානුපස්සනා දස්සිතාති හෙට්ඨිමාහි විසුද්ධීහි සද්ධිං සඞ්ඛෙපෙනෙව විපස්සනා කථිතා. ‘‘තතො ත්වං, බාහිය, න තෙනා’’ති ඉමිනා රාගාදීනං සමුච්ඡෙදස්ස අධිප්පෙතත්තා මග්ගො. ‘‘තතො ත්වං, බාහිය, න තත්ථා’’ති ඉමිනා ඵලං. ‘‘නෙවිධා’’තිආදිනා අනුපාදිසෙසා පරිනිබ්බානධාතු කථිතාති දට්ඨබ්බං. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො බාහියස්ස…පෙ… ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චී’’ති.

ඉමාය සංඛිත්තපදාය දෙසනාය තාවදෙවාති තස්මිංයෙව ඛණෙ, න කාලන්තරෙ. අනුපාදායාති අග්ගහෙත්වා. ආසවෙහීති ආභවග්ගං ආගොත්රභුං සවනතො පවත්තනතො චිරපාරිවාසියට්ඨෙන මදිරාදිආසවසදිසතාය ච ‘‘ආසවා’’ති ¶ ලද්ධනාමෙහි කාමරාගාදීහි. විමුච්චීති සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තියා ච විමුච්චි නිස්සජ්ජි. සො හි සත්ථු ධම්මං සුණන්තො එව සීලානි සොධෙත්වා යථාලද්ධං චිත්තසමාධිං නිස්සාය විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා ඛිප්පාභිඤ්ඤතාය තාවදෙව සබ්බාසවෙ ඛෙපෙත්වා ¶ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. සො සංසාරසොතං ඡින්දිත්වා කතවට්ටපරියන්තො අන්තිමදෙහධරො හුත්වා එකූනවීසතියා පච්චවෙක්ඛණාසු පවත්තාසු ධම්මතාය චොදියමානො භගවන්තං පබ්බජ්ජං යාචි. ‘‘පරිපුණ්ණං තෙ පත්තචීවර’’න්ති පුට්ඨො ‘‘න පරිපුණ්ණ’’න්ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘තෙන හි පත්තචීවරං පරියෙසා’’ති වත්වා පක්කාමි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො භගවා…පෙ… පක්කාමී’’ති.

සො කිර කස්සපදසබලස්ස සාසනෙ වීසවස්සසහස්සානි සමණධම්මං කරොන්තො ‘‘භික්ඛුනා නාම අත්තනා පච්චයෙ ලභිත්වා යථාදානං කරොන්තෙන අත්තනාව පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති එකස්ස භික්ඛුස්සපි පත්තෙන වා චීවරෙන වා සඞ්ගහං නාකාසි, තෙනස්ස එහිභික්ඛුඋපසම්පදාය උපනිස්සයො නාහොසි. කෙචි පනාහු – ‘‘සො කිර බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ චොරො හුත්වා ධනුකලාපං සන්නය්හිත්වා අරඤ්ඤෙ චොරිකං කරොන්තො එකං පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා පත්තචීවරලොභෙන තං උසුනා විජ්ඣිත්වා පත්තචීවරං ගණ්හි, තෙනස්ස ඉද්ධිමයපත්තචීවරං න උප්පජ්ජිස්සතීති, සත්ථා තං ඤත්වා එහිභික්ඛුභාවෙන පබ්බජ්ජං න අදාසී’’ති. තම්පි පත්තචීවරපරියෙසනං චරමානං එකා ධෙනු වෙගෙන ආපතන්තී පහරිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙසි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අථ ඛො අචිරපක්කන්තස්ස භගවතො බාහියං දාරුචීරියං ගාවී තරුණවච්ඡා අධිපතිත්වා ජීවිතා වොරොපෙසී’’ති.

තත්ථ ¶ අචිරපක්කන්තස්සාති න චිරං පක්කන්තස්ස භගවතො. ගාවී තරුණවච්ඡාති එකා යක්ඛිනී තරුණවච්ඡධෙනුරූපා. අධිපතිත්වාති අභිභවිත්වා මද්දිත්වා. ජීවිතා වොරොපෙසීති පුරිමස්මිං අත්තභාවෙ ලද්ධාඝාතතාය දිට්ඨමත්තෙනෙව ¶ වෙරිචිත්තං උප්පාදෙත්වා සිඞ්ගෙන පහරිත්වා ජීවිතා වොරොපෙසි.

සත්ථා පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චො සම්බහුලෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං නගරතො නික්ඛමන්තො බාහියස්ස සරීරං සඞ්කාරට්ඨානෙ පතිතං දිස්වා භික්ඛූ ආණාපෙසි – ‘‘භික්ඛවෙ, එකස්මිං ඝරද්වාරෙ ඨත්වා මඤ්චකං ආහරාපෙත්වා ඉදං සරීරං නගරතො නීහරිත්වා ඣාපෙත්වා ථූපං කරොථා’’ති, භික්ඛූ තථා අකංසු. කත්වා ච පන විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා අත්තනා කතකිච්චං ආරොචෙත්වා තස්ස අභිසම්පරායං පුච්ඡිංසු. අථ නෙසං භගවා තස්ස පරිනිබ්බුතභාවං ආචික්ඛි. භික්ඛූ ‘‘තුම්හෙ, භන්තෙ, ‘බාහියො දාරුචීරියො අරහත්තං පත්තො’ති වදථ, කදා සො අරහත්තං පත්තො’’ති ¶ පුච්ඡිංසු. ‘‘මම ධම්මං සුතකාලෙ’’ති ච වුත්තෙ ‘‘කදා පනස්ස තුම්හෙහි ධම්මො කථිතො’’ති? ‘‘පිණ්ඩාය චරන්තෙන අජ්ජෙව අන්තරවීථියං ඨත්වා’’ති. ‘‘අප්පමත්තකො සො, භන්තෙ, තුම්හෙහි අන්තරවීථියං ඨත්වා කථිතධම්මො, කථං සො තාවතකෙන විසෙසං නිබ්බත්තෙසී’’ති? ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, මම ධම්මං ‘අප්පං වා බහුං වා’ති පමිණථ, අනෙකානි ගාථාසහස්සානිපි අනත්ථසංහිතානි න සෙය්යො, අත්ථනිස්සිතං පන එකම්පි ගාථාපදං සෙය්යො’’ති දස්සෙන්තො –

‘‘සහස්සමපි චෙ ගාථා, අනත්ථපදසඤ්හිතා;

එකං ගාථාපදං සෙය්යො, යං සුත්වා උපසම්මතී’’ති. (ධ. ප. 101) –

ධම්මපදෙ ඉමං ගාථං වත්වා ‘‘න කෙවලං සො පරිනිබ්බානමත්තෙන, අථ ඛො මම සාවකානං භික්ඛූනං ඛිප්පාභිඤ්ඤානං අග්ගභාවෙනපි පූජාරහො’’ති දස්සෙන්තො ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ඛිප්පාභිඤ්ඤානං, යදිදං බාහියො දාරුචීරියො’’ති (අ. නි. 1.216) තං ආයස්මන්තං එතදග්ගෙ ඨපෙසි. තං ¶ සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අථ ඛො භගවා සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරිත්වා…පෙ… පරිනිබ්බුතො, භික්ඛවෙ, බාහියො දාරුචීරියො’’ති.

තත්ථ පච්ඡාභත්තන්ති භත්තකිච්චතො පච්ඡා. පිණ්ඩපාතපටික්කන්තොති පිණ්ඩපාතපරියෙසනතො පටිනිවත්තො. පදද්වයෙනාපි කතභත්තකිච්චොති වුත්තං හොති. නීහරිත්වාති නගරතො බහි නෙත්වා. ඣාපෙථාති දහථ. ථූපඤ්චස්ස කරොථාති අස්ස බාහියස්ස සරීරධාතුයො ගහෙත්වා චෙතියඤ්ච කරොථ ¶ . තත්ථ කාරණමාහ – ‘‘සබ්රහ්මචාරී වො, භික්ඛවෙ, කාලකතො’’ති. තස්සත්ථො – යං තුම්හෙ සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මං අධිසීලාදිපටිපත්තිධම්මං සන්දිට්ඨං චරථ, තං සො තුම්හෙහි සමානං බ්රහ්මං අචරීති සබ්රහ්මචාරී මරණකාලස්ස පත්තියාව කාලකතො, තස්මා තං මඤ්චකෙන නීහරිත්වා ඣාපෙථ, ථූපඤ්චස්ස කරොථාති.

තස්ස කා ගතීති පඤ්චසු ගතීසු තස්ස කතමා ගති උපපත්ති භවභූතා, ගතීති නිප්ඵත්ති, අරියො පුථුජ්ජනො වාති කා නිට්ඨාති අත්ථො. අභිසම්පරායොති පෙච්ච භවුප්පත්ති භවනිරොධො වා. කිඤ්චාපි තස්ස ථූපකරණාණත්තියාව පරිනිබ්බුතභාවො අත්ථතො පකාසිතො හොති, යෙ පන භික්ඛූ තත්තකෙන න ජානිංසු, තෙ ‘‘තස්ස කා ගතී’’ති ¶ පුච්ඡිංසු. පාකටතරං වා කාරාපෙතුකාමා තථා භගවන්තං පුච්ඡිංසු.

පණ්ඩිතොති අග්ගමග්ගපඤ්ඤාය අධිගතත්තා පණ්ඩෙන ඉතො ගතො පවත්තොති පණ්ඩිතො. පච්චපාදීති පටිපජ්ජි. ධම්මස්සාති ලොකුත්තරධම්මස්ස. අනුධම්මන්ති සීලවිසුද්ධිආදිපටිපදාධම්මං. අථ වා ධම්මස්සාති නිබ්බානධම්මස්ස. අනුධම්මන්ති අරියමග්ගඵලධම්මං. න ච මං ධම්මාධිකරණන්ති ධම්මදෙසනාහෙතු න ච මං විහෙසෙසි යථානුසිට්ඨං පටිපන්නත්තා. යො හි සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා කම්මට්ඨානං වා ගහෙත්වා යථානුසිට්ඨං න පටිපජ්ජති, සො සත්ථාරං විහෙසෙති නාම. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘විහිංසසඤ්ඤී පගුණං න භාසිං, ධම්මං පණීතං මනුජෙසු බ්රහ්මෙ’’ති (මහාව. 9; ම. නි. 1.283; 2.339). අථ වා න ච මං ධම්මාධිකරණන්ති න ච ඉමං ධම්මාධිකරණං. ඉදං වුත්තං හොති – වට්ටදුක්ඛතො නිය්යානහෙතුභූතං ඉමං මම සාසනධම්මං සුප්පටිපන්නත්තා න විහෙසෙති. දුප්පටිපන්නො හි සාසනං භින්දන්තො සත්ථු ¶ ධම්මසරීරෙ පහාරං දෙති නාම. අයං පන සම්මාපටිපත්තිං මත්ථකං පාපෙත්වා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි. තෙන වුත්තං – ‘‘පරිනිබ්බුතො, භික්ඛවෙ, බාහියො දාරුචීරියො’’ති.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං ථෙරස්ස බාහියස්ස අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බුතභාවං, තථා පරිනිබ්බුතානඤ්ච ඛීණාසවානං ගතියා පචුරජනෙහි දුබ්බිඤ්ඤෙය්යභාවං සබ්බාකාරතො විදිත්වා. ඉමං උදානන්ති ඉමං අප්පතිට්ඨිතපරිනිබ්බානානුභාවදීපකං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ යත්ථාති යස්මිං නිබ්බානෙ ආපො ච න ගාධති, පථවී ච තෙජො ච වායො ච න ගාධති, න පතිට්ඨාති. කස්මා? නිබ්බානස්ස අසඞ්ඛතසභාවත්තා. න හි තත්ථ සඞ්ඛතධම්මානං ලෙසොපි ¶ සම්භවති. සුක්කාති සුක්කවණ්ණතාය සුක්කාති ලද්ධනාමා ගහනක්ඛත්තතාරකා. න ජොතන්තීති න භාසන්ති. ආදිච්චො නප්පකාසතීති තීසු දීපෙසු එකස්මිං ඛණෙ ආලොකඵරණසමත්ථො ආදිච්චොපි ආභාවසෙන න දිබ්බති. න තත්ථ චන්දිමා භාතීති සතිපි භාසුරභාවෙ කන්තසීතලකිරණො චන්දොපි තස්මිං නිබ්බානෙ අභාවතො එව අත්තනො ජුණ්හාවිභාසනෙන න විරොචති. යදි තත්ථ චන්දිමසූරියාදයො නත්ථි, ලොකන්තරො විය නිච්චන්ධකාරමෙව ¶ තං භවෙය්යාති ආසඞ්කං සන්ධායාහ ‘‘තමො තත්ථ න විජ්ජතී’’ති. සති හි රූපාභාවෙ තමො නාම න සියා.

යදා ච අත්තනා වෙදි, මුනි මොනෙන බ්රාහ්මණොති චතුසච්චමුනනතො මොනන්ති ලද්ධනාමෙන මග්ගඤාණෙන කායමොනෙය්යාදීහි ච සමන්නාගතත්තා ‘‘මුනී’’ති ලද්ධනාමො අරියසාවකබ්රාහ්මණො තෙනෙව මොනසඞ්ඛාතෙන පටිවෙධඤාණෙන යදා යස්මිං කාලෙ අග්ගමග්ගක්ඛණෙ අත්තනා සයමෙව අනුස්සවාදිකෙ පහාය අත්තපච්චක්ඛං කත්වා නිබ්බානං වෙදි පටිවිජ්ඣි. ‘‘අවෙදී’’තිපි පාඨො, අඤ්ඤාසීති අත්ථො. අථ රූපා අරූපා ච, සුඛදුක්ඛා පමුච්චතීති අථාති තස්ස නිබ්බානස්ස ජානනතො පච්ඡා. රූපාති රූපධම්මා, තෙන පඤ්චවොකාරභවො එකවොකාරභවො ච ගහිතො හොති. අරූපාති අරූපධම්මා, තෙන රූපෙනාමිස්සීකතො ¶ අරූපභවො ගහිතො හොති. සො ‘‘චතුවොකාරභවො’’තිපි වුච්චති. සුඛදුක්ඛාති සබ්බත්ථ උප්පජ්ජනකසුඛදුක්ඛතොපි වට්ටතො. අථ වා රූපාති රූපලොකපටිසන්ධිතො. අරූපාති අරූපලොකපටිසන්ධිතො. සුඛදුක්ඛාති කාමාවචරපටිසන්ධිතො. කාමභවො හි බ්යාමිස්සසුඛදුක්ඛො. එවමෙතස්මා සකලතොපි වට්ටතො අච්චන්තමෙව මුච්චතීති ගාථාද්වයෙනපි භගවා ‘‘මය්හං පුත්තස්ස බාහියස්ස එවරූපා නිබ්බානගතී’’ති දස්සෙති.

දසමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතා ච බොධිවග්ගවණ්ණනා.