📜

2. මුචලින්දවග්ගො

1. මුචලින්දසුත්තවණ්ණනා

11. මුචලින්දවග්ගස්ස ¶ ¶ ¶ පඨමෙ මුචලින්දමූලෙති එත්ථ මුචලින්දො වුච්චති නීපරුක්ඛො. සො ‘‘නිචුලො’’තිපි වුච්චති, තස්ස සමීපෙ. කෙචි පන ‘‘මුචලොති තස්ස රුක්ඛස්ස නාමං, තං වනජෙට්ඨකතාය පන මුචලින්දොති වුත්ත’’න්ති වදන්ති. මහා අකාලමෙඝොති අසම්පත්තෙ වස්සකාලෙ උප්පන්නමහාමෙඝො. සො හි ගිම්හානං පච්ඡිමෙ මාසෙ සකලචක්කවාළගබ්භං පූරෙන්තො උදපාදි. සත්තාහවද්දලිකාති තස්මිං උප්පන්නෙ සත්තාහං අවිච්ඡින්නවුට්ඨිකා අහොසි. සීතවාතදුද්දිනීති සා ච සත්තාහවද්දලිකා උදකඵුසිතසම්මිස්සෙන සීතවාතෙන සමන්තතො පරිබ්භමන්තෙන දුසිතදිවසත්තා දුද්දිනී නාම අහොසි. මුචලින්දො නාම නාගරාජාති තස්සෙව මුචලින්දරුක්ඛස්ස සමීපෙ පොක්ඛරණියා හෙට්ඨා නාගභවනං අත්ථි, තත්ථ නිබ්බත්තො මහානුභාවො නාගරාජා. සකභවනාති අත්තනො නාගභවනතො. සත්තක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිපිත්වාති සත්තවාරෙ අත්තනො සරීරභොගෙහි භගවතො කායං පරිවාරෙත්වා. උපරිමුද්ධනි මහන්තං ඵණං විහච්චාති භගවතො මුද්ධප්පදෙසස්ස උපරි අත්තනො මහන්තං ඵණං පසාරෙත්වා. ‘‘ඵණං කරිත්වා’’තිපි පාඨො, සො එවත්ථො.

තස්ස කිර නාගරාජස්ස එතදහොසි ‘‘භගවා ච මය්හං භවනසමීපෙ රුක්ඛමූලෙ නිසින්නො, අයඤ්ච සත්තාහවද්දලිකා වත්තති, වාසාගාරමස්ස ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. සො සත්තරතනමයං පාසාදං නිම්මිනිතුං සක්කොන්තොපි ‘‘එවං කතෙ කායසාරො ගහිතො න භවිස්සති, දසබලස්ස කායවෙය්යාවච්චං කරිස්සාමී’’ති මහන්තං අත්තභාවං කත්වා ¶ සත්ථාරං සත්තක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිපිත්වා උපරි ඵණං කත්වා ධාරෙසි. ‘‘පරික්ඛෙපබ්භන්තරං ලොහපාසාදෙ භණ්ඩාගාරගබ්භප්පමාණං අහොසී’’ති ඛන්ධකට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 5) වුත්තං. මජ්ඣිමට්ඨකථායං පන ‘‘හෙට්ඨාලොහපාසාදප්පමාණ’’න්ති (ම. නි. අට්ඨ. 1.284). ‘‘ඉච්ඡිතිච්ඡිතෙන ඉරියාපථෙන සත්ථා විහරිස්සතී’’ති කිර නාගරාජස්ස අජ්ඣාසයො. භගවා පන යථානිසින්නොව සත්තාහං වීතිනාමෙසි. තඤ්ච ඨානං සුපිහිතවාතපානං සුඵුසිතඅග්ගළද්වාරං කූටාගාරං විය අහොසි. මා ¶ භගවන්තං සීතන්තිආදි තස්ස තථා කරිත්වා ඨානකාරණපරිදීපනං. සො හි ¶ ‘‘මා භගවන්තං සීතං බාධයිත්ථ, මා උණ්හං, මා ඩංසාදිසම්ඵස්සො බාධයිත්ථා’’ති තථා කරිත්වා අට්ඨාසි.

තත්ථ කිඤ්චාපි සත්තාහවද්දලිකාය උණ්හමෙව නත්ථි, සචෙ පන අන්තරන්තරා මෙඝො විගච්ඡෙය්ය, උණ්හං භවෙය්ය, තම්පි මා බාධයිත්ථාති එවං තස්ස චින්තෙතුං යුත්තං. කෙචි පනෙත්ථ වදන්ති ‘‘උණ්හග්ගහණං භොගපරික්ඛෙපස්ස විපුලභාවකරණෙ කාරණකිත්තනං. ඛුද්දකෙ හි තස්මිං භගවන්තං නාගස්ස සරීරසම්භූතා උස්මා බාධෙය්ය, විපුලභාවකරණෙන පන තාදිසං ‘මා උණ්හං බාධයිත්ථා’ති තථා කරිත්වා අට්ඨාසී’’ති.

විද්ධන්ති උබ්බිද්ධං, මෙඝවිගමෙන දූරීභූතන්ති අත්ථො. විගතවලාහකන්ති අපගතමෙඝං. දෙවන්ති ආකාසං. විදිත්වාති ‘‘ඉදානි විගතවලාහකො ආකාසො, නත්ථි භගවතො සීතාදිඋපද්දවො’’ති ඤත්වා. විනිවෙඨෙත්වාති අපනෙත්වා. සකවණ්ණන්ති අත්තනො නාගරූපං. පටිසංහරිත්වාති අන්තරධාපෙත්වා. මාණවකවණ්ණන්ති කුමාරකරූපං.

එතමත්ථන්ති විවෙකසුඛප්පටිසංවෙදිනො යත්ථ කත්ථචි සුඛමෙව හොතීති එතමත්ථං සබ්බාකාරෙන ජානිත්වා. ඉමං උදානන්ති ඉමං විවෙකසුඛානුභාවදීපකං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ සුඛො විවෙකොති නිබ්බානසඞ්ඛාතො උපධිවිවෙකො සුඛො. තුට්ඨස්සාති චතුමග්ගඤාණසන්තොසෙන තුට්ඨස්ස. සුතධම්මස්සාති පකාසිතධම්මස්ස විස්සුතධම්මස්ස. පස්සතොති තං විවෙකං, යං වා කිඤ්චි පස්සිතබ්බං නාම, තං සබ්බං ¶ අත්තනො වීරියබලාධිගතෙන ඤාණචක්ඛුනා පස්සන්තස්ස. අබ්යාපජ්ජන්ති අකුප්පනභාවො, එතෙන මෙත්තාපුබ්බභාගො දස්සිතො. පාණභූතෙසු සංයමොති සත්තෙසු ච සංයමො අවිහිංසනභාවො සුඛොති අත්ථො. එතෙන කරුණාපුබ්බභාගො දස්සිතො.

සුඛා විරාගතා ලොකෙති විගතරාගතාපි ලොකෙ සුඛා. කීදිසී? කාමානං සමතික්කමොති, යා කාමානං සමතික්කමොති වුච්චති, සා විගතරාගතාපි සුඛාති අත්ථො, එතෙන අනාගාමිමග්ගො කථිතො. අස්මිමානස්ස යො විනයොති ඉමිනා පන අරහත්තං කථිතං. අරහත්තඤ්හි අස්මිමානස්ස පටිප්පස්සද්ධිවිනයොති වුච්චති, ඉතො පරඤ්ච සුඛං නාම නත්ථි, තෙනාහ ‘‘එතං වෙ පරමං සුඛ’’න්ති. එවං අරහත්තෙන දෙසනාය කූටං ගණ්හීති.

පඨමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. රාජසුත්තවණ්ණනා

12. දුතියෙ ¶ ¶ සම්බහුලානන්ති විනයපරියායෙන තයො ජනා ‘‘සම්බහුලා’’ති වුච්චන්ති, තතො පරං සඞ්ඝො. සුත්තන්තපරියායෙන පන තයො තයො එව, තතො උද්ධං සම්බහුලා. තස්මා ඉධාපි සුත්තන්තපරියායෙන සම්බහුලාති වෙදිතබ්බා. උපට්ඨානසාලායන්ති ධම්මසභාමණ්ඩපෙ. සා හි ධම්මං දෙසෙතුං ආගතස්ස තථාගතස්ස භික්ඛූනං උපට්ඨානකරණට්ඨානන්ති ‘‘උපට්ඨානසාලා’’ති වුච්චති. අථ වා යත්ථ භික්ඛූ විනයං විනිච්ඡිනන්ති, ධම්මං කථෙන්ති, සාකච්ඡං සමාපජ්ජන්ති, සන්නිපතනවසෙන පකතියා උපතිට්ඨන්ති, සා සාලාපි මණ්ඩපොපි ‘‘උපට්ඨානසාලා’’ත්වෙව වුච්චති. තත්ථාපි හි බුද්ධාසනං නිච්චං පඤ්ඤත්තමෙව හොති. ඉදඤ්හි බුද්ධානං ධරමානකාලෙ ¶ භික්ඛූනං චාරිත්තං. සන්නිසින්නානන්ති නිසජ්ජනවසෙන සඞ්ගම්ම නිසින්නානං. සන්නිපතිතානන්ති තතො තතො ආගන්ත්වා සන්නිපතනවසෙන සන්නිපතිතානං. අථ වා බුද්ධාසනං පුරතො කත්වා සත්ථු සම්මුඛෙ විය ආදරුප්පත්තියා සක්කච්චං නිසීදනවසෙන සන්නිසින්නානං, සමානජ්ඣාසයත්තා අඤ්ඤමඤ්ඤස්මිං අජ්ඣාසයෙන සුට්ඨු සම්මා ච නිපතනවසෙන සන්නිපතිතානං. අයන්ති ඉදානි වුච්චමානං නිද්දිසති. අන්තරාකථාති කම්මට්ඨානමනසිකාරඋද්දෙසපරිපුච්ඡාදීනං අන්තරා අඤ්ඤා එකා කථා, අථ වා මජ්ඣන්හිකෙ ලද්ධස්ස සුගතොවාදස්ස, සායං ලභිතබ්බස්ස ධම්මස්සවනස්ස ච අන්තරා පවත්තත්තා අන්තරාකථා, සමණසමාචාරස්සෙව වා අන්තරා පවත්තා අඤ්ඤා එකා කථාති අන්තරාකථා. උදපාදීති උප්පන්නා.

ඉමෙසං ද්වින්නං රාජූනන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. මහද්ධනතරො වාතිආදීසු පථවියං නිඛණිත්වා ඨපිතං සත්තරතනනිචයසඞ්ඛාතං මහන්තං ධනං එතස්සාති මහද්ධනො, ද්වීසු අයං අතිසයෙන මහද්ධනොති මහද්ධනතරො. වාසද්දො විකප්පත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. අයං පන විසෙසො – නිච්චපරිබ්බයවසෙන මහන්තො භොගො එතස්සාති මහාභොගො. දෙවසිකං පවිසනආයභූතො මහන්තො කොසො එතස්සාති මහාකොසො. අපරෙ පන ‘‘දෙවසිකං පවිසනආයභූතං මණිසාරඵෙග්ගුගුම්බාදිභෙදභින්නං පරිග්ගහවත්ථු ධනං, තදෙව සාරගබ්භාදීසු නිහිතං කොසො’’ති වදන්ති. වජිරො, මහානීලො, ඉන්දනීලො, මරකතො, වෙළුරියො, පදුමරාගො, ඵුස්සරාගො, කක්කෙතනො, පුලාකො, විමලො, ලොහිතඞ්කො ¶ , ඵලිකො, පවාළො, ජොතිරසො, ගොමුත්තකො, ගොමෙදකො, සොගන්ධිකො, මුත්තා, සඞ්ඛො, අඤ්ජනමූලො, රාජපට්ටො, අමතංසකො, පියකො, බ්රාහ්මණී චාති චතුබ්බීසති මණි නාම. සත්ත ¶ ලොහානි කහාපණො ච සාරො නාම. සයනච්ඡාදනපාවුරණගජදන්තසිලාදීනි ඵෙග්ගු නාම. චන්දනාගරුකුඞ්කුමතගරකප්පූරාදි ගුම්බා නාම. තත්ථ පුරිමෙන ආදිසද්දෙන සාලිවීහිආදිමුග්ගමාසාදිපුබ්බණ්ණාපරණ්ණභෙදං ධඤ්ඤවිකතිං ආදිං ¶ කත්වා යං සත්තානං උපභොගපරිභොගභූතං වත්ථු, තං සබ්බං සඞ්ගය්හති. මහන්තං විජිතං රට්ඨං එතස්සාති මහාවිජිතො. මහන්තො හත්ථිඅස්සාදිවාහනො එතස්සාති මහාවාහනො. මහන්තං සෙනාබලඤ්චෙව ථාමබලඤ්ච එතස්සාති මහබ්බලො. ඉච්ඡිතනිබ්බත්තිසඞ්ඛාතා පුඤ්ඤකම්මනිප්ඵන්නා මහතී ඉද්ධි එතස්සාති මහිද්ධිකො. තෙජසඞ්ඛාතො උස්සාහමන්තපභුසත්තිසඞ්ඛාතො වා මහන්තො ආනුභාවො එතස්සාති මහානුභාවො.

එත්ථ ච පඨමෙන ආයසම්පදා, දුතියෙන විත්තූපකරණසම්පදා, තතියෙන විභවසම්පදා, චතුත්ථෙන ජනපදසම්පදා, පඤ්චමෙන යානසම්පදා, ඡට්ඨෙන පරිවාරසම්පදාය සද්ධිං අත්තසම්පදා, සත්තමෙන පුඤ්ඤකම්මසම්පදා, අට්ඨමෙන පභාවසම්පදා තෙසං රාජූනං පකාසිතා හොති. තෙන යා සා සාමිසම්පත්ති, අමච්චසම්පත්ති, සෙනාසම්පත්ති, රට්ඨසම්පත්ති, විභවසම්පත්ති, මිත්තසම්පත්ති, දුග්ගසම්පත්තීති සත්ත පකතිසම්පදා රාජූනං ඉච්ඡිතබ්බා. තා සබ්බා යථාරහං පරිදීපිතාති වෙදිතබ්බා.

දානාදීහි චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි පරිසං රඤ්ජෙතීති රාජා. මගධානං ඉස්සරොති මාගධො. මහතියා සෙනාය සමන්නාගතත්තා සෙනියගොත්තත්තා වා සෙනියො. බිම්බි වුච්චති සුවණ්ණං, තස්මා සාරබිම්බිවණ්ණතාය බිම්බිසාරො. කෙචි පන ‘‘නාමමෙවෙතං තස්ස රඤ්ඤො’’ති වදන්ති. පච්චාමිත්තං පරසෙනං ජිනාතීති පසෙනදි. කොසලරට්ඨස්ස අධිපතීති කොසලො. අයඤ්චරහීති එත්ථ චරහීති නිපාතමත්තං. විප්පකතාති අපරියොසිතා. අයං තෙසං භික්ඛූනං අන්තරාකථා අනිට්ඨිතාති ¶ අත්ථො.

සායන්හසමයන්ති සායන්හෙ එකං සමයං. පටිසල්ලානා වුට්ඨිතොති තතො තතො රූපාදිආරම්මණතො චිත්තස්ස පටිසංහරණතො පටිසල්ලානසඞ්ඛාතාය ¶ ඵලසමාපත්තිතො යථාකාලපරිච්ඡෙදං වුට්ඨිතො. භගවා හි පුබ්බණ්හසමයං භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො සාවත්ථිං පවිසිත්වා භික්ඛූනං සුලභපිණ්ඩපාතං කත්වා කතභත්තකිච්චො භික්ඛූහි සද්ධිං සාවත්ථිතො නික්ඛමිත්වා විහාරං පවිසිත්වා ගන්ධකුටිප්පමුඛෙ ඨත්වා වත්තං දස්සෙත්වා ඨිතානං භික්ඛූනං යථාසමුට්ඨිතං සුගතොවාදං දත්වා තෙසු අරඤ්ඤරුක්ඛමූලාදිදිවාට්ඨානං උද්දිස්ස ගතෙසු ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා ඵලසමාපත්තිසුඛෙන දිවසභාගං වීතිනාමෙත්වා යථාකාලපරිච්ඡෙදෙ සමාපත්තිතො වුට්ඨාය, ‘‘මය්හං උපගමනං ආගමයමානා චතස්සො පරිසා සකලවිහාරං පරිපූරෙන්තියො නිසින්නා, ඉදානි මෙ ධම්මදෙසනත්ථං ධම්මසභාමණ්ඩලං උපගන්තුං කාලො’’ති ආසනතො වුට්ඨාය, කෙසරසීහො විය කඤ්චනගුහාය සුරභිගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා යූථං උපසඞ්කමන්තො මත්තවරවාරණො විය අකායචාපල්ලෙන ¶ චාරුවික්කන්තගමනො අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනප්පටිමණ්ඩිතබාත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණසමුජ්ජලාය බ්යාමප්පභාය පරික්ඛෙපවිලාසසම්පන්නාය පභස්සරකෙතුමාලාලඞ්කතාය නීලපීතලොහිතොදාතමඤ්ජිට්ඨපභස්සරානං වසෙන ඡබ්බණ්ණබුද්ධරංසියො විස්සජ්ජෙන්තියා අචින්තෙය්යානුභාවාය අනුපමාය බුද්ධලීලාය සමන්නාගතාය රූපකායසම්පත්තියා සකලවිහාරං එකාලොකං කුරුමානො උපට්ඨානසාලං උපසඞ්කමි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො භගවා…පෙ… තෙනුපසඞ්කමී’’ති.

එවං උපසඞ්කමිත්වා වත්තං දස්සෙත්වා නිසින්නෙ තෙ භික්ඛූ තුණ්හීභූතෙ දිස්වා ‘‘මයි අකථෙන්තෙ ඉමෙ භික්ඛූ බුද්ධගාරවෙන කප්පම්පි න කථෙස්සන්තී’’ති කථාසමුට්ඨාපනත්ථං ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ කාය නුත්ථාති කතමාය නු භවථ. ‘‘කාය නොත්ථා’’තිපි පාළි, සො එවත්ථො, ‘‘කාය න්වෙත්ථා’’තිපි පඨන්ති, තස්ස කතමාය නු එත්ථාති අත්ථො. තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – භික්ඛවෙ, කතමාය ¶ නාම කථාය ඉධ සන්නිසින්නා භවථ, කතමා ච තුම්හාකං කථා මමාගමනපච්චයා අනිට්ඨිතා, තං නිට්ඨාපෙස්සාමීති එවං සබ්බඤ්ඤුපවාරණාය පවාරෙසි.

න ඛ්වෙතන්ති න ඛො එතං, අයමෙව වා පාඨො. ‘‘න ඛොත’’න්තිපි පඨන්ති, න ඛො එතං ඉච්චෙව පදවිභාගො. කුලපුත්තානන්ති ජාතිආචාරකුලපුත්තානං. සද්ධාති සද්ධාය, කම්මඵලසද්ධාය රතනත්තයසද්ධාය ච. අගාරස්මාති ඝරතො, ගහට්ඨභාවාති අත්ථො. අනගාරියන්ති පබ්බජ්ජං. පබ්බජිතානන්ති උපගතානං ¶ . යන්ති කිරියාපරාමසනං. තත්ථායං පදයොජනා – ‘‘භික්ඛවෙ, තුම්හෙ නෙව රාජාභිනීතා න චොරාභිනීතා න ඉණට්ටා න ජීවිතපකතා පබ්බජිතා, අථ ඛො සද්ධාය අගාරතො නික්ඛමිත්වා මම සාසනෙ පබ්බජිතා, තුම්හෙ එතරහි එවරූපිං රාජප්පටිසංයුත්තං තිරච්ඡානකථං කථෙය්යාථ, යං එවරූපාය කථාය කථනං, එතං තුම්හාකං න ඛො පතිරූපං න යුත්තමෙවා’’ති.

එවං සන්නිපතිතානං පබ්බජිතානං අප්පතිරූපං පටික්ඛිපිත්වා ඉදානි නෙසං පතිරූපං පටිපත්තිං අනුජානන්තො ‘‘සන්නිපතිතානං වො, භික්ඛවෙ, ද්වයං කරණීයං ධම්මී වා කථා අරියො වා තුණ්හීභාවො’’ති ආහ. තත්ථ වොති තුම්හාකං. කරණීයන්ති හි පදං අපෙක්ඛිත්වා කත්තරි සාමිවචනමෙතං, තස්මා තුම්හෙහීති අත්ථො. ද්වයං කරණීයන්ති ද්වෙ කාතබ්බා. ධම්මී කථාති චතුසච්චධම්මතො අනපෙතා කථා, පවත්තිනිවත්තිපරිදීපිනී ධම්මදෙසනාති අත්ථො. දසකථාවත්ථුසඞ්ඛාතාපි හි ධම්මකථා තදෙකදෙසා එවාති. අරියොති එකන්තහිතාවහත්තා අරියො, විසුද්ධො උත්තමොති වා අරියො. තුණ්හීභාවොති සමථවිපස්සනාභාවනාභූතං අකථනං. කෙචි පන ‘‘වචීසඞ්ඛාරපටිපක්ඛභාවතො දුතියජ්ඣානං අරියො තුණ්හීභාවො’’ති වදන්ති. අපරෙ ‘‘චතුත්ථජ්ඣානං ¶ අරියො තුණ්හීභාවො’’ති ¶ වදන්ති. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – ‘‘භික්ඛවෙ, චිත්තවිවෙකස්ස පරිබ්රූහනත්ථං විවෙකට්ඨකායා සුඤ්ඤාගාරෙ විහරන්තා සචෙ කදාචි සන්නිපතථ, එවං සන්නිපතිතෙහි තුම්හෙහි ‘අස්සුතං සාවෙති සුතං වා පරියොදපෙතී’ති වුත්තනයෙන අඤ්ඤමඤ්ඤස්සූපකාරාය ඛන්ධාදීනං අනිච්චතාදිපටිසංයුත්තා ධම්මකථා වා පවත්තෙතබ්බා, අඤ්ඤමඤ්ඤං අබ්යාබාධනත්ථං ඣානසමාපත්තියා වා විහරිතබ්බ’’න්ති.

තත්ථ පුරිමෙන කරණීයවචනෙන අනොතිණ්ණානං සාසනෙ ඔතරණූපායං දස්සෙති, පච්ඡිමෙන ඔතිණ්ණානං සංසාරතො නිස්සරණූපායං. පුරිමෙන වා ආගමවෙය්යත්තියෙ නියොජෙති, පච්ඡිමෙන අධිගමවෙය්යත්තියෙ. අථ වා පුරිමෙන සම්මාදිට්ඨියා පඨමං උප්පත්තිහෙතුං දීපෙති, දුතියෙන දුතියං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, හෙතූ ද්වෙ පච්චයා සම්මාදිට්ඨියා උප්පාදාය පරතො ච ඝොසො, පච්චත්තඤ්ච යොනිසො මනසිකාරො’’ති (අ. නි. 2.127).

පුරිමෙන ¶ වා ලොකියසම්මාදිට්ඨියා මූලකාරණං විභාවෙති, පච්ඡිමෙන ලොකුත්තරසම්මාදිට්ඨියා මූලකාරණන්ති එවමාදිනා එත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

එතමත්ථං විදිත්වාති තෙහි භික්ඛූහි කිත්තිතකාමසම්පත්තිතො ඣානාදිසම්පත්ති සන්තතරා චෙව පණීතතරා චාති එතමත්ථං සබ්බාකාරතො විදිත්වා. ඉමං උදානන්ති ඉමං අරියවිහාරසුඛානුභාවදීපකං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ යඤ්ච කාමසුඛං ලොකෙති ලොකසද්දො ‘‘ඛන්ධලොකො ආයතනලොකො ධාතුලොකො’’තිආදීසු (මහානි. 3, 7; චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 2) සඞ්ඛාරෙසු ආගතො.

‘‘යාවතා චන්දිමසූරියා පරිහරන්ති,

දිසා භන්ති විරොචනා;

තාව සහස්සධා ලොකො,

එත්ථ තෙ වත්තතී වසො’’ති. –

ආදීසු (ම. නි. 1.503) ඔකාසෙ ආගතො. ‘‘අද්දසා ඛො භගවා බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො’’තිආදීසු ¶ (මහාව. 9; ම. නි. 1.283) සත්තෙසු. ඉධ පන ¶ සත්තලොකෙ ඔකාසලොකෙ ච වෙදිතබ්බො. තස්මා අවීචිතො පට්ඨාය උපරි බ්රහ්මලොකතො හෙට්ඨා එතස්මිං ලොකෙ යං වත්ථුකාමෙ පටිච්ච කිලෙසකාමවසෙන උප්පජ්ජනතො කාමසහගතං සුඛං. යඤ්චිදං දිවියං සුඛන්ති යඤ්ච ඉදං දිවි භවං දිබ්බවිහාරවසෙන ච ලද්ධබ්බං බ්රහ්මානං මනුස්සානඤ්ච රූපසමාපත්තිසුඛං. තණ්හක්ඛයසුඛස්සාති යං ආගම්ම තණ්හා ඛීයති, තං නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා තණ්හාය ච පටිපස්සම්භනවසෙන පවත්තඵලසමාපත්තිසුඛං තණ්හක්ඛයසුඛං නාම, තස්ස තණ්හක්ඛයසුඛස්ස. එතෙති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන නිද්දෙසො, එතානි සුඛානීති අත්ථො. කෙචි උභයම්පි සුඛසාමඤ්ඤෙන ගහෙත්වා ‘‘එත’’න්ති පඨන්ති, තෙසං ‘‘කලං නාග්ඝතී’’ති පාඨෙන භවිතබ්බං.

සොළසින්ති සොළසන්නං පූරණිං. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – චක්කවත්තිසුඛං ආදිං කත්වා සබ්බස්මිං මනුස්සලොකෙ මනුස්සසුඛං, නාගසුපණ්ණාදිලොකෙ නාගාදීහි අනුභවිතබ්බං සුඛං, චාතුමහාරාජිකාදිදෙවලොකෙ ඡබ්බිධං කාමසුඛන්ති යං එකාදසවිධෙ කාමලොකෙ උප්පජ්ජන්තං කාමසුඛං, යඤ්ච ඉදං රූපාරූපදෙවෙසු දිබ්බවිහාරභූතෙසු රූපාරූපජ්ඣානෙසු ච උප්පන්නත්තා ‘‘දිවිය’’න්ති ¶ ලද්ධනාමං ලොකියජ්ඣානසුඛං, සකලම්පි තදුභයං තණ්හක්ඛයසුඛසඞ්ඛාතං ඵලසමාපත්තිසුඛං සොළස භාගෙ කත්වා තතො එකභාගං සොළසභාගගුණෙ ලද්ධං එකභාගසඞ්ඛාතං කලං න අග්ඝතීති.

අයඤ්ච අත්ථවණ්ණනා ඵලසමාපත්තිසාමඤ්ඤෙන වුත්තා. පාළියං අවිසෙසෙන තණ්හක්ඛයස්ස ආගතත්තා පඨමඵලසමාපත්තිසුඛස්සාපි කලං ලොකියං න අග්ඝති එව. තථා හි වුත්තං –

‘‘පථබ්යා එකරජ්ජෙන, සග්ගස්ස ගමනෙන වා;

සබ්බලොකාධිපච්චෙන, සොතාපත්තිඵලං වර’’න්ති. (ධ. ප. 178);

සොතාපත්තිසංයුත්තෙපි වුත්තං –

‘‘කිඤ්චාපි, භික්ඛවෙ, රාජා චක්කවත්තී චතුන්නං දීපානං ඉස්සරියාධිපච්චං රජ්ජං කාරෙත්වා කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති දෙවානං තාවතිංසානං සහබ්යතං, සො තත්ථ නන්දනෙ වනෙ අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවුතො දිබ්බෙහි ච පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතො සමඞ්ගීභූතො පරිචාරෙති, සො චතූහි ධම්මෙහි අසමන්නාගතො. අථ ඛො සො අපරිමුත්තොව ¶ නිරයා, අපරිමුත්තො ¶ තිරච්ඡානයොනියා, අපරිමුත්තො පෙත්තිවිසයා, අපරිමුත්තො අපායදුග්ගතිවිනිපාතා. කිඤ්චාපි, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො පිණ්ඩියාලොපෙන යාපෙති, නන්තකානි ච ධාරෙති, සො චතූහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො, අථ ඛො සො පරිමුත්තො නිරයා, පරිමුත්තො තිරච්ඡානයොනියා, පරිමුත්තො පෙත්තිවිසයා, පරිමුත්තො අපායදුග්ගතිවිනිපාතා.

‘‘කතමෙහි චතූහි? ඉධ, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති ‘ඉතිපි සො භගවා අරහං…පෙ... බුද්ධො භගවා’ති. ධම්මෙ අවෙච්චප්පසාදෙන…පෙ… විඤ්ඤූහී’ති. සඞ්ඝෙ අවෙච්චප්පසාදෙන…පෙ… පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සා’ති. අරියකන්තෙහි සීලෙහි සමන්නාගතො හොති අඛණ්ඩෙහි…පෙ… සමාධිසංවත්තනිකෙහි. ඉමෙහි චතූහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො හොති. යො ච, භික්ඛවෙ, චතුන්නං දීපානං පටිලාභො, යො චතුන්නං ¶ ධම්මානං පටිලාභො, චතුන්නං දීපානං පටිලාභො චතුන්නං ධම්මානං පටිලාභස්ස කලං නාග්ඝති සොළසි’’න්ති (සං. නි. 5.997).

එවං භගවා සබ්බත්ථ ලොකියසුඛං සඋත්තරං සාතිසයං, ලොකුත්තරසුඛමෙව අනුත්තරන්ති අතිසයන්ති භාජෙසීති.

දුතියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. දණ්ඩසුත්තවණ්ණනා

13. තතියෙ කුමාරකාති දාරකා. අන්තරා ච සාවත්ථිං අන්තරා ච ජෙතවනන්ති අන්තරාසද්දො ‘‘තදන්තරං කො ජානෙය්ය, අඤ්ඤත්ර තථාගතා’’ති (අ. නි. 6.44; 10.75), ‘‘ජනා සඞ්ගම්ම මන්තෙන්ති, මඤ්ච ත්වඤ්ච කිමන්තර’’න්තිආදීසු (සං. නි. 1.228) කාරණෙ ආගතො. ‘‘අද්දසා මං, භන්තෙ, අඤ්ඤතරා ඉත්ථී විජ්ජන්තරිකාය භාජනං ධොවන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.149) ඛණෙ. ‘‘යස්සන්තරතො න සන්ති කොපා’’තිආදීසු (උදා. 20) චිත්තෙ. ‘‘අන්තරා වොසානමාපාදී’’තිආදීසු ¶ වෙමජ්ඣෙ. ‘‘අපිචායං, භික්ඛවෙ, තපොදා ද්වින්නං මහානිරයානං අන්තරිකාය ආගච්ඡතී’’තිආදීසු (පාරා. 231) විවරෙ ¶ . ස්වායමිධාපි විවරෙ වෙදිතබ්බො. තස්මා සාවත්ථියා ච ජෙතවනස්ස ච විවරෙති, එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. අන්තරාසද්දයොගතො චෙත්ථ උපයොගවචනං ‘‘අන්තරා ච සාවත්ථිං අන්තරා ච ජෙතවන’’න්ති. ඊදිසෙසු ඨානෙසු අක්ඛරචින්තකා ‘‘අන්තරා ගාමඤ්ච නදිඤ්ච ගච්ඡතී’’ති එකමෙව අන්තරාසද්දං පයුජ්ජන්ති, සො දුතියපදෙනපි යොජෙතබ්බො හොති. ඉධ පන යොජෙත්වා වුත්තො.

අහිං දණ්ඩෙන හනන්තීති බිලතො නික්ඛමිත්වා ගොචරාය ගච්ඡන්තං කණ්හසප්පං ඡාතජ්ඣත්තං අනුබන්ධිත්වා යට්ඨීහි පොථෙන්ති. තෙන ච සමයෙන භගවා සාවත්ථිං පිණ්ඩාය ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ තෙ දාරකෙ අහිං දණ්ඩෙන හනන්තෙ දිස්වා ‘‘කස්මා කුමාරකා ඉමං අහිං දණ්ඩෙන හනථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඩංසනභයෙන, භන්තෙ’’ති ච වුත්තෙ ‘‘ඉමෙ අත්තනො සුඛං කරිස්සාමාති ඉමං පහරන්තා නිබ්බත්තට්ඨානෙ දුක්ඛං අනුභවිස්සන්ති, අහො අවිජ්ජාය නිකතිකොසල්ල’’න්ති ධම්මසංවෙගං උප්පාදෙසි. තෙනෙව ච ධම්මසංවෙගෙන උදානං උදානෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘අථ ඛො භගවා’’තිආදි.

තත්ථ ¶ එතමත්ථං විදිත්වාති ‘‘ඉමෙ දාරකා අත්තසුඛාය පරදුක්ඛං කරොන්තා සයං පරත්ථ සුඛං න ලභිස්සන්තී’’ති එතමත්ථං ජානිත්වාති එවමෙකෙ වණ්ණෙන්ති. අඤ්ඤෙසං දුප්පටිපන්නානං සුඛපරියෙසනං ආයතිං දුක්ඛාය සංවත්තති, සුප්පටිපන්නානං එකන්තෙන සුඛාය සංවත්තති. තස්මා ‘‘පරවිහෙසාවිනිමුත්තා අච්චන්තමෙව සුඛභාගිනො වත මය්හං ඔවාදප්පටිකරා’’ති සොමනස්සවසෙනෙවෙතම්පි සත්ථා උදානං උදානෙසීති වදන්ති. අපරෙ පන භණන්ති ‘‘එවං තෙහි කුමාරකෙහි පවත්තිතං පරවිහෙඨනං සබ්බාකාරෙන ආදීනවතො විදිත්වා පරවිහෙසාය ¶ පරානුකම්පාය ච යථාක්කමං ආදීනවානිසංසවිභාවනං ඉමං උදානං උදානෙසී’’ති.

තත්ථ සුඛකාමානීති එකන්තෙනෙව අත්තනො සුඛස්ස ඉච්ඡනතො සුඛානුගිද්ධානි. භූතානීති පාණිනො. යො දණ්ඩෙන විහිංසතීති එත්ථ දණ්ඩෙනාති දෙසනාමත්තං, දණ්ඩෙන වා ලෙඩ්ඩුසත්ථපාණිප්පහාරාදීහි වාති අත්ථො. අථ වා දණ්ඩෙනාති දණ්ඩනෙන. ඉදං වුත්තං හොති – යො සුඛකාමානි සබ්බභූතානි ජාතිආදිනා ඝට්ටනවසෙන වචීදණ්ඩෙන වා පාණිමුග්ගරසත්ථාදීහි පොථනතාළනච්ඡෙදනාදිවසෙන සරීරදණ්ඩෙන වා සතං වා සහස්සං වා ඨාපනවසෙන ධනදණ්ඩෙන වාති ඉමෙසු දණ්ඩෙසු යෙන කෙනචි දණ්ඩෙන විහිංසති විහෙඨෙති දුක්ඛං පාපෙති, අත්තනො සුඛමෙසානො, පෙච්ච සො න ලභතෙ සුඛන්ති සො පුග්ගලො අත්තනො සුඛං එසන්තො ගවෙසන්තො පත්ථෙන්තො ¶ පෙච්ච පරලොකෙ මනුස්සසුඛං දිබ්බසුඛං නිබ්බානසුඛන්ති තිවිධම්පි සුඛං න ලභති, අඤ්ඤදත්ථු තෙන දණ්ඩෙන දුක්ඛමෙව ලභතීති අත්ථො.

පෙච්ච සො ලභතෙ සුඛන්ති යො ඛන්තිමෙත්තානුද්දයසම්පන්නො ‘‘යථාහං සුඛකාමො දුක්ඛප්පටිකූලො, එවං සබ්බෙපී’’ති චින්තෙත්වා සම්පත්තවිරතිආදීසු ඨිතො වුත්තනයෙන කෙනචි දණ්ඩෙන සබ්බානිපි භූතානි න හිංසති න බාධති, සො පුග්ගලො පරලොකෙ මනුස්සභූතො මනුස්සසුඛං, දෙවභූතො දිබ්බසුඛං, උභයං අතික්කමන්තො නිබ්බානසුඛං ලභතීති. එත්ථ ච තාදිසස්ස පුග්ගලස්ස අවස්සංභාවිතාය තං සුඛං පච්චුප්පන්නං විය හොතීති දස්සනත්ථං ‘‘ලභතෙ’’ති වුත්තං. පුරිමගාථායපි එසෙව නයො.

තතියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. සක්කාරසුත්තවණ්ණනා

14. චතුත්ථෙ ¶ ¶ තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා සක්කතො හොතීති කප්පානං සතසහස්සාධිකෙසු චතූසු අසඞ්ඛ්යෙය්යෙසු පරිපූරිතස්ස පුඤ්ඤසම්භාරවිසෙසස්ස ඵලභූතෙන ‘‘ඉතො පරං මය්හං ඔකාසො නත්ථී’’ති උස්සහජාතෙන විය උපරූපරි වඩ්ඪමානෙන සක්කාරාදිනා භගවා සක්කතො හොති. සබ්බදිසාසු හි යමකමහාමෙඝො වුට්ඨහිත්වා මහොඝං විය සබ්බපාරමියො ‘‘එකස්මිං අත්තභාවෙ විපාකං දස්සාමා’’ති සම්පිණ්ඩිතා විය භගවතො ලාභසක්කාරමහොඝං නිබ්බත්තයිංසු. තතො අන්නපානවත්ථයානමාලාගන්ධවිලෙපනාදිහත්ථා ඛත්තියබ්රාහ්මණාදයො ආගන්ත්වා ‘‘කහං බුද්ධො, කහං භගවා, කහං දෙවදෙවො, කහං නරාසභො, කහං පුරිසසීහො’’ති භගවන්තං පරියෙසන්ති. සකටසතෙහි පච්චයෙ ආහරිත්වා ඔකාසං අලභමානා සමන්තා ගාවුතප්පමාණෙපි සකටධුරෙන සකටධුරං ආහච්ච තිට්ඨන්ති චෙව අනුබන්ධන්ති ච අන්ධකවින්දබ්රාහ්මණාදයො විය. සබ්බං තං ඛන්ධකෙ (මහාව. 282) තෙසු තෙසු ච සුත්තෙසු ආගතනයෙන වෙදිතබ්බං. යථා ච භගවතො, එවං භික්ඛුසඞ්ඝස්සාති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යාවතා ඛො, චුන්ද, එතරහි සඞ්ඝා වා ගණා වා ලොකෙ උප්පන්නා, නාහං, චුන්ද, අඤ්ඤං ¶ එකසඞ්ඝම්පි සමනුපස්සාමි එවං ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තං, යථරිවායං, චුන්ද, භික්ඛුසඞ්ඝො’’ති (දී. නි. 3.176).

ස්වායං භගවතො ච භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච උප්පන්නො ලාභසක්කාරො එකතො හුත්වා ද්වින්නං මහානදීනං උදකොඝො විය අප්පමෙය්යො අහොසි. තෙන වුත්තං – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා සක්කතො හොති…පෙ… පරික්ඛාරානං, භික්ඛුසඞ්ඝොපි සක්කතො…පෙ… පරික්ඛාරාන’’න්ති.

තිත්ථියා පන පුබ්බෙ අකතපුඤ්ඤතාය ච දුප්පටිපන්නතාය ච අසක්කතා අගරුකතා, බුද්ධුප්පාදෙන පන විසෙසතො විපන්නසොභා සූරියුග්ගමනෙ ඛජ්ජොපනකා විය නිප්පභා ¶ නිත්තෙජා හතලාභසක්කාරා අහෙසුං. තෙ තාදිසං භගවතො සඞ්ඝස්ස ච ලාභසක්කාරං අසහමානා ඉස්සාපකතා ‘‘එවං ඉමෙ ඵරුසාහි වාචාහි ඝට්ටෙත්වාව පලාපෙස්සාමා’’ති උසූයා විසුග්ගාරං උග්ගිරන්තා තත්ථ තත්ථ භික්ඛූ අක්කොසන්තා පරිභාසන්තා විචරිංසු ¶ . තෙන වුත්තං – ‘‘අඤ්ඤතිත්ථියා පන පරිබ්බාජකා අසක්කතා හොන්ති…පෙ… පරික්ඛාරානං. අථ ඛො තෙ අඤ්ඤතිත්ථියා පරිබ්බාජකා භගවතො සක්කාරං අසහමානා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච ගාමෙ ච අරඤ්ඤෙ ච භික්ඛූ දිස්වා අසබ්භාහි ඵරුසාහි වාචාහි අක්කොසන්ති පරිභාසන්ති රොසෙන්ති විහෙසෙන්තී’’ති.

තත්ථ අසබ්භාහීති අසභායොග්ගාහි සභායං සාධුජනසමූහෙ වත්තුං අයුත්තාහි, දුට්ඨුල්ලාහීති අත්ථො. ඵරුසාහීති කක්ඛළාහි මම්මච්ඡෙදිකාහි. අක්කොසන්තීති ජාතිආදීහි අක්කොසවත්ථූහි ඛුංසෙන්ති. පරිභාසන්තීති භණ්ඩනවසෙන භයං උප්පාදෙන්තා තජ්ජෙන්ති. රොසෙන්තීති යථා පරස්ස රොසො හොති, එවං අනුද්ධංසනවසෙන රොසං උප්පාදෙන්ති. විහෙසෙන්තීති විහෙඨෙන්ති, විවිධෙහි ආකාරෙහි අඵාසුං කරොන්ති.

කථං පනෙතෙ සමන්තපාසාදිකෙ භගවති භික්ඛුසඞ්ඝෙ ච අක්කොසාදීනි පවත්තෙසුන්ති? භගවතො උප්පාදතො පහීනලාභසක්කාරතාය උපහතචිත්තා පථවිං ඛණිත්වා පක්ඛලන්තා විය අවණෙ වෙළුරියමණිම්හි වණං උප්පාදෙන්තා විය ච සුන්දරිකං නාම පරිබ්බාජිකං සඤ්ඤාපෙත්වා තාය සත්ථු භික්ඛූනඤ්ච අවණ්ණං වුට්ඨාපෙත්වා අක්කොසාදීනි පවත්තෙසුං. තං පනෙතං සුන්දරීවත්ථු පරතො සුන්දරීසුත්තෙ (උදා. 38) පාළියංයෙව ආගමිස්සති, තස්මා යමෙත්ථ වත්තබ්බං, තං තත්ථෙව වණ්ණයිස්සාම.

භික්ඛූ ¶ භගවතො සන්තිකං උපසඞ්කමිත්වා තං පවත්තිමාරොචෙසුං. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො සම්බහුලා භික්ඛූ යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසු…පෙ… විහෙසෙන්තී’’ති. තං වුත්තත්ථමෙව.

එතමත්ථං ¶ විදිත්වාති එතං ඉස්සාපකතානං තිත්ථියානං විප්පටිපත්තිං සබ්බාකාරතො විදිත්වා. ඉමං උදානන්ති ඉමං තෙහි කතෙ විප්පකාරෙ පසන්නචිත්තෙහි ච පරෙහි කතෙ උපකාරෙ තාදිභාවානුභාවදීපකං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ ගාමෙ අරඤ්ඤෙ සුඛදුක්ඛඵුට්ඨොති ගාමෙ වා අරඤ්ඤෙ වා යත්ථ කත්ථචි සුඛෙන දුක්ඛෙන ච ඵුට්ඨො සුඛදුක්ඛානි අනුභවන්තො, තෙසං වා පච්චයෙහි සමඞ්ගීභූතො. නෙවත්තතො නො පරතො දහෙථාති ‘‘අහං සුඛිතො ¶ , අහං දුක්ඛිතො, මම සුඛං, මම දුක්ඛං, පරෙනිදං මය්හං සුඛදුක්ඛං උප්පාදිත’’න්ති ච නෙව අත්තතො න පරතො තං සුඛදුක්ඛං ඨපෙථ. කස්මා? න හෙත්ථ ඛන්ධපඤ්චකෙ අහන්ති වා මමන්ති වා පරොති වා පරස්සාති වා පස්සිතබ්බයුත්තකං කිඤ්චි අත්ථි, කෙවලං සඞ්ඛාරා එව පන යථාපච්චයං උප්පජ්ජිත්වා ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජන්තීති. සුඛදුක්ඛග්ගහණඤ්චෙත්ථ දෙසනාසීසං, සබ්බස්සාපි ලොකධම්මස්ස වසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉති භගවා ‘‘නාහං ක්වචනි, කස්සචි කිඤ්චනතස්මිං, න ච මම ක්වචනි, කත්ථචි කිඤ්චනතත්ථී’’ති චතුකොටිකං සුඤ්ඤතං විභාවෙසි.

ඉදානි තස්ස අත්තතො පරතො ච අදහනස්ස කාරණං දස්සෙති ‘‘ඵුසන්ති ඵස්සා උපධිං පටිච්චා’’ති. එතෙ සුඛවෙදනීයා දුක්ඛවෙදනීයා ච ඵස්සා නාම ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතං උපධිං පටිච්ච තස්මිං සති යථාසකං විසයං ඵුසන්ති, තත්ථ පවත්තන්තියෙව. අදුක්ඛමසුඛා හි වෙදනා සන්තසභාවතාය සුඛෙ එව සඞ්ගහං ගච්ඡතීති දුවිධසම්ඵස්සවසෙනෙවායං අත්ථවණ්ණනා කතා.

යථා පන තෙ ඵස්සා න ඵුසන්ති, තං දස්සෙතුං ‘‘නිරුපධිං කෙන ඵුසෙය්යුං ඵස්සා’’ති වුත්තං. සබ්බසො හි ඛන්ධූපධියා අසති කෙන කාරණෙන තෙ ඵස්සා ඵුසෙය්යුං, න තං කාරණං අත්ථි. යදි හි තුම්හෙ අක්කොසාදිවසෙන උප්පජ්ජනසුඛදුක්ඛං න ඉච්ඡථ, සබ්බසො නිරුපධිභාවෙයෙව ¶ යොගං කරෙය්යාථාති අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුයා ගාථං නිට්ඨපෙසි. එවං ඉමිනා උදානෙන වට්ටවිවට්ටං කථිතං.

චතුත්ථසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. උපාසකසුත්තවණ්ණනා

15. පඤ්චමෙ ¶ ඉච්ඡානඞ්ගලකොති ඉච්ඡානඞ්ගලනාමකො කොසලෙසු එකො බ්රාහ්මණගාමො, තංනිවාසිතාය තත්ථ වා ජාතො භවොති වා ඉච්ඡානඞ්ගලකො. උපාසකොති තීහි සරණගමනෙහි භගවතො සන්තිකෙ උපාසකභාවස්ස පවෙදිතත්තා උපාසකො පඤ්චසික්ඛාපදිකො බුද්ධමාමකො, ධම්මමාමකො, සඞ්ඝමාමකො. කෙනචිදෙව කරණීයෙනාති උද්ධාරසොධාපනාදිනා ¶ කෙනචිදෙව කත්තබ්බෙන. තීරෙත්වාති නිට්ඨාපෙත්වා. අයං කිර උපාසකො පුබ්බෙ අභිණ්හං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පයිරුපාසති, සො කතිපයං කාලං බහුකරණීයතාය සත්ථු දස්සනං නාභිසම්භොසි. තෙනාහ භගවා – ‘‘චිරස්සං ඛො ත්වං, උපාසක, ඉමං පරියායමකාසි, යදිදං ඉධාගමනායා’’ති.

තත්ථ චිරස්සන්ති චිරෙන. පරියායන්ති වාරං. යදිදන්ති නිපාතො, යො අයන්ති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – ඉධ මම සන්තිකෙ ආගමනාය යො අයං අජ්ජ කතො වාරො, තං ඉමං චිරෙන පපඤ්චං කත්වා අකාසීති. චිරපටිකාහන්ති චිරපටිකො අහං, චිරකාලතො පට්ඨාය අහං උපසඞ්කමිතුකාමොති සම්බන්ධො. කෙහිචි කෙහිචීති එකච්චෙහි එකච්චෙහි. අථ වා කෙහිචි කෙහිචීති යෙහි වා තෙහි වා. තත්ථ ගාරවං දස්සෙති. සත්ථරි අභිප්පසන්නස්ස හි සත්ථුදස්සනධම්මස්සවනෙසු විය න අඤ්ඤත්ථ ආදරො හොති. කිච්චකරණීයෙහීති ¶ එත්ථ අවස්සං කාතබ්බං කිච්චං, ඉතරං කරණීයං. පඨමං වා කාතබ්බං කිච්චං, පච්ඡා කාතබ්බං කරණීයං. ඛුද්දකං වා කිච්චං, මහන්තං කරණීයං. බ්යාවටොති උස්සුක්කො. එවාහන්ති එවං ඉමිනා පකාරෙන අහං නාසක්ඛිං උපසඞ්කමිතුං, න අගාරවාදිනාති අධිප්පායො.

එතමත්ථං විදිත්වාති දුල්ලභෙ බුද්ධුප්පාදෙ මනුස්සත්තලාභෙ ච සත්තානං සකිඤ්චනභාවෙන කිච්චපසුතතාය කුසලන්තරායො හොති, න අකිඤ්චනස්සාති එතමත්ථං සබ්බාකාරතො විදිත්වා. ඉමං උදානන්ති තදත්ථපරිදීපනමෙව ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ සුඛං වත තස්ස න හොති කිඤ්චීති යස්ස පුග්ගලස්ස කිඤ්චි රූපාදීසු එකවත්ථුම්පි ‘‘මමෙත’’න්ති තණ්හාය පරිග්ගහිතභාවෙන න හොති නත්ථි න විජ්ජති, සුඛං වත තස්ස පුග්ගලස්ස, අහො සුඛමෙවාති අත්ථො. ‘‘න හොසී’’තිපි පාඨො, තස්ස අතීතකාලවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. කෙචි පන න හොති කිඤ්චීති පදස්ස ‘‘රාගාදිකිඤ්චනං යස්ස න හොතී’’ති අත්ථං වණ්ණෙන්ති, තං න සුන්දරං පරිග්ගහධම්මවසෙන දෙසනාය ආගතත්තා. රාගාදිකිඤ්චනන්ති පරිග්ගහෙතබ්බස්සාපි සඞ්ගහෙ සති යුත්තමෙව වුත්තං සියා අථ වා යස්ස පුග්ගලස්ස ¶ කිඤ්චි අප්පම්පි කිඤ්චනං පලිබොධජාතං රාගාදිකිඤ්චනාභාවතො එව න හොති, තං තස්ස අකිඤ්චනත්තං සුඛස්ස පච්චයභාවතො ¶ සුඛං වතං, අහො සුඛන්ති අත්ථො. කස්ස පන න හොති කිඤ්චනන්ති චෙ, ආහ ‘‘සඞ්ඛාතධම්මස්ස බහුස්සුතස්සා’’ති. යො චතූහිපි මග්ගසඞ්ඛාහි සොළසකිච්චනිප්ඵත්තියා සඞ්ඛාතධම්මො කතකිච්චො, තතො එව පටිවෙධබාහුසච්චෙන බහුස්සුතො, තස්ස.

ඉති භගවා අකිඤ්චනභාවෙ ආනිසංසං දස්සෙත්වා සකිඤ්චනභාවෙ ආදීනවං දස්සෙතුං ‘‘සකිඤ්චනං පස්සා’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – රාගාදිකිඤ්චනානං ආමිසකිඤ්චනානඤ්ච අත්ථිතාය සකිඤ්චනං, සකිඤ්චනත්තා එව අලද්ධානඤ්ච ලද්ධානඤ්ච කාමානං පරියෙසනාරක්ඛණහෙතු කිච්චකරණීයවසෙන ‘‘අහං මමා’’ති ගහණවසෙන ච විහඤ්ඤමානං විඝාතං ආපජ්ජමානං පස්සාති ධම්මසංවෙගප්පත්තො සත්ථා අත්තනො ¶ චිත්තං වදති. ජනො ජනස්මිං පටිබන්ධරූපොති සයං අඤ්ඤො ජනො සමානො අඤ්ඤස්මිං ජනෙ ‘‘අහං ඉමස්ස, මම අය’’න්ති තණ්හාවසෙන පටිබන්ධසභාවො හුත්වා විහඤ්ඤති විඝාතං ආපජ්ජති. ‘‘පටිබද්ධචිත්තො’’තිපි පාඨො. අයඤ්ච අත්ථො –

‘‘පුත්තා මත්ථි ධනම්මත්ථි, ඉති බාලො විහඤ්ඤති;

අත්තා හි අත්තනො නත්ථි, කුතො පුත්තා කුතො ධන’’න්ති. (ධ. ප. 62) –

ආදීහි සුත්තපදෙහි දීපෙතබ්බොති.

පඤ්චමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. ගබ්භිනීසුත්තවණ්ණනා

16. ඡට්ඨෙ අඤ්ඤතරස්ස පරිබ්බාජකස්සාති එකස්ස කුටුම්බිකස්ස පරිබ්බාජකස්ස. දහරාති තරුණී. මාණවිකාති බ්රාහ්මණධීතාය වොහාරො. පජාපතීති භරියා. ගබ්භිනීති ආපන්නසත්තා. උපවිජඤ්ඤාති අජ්ජ සුවෙති පච්චුපට්ඨිතවිජායනකාලා හොතීති සම්බන්ධො. සො කිර බ්රාහ්මණජාතිකො සභරියො වාදපත්ථස්සමෙ ඨිතො, තෙන නං සපජාපතිකං පරිබ්බාජකවොහාරෙන ¶ සමුදාචරන්ති. භරියා පනස්ස බ්රාහ්මණජාතිකත්තා බ්රාහ්මණාති ආලපති. තෙලන්ති තිලතෙලං. තෙලසීසෙන චෙත්ථ යං යං විජාතාය පසවදුක්ඛප්පටිකාරත්ථං ඉච්ඡිතබ්බං, තං සබ්බං සප්පිලොණාදිං ආහරාති ආණාපෙති. යං මෙ විජාතාය භවිස්සතීති ¶ යං තෙලාදි මය්හං විජාතාය බහිනික්ඛන්තගබ්භාය උපකාරාය භවිස්සති. ‘‘පරිබ්බාජිකායා’’තිපි පාඨො. කුතොති කස්මා ඨානා, යතො ඤාතිකුලා වා මිත්තකුලා වා තෙලාදිං ආහරෙය්යං, තං ඨානං මෙ නත්ථීති අධිප්පායො. තෙලං ¶ ආහරාමීති වත්තමානසමීපතාය වත්තමානං කත්වා වුත්තං, තෙලං ආහරිස්සාමීති අත්ථො. සමණස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා සප්පිස්ස වා තෙලස්ස වාති ච සමුච්චයත්ථො වා-සද්දො ‘‘අග්ගිතො වා උදකතො වා මිථුභෙදා වා’’තිආදීසු (මහාව. 286; දී. නි. 2.152; උදා. 76) විය. සප්පිස්ස වා තෙලස්ස වාති පච්චත්තෙ සාමිවචනං, සප්පි ච තෙලඤ්ච යාවදත්ථං පාතුං පිවිතුං දීයතීති අත්ථො. අපරෙ පන ‘‘සප්පිස්ස වා තෙලස්ස වාති අවයවසම්බන්ධෙ සාමිවචනං. සප්පිතෙලසමුදායස්ස හි අවයවො ඉධ යාවදත්ථසද්දෙන වුච්චතී’’ති වදන්ති. නො නීහරිතුන්ති භාජනෙන වා හත්ථෙන වා බහි නෙතුං නො දීයති, උච්ඡද්දිත්වානාති වමිත්වා, යංනූන දදෙය්යන්ති සම්බන්ධො. එවං කිරස්ස අහොසි ‘‘අහං රඤ්ඤො කොට්ඨාගාරං ගන්ත්වා තෙලං කණ්ඨමත්තං පිවිත්වා තාවදෙව ඝරං ආගන්ත්වා එකස්මිං භාජනෙ යථාපීතං වමිත්වා උද්ධනං ආරොපෙත්වා පචිස්සාමි, යං පිත්තසෙම්හාදිමිස්සිතං, තං අග්ගිනා ඣායිස්සති, තෙලං පන ගහෙත්වා ඉමිස්සා පරිබ්බාජිකාය කම්මෙ උපනෙස්සාමී’’ති.

උද්ධං කාතුන්ති වමනවසෙන උද්ධං නීහරිතුං. න පන අධොති විරිඤ්චනවසෙන හෙට්ඨා නීහරිතුං න පන සක්කොති. සො හි ‘‘අධිකං පීතං සයමෙව මුඛතො නිග්ගමිස්සතී’’ති පිවිත්වා ආසයස්ස අරිත්තතාය අනිග්ගතෙ වමනවිරෙචනයොගං අජානන්තො අලභන්තො වා කෙවලං දුක්ඛාහි වෙදනාහි ඵුට්ඨො ආවට්ටති ච පරිවට්ටති ච. දුක්ඛාහීති දුක්ඛමාහි. තිබ්බාහීති බහලාහි තිඛිණාහි වා. ඛරාහීති කක්ඛළාහි. කටුකාහීති අතිවිය අනිට්ඨභාවෙන දාරුණාහි. ආවට්ටතීති එකස්මිංයෙව ඨානෙ අනිපජ්ජිත්වා අත්තනො සරීරං ඉතො චිතො ආකඩ්ඪන්තො ආවට්ටති. පරිවට්ටතීති එකස්මිං පදෙසෙ නිපන්නොපි අඞ්ගපච්චඞ්ගානි පරිතො ඛිපන්තො වට්ටති, අභිමුඛං වා වට්ටන්තො ආවට්ටති, සමන්තතො වට්ටන්තො පරිවට්ටති.

එතමත්ථං විදිත්වාති ‘‘සකිඤ්චනස්ස අප්පටිසඞ්ඛාපරිභොගහෙතුකා අයං දුක්ඛුප්පත්ති, අකිඤ්චනස්ස ¶ පන සබ්බසො අයං නත්ථී’’ති එතමත්ථං සබ්බාකාරතො ජානිත්වා තදත්ථප්පකාසනං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ ¶ ¶ සුඛිනො වතාති සුඛිනො වත සප්පුරිසා. කෙ පන තෙති? යෙ අකිඤ්චනා, යෙ රාගාදිකිඤ්චනස්ස පරිග්ගහකිඤ්චනස්ස ච අභාවෙන අකිඤ්චනා, කෙසං පනිදං කිඤ්චනං නත්ථීති ආහ – ‘‘වෙදගුනො හි ජනා අකිඤ්චනා’’ති, යෙ අරියමග්ගඤාණසඞ්ඛාතං වෙදං ගතා අධිගතා, තෙන වා වෙදෙන නිබ්බානං ගතාති වෙදගුනො, තෙ අරියජනා ඛීණාසවපුග්ගලා අනවසෙසරාගාදිකිඤ්චනානං අග්ගමග්ගෙන සමුච්ඡින්නත්තා අකිඤ්චනා නාම. අසති හි රාගාදිකිඤ්චනෙ කුතො පරිග්ගහකිඤ්චනස්ස සම්භවො. එවං ගාථාය පුරිමභාගෙන අරහන්තෙ පසංසිත්වා අපරභාගෙන අන්ධපුථුජ්ජනෙ ගරහන්තො ‘‘සකිඤ්චනං පස්සා’’තිආදිමාහ. තං පුරිමසුත්තෙ වුත්තත්ථමෙව. එවං ඉමායපි ගාථාය වට්ටවිවට්ටං කථිතං.

ඡට්ඨසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. එකපුත්තකසුත්තවණ්ණනා

17. සත්තමෙ එකපුත්තකොති එකො පුත්තො, සො ච අනුකම්පිතබ්බට්ඨෙන එකපුත්තකො, පියායිතබ්බට්ඨෙන පියො, මනස්ස වඩ්ඪනට්ඨෙන මනාපො. සරීරසොභාසම්පත්තියා වා දස්සනීයට්ඨෙන පියො, සීලාචාරසම්පත්තියා කල්යාණධම්මතාය මනාපො. කලෙති සත්තෙ ඛෙපෙතීති කාලො, මරණං. තං කතො පත්තොති කාලඞ්කතො, කාලෙන වා මච්චුනා කතො නට්ඨො අදස්සනං ගතොති කාලඞ්කතො, මතොති අත්ථො.

සම්බහුලා උපාසකාති සාවත්ථිවාසිනො බහූ උපාසකා මතපුත්තඋපාසකස්ස සහසොකීභාවෙන යාව ආළාහනා පච්ඡතො ගන්ත්වා මතසරීරස්ස කත්තබ්බං කාරෙත්වා පටිනිවත්තා යථානිවත්ථාව උදකං ඔතරිත්වා සීසංන්හාතා වත්ථානි පීළෙත්වා අනොතාපෙත්වාව එකං නිවාසෙත්වා ¶ එකං උත්තරාසඞ්ගං කත්වා උපාසකං පුරතො කත්වා ‘‘සොකවිනොදනං ධම්මං සත්ථු සන්තිකෙ සොස්සාමා’’ති භගවන්තං උපසඞ්කමිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘අල්ලකෙසා’’තිආදි.

තත්ථ අල්ලවත්ථාති උදකෙන තින්තවත්ථා. දිවා දිවස්සාති දිවසස්සපි දිවා, මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙති අත්ථො. යස්මා ජානන්තාපි තථාගතා පුච්ඡන්ති ¶ , ජානන්තාපි න පුච්ඡන්ති. කාලං විදිත්වා පුච්ඡන්ති, කාලං විදිත්වා න පුච්ඡන්ති, තස්මා ජානන්තොයෙව භගවා කථාසමුට්ඨාපනත්ථං පුච්ඡන්තො ¶ ‘‘කිං නු ඛො තුම්හෙ උපාසකා’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – තුම්හෙ උපාසකා අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු මම සන්තිකං ආගච්ඡන්තා ඔතාපිතසුද්ධවත්ථා සායන්හෙ ආගච්ඡථ, අජ්ජ පන අල්ලවත්ථා අල්ලකෙසා ඨිතමජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ ඉධාගතා, තං කිං කාරණන්ති. තෙන මයන්ති තෙන පුත්තවියොගජනිතචිත්තසන්තාපෙන බලවසොකාභිභූතතාය එවංභූතා මයං ඉධූපසඞ්කමන්තාති.

එතමත්ථං විදිත්වාති පියවත්ථුසම්භවා සොකදුක්ඛදොමනස්සාදයො, අසති පියවත්ථුස්මිං සබ්බසො එතෙ න සන්තීති එතමත්ථං සබ්බාකාරතො ජානිත්වා තදත්ථප්පකාසනං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ පියරූපස්සාදගධිතාසෙති පියසභාවෙසු රූපක්ඛන්ධාදීසු සුඛවෙදනස්සාදෙන ගධිතා පටිබද්ධචිත්තා. ගධිතාසෙති හි ගධිතාඉච්චෙවත්ථො. සෙති වා නිපාතමත්තං. පියරූපා නාම චක්ඛාදයො පුත්තදාරාදයො ච. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘කිඤ්ච ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං චක්ඛු ලොකෙ …පෙ… ධම්මතණ්හා ලොකෙ පියරූපං සාතරූප’’න්ති (චූළනි. හෙමකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 55).

‘‘ඛෙත්තං වත්ථුං හිරඤ්ඤං වා, ගවස්සං දාසපොරිසං;

ථියො බන්ධූ පුථු කාමෙ, යො නරො අනුගිජ්ඣතී’’ති ච. (සු. නි. 775);

තස්මා තෙසු පියරූපෙසු අස්සාදෙන ගිද්ධා මුච්ඡිතා අජ්ඣාපන්නාති අත්ථො. කෙ පන තෙ පියරූපස්සාදගධිතාති තෙ දස්සෙති ‘‘දෙවකායා ¶ පුථුමනුස්සා චා’’ති, චාතුමහාරාජිකාදයො බහුදෙවසමූහා චෙව ජම්බුදීපකාදිකා බහුමනුස්සා ච. අඝාවිනොති කායිකචෙතසිකදුක්ඛෙන දුක්ඛිතා. පරිජුන්නාති ජරාරොගාදිවිපත්තියා යොබ්බනාරොග්යාදිසම්පත්තිතො පරිහීනා. යථාලාභවසෙන වායමත්ථො දෙවමනුස්සෙසු වෙදිතබ්බො. අථ වා කාමඤ්චෙකන්තසුඛසමප්පිතානං දෙවානං දුක්ඛජරාරොගා න සම්භවන්ති, තදනතිවත්තසභාවතාය පන තෙපි ‘‘අඝාවිනො’’ති ‘‘පරිජුන්නා’’ති ච වුත්තා. තෙසම්පි වා පුබ්බනිමිත්තුප්පත්තියා පටිච්ඡන්නජරාය චෙතසිකරොගස්ස ච වසෙන දුක්ඛාදීනං සම්භවො වෙදිතබ්බො. මච්චුරාජස්ස වසං ගච්ඡන්තීති පියවත්ථුවිසයාය තණ්හාය අප්පහීනත්තා පුනප්පුනං ගබ්භූපගමනතො ¶ ධාතුත්තයිස්සරතාය මච්චුරාජසඞ්ඛාතස්ස මරණස්ස වසං හත්ථමෙව ගච්ඡන්ති.

එත්තාවතා වට්ටං දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘යෙ වෙ දිවා’’තිආදිනා විවට්ටං දස්සෙති. තත්ථ යෙ වෙ දිවා ච රත්තො ච අප්පමත්තාති ‘‘දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙතී’’තිආදිනා ¶ වුත්තනයෙන දිවසභාගෙ රත්තිභාගෙ ච දළ්හං අප්පමත්තා අප්පමාදප්පටිපදං පූරෙන්ති. ජහන්ති පියරූපන්ති චතුසච්චකම්මට්ඨානභාවනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරියමග්ගාධිගමෙන පියරූපං පියජාතිකං චක්ඛාදිපියවත්ථුං තප්පටිබද්ධඡන්දරාගජහනෙන ජහන්ති. තෙ වෙ ඛණන්ති අඝමූලං, මච්චුනො ආමිසං දුරතිවත්තන්ති තෙ අරියපුග්ගලා අඝස්ස වට්ටදුක්ඛස්ස මූලභූතං, මච්චුනා මරණෙන ආමසිතබ්බතො ආමිසං, ඉතො බහිද්ධා කෙහිචිපි සමණබ්රාහ්මණෙහි නිවත්තිතුං අසක්කුණෙය්යතාය දුරතිවත්තං, සහ අවිජ්ජාය තණ්හං අරියමග්ගඤාණකුදාලෙන ඛණන්ති, ලෙසමත්තම්පි අනවසෙසන්තා උම්මූලයන්තීති. ස්වායමත්ථො –

‘‘අප්පමාදො ¶ අමතපදං, පමාදො මච්චුනො පදං;

අප්පමත්තා න මීයන්ති, යෙ පමත්තා යථා මතා’’ති. (ධ. ප. 21) –

ආදීහි සුත්තපදෙහි විත්ථාරෙතබ්බොති.

සත්තමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. සුප්පවාසාසුත්තවණ්ණනා

18. අට්ඨමෙ කුණ්ඩිකායන්ති එවංනාමකෙ කොලියානං නගරෙ. කුණ්ඩධානවනෙති තස්ස නගරස්ස අවිදූරෙ කුණ්ඩධානසඞ්ඛාතෙ වනෙ.

පුබ්බෙ කිර කුණ්ඩො නාම එකො යක්ඛො තස්මිං වනසණ්ඩෙ වාසං කප්පෙසි, කුණ්ඩධානමිස්සකෙන ච බලිකම්මෙන තුස්සතීති තස්ස තථා තත්ථ බලිං උපහරන්ති, තෙනෙතං වනසණ්ඩං කුණ්ඩධානවනන්ත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. තස්ස අවිදූරෙ එකා ගාමපතිකා අහොසි, සාපි තස්ස යක්ඛස්ස ආණාපවත්තිට්ඨානෙ නිවිට්ඨත්තා තෙනෙව පරිපාලිතත්තා කුණ්ඩිකාති වොහරීයිත්ථ ¶ . අපරභාගෙ තත්ථ කොලියරාජානො නගරං කාරෙසුං, තම්පි පුරිමවොහාරෙන කුණ්ඩිකාත්වෙව වුච්චති. තස්මිඤ්ච වනසණ්ඩෙ කොලියරාජානො භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච වසනත්ථාය විහාරං පතිට්ඨාපෙසුං, තම්පි කුණ්ඩධානවනන්ත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. අථ භගවා ජනපදචාරිකං චරන්තො අනුක්කමෙන තං විහාරං ¶ පත්වා තත්ථ විහාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘එකං සමයං භගවා කුණ්ඩිකායං විහරති කුණ්ඩධානවනෙ’’ති.

සුප්පවාසාති තස්සා උපාසිකාය නාමං. කොලියධීතාති කොලියරාජපුත්තී. සා හි භගවතො අග්ගුපට්ඨායිකා පණීතදායිකානං සාවිකානං එතදග්ගෙ ඨපිතා සොතාපන්නා අරියසාවිකා. යඤ්හි කිඤ්චි භගවතො යුත්තරූපං ඛාදනීයං භොජනීයං භෙසජ්ජං වා න තත්ථ අඤ්ඤාහි සංවිධාතබ්බං අත්ථි, සබ්බං තං සයමෙව අත්තනො පඤ්ඤාය විචාරෙත්වා සක්කච්චං සම්පාදෙත්වා ¶ උපනෙති. දෙවසිකඤ්ච අට්ඨසතං සඞ්ඝභත්තපාටිපුග්ගලිකභත්තානි දෙති. යො කොචි භික්ඛු වා භික්ඛුනී වා තං කුලං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො රිත්තහත්ථො න ගච්ඡති. එවං මුත්තචාගා පයතපාණී වොස්සග්ගරතා යාචයොගා දානසංවිභාගරතා. අස්සා කුච්ඡියං පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො පච්ඡිමභවිකො සාවකබොධිසත්තො පටිසන්ධිං ගණ්හි. සා තං ගබ්භං කෙනචිදෙව පාපකම්මෙන සත්ත වස්සානි කුච්ඡිනා පරිහරි, සත්තාහඤ්ච මූළ්හගබ්භා අහොසි. තෙන වුත්තං – ‘‘සත්ත වස්සානි ගබ්භං ධාරෙති සත්තාහං මූළ්හගබ්භා’’ති.

තත්ථ සත්ත වස්සානීති සත්ත සංවච්ඡරානි, අච්චන්තසංයොගෙ ච ඉදං උපයොගවචනං. ගබ්භං ධාරෙතීති ගබ්භං වහති, ගබ්භිනී හොතීති අත්ථො. සත්තාහං මූළ්හගබ්භාති සත්ත අහානි බ්යාකුලගබ්භා. ගබ්භො හි පරිපක්කො සම්පජ්ජමානො විජායනකාලෙ කම්මජවාතෙහි සඤ්චාලෙත්වා පරිවත්තිතො උද්ධංපාදො අධොසිරො හුත්වා යොනිමුඛාභිමුඛො හොති, එවං සො කත්ථචි අලග්ගො බහි නික්ඛමති. විපජ්ජමානො පන විපරිවත්තනවසෙන යොනිමග්ගං පිදහිත්වා තිරියං නිපජ්ජති, සයමෙව වා යොනිමග්ගො පිදහති, සො තත්ථ කම්මජවාතෙහි අපරාපරං පරිවත්තමානො බ්යාකුලො මූළ්හගබ්භොති වුච්චති. තස්සාපි සත්ත දිවසෙ එවං අහොසි, තෙන වුත්තං ‘‘සත්තාහං මූළ්හගබ්භා’’ති.

අයඤ්ච ගබ්භො සීවලිත්ථෙරො. තස්ස කථං සත්ත වස්සානි ගබ්භවාසදුක්ඛං, සත්තාහං මූළ්හගබ්භභාවප්පත්ති, මාතු චස්සාපි සොතාපන්නාය අරියසාවිකාය ¶ තථා දුක්ඛානුභවනං ජාතන්ති? වුච්චතෙ – අතීතෙ කාසිකරාජෙ බාරාණසියං රජ්ජං කාරෙන්තෙ එකො කොසලරාජා මහන්තෙන බලෙනාගන්ත්වා බාරාණසිං ගහෙත්වා තං රාජානං මාරෙත්වා තස්ස අග්ගමහෙසිං අත්තනො අග්ගමහෙසිං අකාසි. බාරාණසිරඤ්ඤො පන පුත්තො පිතු මරණකාලෙ නිද්ධමනද්වාරෙන පලායිත්වා අත්තනො ඤාතිමිත්තබන්ධවෙ එකජ්ඣං කත්වා අනුක්කමෙන බලං සංහරිත්වා බාරාණසිං ආගන්ත්වා අවිදූරෙ මහන්තං ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා තස්ස රඤ්ඤො පණ්ණං පෙසෙසි ‘‘රජ්ජං වා දෙතු, යුද්ධං වා’’ති ¶ . රාජකුමාරස්ස ¶ මාතා සාසනං සුත්වා ‘‘යුද්ධෙන කම්මං නත්ථි, සබ්බදිසාසු සඤ්චාරං පච්ඡින්දිත්වා බාරාණසිනගරං පරිවාරෙතු, තතො දාරූදකභත්තපරික්ඛයෙන කිලන්තා නගරෙ මනුස්සා විනාව යුද්ධෙන රාජානං ගහෙත්වා දස්සන්තී’’ති පණ්ණං පෙසෙසි. සො මාතු සාසනං සුත්වා චත්තාරි මහාද්වාරානි රක්ඛන්තො සත්ත වස්සානි නගරං උපරුන්ධි, නගරෙ මනුස්සා චූළද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා දාරූදකානි ආහරන්ති, සබ්බකිච්චානි කරොන්ති.

අථ රාජකුමාරස්ස මාතා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘බාලො මම පුත්තො උපායං න ජානාති, ගච්ඡථ, අස්ස චූළද්වාරානි පිධාය නගරං උපරුන්ධතූති වදෙථා’’ති පුත්තස්ස ගූළ්හසාසනං පහිණි. සො මාතු සාසනං සුත්වා සත්ත දිවසෙ තථා අකාසි. නාගරා බහි නික්ඛමිතුං අලභන්තා සත්තමෙ දිවසෙ තස්ස රඤ්ඤො සීසං ගහෙත්වා කුමාරස්ස අදංසු. කුමාරො නගරං පවිසිත්වා රජ්ජං අග්ගහෙසි. සො තදා සත්ත වස්සානි නගරරුන්ධනකම්මනිස්සන්දෙන එතරහි සත්ත වස්සානි මාතුකුච්ඡිසඞ්ඛාතාය ලොහිතකුම්භියා වසි, අවසෙසතො පන සත්තාහං නගරූපරුන්ධනෙන සත්තාහං මූළ්හගබ්භභාවං ආපජ්ජි. ජාතකට්ඨකථායං පන ‘‘සත්ත දිවසානි නගරං රුන්ධිත්වා ගහිතකම්මනිස්සන්දෙන සත්තවස්සානි ලොහිතකුම්භියං වසිත්වා සත්තාහං මූළ්හගබ්භභාවං ආපජ්ජී’’ති වුත්තං. යං පන සො පදුමුත්තරසම්මාසම්බුද්ධපාදමූලෙ ‘‘ලාභීනං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති මහාදානං දත්වා පත්ථනං අකාසි, යඤ්ච විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ නාගරෙහි සද්ධිං සහස්සග්ඝනිකං ගුළදධිං දත්වා පත්ථනං අකාසි, තස්සානුභාවෙන ලාභීනං අග්ගො ජාතො. සුප්පවාසාපි ‘‘නගරං රුන්ධිත්වා ගණ්හ, තාතා’’ති පෙසිතභාවෙන සත්ත වස්සානි කුච්ඡිනා ගබ්භං පරිහරිත්වා සත්තාහං මූළ්හගබ්භාජාතා ¶ . එවං තෙ මාතාපුත්තා අත්තනො කම්මස්ස අනුරූපං ඊදිසං දුක්ඛං පටිසංවෙදිංසු.

තීහි ¶ විතක්කෙහීති රතනත්තයගුණානුස්සතිපටිසංයුත්තෙහි තීහි සම්මාවිතක්කෙහි. අධිවාසෙතීති මූළ්හගබ්භතාය උප්පන්නදුක්ඛං සහති. සා හි භගවතො සම්බුද්ධභාවං, අරියසඞ්ඝස්ස සුප්පටිපත්තිං, නිබ්බානස්ස ච දුක්ඛනිස්සරණභාවං අනුස්සරන්තී අත්තනො උප්පජ්ජමානදුක්ඛං අමනසිකරණෙනෙව අභිභවිත්වා ඛමති. තෙන වුත්තං ‘‘තීහි විතක්කෙහි අධිවාසෙතී’’ති.

සම්මාසම්බුද්ධො වතාතිආදි තෙසං විතක්කානං පවත්තිආකාරදස්සනං. තස්සත්ථො – යො භග්යවන්තතාදීහි කාරණෙහි භගවා ලොකනාථො සම්මා අවිපරීතං සාමං සයමෙව සබ්බධම්මෙ අහො වත බුද්ධො, සො භගවා එවරූපස්ස එතරහි මයා අනුභවියමානස්ස අඤ්ඤස්ස ච එවංජාතිකස්ස ¶ සකලස්ස වට්ටදුක්ඛස්ස පහානාය අච්චන්තං අනුප්පාදනිරොධාය ධම්මං කථෙති, අවිපරීතධම්මං කථෙති. අවිපරීතධම්මදෙසනතාය හි සත්ථු සම්මාසම්බොධිසිද්ධි. තස්ස යථාවුත්තගුණස්ස භගවතො ධම්මස්සවනන්තෙ ජාතත්තා සීලදිට්ඨිසාමඤ්ඤෙන සංහතත්තා ච සාවකසඞ්ඝොති ලද්ධනාමො අට්ඨඅරියපුග්ගලසමූහො සුප්පටිපන්නො වත අහො වත සම්මා පටිපන්නො, යො අරියසඞ්ඝො එවරූපස්ස ඊදිසස්ස වට්ටදුක්ඛස්ස පහානාය අනුප්පාදනිරොධාය අනිවත්තිපටිපදං පටිපන්නො. සුසුඛං වත අහො වත සුට්ඨු සුඛං සබ්බසඞ්ඛතනිස්සටං නිබ්බානං, යස්මිං නිබ්බානෙ ඊදිසං වට්ටදුක්ඛං න උපලබ්භතීති. එත්ථ ච පටිපජ්ජමානාපි පටිපන්නා ඉච්චෙව වුත්තා පටිපත්තියා අනිවත්තිභාවතො. අථ වා උප්පන්නසද්දො විය පටිපන්නසද්දො වත්තමානත්ථොපි වෙදිතබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නො’’ති.

සාමිකන්ති අත්තනො පතිං කොලියරාජපුත්තං. ආමන්තෙසීති අභාසි. මම වචනෙන භගවතො පාදෙ සිරසා වන්දාහීති මය්හං වචනෙන චක්කලක්ඛණප්පටිමණ්ඩිතානි විකසිතපදුමසස්සිරීකානි භගවතො චරණානි තව සිරසා වන්දාහි, උත්තමඞ්ගෙන අභිවාදනං කරොහීති අත්ථො. අප්පාබාධන්තිආදීසු ආබාධොති විසභාගවෙදනා වුච්චති, යා එකදෙසෙ උප්පජ්ජිත්වාපි සකලසරීරං අයපට්ටෙන ආබන්ධිත්වා ¶ විය ගණ්හති. ආතඞ්කොති කිච්ඡජීවිතකරො රොගො. අථ වා යාපෙතබ්බරොගො ආතඞ්කො, ඉතරො ආබාධො. ඛුද්දකො වා රොගො ආතඞ්කො, බලවා ¶ ආබාධො. කෙචි පන ‘‘අජ්ඣත්තසමුට්ඨානො ආබාධො, බහිද්ධාසමුට්ඨානො ආතඞ්කො’’ති වදන්ති. තදුභයස්සාපි අභාවං පුච්ඡාති වදති. ගිලානස්සෙව ච උට්ඨානං නාම ගරුකං හොති, කායෙ බලං න හොති, තස්මා නිග්ගෙලඤ්ඤතාය ලහුපරිවත්තිසඞ්ඛාතං කායස්ස ලහුට්ඨානං සරීරබලඤ්ච පුච්ඡාති වදති. ඵාසුවිහාරන්ති ඨානනිසින්නගමනසයනසඞ්ඛාතෙසු චතූසු ඉරියාපථෙසු සුඛවිහාරඤ්ච පුච්ඡාති වදති. අථස්ස පුච්ඡිතබ්බාකාරං දස්සෙන්තී ‘‘සුප්පවාසා, භන්තෙ’’තිආදිමාහ. එවඤ්ච වදෙහීති ඉදානි වත්තබ්බාකාරං නිදස්සෙති.

පරමන්ති වචනසම්පටිච්ඡනං. තෙන සාධු, භද්දෙ, යථා වුත්තං, තථා පටිපජ්ජාමීති දස්සෙති. කොලියපුත්තොති සුප්පවාසාය සාමිකො කොලියරාජපුත්තො. සුඛිනී හොතූති සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගදක්ඛිණෙය්යො සත්ථා සුප්පවාසාය පෙසිතවන්දනං සම්පටිච්ඡිත්වා තදනන්තරං අත්තනො මෙත්තාවිහාරසංසූචකං බුද්ධාචිණ්ණං සුඛූපසංහාරං තස්සා සාමඤ්ඤතො පකාසෙත්වා පුන තස්සා පුත්තස්ස ච ගබ්භවිපත්තිමූලකදුක්ඛුප්පත්තිපටික්ඛෙපමුඛෙන සුඛූපසංහාරං නිදස්සෙන්තො ‘‘සුඛිනී…පෙ… අරොගා, අරොගං පුත්තං විජායතූ’’ති ආහ.

සහ ¶ වචනාති භගවතො වචනෙන සහෙව. යස්මිං කාලෙ භගවා තථා අවොච, තස්මිංයෙව කාලෙ තම්පි කම්මං පරික්ඛයං අගමාසි. තස්ස පරික්ඛීණභාවං ඔලොකෙත්වා සත්ථා තථා අභාසි. අපරෙ පන වදන්ති – සචෙ තථා සත්ථා නාචික්ඛිස්සා, තතො පරම්පි කිඤ්චි කාලං තස්සා තං දුක්ඛං අනුබන්ධිස්සා. යස්මා පන භගවතා ‘‘සුඛිනී අරොගා අරොගඤ්ච පුත්තං විජායතූ’’ති වුත්තං, තස්මා තස්ස වචනසමකාලමෙව සො ගබ්භො බ්යාකුලභාවං විජහිත්වා සුඛෙනෙව බහි නික්ඛමි, එවං තෙසං මාතාපුත්තානං සොත්ථි අහොසි. අචින්තෙය්යො හි බුද්ධානං ¶ බුද්ධානුභාවො. යථා හි පටාචාරාය පියවිප්පයොගසම්භූතෙන සොකෙන උම්මාදං පත්වා –

‘‘උභො පුත්තා කාලකතා, පන්ථෙ මය්හං පතී මතො;

මාතා පිතා ච භාතා ච, එකචිතකම්හි ඣායරෙ’’ති. (අප. ථෙරී 2.2.498) –

වත්වා ¶ ජාතරූපෙනෙව චරන්තියා ‘‘සතිං පටිලභාහි භගිනී’’ති භගවතො වචනසමනන්තරමෙව උම්මාදො වූපසමි, තථා සුප්පියාපි උපාසිකා අත්තනාව අත්තනො ඌරුයං කතෙන මහාවණෙන වුට්ඨාතුං අසක්කොන්තී සයනපිට්ඨෙ නිපන්නා ‘‘ආගන්ත්වා මං වන්දතූ’’ති වචනසමනන්තරමෙව වණෙ පාකතිකෙ ජාතෙ සයමෙව ගන්ත්වා භගවන්තං වන්දීති එවමාදීනි වත්ථූනි ඉධ උදාහරිතබ්බානීති.

එවං, භන්තෙති, භන්තෙ, යථා භගවා සපුත්තාය මාතුයා අරොගභාවං ආසීසන්තො ආහ – ‘‘සුඛිනී අරොගා අරොගං පුත්තං විජායතූ’’ති, තං එවමෙව. න හි කදාචි බුද්ධානං භගවන්තානං වචනස්ස අඤ්ඤථාභාවොති අධිප්පායො. කෙචි පන ‘‘එවමත්ථූ’’ති වදන්ති, අපරෙ ‘‘හොතූ’’ති පදස්ස අත්ථං ආනෙත්වා වණ්ණයන්ති. අභිනන්දිත්වාති කරවීකරුතමඤ්ජුනා බ්රහ්මස්සරෙන භගවතා වුච්චමානෙ තස්මිං වචනෙ පීතිසොමනස්සපටිලාභතො අභිමුඛභාවෙන නන්දිත්වා. අනුමොදිත්වාති තතො පච්ඡාපි සම්මොදනං උප්පාදෙත්වා, චිත්තෙන වා අභිනන්දිත්වා වාචාය අනුමොදිත්වා, වචනසම්පත්තියා වා අභිනන්දිත්වා අත්ථසම්පත්තියා අනුමොදිත්වා. සකං ඝරං පච්චායාසීති අත්තනො ඝරං පටිගච්ඡි. යෙ පන ‘‘යෙන සකං ඝර’’න්ති පඨන්ති, තෙසං යදිපි ය-ත-සද්දානං සම්බන්ධභාවතො ‘‘තෙනා’’ති පදං වුත්තමෙව හොති, තථාපි ‘‘පටියායිත්වා’’ති පාඨසෙසො යොජෙතබ්බො හොති.

විජාතන්ති පජාතං, පසුතන්ති අත්ථො. අච්ඡරියන්ති අන්ධස්ස පබ්බතාරොහනං විය නිච්චං න ¶ හොතීති අච්ඡරියං, අයං තාව සද්දනයො. අට්ඨකථාසු පන ‘‘අච්ඡරායොග්ගං අච්ඡරිය’’න්ති වුත්තං ¶ , අච්ඡරං පහරිතුං යුත්තන්ති අත්ථො. වතාති සම්භාවනෙ, අහො අච්ඡරියන්ති අත්ථො. භොති ධම්මාලපනං. අභූතපුබ්බං භූතන්ති අබ්භුතං.

තථාගතස්සාති අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතො – තථා ආගතොති තථාගතො, තථා ගතොති තථාගතො, තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො, තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො, තථදස්සිතාය තථාගතො, තථවාදිතාය තථාගතො, තථාකාරිතාය තථාගතො, අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො.

කථං ¶ භගවා තථා ආගතොති තථාගතො? යථා සබ්බලොකහිතාය උස්සුක්කමාපන්නා පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා ආගතාති. කිං වුත්තං හොති? යෙන අභිනීහාරෙන තෙ භගවන්තො ආගතා, තෙන අට්ඨගුණසමන්නාගතෙන අයම්පි භගවා ආගතො. යථා ච තෙ භගවන්තො දානපාරමිං පූරෙත්වා සීලනෙක්ඛම්මපඤ්ඤාවීරියඛන්තිසච්චඅධිට්ඨානමෙත්තාඋපෙක්ඛාපාරමීති ඉමා දස පාරමියො, දස උපපාරමියො, දස පරමත්ථපාරමියොති සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජිත්වා පුබ්බයොගපුබ්බචරියධම්මක්ඛානඤාතත්ථචරියාදයො පූරෙත්වා බුද්ධිචරියාය කොටිං පත්වා ආගතා, තථා අයම්පි භගවා ආගතො. යථා ච තෙ භගවන්තො චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ…පෙ… අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙත්වා බ්රූහෙත්වා ආගතා, තථා අයම්පි භගවා ආගතො. එවං තථා ආගතොති තථාගතො.

කථං තථා ගතොති තථාගතො? යථා සම්පතිජාතා තෙ භගවන්තො සමෙහි පාදෙහි පථවියං පතිට්ඨාය උත්තරාභිමුඛා සත්තපදවීතිහාරෙන ගතා, සෙතච්ඡත්තෙ ධාරියමානෙ සබ්බාව දිසා අනුවිලොකෙසුං, ආසභිඤ්ච ¶ වාචං භාසිංසු ලොකෙ අත්තනො ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවං පකාසෙන්තා, තඤ්ච නෙසං ගමනං තථං අහොසි අවිතථං අනෙකෙසං විසෙසාධිගමානං පුබ්බනිමිත්තභාවෙන, තථා අයම්පි භගවා ගතො, තඤ්චස්ස ගමනං කථං අහොසි අවිතථං තෙසඤ්ඤෙව විසෙසාධිගමානං පුබ්බනිමිත්තභාවෙන. එවං තථා ගතොති තථාගතො.

යථා වා තෙ භගවන්තො නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං පහාය ගතා, අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදං, ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං, අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චකුක්කුච්චං, ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡං පහාය ගතා, ඤාණෙන අවිජ්ජං පදාලෙත්වා, පාමොජ්ජෙන අරතිං විනොදෙත්වා, අට්ඨසමාපත්තීහි අට්ඨාරසහි මහාවිපස්සනාහි ¶ චතූහි ච අරියමග්ගෙහි තං තං පටිපක්ඛං පහාය ගතා, එවං අයම්පි භගවා ගතො. එවම්පි තථා ගතොති තථාගතො.

කථං තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො? පථවීධාතුයා කක්ඛළලක්ඛණං, ආපොධාතුයා පග්ඝරණලක්ඛණං, තෙජොධාතුයා උණ්හත්තලක්ඛණං, වායොධාතුයා විත්ථම්භනලක්ඛණං, ආකාසධාතුයා අසම්ඵුට්ඨලක්ඛණං, රූපස්ස රුප්පනලක්ඛණං, වෙදනාය වෙදයිතලක්ඛණං, සඤ්ඤාය සඤ්ජානනලක්ඛණං, සඞ්ඛාරානං අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණං, විඤ්ඤාණස්ස විජානනලක්ඛණන්ති ¶ එවං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං, ද්වාදසන්නං ආයතනානං, අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං, බාවීසතියා ඉන්ද්රියානං, චතුන්නං සච්චානං, ද්වාදසපදිකස්ස පච්චයාකාරස්ස, චතුන්නං සතිපට්ඨානානං, චතුන්නං සම්මප්පධානානං, චතුන්නං ඉද්ධිපාදානං, පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං, පඤ්චන්නං බලානං, සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං, අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස, සත්තන්නං විසුද්ධීනං, අමතොගධස්ස නිබ්බානස්සාති එවං තස්ස තස්ස ධම්මස්ස යං සභාවසරසලක්ඛණං, තං තථං අවිතථං අනඤ්ඤථං ලක්ඛණං ඤාණගතියා ආගතො අවිරජ්ඣිත්වා පත්තො අධිගතොති තථාගතො. එවං තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො.

කථං තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො? තථධම්මා නාම චත්තාරි අරියසච්චානි. යථාහ ¶ – ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. කතමානි චත්තාරි? ඉදං දුක්ඛන්ති, භික්ඛවෙ, තථමෙතං අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙත’’න්ති (සං. නි. 5.1090) විත්ථාරො. තානි ච භගවා අභිසම්බුද්ධො, තස්මා තථානං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතො.

අපිච ජරාමරණස්ස ජාතිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො…පෙ… සඞ්ඛාරානං අවිජ්ජාපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො, තථා අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨො…පෙ... ජාතියා ජරාමරණස්ස පච්චයට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො, තං සබ්බං භගවා අභිසම්බුද්ධො, තස්මාපි තථානං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතො. අභිසම්බුද්ධත්ථො හි එත්ථ ගතසද්දොති. එවං තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො.

කථං තථදස්සිතාය තථාගතො? යං සදෙවකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය පජාය අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං චක්ඛුද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡන්තං රූපාරම්මණං නාම අත්ථි, තං භගවා සබ්බාකාරතො ජානාති පස්සති. එවං ජානතා පස්සතා ච තෙන තං ඉට්ඨානිට්ඨාදිවසෙන වා දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතෙසු ලබ්භමානකපදවසෙන වා ‘‘කතමං තං රූපං රූපායතනං ¶ , යං රූපං චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය වණ්ණනිභා සනිදස්සනං සප්පටිඝං නීලං පීතක’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 616) නයෙන අනෙකෙහි නාමෙහි තෙරසහි වාරෙහි ද්විපඤ්ඤාසාය නයෙහි විභජ්ජමානං තථමෙව හොති, විතථං නත්ථි. එස නයො සොතද්වාරාදීසු ආපාථමාගච්ඡන්තෙසු සද්දාදීසු. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘යං ¶ , භික්ඛවෙ, සදෙවකස්ස ලොකස්ස…පෙ… සදෙවමනුස්සාය දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං පත්තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා, තමහං ජානාමි, තමහං අබ්භඤ්ඤාසිං, තං තථාගතස්ස විදිතං, තං තථාගතො න උපට්ඨාසී’’ති (අ. නි. 4.24).

එවං තථදස්සිතාය තථාගතො ¶ . තත්ථ තථදස්සීඅත්ථෙ තථාගතොති පදසම්භවො වෙදිතබ්බො.

කථං තථවාදිතාය තථාගතො? යං රත්තිං භගවා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, යඤ්ච රත්තිං අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි, එත්ථන්තරෙ පඤ්චචත්තාලීසවස්සපරිමාණකාලං යං භගවතා භාසිතං ලපිතං සුත්තගෙය්යාදි, සබ්බං තං පරිසුද්ධං පරිපුණ්ණං රාගමදාදිනිම්මථනං එකසදිසං තථං අවිතථං. තෙනාහ –

‘‘යඤ්ච, චුන්ද, රත්තිං තථාගතො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣති, යඤ්ච රත්තිං අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායති, යං එතස්මිං අන්තරෙ භාසති ලපති නිද්දිසති, සබ්බං තං තථෙව හොති, නො අඤ්ඤථා, තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (දී. නි. 3.188).

ගදඅත්ථො එත්ථ ගතසද්දො. එවං තථවාදිතාය තථාගතො.

අපිච ආගදනං ආගදො, වචනන්ති අත්ථො. තථො අවිතථො අවිපරීතො ආගදො අස්සාති දකාරස්ස තකාරං කත්වා තථාගතොති එවමෙත්ථ පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

කථං තථාකාරිතාය තථාගතො? භගවතො හි වාචාය කායො අනුලොමෙති, කායස්සපි වාචා, තස්මා යථාවාදී තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී ච හොති. එවංභූතස්ස චස්ස යථාවාචා, කායොපි තථා ගතො පවත්තොති අත්ථො. යථා ච කායො, වාචාපි තථා ගතා පවත්තාති තථාගතො. තෙනාහ –

‘‘යථාවාදී ¶ , භික්ඛවෙ, තථාගතො තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී. ඉති යථාවාදී තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී. තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23).

එවං ¶ තථාකාරිතාය තථාගතො.

කථං අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො? යස්මා උපරි භවග්ගං හෙට්ඨා අවීචිං පරියන්තං කරිත්වා තිරියං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු සබ්බසත්තෙ අභිභවති සීලෙනපි සමාධිනාපි පඤ්ඤායපි විමුත්තියාපි විමුත්තිඤාණදස්සනෙනපි ¶ , න තස්ස තුලා වා පමාණං වා අත්ථි, අථ ඛො අතුලො අප්පමෙය්යො අනුත්තරො දෙවදෙවො සක්කානං අතිසක්කො, බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා සබ්බසත්තුත්තමො, තස්මා තථාගතො. තෙනාහ –

‘‘සදෙවකෙ, භික්ඛවෙ, ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය තථාගතො අභිභූ අනභිභූතො අඤ්ඤදත්ථුදසො වසවත්ති, තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23).

තත්රායං පදසිද්ධි – අගදො විය අගදො, දෙසනාවිලාසො චෙව පුඤ්ඤුස්සයො ච. තෙන සො මහානුභාවො භිසක්කො විය දිබ්බාගදෙන සප්පෙ සබ්බපරප්පවාදිනො සදෙවකඤ්ච ලොකං අභිභවති. ඉති සබ්බලොකාභිභවනෙ තථො අවිතථො අවිපරීතො යථාවුත්තොව අගදො එතස්සාති දකාරස්ස තකාරං කත්වා තථාගතොති වෙදිතබ්බො. එවං අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො.

අපිච තථාය ගතොති තථාගතො, තථං ගතොති තථාගතො. තත්ථ සකලලොකං තීරණපරිඤ්ඤාය තථාය ගතො අවගතොති තථාගතො. ලොකසමුදයං පහානපරිඤ්ඤාය තථාය ගතො අතීතොති තථාගතො. ලොකනිරොධං සච්ඡිකිරියාය තථාය ගතො අධිගතොති තථාගතො. ලොකනිරොධගාමිනිං පටිපදං තථං ගතො පටිපන්නොති තථාගතො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘ලොකො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකස්මා තථාගතො විසංයුත්තො. ලොකසමුදයො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකසමුදයො තථාගතස්ස පහීනො, ලොකනිරොධො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකනිරොධො තථාගතස්ස සච්ඡිකතො. ලොකනිරොධගාමිනී පටිපදා ¶ , භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා ¶ , ලොකනිරොධගාමිනී පටිපදා තථාගතස්ස භාවිතා. යං, භික්ඛවෙ ¶ , සදෙවකස්ස ලොකස්ස…පෙ… සබ්බං තං තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධං. තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23).

අපරෙහිපි අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතො – තථාය ආගතොති තථාගතො, තථාය ගතොති තථාගතො, තථානි ආගතොති තථාගතො, තථා ගතොති තථාගතො, තථාවිධොති තථාගතො, තථා පවත්තිතොති තථාගතො, තථෙහි අගතොති තථාගතො, තථා ගතභාවෙන තථාගතො.

කථං තථාය ආගතොති තථාගතො? යා සා භගවතා සුමෙධභූතෙන දීපඞ්කරදසබලස්ස පාදමූලෙ –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං,

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතී’’ති. (බු. වං. 2.59) –

එවං වුත්තං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං අභිනීහාරං සම්පාදෙන්තෙන ‘‘අහං සදෙවකං ලොකං තිණ්ණො තාරෙස්සාමි, මුත්තො මොචෙස්සාමි, දන්තො දමෙස්සාමි, සන්තො සමෙස්සාමි, අස්සත්ථො අස්සාසෙස්සාමි, පරිනිබ්බුතො පරිනිබ්බාපෙස්සාමි, බුද්ධො බොධෙස්සාමී’’ති මහාපටිඤ්ඤා පවත්තිතා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කිං මෙ එකෙන තිණ්ණෙන, පුරිසෙන ථාමදස්සිනා;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, සන්තාරෙස්සං සදෙවකං.

‘‘ඉමිනා මෙ අධිකාරෙන, කතෙන පුරිසුත්තමෙ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, තාරෙමි ජනතං බහුං.

‘‘සංසාරසොතං ඡින්දිත්වා, විද්ධංසෙත්වා තයො භවෙ;

ධම්මනාවං සමාරුය්හ, සන්තාරෙස්සං සදෙවකං.

‘‘කිං මෙ අඤ්ඤාතවෙසෙන, ධම්මං සච්ඡිකතෙනිධ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, බුද්ධො හෙස්සං සදෙවකෙ’’ති. (බු. වං. 2.55-58);

තං ¶ පනෙතං මහාපටිඤ්ඤං සකලස්සාපි බුද්ධකරධම්මසමුදායස්ස පවිචය පච්චවෙක්ඛණසමාදානානං කාරණභූතං ¶ අවිසංවාදෙත්වා ලොකනායකො යස්මා මහාකප්පානං සතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි සක්කච්චං ¶ නිරන්තරං නිරවසෙසතො දානපාරමිආදයො සමතිංසපාරමියො පූරෙත්වා, අඞ්ගපරිච්චාගාදයො පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජිත්වා, සච්චාධිට්ඨානාදීනි චත්තාරි අධිට්ඨානානි පරිබ්රූහෙත්වා, පුඤ්ඤඤාණසම්භාරෙ සම්භරිත්වා, පුබ්බයොගපුබ්බචරියධම්මක්ඛානඤාතත්ථචරියාදයො උක්කංසාපෙත්වා, බුද්ධිචරියං පරමකොටිං පාපෙත්වා, අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣි, තස්මා තස්සෙව සා මහාපටිඤ්ඤා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා, න තස්ස වාලග්ගමත්තම්පි විතථං අත්ථි. තථා හි දීපඞ්කරදසබලො කොණ්ඩඤ්ඤො මඞ්ගලො…පෙ… කස්සපො භගවාති ඉමෙ චතුවීසති සම්මාසම්බුද්ධා පටිපාටියා උප්පන්නා ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකරිංසු. එවං චතුවීසතියා බුද්ධානං සන්තිකෙ ලද්ධබ්යාකරණො යෙ තෙ කතාභිනීහාරෙහි බොධිසත්තෙහි ලද්ධබ්බා ආනිසංසා, තෙ ලභිත්වාව ආගතොති තාය යථාවුත්තාය මහාපටිඤ්ඤාය තථාය අභිසම්බුද්ධභාවං ආගතො අධිගතොති තථාගතො. එවං තථාය ආගතොති තථාගතො.

කථං තථාය ගතොති තථාගතො? යාය මහාකරුණාය ලොකනාථො මහාදුක්ඛසම්බාධප්පටිපන්නං සත්තනිකායං දිස්වා ‘‘තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි පටිස්සරණං, අහමෙව නමිතො සංසාරදුක්ඛතො මුත්තො මොචෙස්සාමී’’ති සමුස්සාහිතමානසො මහාභිනීහාරමකාසි. කත්වා ච යථාපණිධානං සකලලොකහිතසම්පාදනාය උස්සුක්කමාපන්නො අත්තනො කායජීවිතනිරපෙක්ඛො පරෙසං සොතපථාගමනමත්තෙනපි චිත්තුත්රාසසමුප්පාදිකා අතිදුක්කරා දුක්කරචරියා සමාචරන්තො යථා මහාබොධියා පටිපත්ති හානභාගියා සංකිලෙසභාගියා ඨිතිභාගියා වා න හොති, අථ ඛො උත්තරුත්තරි විසෙසභාගියාව හොති, තථා පටිපජ්ජමානො අනුපුබ්බෙන නිරවසෙසෙ බොධිසම්භාරෙ සම්පාදෙත්වා අභිසම්බොධිං පාපුණි. තතො පරඤ්ච තායෙව මහාකරුණාය සඤ්චොදිතමානසො පවිවෙකරතිං පරමඤ්ච සන්තං විමොක්ඛසුඛං පහාය බාලජනබහුලෙ ලොකෙ තෙහි සමුප්පාදිතං සම්මානාවමානවිප්පකාරං අගණෙත්වා විනෙය්යජනස්ස විනයනෙන නිරවසෙසං බුද්ධකිච්චං ¶ නිට්ඨපෙසි. තත්ථ යො භගවතො සත්තෙසු මහාකරුණාය සමොක්කමනාකාරො, සො පරතො ආවිභවිස්සති. යථා ච බුද්ධභූතස්ස ¶ ලොකනාථස්ස සත්තෙසු මහාකරුණා, එවං බොධිසත්තභූතස්සපි මහාභිනීහාරකාලාදීසූති සබ්බත්ථ සබ්බදා ච එකසදිසතාය තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා, තස්මා තීසුපි අවත්ථාසු සබ්බසත්තෙසු සමානරසාය තථාය මහාකරුණාය සකලලොකහිතාය ගතො පටිපන්නොති තථාගතො. එවං තථාය ගතොති තථාගතො.

කථං තථානි ආගතොති තථාගතො? තථානි නාම චත්තාරි අරියමග්ගඤාණානි. තානි හි ¶ ඉදං දුක්ඛං, අයං දුක්ඛසමුදයො, අයං දුක්ඛනිරොධො, අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති එවං සබ්බඤෙය්යධම්මසඞ්ගාහකානං පවත්තිනිවත්තිතදුභයහෙතුභූතානං චතුන්නං අරියසච්චානං දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨො සන්තාපට්ඨො විපරිණාමට්ඨො, සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨො නිදානට්ඨො සංයොගට්ඨො පලිබොධට්ඨො, නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨො විවෙකට්ඨො අසඞ්ඛතට්ඨො අමතට්ඨො, මග්ගස්ස නිය්යානට්ඨො හෙත්වට්ඨො දස්සනට්ඨො ආධිපතෙය්යට්ඨොතිආදීනං තබ්බිභාගානඤ්ච යථාභූතසභාවාවබොධවිබන්ධකස්ස සංකිලෙසපක්ඛස්ස සමුච්ඡින්දනෙන පටිලද්ධාය තත්ථ අසම්මොහාභිසමයසඞ්ඛාතාය අවිපරීතාකාරප්පවත්තියා ධම්මානං සභාවසරසලක්ඛණස්ස අවිසංවාදනතො තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි, තානි භගවා අනඤ්ඤනෙය්යො සයමෙව ආගතො අධිගතො, තස්මා තථානි ආගතොති තථාගතො.

යථා ච මග්ගඤාණානි, එවං භගවතො තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණානි චතුපටිසම්භිදාඤාණානි චතුවෙසාරජ්ජඤාණානි පඤ්චගතිපරිච්ඡෙදඤාණානි ඡඅසාධාරණඤාණානි සත්තබොජ්ඣඞ්ගවිභාවනඤාණානි අට්ඨමග්ගඞ්ගවිභාවනඤාණානි නවානුපුබ්බවිහාරසමාපත්තිඤාණානි දසබලඤාණානි ච තථභාවෙ වෙදිතබ්බානි.

තත්රායං විභාවනා – යඤ්හි කිඤ්චි අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං හීනාදිභෙදභින්නාසු අතීතාසු ඛන්ධායතනධාතූසු සභාවකිච්චාදි ¶ අවත්ථාවිසෙසාදි ඛන්ධප්පටිබද්ධනාමගොත්තාදි ච ජානිතබ්බං. අනින්ද්රියබද්ධෙසු ච අතිසුඛුමතිරොහිතවිදූරදෙසෙසුපි රූපධම්මෙසු යො තංතංපච්චයවිසෙසෙහි සද්ධිං පච්චයුප්පන්නානං වණ්ණසණ්ඨානගන්ධරසඵස්සාදිවිසෙසො, තත්ථ සබ්බත්ථෙව හත්ථතලෙ ඨපිතආමලකෙ විය ¶ පච්චක්ඛතො අප්පටිහතං භගවතො ඤාණං පවත්තති, තථා අනාගතාසු පච්චුප්පන්නාසු චාති ඉමානි තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණානි නාම. යථාහ –

‘‘අතීතංසෙ බුද්ධස්ස භගවතො අප්පටිහතං ඤාණං, අනාගතංසෙ බුද්ධස්ස භගවතො අප්පටිහතං ඤාණං, පච්චුප්පන්නංසෙ බුද්ධස්ස භගවතො අප්පටිහතං ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 3.5).

තානි පනෙතානි තත්ථ තත්ථ ධම්මානං සභාවසරසලක්ඛණස්ස අවිසංවාදනතො තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි, තානි භගවා සයම්භූඤාණෙන අධිගඤ්ඡීති. එවම්පි තථානි ආගතොති තථාගතො.

තථා ¶ අත්ථප්පටිසම්භිදා ධම්මප්පටිසම්භිදා නිරුත්තිප්පටිසම්භිදා පටිභානප්පටිසම්භිදාති චතස්සො පටිසම්භිදා. තත්ථ අත්ථප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං අත්ථප්පභෙදගතං ඤාණං අත්ථප්පටිසම්භිදා. ධම්මප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං ධම්මප්පභෙදගතං ඤාණං ධම්මප්පටිසම්භිදා. නිරුත්තිප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං නිරුත්තාභිලාපෙ පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිප්පටිසම්භිදා. පටිභානප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං පටිභානප්පභෙදගතං ඤාණං පටිභානප්පටිසම්භිදා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අත්ථෙ ඤාණං අත්ථප්පටිසම්භිදා, ධම්මෙ ඤාණං ධම්මප්පටිසම්භිදා, තත්ර ධම්මනිරුත්තාභිලාපෙ ඤාණං නිරුත්තිප්පටිසම්භිදා, ඤාණෙසු ඤාණං පටිභානප්පටිසම්භිදා’’ති (විභ. 718-721).

එත්ථ ච හෙතුඅනුසාරෙන අරණීයතො අධිගන්තබ්බතො ච සඞ්ඛෙපතො හෙතුඵලං අත්ථො නාම. පභෙදතො පන යං කිඤ්චි පච්චයුප්පන්නං, නිබ්බානං ¶ , භාසිතත්ථො, විපාකො, කිරියාති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා අත්ථො. තං අත්ථං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං අත්ථෙ පභෙදගතං ඤාණං අත්ථප්පටිසම්භිදා. ධම්මොති සඞ්ඛෙපතො පච්චයො. සො හි යස්මා තං තං අත්ථං විදහති පවත්තෙති චෙව පාපෙති ච, තස්මා ධම්මොති වුච්චති, පභෙදතො පන යො කොචි ඵලනිබ්බත්තනකො හෙතු අරියමග්ගො භාසිතං කුසලං අකුසලන්ති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ධම්මො, තං ධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං ධම්මෙ පභෙදගතං ඤාණං ධම්මප්පටිසම්භිදා. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘දුක්ඛෙ ¶ ඤාණං අත්ථප්පටිසම්භිදා, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං ධම්මප්පටිසම්භිදා, දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං අත්ථප්පටිසම්භිදා, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං ධම්මප්පටිසම්භිදා’’ති (විභ. 719).

අථ වා හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මප්පටිසම්භිදා, හෙතුඵලෙ ඤාණං අත්ථප්පටිසම්භිදා. යෙ ධම්මා ජාතා භූතා සඤ්ජාතා නිබ්බත්තා අභිනිබ්බත්තා පාතුභූතා, ඉමෙසු ධම්මෙසු ඤාණං අත්ථප්පටිසම්භිදා. යම්හා ධම්මා තෙ ධම්මා ජාතා භූතා සඤ්ජාතා නිබ්බත්තා අභිනිබ්බත්තා පාතුභූතා, තෙසු ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මප්පටිසම්භිදා. ජරාමරණෙ ඤාණං අත්ථප්පටිසම්භිදා, ජරාමරණසමුදයෙ ඤාණං ධම්මප්පටිසම්භිදා. ජරාමරණනිරොධෙ ඤාණං අත්ථප්පටිසම්භිදා, ජරාමරණනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං ධම්මප්පටිසම්භිදා. ජාතියා, භවෙ, උපාදානෙ, තණ්හාය, වෙදනාය, ඵස්සෙ, සළායතනෙ, නාමරූපෙ, විඤ්ඤාණෙ, සඞ්ඛාරෙසු ඤාණං අත්ථප්පටිසම්භිදා, සඞ්ඛාරසමුදයෙ ¶ ඤාණං ධම්මප්පටිසම්භිදා. සඞ්ඛාරනිරොධෙ ඤාණං අත්ථප්පටිසම්භිදා, සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං ධම්මප්පටිසම්භිදා.

‘‘ඉධ භික්ඛු ධම්මං ජානාති සුත්තං ගෙය්යං…පෙ… වෙදල්ලං, අයං වුච්චති ධම්මප්පටිසම්භිදා. සො තස්ස තස්සෙව භාසිතස්ස අත්ථං ජානාති ‘අයං ඉමස්ස භාසිතස්ස අත්ථො, අයං ඉමස්ස ¶ භාසිතස්ස අත්ථො’ති, අයං වුච්චති අත්ථප්පටිසම්භිදා.

‘‘කතමෙ ධම්මා කුසලා? යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං රූපාරම්මණං වා…පෙ… ධම්මාරම්මණං වා යං යං වා පනාරබ්භ, තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති…පෙ… ඉමෙ ධම්මා කුසලා. ඉමෙසු ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මප්පටිසම්භිදා, තෙසං විපාකෙ ඤාණං අත්ථප්පටිසම්භිදා’’තිආදි (විභ. 724-725) විත්ථාරො.

යා පනෙතස්මිං අත්ථෙ ච ධම්මෙ ච සභාවනිරුත්ති අබ්යභිචාරවොහාරො අභිලාපො, තස්මිං සභාවනිරුත්තාභිලාපෙ මාගධිකාය සබ්බසත්තානං මූලභාසාය ‘‘අයං සභාවනිරුත්ති, අයං අසභාවනිරුත්තී’’ති පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිප්පටිසම්භිදා. යථාවුත්තෙසු තෙසු ඤාණෙසු ගොචරකිච්චතො විත්ථාරතො පවත්තං සබ්බම්පි තං ඤාණං ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං ඤාණෙ පභෙදගතං ඤාණං පටිභානප්පටිසම්භිදා. ඉති ඉමානි චත්තාරි ¶ පටිසම්භිදාඤාණානි සයමෙව භගවතා අධිගතානි අත්ථධම්මාදිකෙ තස්මිං තස්මිං අත්තනො විසයෙ අවිසංවාදනවසෙන අවිපරීතාකාරප්පවත්තියා තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. එවම්පි භගවා තථානි ආගතොති තථාගතො.

තථා යංකිඤ්චි ඤෙය්යං නාම, සබ්බං තං භගවතා සබ්බාකාරෙන ඤාතං දිට්ඨං අධිගතං අභිසම්බුද්ධං. තථා හිස්ස අභිඤ්ඤෙය්යා ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යතො බුද්ධා, පරිඤ්ඤෙය්යා ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යතො, පහාතබ්බා ධම්මා පහාතබ්බතො, සච්ඡිකාතබ්බා ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බතො, භාවෙතබ්බා ධම්මා භාවෙතබ්බතො, යතො නං කොචි සමණො වා බ්රාහ්මණො වා දෙවො වා මාරො වා බ්රහ්මා වා ‘‘ඉමෙ නාම තෙ ධම්මා අනභිසම්බුද්ධා’’ති සහ ධම්මෙන අනුයුඤ්ජිතුං සමත්ථො නත්ථි.

යංකිඤ්චි පහාතබ්බං නාම, සබ්බං තං භගවතො අනවසෙසතො බොධිමූලෙයෙව පහීනං අනුප්පත්තිධම්මං ¶ , න තස්ස පහානාය උත්තරි කරණීයං අත්ථි. තථා හිස්ස ලොභදොසමොහවිපරීතමනසිකාරඅහිරිකානොත්තප්පථිනමිද්ධකොධූපනාහ- මක්ඛපලාසඉස්සාමච්ඡරියමායාසාඨෙය්යථම්භසාරම්භමානාතිමානමදප්පමාදතිවිධා- කුසලමූලදුච්චරිතවිසමවිපරීතසඤ්ඤා- ¶ මලවිතක්කපපඤ්චඑසනාතණ්හාචතුබ්බිධවිපරියෙසආසවගන්ථ- ඔඝයොගාගතිතණ්හුපාදානපඤ්චාභිනන්දනනීවරණචෙතොඛිලචෙතසොවිනිබන්ධ- ඡවිවාදමූලසත්තානුසයඅට්ඨමිච්ඡත්තනවආඝාතවත්ථුතණ්හා- මූලකදසඅකුසලකම්මපථඑකවීසති අනෙසනද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතඅට්ඨසතතණ්හාවිචරිතාදිප්පභෙදං දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං සහ වාසනාය පහීනං සමුච්ඡින්නං සමූහතං, යතො නං කොචි සමණො වා…පෙ… බ්රහ්මා වා ‘‘ඉමෙ නාම තෙ කිලෙසා අප්පහීනා’’ති සහ ධම්මෙන අනුයුඤ්ජිතුං සමත්ථො නත්ථි.

යෙ චිමෙ භගවතා කම්මවිපාකකිලෙසූපවාදආණාවීතික්කමප්පභෙදා අන්තරායිකා වුත්තා, අලමෙව තෙ පටිසෙවතො එකන්තෙන අන්තරායාය. යතො නං කොචි සමණො වා…පෙ… බ්රහ්මා වා ‘‘නාලං තෙ පටිසෙවතො අන්තරායායා’’ති සහ ධම්මෙන අනුයුඤ්ජිතුං සමත්ථො නත්ථි.

යො ච භගවතා නිරවසෙසවට්ටදුක්ඛනිස්සරණාය සීලසමාධිපඤ්ඤාය සඞ්ගහො සත්තකොට්ඨාසිකො සත්තතිංසප්පභෙදො අරියමග්ගපුබ්බඞ්ගමො අනුත්තරො ¶ නිය්යානිකො ධම්මො දෙසිතො, සො එකන්තෙනෙව නිය්යාති, පටිපන්නස්ස වට්ටදුක්ඛතො මොක්ඛාය හොති, යතො නං කොචි සමණො වා…පෙ… බ්රහ්මා වා ‘‘නිය්යානිකො ධම්මොති තයා දෙසිතො න නිය්යාතී’’ති සහ ධම්මෙන අනුයුඤ්ජිතුං සමත්ථො නත්ථීති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතො ඉමෙ ධම්මා අනභිසම්බුද්ධා’’ති (ම. නි. 1.150) විත්ථාරො. එවමෙතානි අත්තනො ඤාණප්පහානදෙසනාවිසෙසානං අවිතථභාවාවබොධනතො ¶ අවිපරීතාකාරප්පවත්තිතානි භගවතො චතුවෙසාරජ්ජඤාණානි තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. එවම්පි භගවා තථානි ආගතොති තථාගතො.

තථා නිරයගති, තිරච්ඡානගති, පෙතගති, මනුස්සගති, දෙවගතීති පඤ්ච ගතියො, තාසු සඤ්ජීවාදයො අට්ඨ මහානිරයා, කුක්කුළාදයො සොළස උස්සදනිරයා, ලොකන්තරිකනිරයොති සබ්බෙපිමෙ එකන්තදුක්ඛතාය නිරස්සාදට්ඨෙන නිරයා, යථාකම්මුනා ගන්තබ්බතො ගති චාති නිරයගති, තිබ්බන්ධකාරසීතනරකාපි එතෙස්වෙව අන්තොගධා. කිමිකීටසරීසපපක්ඛිසොණසිඞ්ගාලාදයො තිරියං අඤ්ඡිතභාවෙන තිරච්ඡානා, තෙ එව ගතීති තිරච්ඡානගති. ඛුප්පිපාසිතත්තා පරදත්තූපජීවිනිජ්ඣාමතණ්හිකාදයො දුක්ඛබහුලතාය පාකටසුඛතො ¶ ඉතා විගතාති පෙතා, තෙ එව ගතීති පෙතගති, කාලකඤ්චිකාදිඅසුරාපි එතෙස්වෙවන්තොගධා. පරිත්තදීපවාසීහි සද්ධිං ජම්බුදීපාදිචතුමහාදීපවාසිනො මනසො උස්සන්නතාය මනුස්සා, තෙ එව ගතීති මනුස්සගති. චාතුමහාරාජිකතො පට්ඨාය යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනූපගාති ඉමෙ ඡබ්බීසති දෙවනිකායා දිබ්බන්ති අත්තනො ඉද්ධානුභාවෙන කීළන්ති ජොතන්ති චාති දෙවා, තෙ එව ගතීති දෙවගති.

තා පනෙතා ගතියො යස්මා තංතංකම්මනිබ්බත්තො උපපත්තිභවවිසෙසො, තස්මා අත්ථතො විපාකක්ඛන්ධා කටත්තා ච රූපං. තත්ථ ‘‘අයං නාම ගති ඉමිනා නාම කම්මුනා ජායති, තස්ස ච කම්මස්ස පච්චයවිසෙසෙහි එවං විභාගභින්නත්තා විසුං එතෙ සත්තනිකායා එවං විභාගභින්නා’’ති යථාසකං හෙතුඵලවිභාගපරිච්ඡින්දනවසෙන ඨානසො හෙතුසො භගවතො ඤාණං පවත්තති. තෙනාහ භගවා –

‘‘පඤ්ච ¶ ඛො ඉමා, සාරිපුත්ත, ගතියො. කතමා පඤ්ච? නිරයො, තිරච්ඡානයොනි, පෙත්තිවිසයො, මනුස්සා, දෙවා. නිරයඤ්චාහං, සාරිපුත්ත, පජානාමි නිරයගාමිඤ්ච මග්ගං නිරයගාමිනිඤ්ච පටිපදං, යථා පටිපන්නො ච කායස්ස භෙදා ¶ පරම්මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති, තඤ්ච පජානාමී’’තිආදි (ම. නි. 1.153).

තානි පනෙතානි භගවතො ඤාණානි තස්මිං තස්මිං විසයෙ අවිපරීතාකාරප්පවත්තියා අවිසංවාදනතො තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. එවම්පි භගවා තථානි ආගතොති තථාගතො.

තථා යං සත්තානං සද්ධාදියොගවිකලාවිකලභාවාවබොධනෙන අප්පරජක්ඛමහාරජක්ඛතාදිවිසෙසවිභාවනං පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි පවත්තං භගවතො ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණං. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘සද්ධො පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, අස්සද්ධො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො’’ති (පටි. ම. 1.111) විත්ථාරො.

යඤ්ච ‘‘අයං පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, අයං සස්සතදිට්ඨිකො, අයං උච්ඡෙදදිට්ඨිකො, අයං අනුලොමිකායං ඛන්තියං ඨිතො, අයං යථාභූතඤාණෙ ඨිතො, අයං කාමාසයො, න නෙක්ඛම්මාදිආසයො, අයං නෙක්ඛම්මාසයො, න කාමාදිආසයො’’තිආදිනා ‘‘ඉමස්ස කාමරාගො අතිවිය ¶ ථාමගතො, න පටිඝාදිකො, ඉමස්ස පටිඝො අතිවිය ථාමගතො, න කාමරාගාදිකො’’තිආදිනා ‘‘ඉමස්ස පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අධිකො, න අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො න ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො, ඉමස්ස අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අධිකො, න පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො න ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො, ඉමස්ස ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො අධිකො, න පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො න අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො. ඉමස්ස කායසුචරිතං අධිකං, ඉමස්ස වචීසුචරිතං, ඉමස්ස මනොසුචරිතං, අයං හීනාධිමුත්තිකො, අයං පණීතාධිමුත්තිකො, අයං කම්මාවරණෙන සමන්නාගතො, අයං කිලෙසාවරණෙන සමන්නාගතො, අයං විපාකාවරණෙන සමන්නාගතො, අයං න කම්මාවරණෙන සමන්නාගතො, න කිලෙසාවරණෙන සමන්නාගතො, න විපාකාවරණෙන සමන්නාගතො’’තිආදිනා ච සත්තානං ආසයාදීනං යථාභූතං විභාවනාකාරප්පවත්තං භගවතො ආසයානුසයඤාණං. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘ඉධ ¶ තථාගතො සත්තානං ආසයං ජානාති, අනුසයං ජානාති, චරිතං ජානාති, අධිමුත්තිං ජානාති, භබ්බාභබ්බෙ සත්තෙ ජානාතී’’තිආදි (පටි. ම. 1.113).

යඤ්ච උපරිමහෙට්ඨිමපුරිමපච්ඡිමකායෙහි දක්ඛිණවාමඅක්ඛිකණ්ණසොතනාසිකසොතඅංසකූටහත්ථපාදෙහි අඞ්ගුලිඅඞ්ගුලන්තරෙහි ලොමකූපෙහි ච අග්ගික්ඛන්ධූදකධාරාපවත්තනං අනඤ්ඤසාධාරණං විවිධවිකුබ්බනිද්ධිනිම්මාපනකං ¶ භගවතො යමකපාටිහාරියඤාණං. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘ඉධ තථාගතො යමකපාටිහාරියං කරොති අසාධාරණං සාවකෙහි, උපරිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, හෙට්ඨිමකායතො උදකධාරා පවත්තති. හෙට්ඨිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, උපරිමකායතො උදකධාරා පවත්තතී’’තිආදි (පටි. ම. 1.116).

යඤ්ච රාගාදීහි ජාතිආදීහි ච අනෙකෙහි දුක්ඛධම්මෙහි උපද්දුතං සත්තනිකායං තතො නීහරිතුකාමතාවසෙන නානානයෙහි පවත්තස්ස භගවතො මහාකරුණොක්කමනස්ස පච්චයභූතං මහාකරුණාසමාපත්තිඤාණං. යථාහ (පටි. ම. 1.117-118) –

‘‘කතමං තථාගතස්ස මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං? බහුකෙහි ආකාරෙහි පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති, ආදිත්තො ලොකසන්නිවාසොති පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. උය්යුත්තො, පයාතො, කුම්මග්ගප්පටිපන්නො, උපනීයති ලොකො අද්ධුවො, අතාණො ලොකො අනභිස්සරො ¶ , අස්සකො ලොකො, සබ්බං පහාය ගමනීයං, ඌනො ලොකො අතිත්තො තණ්හාදාසොති පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති.

‘‘අතායනො ලොකසන්නිවාසො, අලෙණො, අසරණො, අසරණීභූතො. උද්ධතො ලොකො අවූපසන්තො, සසල්ලො ලොකසන්නිවාසො විද්ධො පුථුසල්ලෙහි, අවිජ්ජන්ධකාරාවරණො ¶ කිලෙසපඤ්ජරපක්ඛිත්තො, අවිජ්ජාගතො ලොකසන්නිවාසො අණ්ඩභූතො පරියොනද්ධො තන්තාකුලකජාතො කුලගුණ්ඩිකජාතො මුඤ්ජපබ්බජභූතො අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං සංසාරං නාතිවත්තති, අවිජ්ජාවිසදොසසංලිත්තො, කිලෙසකලලීභූතො, රාගදොසමොහජටාජටිතො.

‘‘තණ්හාසඞ්ඝාටපටිමුක්කො, තණ්හාජාලෙන ඔත්ථටො, තණ්හාසොතෙන වුය්හති, තණ්හාසඤ්ඤොජනෙන සංයුත්තො, තණ්හානුසයෙන ¶ අනුසටො, තණ්හාසන්තාපෙන සන්තප්පති, තණ්හාපරිළාහෙන පරිඩය්හති.

‘‘දිට්ඨිසඞ්ඝාටපටිමුක්කො, දිට්ඨිජාලෙන ඔත්ථටො, දිට්ඨිසොතෙන වුය්හති, දිට්ඨිසඤ්ඤොජනෙන සංයුත්තො, දිට්ඨානුසයෙන අනුසටො, දිට්ඨිසන්තාපෙන සන්තප්පති, දිට්ඨිපරිළාහෙන පරිඩය්හති.

‘‘ජාතියා අනුගතො, ජරාය අනුසටො, බ්යාධිනා අභිභූතො, මරණෙන අබ්භාහතො, දුක්ඛෙ පතිට්ඨිතො.

‘‘තණ්හාය උඩ්ඩිතො, ජරාපාකාරපරික්ඛිත්තො, මච්චුපාසෙන පරික්ඛිත්තො, මහාබන්ධනබද්ධො, රාගබන්ධනෙන දොසමොහමානදිට්ඨිකිලෙසදුච්චරිතබන්ධනෙන බද්ධො, මහාසම්බාධප්පටිපන්නො, මහාපලිබොධෙන පලිබුද්ධො, මහාපපාතෙ පතිතො, මහාකන්තාරප්පටිපන්නො, මහාසංසාරප්පටිපන්නො, මහාවිදුග්ගෙ සම්පරිවත්තති, මහාපලිපෙ පලිපන්නො.

‘‘අබ්භාහතො ලොකසන්නිවාසො, ආදිත්තො ලොකසන්නිවාසො රාගග්ගිනා දොසග්ගිනා මොහග්ගිනා ජාතියා ජරාය මරණෙන සොකෙහි පරිදෙවෙහි දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහි, උන්නීතකො ලොකසන්නිවාසො හඤ්ඤති නිච්චමතාණො පත්තදණ්ඩො තක්කරො, වජ්ජබන්ධනබද්ධො ¶ ආඝාතනපච්චුපට්ඨිතො, අනාථො ලොකසන්නිවාසො පරමකාරුඤ්ඤප්පත්තො, දුක්ඛාභිතුන්නො චිරරත්තං පීළිතො, ගධිතො නිච්චං පිපාසිතො.

‘‘අන්ධො ¶ අචක්ඛුකො, හතනෙත්තො අපරිණායකො, විපථපක්ඛන්දො අඤ්ජසාපරද්ධො, මහොඝපක්ඛන්දො.

‘‘ද්වීහි දිට්ඨිගතෙහි පරියුට්ඨිතො, තීහි දුච්චරිතෙහි විප්පටිපන්නො, චතූහි යොගෙහි යොජිතො, චතූහි ගන්ථෙහි ගන්ථිතො, චතූහි උපාදානෙහි උපාදියති, පඤ්චගතිසමාරුළ්හො, පඤ්චහි කාමගුණෙහි රජ්ජති, පඤ්චහි නීවරණෙහි ඔත්ථටො, ඡහි ¶ විවාදමූලෙහි විවදති, ඡහි තණ්හාකායෙහි රජ්ජති, ඡහි දිට්ඨිගතෙහි පරියුට්ඨිතො, සත්තහි අනුසයෙහි අනුසටො, සත්තහි සඤ්ඤොජනෙහි සංයුත්තො, සත්තහි මානෙහි උන්නතො, අට්ඨහි ලොකධම්මෙහි සම්පරිවත්තති, අට්ඨහි මිච්ඡත්තෙහි නිය්යාතො, අට්ඨහි පුරිසදොසෙහි දුස්සති, නවහි ආඝාතවත්ථූහි ආඝාතිතො, නවවිධමානෙහි උන්නතො, නවහි තණ්හාමූලකෙහි ධම්මෙහි රජ්ජති, දසහි කිලෙසවත්ථූහි කිලිස්සති, දසහි ආඝාතවත්ථූහි ආඝාතිතො, දසහි අකුසලකම්මපථෙහි සමන්නාගතො, දසහි සංයොජනෙහි සංයුත්තො, දසහි මිච්ඡත්තෙහි නිය්යාතො, දසවත්ථුකාය මිච්ඡාදිට්ඨියා සමන්නාගතො, දසවත්ථුකාය අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා සමන්නාගතො, අට්ඨසතතණ්හාපපඤ්චෙහි පපඤ්චිතො, ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨිගතෙහි පරියුට්ඨිතො, ලොකසන්නිවාසොති පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති.

‘‘අහඤ්චම්හි තිණ්ණො, ලොකො ච අතිණ්ණො. අහඤ්චම්හි මුත්තො, ලොකො ච අමුත්තො. අහඤ්චම්හි දන්තො, ලොකො ච අදන්තො. අහඤ්චම්හි සන්තො, ලොකො ච අසන්තො. අහඤ්චම්හි අස්සත්ථො, ලොකො ච අනස්සත්ථො. අහඤ්චම්හි පරිනිබ්බුතො, ලොකො ච අපරිනිබ්බුතො. පහොමි ඛ්වාහං තිණ්ණො තාරෙතුං, මුත්තො මොචෙතුං, දන්තො දමෙතුං, සන්තො සමෙතුං, අස්සත්ථො අස්සාසෙතුං, පරිනිබ්බුතො පරිනිබ්බාපෙතුන්ති පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමතී’’ති (පටි. ම. 1.117-118).

එවං ¶ එකූනනවුතියා ආකාරෙහි විභජනං කතං.

යං පන යාවතා ධම්මධාතුයා යත්තකං ඤාතබ්බං සඞ්ඛතාසඞ්ඛතාදිකස්ස සබ්බස්ස පරොපදෙසනිරපෙක්ඛං ¶ සබ්බාකාරෙන පටිවිජ්ඣනසමත්ථං ආකඞ්ඛමත්තප්පටිබද්ධවුත්තිඅනඤ්ඤසාධාරණං භගවතො ඤාණං සබ්බථා අනවසෙසසඞ්ඛතාසඞ්ඛතසම්මුතිසච්චාවබොධතො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං තත්ථාවරණාභාවතො නිස්සඞ්ගප්පවත්තිමුපාදාය අනාවරණඤාණන්ති වුච්චති. එකමෙව හි තං ඤාණං විසයප්පවත්තිමුඛෙන අඤ්ඤෙහි අසාධාරණභාවදස්සනත්ථං ¶ දුවිධෙන උද්දිට්ඨං. අඤ්ඤථා සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණානං සාධාරණතා සබ්බවිසයතා ආපජ්ජෙය්යුං, න ච තං යුත්තං කිඤ්චාපි ඉමාය යුත්තියා. අයඤ්හෙත්ථ පාළි –

‘‘සබ්බං සඞ්ඛතමසඞ්ඛතං අනවසෙසං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තත්ථ ආවරණං නත්ථීති අනාවරණඤාණං. අතීතං සබ්බං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තත්ථ ආවරණං නත්ථීති අනාවරණඤාණං. අනාගතං සබ්බං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තත්ථ ආවරණං නත්ථීති අනාවරණඤාණං. පච්චුප්පන්නං සබ්බං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තත්ථ ආවරණං නත්ථීති අනාවරණඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.119-120) විත්ථාරො.

එවමෙතානි භගවතො ඡඅසාධාරණඤාණානි අවිපරීතාකාරප්පවත්තියා යථාසකවිසයස්ස අවිසංවාදනතො තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. එවම්පි භගවා තථානි ආගතොති තථාගතො.

තථා –

‘‘සත්තිමෙ, භික්ඛවෙ, බොජ්ඣඞ්ගා – සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො, වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති (පටි. ම. 2.17; සං. නි. 5.185) එවං සරූපතො, ‘‘යායං ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානා ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛල්ලිකත්තකිලමථානුයොගඋච්ඡෙදසස්සතාභිනිවෙසාදීනං අනෙකෙසං උපද්දවානං පටිපක්ඛභූතා සතිආදිභෙදා ධම්මසාමග්ගී, යාය අරියසාවකො බුජ්ඣති කිලෙසනිද්දාය උට්ඨහති, චත්තාරි වා අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣති, නිබ්බානමෙව වා සච්ඡිකරොතීති, සා ධම්මසාමග්ගී බොධීති වුච්චති. තස්සා ‘බොධියා අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා, අරියසාවකො වා යථාවුත්තාය ධම්මසාමග්ගියා බුජ්ඣතීති ¶ කත්වා බොධීති වුච්චති, තස්ස බොධිස්ස අඞ්ගාතිපි බොජ්ඣඞ්ගා’’ති එවං සාමඤ්ඤලක්ඛණතො. ‘‘උපට්ඨානලක්ඛණො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පවිචයලක්ඛණො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පග්ගහලක්ඛණො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, ඵරණලක්ඛණො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, උපසමලක්ඛණො ¶ පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, අවික්ඛෙපලක්ඛණො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පටිසඞ්ඛානලක්ඛණො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති එවං විසෙසලක්ඛණතො.

‘‘තත්ථ කතමො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො? ඉධ, භික්ඛු ¶ , සතිමා හොති පරමෙන සතිනෙපක්කෙන සමන්නාගතො, චිරකතම්පි චිරභාසිතම්පි සරිතා හොති අනුස්සරිතා’’තිආදිනා (විභ. 467) සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං අඤ්ඤමඤ්ඤොපකාරවසෙන එකක්ඛණෙ පවත්තිදස්සනතො, ‘‘තත්ථ කතමො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො? අත්ථි අජ්ඣත්තං, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු සති, අත්ථි බහිද්ධා ධම්මෙසු සතී’’තිආදිනා තෙසං විසයවිභාගෙන පවත්තිදස්සනතො. ‘‘තත්ථ කතමො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති විවෙකනිස්සිතං විරාගනිස්සිතං නිරොධනිස්සිතං වොස්සග්ගපරිණාමි’’න්තිආදිනා (විභ. 471) භාවනාවිධිදස්සනතො. ‘‘තත්ථ කතමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති…පෙ… තස්මිං සමයෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා හොන්ති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො…පෙ… උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො. තත්ථ කතමො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො? යා සති…පෙ… අනුස්සතී’’තිආදිනා (විභ. 478-479) ඡන්නවුතියා නයසහස්සවිභාගෙහීති එවං නානාකාරතො පවත්තානි භගවතො සම්බොජ්ඣඞ්ගවිභාවනඤාණානි තස්ස තස්ස අත්ථස්ස අවිසංවාදනතො තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. එවම්පි භගවා තථානි ආගතොති තථාගතො.

තථා –

‘‘තත්ථ කතමං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං? අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. සෙය්යථිදං, සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධී’’ති (විභ. 205) එවං සරූපතො. සබ්බකිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියභාවකරත්තා අරියඵලප්පටිලාභකරත්තා ච අරියො, අට්ඨවිධත්තා නිබ්බානාධිගමාය එකන්තකාරණත්තා ච අට්ඨඞ්ගිකො. කිලෙසෙ මාරෙන්තො ගච්ඡති, නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගීයති, සයං වා නිබ්බානං මග්ගතීති මග්ගොති එවං සාමඤ්ඤලක්ඛණතො. ‘‘සම්මා දස්සනලක්ඛණා සම්මාදිට්ඨි, සම්මා අභිනිරොපනලක්ඛණො සම්මාසඞ්කප්පො, සම්මා පරිග්ගහණලක්ඛණා සම්මාවාචා, සම්මා සමුට්ඨානලක්ඛණො ¶ සම්මාකම්මන්තො, සම්මා වොදානලක්ඛණො සම්මාආජීවො, සම්මා පග්ගහලක්ඛණො සම්මාවායාමො, සම්මා උපට්ඨානලක්ඛණා සම්මාසති, සම්මා අවික්ඛෙපලක්ඛණො සම්මාසමාධී’’ති එවං විසෙසලක්ඛණතො ¶ . සම්මාදිට්ඨි අඤ්ඤෙහිපි අත්තනො පච්චනීකකිලෙසෙහි සද්ධිං මිච්ඡාදිට්ඨිං පජහති, නිබ්බානං ආරම්මණං කරොති, තප්පටිච්ඡාදකමොහවිධමනෙන අසම්මොහතො සම්පයුත්තධම්මෙ ච පස්සති. තථා සම්මාසඞ්කප්පාදයොපි මිච්ඡාසඞ්කප්පාදීනි ¶ පජහන්ති, නිබ්බානඤ්ච ආරම්මණං කරොන්ති, සහජාතධම්මානං සම්මාඅභිනිරොපනපරිග්ගහණසමුට්ඨානවොදානපග්ගහඋපට්ඨානසමාදහනානි ච කරොන්තීති එවං කිච්චවිභාගතො. සම්මාදිට්ඨි පුබ්බභාගෙ නානක්ඛණා විසුං විසුං දුක්ඛාදිආරම්මණා හුත්වා මග්ගකාලෙ එකක්ඛණා නිබ්බානමෙව ආරම්මණං කත්වා කිච්චතො ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදීනි චත්තාරි නාමානි ලභති, සම්මාසඞ්කප්පාදයොපි පුබ්බභාගෙ නානක්ඛණා නානාරම්මණා මග්ගකාලෙ එකක්ඛණා එකාරම්මණා.

තෙසු සම්මාසඞ්කප්පො කිච්චතො නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පොතිආදීනි තීණි නාමානි ලභති, සම්මාවාචාදයො තයො පුබ්බභාගෙ මුසාවාදාවෙරමණීතිආදිවිභාගා විරතියොපි චෙතනායොපි හුත්වා මග්ගක්ඛණෙ විරතියොව, සම්මාවායාමසතියො කිච්චතො සම්මප්පධානසතිපට්ඨානවසෙන චත්තාරි නාමානි ලභන්ති. සම්මාසමාධි පන මග්ගක්ඛණෙපි පඨමජ්ඣානාදිවසෙන නානා එවාති එවං පුබ්බභාගපරභාගෙසු පවත්තිවිභාගතො, ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සම්මාදිට්ඨිං භාවෙති විවෙකනිස්සිත’’න්තිආදිනා (විභ. 489) භාවනාවිධිතො, ‘‘තත්ථ කතමො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො? ඉධ, භික්ඛු, යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති…පෙ… දුක්ඛාපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො හොති සම්මාදිට්ඨි සම්මාසඞ්කප්පො’’තිආදිනා (විභ. 499) චතුරාසීතියා නයසහස්සවිභාගෙහීති එවං අනෙකාකාරතො පවත්තානි භගවතො අරියමග්ගවිභාවනඤාණානි අත්ථස්ස අවිසංවාදනතො සබ්බානිපි තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. එවම්පි භගවා තථානි ආගතොති තථාගතො.

තථා පඨමජ්ඣානසමාපත්ති යා ච නිරොධසමාපත්තීති එතාසු අනුපටිපාටියා විහරිතබ්බට්ඨෙන සමාපජ්ජිතබ්බට්ඨෙන ච අනුපුබ්බවිහාරසමාපත්තීසු සම්පාදනපච්චවෙක්ඛණාදිවසෙන යථාරහං සම්පයොගවසෙන ච පවත්තානි භගවතො ඤාණානි තදත්ථසිද්ධියා තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි ¶ . තථා ¶ ‘‘ඉදං ඉමස්ස ඨානං, ඉදං අට්ඨාන’’න්ති අවිපරීතං තස්ස තස්ස ඵලස්ස කාරණාකාරණජානනං, තෙසං තෙසං සත්තානං අතීතාදිභෙදභින්නස්ස කම්මසමාදානස්ස අනවසෙසතො යථාභූතං විපාකන්තරජානනං, ආයූහනක්ඛණෙයෙව තස්ස තස්ස සත්තස්ස ‘‘අයං නිරයගාමිනී පටිපදා…පෙ… අයං නිබ්බානගාමිනී පටිපදා’’ති යාථාවතො සාසවානාසවකම්මවිභාගජානනං, 0.ඛන්ධායතනාදීනං උපාදින්නානුපාදින්නාදිඅනෙකසභාවං නානාසභාවඤ්ච තස්ස ලොකස්ස ‘‘ඉමාය නාම ධාතුයා උස්සන්නත්තා ඉමස්මිං ධම්මප්පබන්ධෙ අයං විසෙසො ජායතී’’තිආදිනා නයෙන යථාභූතං ධාතුනානත්තජානනං, අනවසෙසතො සත්තානං හීනාදිඅජ්ඣාසයාධිමුත්තිජානනං, සද්ධාදිඉන්ද්රියානං තික්ඛමුදුතාජානනං, සංකිලෙසාදීහි සද්ධිං ඣානවිමොක්ඛාදිවිසෙසජානනං ¶ , සත්තානං අපරිමාණාසු ජාතීසු තප්පටිබන්ධෙන සද්ධිං අනවසෙසතො පුබ්බෙනිවුත්ථක්ඛන්ධසන්තතිජානනං, හීනාදිවිභාගෙහි සද්ධිං චුතිපටිසන්ධිජානනං, ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව චතුසච්චජානනන්ති ඉමානි භගවතො දසබලඤාණානි අවිරජ්ඣිත්වා යථාසකං විසයාවගාහනතො යථාධිප්පෙතත්ථසාධනතො ච යථාභූතවුත්තියා තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘ඉධ තථාගතො ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාතී’’තිආදි (විභ. 809; අ. නි. 10.21).

එවම්පි භගවා තථානි ආගතොති තථාගතො.

යථා චෙතෙසං ඤාණානං වසෙන, එවං යථාවුත්තානං සතිපට්ඨානසම්මප්පධානවිභාවනඤාණාදීනං අනන්තාපරිමෙය්යභෙදානං අනඤ්ඤසාධාරණානං පඤ්ඤාවිසෙසානං වසෙන භගවා තථානි ඤාණානි ආගතො අධිගතොති තථාගතො. එවම්පි තථානි ආගතොති තථාගතො.

කථං තථා ගතොති තථාගතො? යා සා භගවතො අභිජාති අභිසම්බොධි ධම්මවිනයපඤ්ඤාපනා අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතු, සා තථා. කිං වුත්තං හොති? යදත්ථං ලොකනාථෙන අභිසම්බොධි පත්ථිතා පවත්තිතා ච, තදත්ථස්ස එකන්තසිද්ධියා අවිසංවාදනතො අවිපරීතත්ථවුත්තියා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා. තථා හි අයං භගවා බොධිසත්තභූතො සමතිංසපාරමිපරිපූරණාදිකං ¶ වුත්තප්පභෙදං සබ්බං බුද්ධත්තහෙතුං සම්පාදෙත්වා ¶ තුසිතපුරෙ ඨිතොව බුද්ධකොලාහලං සුත්වා දසසහස්සචක්කවාළදෙවතාහි එකතො සන්නිපතිතාහි උපසඞ්කමිත්වා –

‘‘කාලො දෙව මහාවීර, උප්පජ්ජ මාතුකුච්ඡියං;

සදෙවකං තාරයන්තො, බුජ්ඣස්සු අමතං පද’’න්ති. (බු. වං. 1.67) –

ආයාචිතො උප්පන්නපුබ්බනිමිත්තො පඤ්ච මහාවිලොකනානි විලොකෙත්වා ‘‘ඉදානාහං මනුස්සයොනියං උප්පජ්ජිත්වා අභිසම්බුජ්ඣිස්සාමී’’ති ආසාළ්හිපුණ්ණමාය සක්යරාජකුලෙ මහාමායාය දෙවියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගහෙත්වා දස මාසෙ දෙවමනුස්සෙහි මහතා පරිහාරෙන පරිහරියමානො විසාඛපුණ්ණමාය පච්චූසසමයෙ අභිජාතිං පාපුණි.

අභිජාතික්ඛණෙ ¶ පනස්ස පටිසන්ධිග්ගහණක්ඛණෙ විය ද්වත්තිංසපුබ්බනිමිත්තානි පාතුරහෙසුං. අයඤ්හි දසසහස්සී ලොකධාතු කම්පි සඞ්කම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි, දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු අප්පමාණො ඔභාසො ඵරි, තස්ස තං සිරිං දට්ඨුකාමා විය ජච්චන්ධා චක්ඛූනි පටිලභිංසු, බධිරා සද්දං සුණිංසු. මූගා සමාලපිංසු, ඛුජ්ජා උජුගත්තා අහෙසුං, පඞ්ගුලා පදසා ගමනං පටිලභිංසු, බන්ධනගතා සබ්බසත්තා අන්දුබන්ධනාදීහි මුච්චිංසු, සබ්බනිරයෙසු අග්ගි නිබ්බායි, පෙත්තිවිසයෙ ඛුප්පිපාසා වූපසමි, තිරච්ඡානානං භයං නාහොසි, සබ්බසත්තානං රොගො වූපසමි, සබ්බසත්තා පියංවදා අහෙසුං, මධුරෙනාකාරෙන අස්සා හසිංසු, වාරණා ගජ්ජිංසු, සබ්බතූරියානි සකං සකං නින්නාදං මුඤ්චිංසු, අඝට්ටිතානි එව මනුස්සානං හත්ථූපගාදීනි ආභරණානි මධුරෙනාකාරෙන රවිංසු, සබ්බදිසා විප්පසන්නා අහෙසුං, සත්තානං සුඛං උප්පාදයමානො මුදුසීතලවාතො වායි, අකාලමෙඝො වස්සි, පථවිතොපි උදකං උබ්භිජ්ජිත්වා විස්සන්දි, පක්ඛිනො ආකාසගමනං විජහිංසු, නදියො අසන්දමානා අට්ඨංසු, මහාසමුද්දෙ මධුරං උදකං අහොසි, උපක්කිලෙසවිමුත්තෙ සූරියෙ දිස්සමානෙ එව ආකාසගතා සබ්බා ජොතියො ජලිංසු ¶ , ඨපෙත්වා අරූපාවචරෙ දෙවෙ අවසෙසා සබ්බෙ දෙවා සබ්බෙපි නෙරයිකා දිස්සමානරූපා අහෙසුං, තරුකුට්ටකවාටසෙලාදයො අනාවරණභූතා අහෙසුං, සත්තානං චුතූපපාතා නාහෙසුං, සබ්බං අනිට්ඨගන්ධං අභිභවිත්වා දිබ්බගන්ධො වායි, සබ්බෙ ඵලූපගා රුක්ඛා ඵලධරා සම්පජ්ජිංසු, මහාසමුද්දො ¶ සබ්බත්ථකමෙව පඤ්චවණ්ණෙහි පදුමෙහි සඤ්ඡන්නතලො අහොසි, ථලජජලජාදීනි සබ්බපුප්ඵානි පුප්ඵිංසු, රුක්ඛානං ඛන්ධෙසු ඛන්ධපදුමානි, සාඛාසු සාඛපදුමානි, ලතාසු ලතාපදුමානි පුප්ඵිංසු, මහීතලෙ සිලාතලානි භින්දිත්වා උපරූපරි සත්ත සත්ත හුත්වා දණ්ඩපදුමානි නාම නික්ඛමිංසු, ආකාසෙ ඔලම්බකපදුමානි නිබ්බත්තිංසු, සමන්තතො පුප්ඵවස්සං වස්සි, ආකාසෙ දිබ්බතූරියානි වජ්ජිංසු, සකලදසසහස්සී ලොකධාතු වට්ටෙත්වා විස්සට්ඨමාලාගුළං විය උප්පීළෙත්වා බද්ධමාලාකලාපො විය අලඞ්කතප්පටියත්තං මාලාසනං විය ච එකමාලාමාලිනී විප්ඵුරන්තවාළබීජනී පුප්ඵධූපගන්ධපරිවාසිතා පරමසොභග්ගප්පත්තා අහොසි, තානි ච පුබ්බනිමිත්තානි උපරි අධිගතානං අනෙකෙසං විසෙසාධිගමානං නිමිත්තභූතානි එව අහෙසුං. එවං අනෙකච්ඡරියපාතුභාවප්පටිමණ්ඩිතා චායං අභිජාති යදත්ථං අනෙන අභිසම්බොධි පත්ථිතා, තස්සා අභිසම්බොධියා එකන්තසිද්ධියා තථාව අහොසි අවිතථා අනඤ්ඤථා.

තථා යෙ බුද්ධවෙනෙය්යා බොධනෙය්යබන්ධවා, තෙ සබ්බෙපි අනවසෙසතො සයමෙව භගවතා විනීතා. යෙ ච සාවකවෙනෙය්යා ධම්මවෙනෙය්යා ච, තෙපි සාවකාදීහි විනීතා විනයං ගච්ඡන්ති ගමිස්සන්ති චාති යදත්ථං භගවතා අභිසම්බොධි අභිපත්ථිතා, තදත්ථස්ස එකන්තසිද්ධියා අභිසම්බොධි තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා.

අපිච ¶ යස්ස යස්ස ඤෙය්යධම්මස්ස යො යො සභාවො බුජ්ඣිතබ්බො, සො සො හත්ථතලෙ ඨපිතආමලකං විය ආවජ්ජනමත්තප්පටිබද්ධෙන අත්තනො ඤාණෙන අවිපරීතං අනවසෙසතො භගවතා අභිසම්බුද්ධොති එවම්පි අභිසම්බොධි තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා.

තථා තෙසං තෙසං ධම්මානං තථා තථා දෙසෙතබ්බප්පකාරං තෙසං තෙසඤ්ච සත්තානං ආසයානුසයචරිතාධිමුත්තිං සම්මදෙව ඔලොකෙත්වා ¶ ධම්මතං අවිජහන්තෙනෙව පඤ්ඤත්තිනයවොහාරමග්ගං අනතිධාවන්තෙනෙව ච ධම්මතං විභාවන්තෙන යථාපරාධං යථාජ්ඣාසයං යථාධම්මඤ්ච අනුසාසන්තෙන භගවතා වෙනෙය්යා විනීතා අරියභූමිං සම්පාපිතාති ධම්මවිනයපඤ්ඤාපනාපිස්ස තදත්ථසිද්ධියා යථාභූතවුත්තියා ච තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා.

තථා ¶ යා සා භගවතා අනුප්පත්තා පථවියාදිඵස්සවෙදනාදිරූපාරූපසභාවවිනිමුත්තා ලුජ්ජනභාවාභාවතො ලොකසභාවාතීතා තමසා විසංසට්ඨත්තා කෙනචි අනොභාසනීයා ලොකසභාවාභාවතො එව ගතිආදිභාවරහිතා අප්පතිට්ඨා අනාරම්මණා අමතමහානිබ්බානධාතු ඛන්ධසඞ්ඛාතානං උපාදීනං ලෙසමත්තස්සපි අභාවතො අනුපාදිසෙසාති වුච්චති, යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, තදායතනං, යත්ථ නෙව පථවී න ආපො න තෙජො න වායො න ආකාසානඤ්චායතනං න විඤ්ඤාණඤ්චායතනං න ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං න නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං නායං ලොකො න පරො ලොකො න ච උභො චන්දිමසූරියා, තත්රාපාහං, භික්ඛවෙ, නෙව ආගතිං වදාමි න ගතිං න ඨිතිං න චුතිං න උපපත්තිං, අප්පතිට්ඨං අප්පවත්තං අනාරම්මණමෙවෙතං, එසෙවන්තො දුක්ඛස්සා’’ති (උදා. 71).

සා සබ්බෙසම්පි උපාදානක්ඛන්ධානං අත්ථඞ්ගමො, සබ්බසඞ්ඛාරානං සමථො, සබ්බූපධීනං පටිනිස්සග්ගො, සබ්බදුක්ඛානං වූපසමො, සබ්බාලයානං සමුග්ඝාතො, සබ්බවට්ටානං උපච්ඡෙදො, අච්චන්තසන්තිලක්ඛණොති යථාවුත්තසභාවස්ස කදාචිපි අවිසංවාදනතො තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා. එවමෙතා අභිජාතිආදිකා තථා ගතො උපගතො අධිගතො පටිපන්නො පත්තොති තථාගතො. එවං භගවා තථා ගතොති තථාගතො.

කථං තථාවිධොති තථාගතො? යථාවිධා පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා, අයම්පි භගවා තථාවිධො. කිං වුත්තං හොති? යථාවිධා තෙ භගවන්තො මග්ගසීලෙන ඵලසීලෙන සබ්බෙනපි ලොකියලොකුත්තරසීලෙන, මග්ගසමාධිනා ඵලසමාධිනා ¶ සබ්බෙනපි ලොකියලොකුත්තරසමාධිනා, මග්ගපඤ්ඤාය ¶ ඵලපඤ්ඤාය සබ්බායපි ලොකියලොකුත්තරපඤ්ඤාය, දෙවසිකං වලඤ්ජිතබ්බෙහි චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසමාපත්තිවිහාරෙහි, තදඞ්ගවිමුත්තියා, වික්ඛම්භනවිමුත්තියා, සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා, පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තියා, නිස්සරණවිමුත්තියාති සඞ්ඛෙපතො. විත්ථාරතො පන අනන්තාපරිමාණභෙදෙහි අචින්තෙය්යානුභාවෙහි සකලසබ්බඤ්ඤුගුණෙහි, අයම්පි ¶ අම්හාකං භගවා තථාවිධො. සබ්බෙසඤ්හි සම්මාසම්බුද්ධානං ආයුවෙමත්තං, සරීරප්පමාණවෙමත්තං, කුලවෙමත්තං, දුක්කරචරියාවෙමත්තං, රස්මිවෙමත්තන්ති, ඉමෙහි පඤ්චහි වෙමත්තෙහි සියා වෙමත්තං, න පන සීලවිසුද්ධියාදීසු විසුද්ධීසු සමථවිපස්සනාපටිපත්තියං අත්තනා පටිලද්ධගුණෙසු ච කිඤ්චි නානාකරණං අත්ථි. අථ ඛො මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණං විය අඤ්ඤමඤ්ඤං නිබ්බිසෙසා තෙ බුද්ධා භගවන්තො. තස්මා යථාවිධා පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා, අයම්පි භගවා තථාවිධො. එවං තථාවිධොති තථාගතො. විධත්ථො චෙත්ථ ගතසද්දො, තථා හි ලොකියා විධයුත්තගතසද්දෙ පකාරත්ථෙ වදන්ති.

කථං තථා පවත්තිතොති තථාගතො? අනඤ්ඤසාධාරණෙන ඉද්ධානුභාවෙන සමන්නාගතත්තා අත්ථප්පටිසම්භිදාදීනං උක්කංසපාරමිප්පත්තියා අනාවරණඤාණප්පටිලාභෙන ච භගවතො කායප්පවත්තියාදීනං කත්ථචි පටිඝාතාභාවතො යථා රුචි තථා ගතං ගති ගමනං කායවචීචිත්තප්පවත්ති එතස්සාති තථාගතො. එවං තථා පවත්තිතොති තථාගතො.

කථං තථෙහි අගතොති තථාගතො? බොධිසම්භාරසම්භරණෙ තප්පටිපක්ඛප්පවත්තිසඞ්ඛාතං නත්ථි එතස්ස ගතන්ති අගතො. සො පනස්ස අගතභාවො මච්ඡෙරදානපාරමිආදීසු අවිපරීතං ආදීනවානිසංසපච්චවෙක්ඛණාදිනයප්පවත්තෙහි ඤාණෙහීති තථෙහි ඤාණෙහි අගතොති තථාගතො.

අථ වා කිලෙසාභිසඞ්ඛාරප්පවත්තිසඞ්ඛාතං ඛන්ධප්පවත්තිසඞ්ඛාතමෙව වා පඤ්චසුපි ගතීසු ගතං ගමනං එතස්ස නත්ථීති අගතො. සඋපාදිසෙසඅනුපාදිසෙසනිබ්බානප්පත්තියා ස්වායමස්ස අගතභාවො තථෙහි අරියමග්ගඤාණෙහීති එවම්පි භගවා තථෙහි අගතොති තථාගතො.

කථං ¶ තථා ගතභාවෙන තථාගතො? තථා ගතභාවෙනාති ච තථාගතස්ස සබ්භාවෙන අත්ථිතායාති අත්ථො. කො පනෙස තථාගතො, යස්ස අත්ථිතාය භගවා තථාගතොති වුච්චතීති? සද්ධම්මො. සද්ධම්මො හි අරියමග්ගො තාව යථා යුගනද්ධසමථවිපස්සනාබලෙන අනවසෙසතො කිලෙසපක්ඛං සමූහනන්තෙන සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන ගන්තබ්බං ¶ , තථා ගතො. ඵලධම්මො යථා අත්තනො මග්ගානුරූපං පටිප්පස්සද්ධිපහානවසෙන ගන්තබ්බං, තථා ගතො පවත්තො. නිබ්බානධම්මො පන යථා ගතො ¶ පඤ්ඤාය පටිවිද්ධො සකලවට්ටදුක්ඛවූපසමාය සම්පජ්ජති, බුද්ධාදීහි තථා ගතො සච්ඡිකතොති තථාගතො. පරියත්තිධම්මොපි යථා පුරිමබුද්ධෙහි සුත්තගෙය්යාදිවසෙන පවත්තිආදිප්පකාසනවසෙන ච වෙනෙය්යානං ආසයාදිඅනුරූපං පවත්තිතො, අම්හාකම්පි භගවතා තථා ගතො ගදිතො පවත්තිතොති වා තථාගතො. යථා භගවතා දෙසිතො, තථා භගවතො සාවකෙහි ගතො අවගතොති තථාගතො. එවං සබ්බොපි සද්ධම්මො තථාගතො. තෙනාහ සක්කො දෙවානමින්දො – ‘‘තථාගතං දෙවමනුස්සපූජිතං, ධම්මං නමස්සාම සුවත්ථි හොතූ’’ති (ඛු. පා. 6.17; සු. නි. 240). ස්වාස්ස අත්ථීති භගවා තථාගතො.

යථා ච ධම්මො, එවං අරියසඞ්ඝොපි යථා අත්තහිතාය පරහිතාය ච පටිපන්නෙහි සුවිසුද්ධං පුබ්බභාගසමථවිපස්සනාපටිපදං පුරක්ඛත්වා තෙන තෙන මග්ගෙන ගන්තබ්බං, තං තං තථා ගතොති තථාගතො. යථා වා භගවතා සච්චපටිච්චසමුප්පාදාදයො දෙසිතා, තථාව බුද්ධත්තා තථා ගදනතො ච තථාගතො. තෙනාහ සක්කො දෙවරාජා – ‘‘තථාගතං දෙවමනුස්සපූජිතං, සඞ්ඝං නමස්සාම සුවත්ථි හොතූ’’ති. ස්වාස්ස සාවකභූතො අත්ථීති භගවා තථාගතො. එවං තථාගතභාවෙන තථාගතොති.

ඉදම්පි ච තථාගතස්ස තථාගතභාවදීපනෙ මුඛමත්තකමෙව, සබ්බාකාරෙන පන තථාගතොව තථාගතස්ස ¶ තථාගතභාවං වණ්ණෙය්ය. ඉදඤ්හි තථාගතපදං මහත්ථං මහාගතිකං මහාවිසයං, තස්ස අප්පමාදපදස්ස විය තෙපිටකම්පි බුද්ධවචනං යුත්තිතො අත්ථභාවෙන ආහරන්තො ‘‘අතිත්ථෙන ධම්මකථිකො පක්ඛන්දො’’ති න වත්තබ්බොති.

තත්ථෙතං වුච්චති –

‘‘යථෙව ලොකෙ පුරිමා මහෙසිනො,

සබ්බඤ්ඤුභාවං මුනයො ඉධාගතා;

තථා අයං සක්යමුනීපි ආගතො,

තථාගතො වුච්චති තෙන චක්ඛුමා.

‘‘පහාය ¶ කාමාදිමලෙ අසෙසතො,

සමාධිඤාණෙහි යථා ගතා ජිනා;

පුරාතනා ¶ සක්යමුනී ජුතින්ධරො,

තථා ගතො තෙන තථාගතො මතො.

‘‘තථඤ්ච ධාතායතනාදිලක්ඛණං,

සභාවසාමඤ්ඤවිභාගභෙදතො;

සයම්භුඤාණෙන ජිනොයමාගතො,

තථාගතො වුච්චති සක්යපුඞ්ගවො.

‘‘තථානි සච්චානි සමන්තචක්ඛුනා,

තථා ඉදප්පච්චයතා ච සබ්බසො;

අනඤ්ඤනෙය්යා නයතො විභාවිතා,

තථා ගතො තෙන ජිනො තථාගතො.

‘‘අනෙකභෙදාසුපි ලොකධාතුසු,

ජිනස්ස රූපායතනාදිගොචරෙ;

විචිත්තභෙදෙ තථමෙව දස්සනං,

තථාගතො තෙන සමන්තලොචනො.

‘‘යතො ¶ ච ධම්මං තථමෙව භාසති,

කරොති වාචාය නුරූපමත්තනො;

ගුණෙහි ලොකං අභිභුය්යිරීයති,

තථාගතො තෙනපි ලොකනායකො.

‘‘තථා පරිඤ්ඤාය තථාය සබ්බසො,

අවෙදි ලොකං පභවං අතික්කමි;

ගතො ච පච්චක්ඛකිරියාය නිබ්බුතිං,

අරීයමග්ගඤ්ච ගතො තථාගතො.

‘‘තථා පටිඤ්ඤාය තථාය සබ්බසො,

හිතාය ලොකස්ස යතොයමාගතො;

තථාය ¶ නාථො කරුණාය සබ්බදා,

ගතො ච තෙනාපි ජිනො තථාගතො.

‘‘තථානි ¶ ඤාණානි යතොයමාගතො,

යථාසභාවං විසයාවබොධතො;

තථාභිජාතිප්පභුතී තථාගතො,

තදත්ථසම්පාදනතො තථාගතො.

‘‘යථාවිධා තෙ පුරිමා මහෙසිනො,

තථාවිධොයම්පි තථා යථාරුචි;

පවත්තවාචා තනුචිත්තභාවතො,

තථාගතො වුච්චති අග්ගපුග්ගලො.

‘‘සම්බොධිසම්භාරවිපක්ඛතො පුරෙ,

ගතං න සංසාරගතම්පි තස්ස වා;

න චත්ථි නාථස්ස භවන්තදස්සිනො,

තථෙහි තස්මා අගතො තථාගතො.

‘‘තථාගතො ධම්මවරො මහෙසිනා,

යථා පහාතබ්බමලං පහීයති;

තථාගතො අරියගණොපි සත්ථුනො,

තථාගතො තෙන සමඞ්ගිභාවතො’’ති.

මහිද්ධිකතාති ¶ පරමෙන චිත්තවසීභාවෙන ච ඉද්ධිවිධයොගෙන ධම්මානුභාවඤ්ඤථත්තනිප්ඵාදනසමත්ථතාසඞ්ඛාතාය මහතියා ඉද්ධියා සමන්නාගමො මහිද්ධිකතා. චිරකාලසම්භූතෙන සුවිදූරප්පටිපක්ඛෙන ඉච්ඡිතත්ථනිප්ඵත්තිහෙතුභූතෙන මහාජුතිකෙන පුඤ්ඤතෙජෙන සමන්නාගමො මහානුභාවතා. යත්රාති අච්ඡරියපසංසාකොතුහලහාසපසාදිකො පච්චත්තත්ථෙ නිපාතො. තෙන යුත්තත්තා විජායිස්සතීති අනාගතකාලවචනං, අත්ථො පන අතීතකාලොයෙව. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යා හි නාම අයං සුප්පවාසා තථා දුක්ඛනිමුග්ගා කිච්ඡාපන්නා භගවතො වචනසමකාලමෙව සුඛිනී අරොගා අරොගං පුත්තං විජායීති. අත්තමනොති සකමනො, භගවති පසාදෙන කිලෙසරහිතචිත්තොති ¶ අත්ථො. කිලෙසපරියුට්ඨිතඤ්හි චිත්තං වසෙ අවත්තනතො අත්තමනොති න සක්කා වත්තුන්ති. අත්තමනොති වා පීතිසොමනස්සෙහි ගහිතමනො. පමුදිතොති පාමොජ්ජෙන ¶ යුත්තො. පීතිසොමනස්සජාතොති ජාතබලවපීතිසොමනස්සො. අථාති පච්ඡා, තතො කතිපාහස්ස අච්චයෙන. සත්තභත්තානීති සත්තසු දිවසෙසු දාතබ්බභත්තානි. ස්වාතනායාති ස්වාතනපුඤ්ඤත්ථං, යං ස්වෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස දානවසෙන පයිරුපාසනවසෙන ච භවිස්සති පුඤ්ඤං තදත්ථං.

අථ ඛො භගවා ආයස්මන්තං මහාමොග්ගල්ලානං ආමන්තෙසීති කස්මා ආමන්තෙසි? සුප්පවාසාය සාමිකස්ස පසාදරක්ඛණත්ථං. සුප්පවාසා පන අචලප්පසාදාව, උපාසකස්ස පන පසාදරක්ඛණං මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස භාරො. තෙනාහ ‘‘තුය්හෙසො උපට්ඨාකො’’ති. තත්ථ තුය්හෙසොති තුය්හං එසො. තිණ්ණං ධම්මානං පාටිභොගොති මම භොගාදීනං තිණ්ණං ධම්මානං අහානියා අවිනාසාය අය්යො මහාමොග්ගල්ලානො යදි පාටිභොගො යදි පතිභූ, ඉතො සත්ත දිවසෙ අතික්කමිත්වා මම සක්කා දානං දාතුන්ති යදි අය්යෙන ඤාතන්ති දීපෙති. ථෙරොපි තස්ස තෙසු දිවසෙසු භොගානං ජීවිතස්ස ච අනුපද්දවං පස්සිත්වා ආහ – ‘‘ද්වින්නං ඛො නෙසං, ආවුසො, ධම්මානං පාටිභොගො භොගානඤ්ච ජීවිතස්ස චා’’ති. සද්ධා පනස්ස චිත්තප්පටිබද්ධාති තස්සෙව භාරං කරොන්තො ‘‘සද්ධාය පන ත්වඤ්ඤෙව පාටිභොගො’’ති ආහ. අපි ච සො උපාසකො දිට්ඨසච්චො, තස්ස සද්ධාය අඤ්ඤථාභාවො නත්ථීති තථා වුත්තං. තෙනෙව ච කාරණෙන භගවතා ‘‘පච්ඡාපි ත්වං කරිස්සසීති සඤ්ඤාපෙහී’’ති වුත්තං. උපාසකොපි ¶ සත්ථරි ථෙරෙ ච ගාරවෙන සුබ්බචතාය තස්සා ච පුඤ්ඤෙන වඩ්ඪිං ඉච්ඡන්තො ‘‘කරොතු සුප්පවාසා කොලියධීතා සත්ත භත්තානි, පච්ඡාහං කරිස්සාමී’’ති අනුජානි.

තඤ්ච දාරකන්ති විජාතදිවසතො පට්ඨාය එකාදසමං දිවසං අතික්කමිත්වා තතො පරං සත්තාහං බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං භොජෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ තං සත්තවස්සිකං දාරකං භගවන්තං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච වන්දාපෙසි. සත්ත මෙ වස්සානීති සත්ත මෙ සංවච්ඡරානි, අච්චන්තසංයොගවසෙන චෙතං උපයොගවචනං. ලොහිතකුම්භියං වුත්ථානීති මාතුකුච්ඡියං අත්තනො ගබ්භවාසදුක්ඛං සන්ධාය වදති. අඤ්ඤානිපි එවරූපානි සත්ත පුත්තානීති ‘‘අඤ්ඤෙපි එවරූපෙ සත්ත පුත්තෙ’’ති වත්තබ්බෙ ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන වුත්තං ‘‘එවරූපානී’’ති. එවං සත්ත වස්සානි ගබ්භධාරණවසෙන සත්තාහං මූළ්හගබ්භතාය ච මහන්තං දුක්ඛං ¶ පාපෙත්වා උප්පජ්ජනකපුත්තෙති අත්ථො. එතෙන මාතුගාමානං පුත්තලොලතාය පුත්තලාභෙන තිත්ති නත්ථීති දස්සෙති.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං සත්තදිවසාධිකානි සත්ත සංවච්ඡරානි ගබ්භධාරණාදිවසෙන පවත්තං ¶ මහන්තං දුක්ඛං එකපදෙ විසරිත්වා පුත්තලොලතාවසෙන තාය වුත්තමත්ථං විදිත්වා. ඉමං උදානන්ති ඉමං චිත්තසුඛප්පමත්තො විය පමත්තපුග්ගලෙ ඉට්ඨාකාරෙන වඤ්චෙත්වා තණ්හාසිනෙහස්ස මහානත්ථකරභාවදීපකං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ අසාතන්ති අමධුරං අසුන්දරං අනිට්ඨං. සාතරූපෙනාති ඉට්ඨසභාවෙන. පියරූපෙනාති පියායිතබ්බභාවෙන. සුඛස්ස රූපෙනාති සුඛසභාවෙන. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා අසාතං අප්පියං දුක්ඛමෙව සමානං සකලම්පි වට්ටගතං සඞ්ඛාරජාතං අප්පහීනවිපල්ලාසත්තා අයොනිසොමනසිකාරෙන ඉට්ඨං විය පියං විය සුඛං විය ච හුත්වා උපට්ඨහමානං සතිවිප්පවාසෙන පමත්තපුග්ගලං අතිවත්තති අභිභවති අජ්ඣොත්ථරති, තස්මා ඉමම්පි සුප්පවාසං පුනපි සත්තක්ඛත්තුං එවරූපං අසාතං අප්පියං දුක්ඛං සාතාදිපතිරූපකෙන දුක්ඛෙන පුත්තසඞ්ඛාතපෙමවත්ථුසුඛෙන අජ්ඣොත්ථරතීති.

අට්ඨමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. විසාඛාසුත්තවණ්ණනා

19. නවමෙ ¶ පුබ්බාරාමෙති සාවත්ථියා පාචීනදිසාභාගෙ අනුරාධපුරස්ස උත්තමදෙවීවිහාරසදිසෙ ඨානෙ කාරිතෙ ආරාමෙ. මිගාරමාතුපාසාදෙති මිගාරමාතුයා පාසාදෙ.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – අතීතෙ සතසහස්සකප්පමත්ථකෙ පදුමුත්තරදසබලං එකා උපාසිකා අඤ්ඤතරං උපාසිකං අත්තනො අග්ගුපට්ඨායිකට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා භගවන්තං නිමන්තෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසතසහස්සස්ස දානං දත්වා භගවතො නිපච්චකාරං කත්වා ‘‘අනාගතෙ තුම්හාදිසස්ස ¶ බුද්ධස්ස අග්ගුපට්ඨායිකා භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. සා කප්පසතසහස්සං දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරිත්වා අම්හාකං භගවතො කාලෙ භද්දියනගරෙ මෙණ්ඩකසෙට්ඨිපුත්තස්ස ධනඤ්ජයසෙට්ඨිනො ගෙහෙ සුමනදෙවියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගණ්හි. ජාතකාලෙ චස්සා විසාඛාති නාමං අකංසු. සා යදා භගවා භද්දියනගරං අගමාසි, තදා පඤ්චහි දාරිකාසතෙහි සද්ධිං භගවතො පච්චුග්ගමනං කත්වා පඨමදස්සනෙනෙව සොතාපන්නා අහොසි.

අපරභාගෙ සාවත්ථියං මිගාරසෙට්ඨිපුත්තස්ස පුණ්ණවඩ්ඪනකුමාරස්ස ගෙහං ගතා, තත්ථ නං සසුරො මිගාරසෙට්ඨි ¶ උපකාරවසෙන මාතුට්ඨානෙ ඨපෙසි. තස්මා මිගාරමාතාති වුච්චති. සා අත්තනො මහල්ලතාපසාධනං විස්සජ්ජෙත්වා නවකොටීහි භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච වසනත්ථාය කරීසමත්තෙ භූමිභාගෙ උපරිභූමියං පඤ්චගබ්භසතානි හෙට්ඨාභූමියං පඤ්චගබ්භසතානීති ගබ්භසහස්සෙහි පටිමණ්ඩිතං පාසාදං කාරෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘මිගාරමාතුපාසාදෙ’’ති.

කොචිදෙව අත්ථොති කිඤ්චිදෙව පයොජනං. රඤ්ඤෙති රාජිනි. පටිබද්ධොති ආයත්තො. විසාඛාය ඤාතිකුලතො මණිමුත්තාදිරචිතං තාදිසං භණ්ඩජාතං තස්සා පණ්ණාකාරත්ථාය පෙසිතං, තං ¶ නගරද්වාරප්පත්තං සුඞ්කිකා තත්ථ සුඞ්කං ගණ්හන්තා තදනුරූපං අග්ගහෙත්වා අතිරෙකං ගණ්හිංසු. තං සුත්වා විසාඛා රඤ්ඤො තමත්ථං නිවෙදෙතුකාමා පතිරූපපරිවාරෙන රාජනිවෙසනං අගමාසි, තස්මිං ඛණෙ රාජා මල්ලිකාය දෙවියා සද්ධිං අන්තෙපුරං ගතො හොති. විසාඛා ඔකාසං අලභමානා ‘‘ඉදානි ලභිස්සාමි, ඉදානි ලභිස්සාමී’’ති භොජනවෙලං අතික්කමිත්වා ඡින්නභත්තා හුත්වා පක්කාමි. එවං ද්වීහතීහං ගන්ත්වාපි ඔකාසං න ලභියෙව. ඉති රාජා අනිවෙදිතොපි තස්ස අත්ථවිනිච්ඡයස්ස ඔකාසාකරණෙන ‘‘යථාධිප්පායං න තීරෙතී’’ති වුත්තො. තත්ථ යථාධිප්පායන්ති අධිප්පායානුරූපං. න තීරෙතීති න නිට්ඨාපෙති. මහාඋපාසිකාය හි රාජායත්තසුඞ්කමෙව රඤ්ඤො දත්වා ඉතරං විස්සජ්ජාපෙතුං අධිප්පායො, සො රඤ්ඤා න දිට්ඨත්තා එව න තීරිතො. හන්දාති වොස්සග්ගත්ථෙ නිපාතො. දිවා දිවස්සාති දිවසස්ස දිවා, මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙති අත්ථො. කෙනචිදෙව කරණීයෙන ද්වීහතීහං රාජනිවෙසනද්වාරං ගච්ඡන්තී තස්ස අත්ථස්ස අනිට්ඨිතත්තා නිරත්ථකමෙව උපසඞ්කමිං ¶ , භගවති උපසඞ්කමනමෙව පන දස්සනානුත්තරියාදිප්පටිලාභකාරණත්තා සාත්ථකන්ති එවාහං, භන්තෙ, ඉමාය වෙලාය ඉධාගතාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තී මහාඋපාසිකා ‘‘ඉධ මෙ, භන්තෙ’’තිආදිමාහ.

එතමත්ථන්ති එතං පරායත්තතාය අධිප්පායාසමිජ්ඣනසඞ්ඛාතං අත්ථං විදිත්වා. ඉමං උදානන්ති ඉමං පරාධීනාපරාධීනවුත්තීසු ආදීනවානිසංසපරිදීපකං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ සබ්බං පරවසං දුක්ඛන්ති යං කිඤ්චි අත්ථජාතං පයොජනං පරවසං පරායත්තං අත්තනො ඉච්ඡාය නිප්ඵාදෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය දුක්ඛං දුක්ඛාවහං හොතීති අත්ථො. සබ්බං ඉස්සරියං සුඛන්ති දුවිධං ඉස්සරියං ලොකියං ලොකුත්තරඤ්ච. තත්ථ ලොකියං රාජිස්සරියාදි චෙව ලොකියජ්ඣානාභිඤ්ඤානිබ්බත්තං චිත්තිස්සරියඤ්ච, ලොකුත්තරං මග්ගඵලාධිගමනිමිත්තං නිරොධිස්සරියං. තෙසු යං චක්කවත්තිභාවපරියොසානං මනුස්සෙසු ඉස්සරියං, යඤ්ච සක්කාදීනං තස්මිං තස්මිං දෙවනිකායෙ ආධිපච්චභූතං ඉස්සරියං, තදුභයං යදිපි කම්මානුභාවෙන යථිච්ඡිතනිප්ඵත්තියා සුඛනිමිත්තතාය ¶ සුඛං, විපරිණාමදුක්ඛතාය පන සබ්බථා දුක්ඛමෙව. තථා අනිච්චන්තිකතාය ¶ ලොකියජ්ඣානනිබ්බත්තං චිත්තිස්සරියං, නිරොධිස්සරියමෙව පන ලොකධම්මෙහි අකම්පනීයතො අනිවත්තිසභාවත්තා ච එකන්තසුඛං නාම. යං පනෙත්ථ සබ්බත්ථෙව අපරාධීනතාය ලභති චිත්තසුඛං, තං සන්ධාය සත්ථා ‘‘සබ්බං ඉස්සරියං සුඛ’’න්ති ආහ.

සාධාරණෙ විහඤ්ඤන්තීති ඉදං ‘‘සබ්බං පරවසං දුක්ඛ’’න්ති ඉමස්ස පදස්ස අත්ථවිවරණං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – සාධාරණෙ පයොජනෙ සාධෙතබ්බෙ සති තස්ස පරාධීනතාය යථාධිප්පායං අනිප්ඵාදනතො ඉමෙ සත්තා විහඤ්ඤන්ති විඝාතං ආපජ්ජන්ති කිලමන්ති. කස්මා? යොගා හි දුරතික්කමාති යස්මා කාමයොගභවයොගදිට්ඨියොගඅවිජ්ජායොගා අනාදිකාලභාවිතා අනුපචිතකුසලසම්භාරෙහි පජහිතුං අසක්කුණෙය්යතාය දුරතික්කමා. එතෙසු දිට්ඨියොගො පඨමමග්ගෙන අතික්කමිතබ්බො, කාමයොගො තතියමග්ගෙන. ඉතරෙ අග්ගමග්ගෙන. ඉති අරියමග්ගානං දුරධිගමනීයත්තා ඉමෙ යොගා දුරතික්කමා. තස්මා කාමයොගාදිවසෙන ඉච්ඡිතාලාභහෙතු සත්තා විහඤ්ඤන්ති, අසාධාරණෙ පන චිත්තිස්සරියෙ ¶ නිරොධිස්සරියෙ ච සති න කදාචිපි විඝාතස්ස සම්භවොති අධිප්පායො.

අථ වා සබ්බං පරවසන්ති යං අත්තනො අඤ්ඤප්පටිබද්ධවුත්තිසඞ්ඛාතං, තං සබ්බං අනිච්චසභාවතාය දුක්ඛං. ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛ’’න්ති හි වුත්තං. සබ්බං ඉස්සරියන්ති යං සබ්බසඞ්ඛතනිස්සටං ඉස්සරියට්ඨානතාය ඉස්සරියන්ති ලද්ධනාමං නිබ්බානං, තං උපාදිසෙසාදිවිභාගං සබ්බං සුඛං. ‘‘නිබ්බානං පරමං සුඛ’’න්ති (ධ. ප. 203-204) හි වුත්තං. සාධාරණෙති එවං දුක්ඛසුඛෙ වවත්ථිතෙ ඉමෙ සත්තා බහුසාධාරණෙ දුක්ඛකාරණෙ නිමුග්ගා හුත්වා විහඤ්ඤන්ති. කස්මා? යොගා හි දුරතික්කමාති යස්මා තෙ සබ්බත්ථ නිමුජ්ජනස්ස හෙතුභූතා කාමයොගාදයො දුරතික්කමා, තස්මා ත්වම්පි විසාඛෙ පරායත්තමත්ථං පත්ථෙත්වා අලභමානා විහඤ්ඤසීති අධිප්පායො.

නවමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. භද්දියසුත්තවණ්ණනා

20. දසමෙ ¶ ¶ අනුපියායන්ති එවං නාමකෙ නගරෙ. අම්බවනෙති තස්ස නගරස්ස අවිදූරෙ මල්ලරාජූනං එකං අම්බවනං අහොසි, තත්ථ මල්ලරාජූහි භගවතො විහාරො කාරිතො, සො ‘‘අම්බවන’’න්ත්වෙව වුච්චති. අනුපියං ගොචරගාමං කත්වා තත්ථ භගවා විහරති, තෙන වුත්තං ‘‘අනුපියායං විහරති අම්බවනෙ’’ති. භද්දියොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං. කාළීගොධාය පුත්තොති කාළීගොධා නාම සාකියානී සක්යරාජදෙවී අරියසාවිකා ආගතඵලා විඤ්ඤාතසාසනා, තස්සා අයං පුත්තො. තස්ස පබ්බජ්ජාවිධි ඛන්ධකෙ (චූළව. 330-331) ආගතොව. සො පබ්බජිත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා න චිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි, තෙරසපි ධුතඞ්ගානි සමාදාය වත්තති. භගවතා ච ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං උච්චකුලිකානං, යදිදං භද්දියො කාළීගොධාය පුත්තො’’ති (අ. නි. 1.193) උච්චකුලිකභාවෙ එතදග්ගෙ ඨපිතො අසීතියා සාවකානං අබ්භන්තරො.

සුඤ්ඤාගාරගතොති ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච අවසෙසං අරඤ්ඤ’’න්ති වුත්තං අරඤ්ඤං රුක්ඛමූලඤ්ච ඨපෙත්වා අඤ්ඤං පබ්බතකන්දරාදි පබ්බජිතසාරුප්පං නිවාසට්ඨානං ¶ ජනසම්බාධාභාවතො ඉධ සුඤ්ඤාගාරන්ති අධිප්පෙතං. අථ වා ඣානකණ්ටකානං සද්දානං අභාවතො විවිත්තං යං කිඤ්චි අගාරම්පි සුඤ්ඤාගාරන්ති වෙදිතබ්බං. තං සුඤ්ඤාගාරං උපගතො. අභික්ඛණන්ති බහුලං. උදානං උදානෙසීති සො හි ආයස්මා අරඤ්ඤෙ දිවාවිහාරං උපගතොපි රත්තිවාසූපගතොපි යෙභුය්යෙන ඵලසමාපත්තිසුඛෙන නිරොධසුඛෙන ච වීතිනාමෙති, තස්මා තං සුඛං සන්ධාය පුබ්බෙ අත්තනා අනුභූතං සභයං සපරිළාහං රජ්ජසුඛං ජිගුච්ඡිත්වා ‘‘අහො සුඛං අහො සුඛ’’න්ති සොමනස්සසහිතං ඤාණසමුට්ඨානං පීතිසමුට්ඨානං සමුග්ගිරති.

සුත්වාන නෙසං එතදහොසීති නෙසං සම්බහුලානං භික්ඛූනං තස්ස ආයස්මතො ‘‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’’න්ති උදානෙන්තස්ස උදානං සුත්වා ‘‘නිස්සංසයං එස අනභිරතො බ්රහ්මචරියං චරතී’’ති එවං පරිවිතක්කිතං අහොසි. තෙ භික්ඛූ පුථුජ්ජනා තස්ස ආයස්මතො විවෙකසුඛං සන්ධාය උදානං අජානන්තා ¶ එවං අමඤ්ඤිංසු, තෙන වුත්තං ‘‘නිස්සංසය’’න්තිආදි. තත්ථ නිස්සංසයන්ති අසන්දෙහෙන එකන්තෙනාති අත්ථො. ‘‘යං සො පුබ්බෙ අගාරියභූතො සමානො’’ති පාළිං වත්වා ‘‘අනුභවී’’ති වචනසෙසෙන කෙචි අත්ථං වණ්ණෙන්ති, අපරෙ ‘‘යං සා’’ති පඨන්ති, ‘‘යංස පුබ්බෙ අගාරියභූතස්සා’’ති පන පාළි. තත්ථ යංසාති යං අස්ස, සන්ධිවසෙන හි අකාරසකාරලොපො ‘‘එවංස තෙ (ම. නි. 1.23; අ. නි. 6.58), පුප්ඵංසා උප්පජ්ජී’’තිආදීසු ¶ (පාරා. 36) විය. තස්සත්ථො – අස්ස ආයස්මතො භද්දියස්ස පබ්බජිතතො පුබ්බෙ අගාරියභූතස්ස ගහට්ඨස්ස සතො යං රජ්ජසුඛං අනුභූතං. සා තමනුස්සරමානොති සො තං සුඛං එතරහි උක්කණ්ඨනවසෙන අනුස්සරන්තො.

තෙ භික්ඛූ භගවන්තං එතදවොචුන්ති තෙ සම්බහුලා භික්ඛූ උල්ලපනසභාවසණ්ඨිතා තස්ස අනුග්ගහණාධිප්පායෙන භගවන්තං එතදවොචුං, න උජ්ඣානවසෙන. අඤ්ඤතරන්ති නාමගොත්තෙන අපාකටං එකං භික්ඛුං. ආමන්තෙසීති ආණාපෙසි තෙ භික්ඛූ සඤ්ඤාපෙතුකාමො. එවන්ති වචනසම්පටිග්ගහෙ, සාධූති අත්ථො. පුන එවන්ති පටිඤ්ඤාය. අභික්ඛණං ‘‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’’න්ති ඉමං උදානං උදානෙසීති යථා තෙ භික්ඛූ වදන්ති, තං එවං තථෙවාති අත්තනො උදානං පටිජානාති. කිං පන ත්වං භද්දියාති කස්මා භගවා පුච්ඡති, කිං තස්ස චිත්තං න ජානාතීති ¶ ? නො න ජානාති, තෙනෙව පන තමත්ථං වදාපෙත්වා තෙ භික්ඛූ සඤ්ඤාපෙතුං පුච්ඡති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ජානන්තාපි තථාගතා පුච්ඡන්ති, ජානන්තාපි න පුච්ඡන්තී’’තිආදි. අත්ථවසන්ති කාරණං.

අන්තෙපුරෙති ඉත්ථාගාරස්ස සඤ්චරණට්ඨානභූතෙ රාජගෙහස්ස අබ්භන්තරෙ, යත්ථ රාජා න්හානභොජනසයනාදිං කප්පෙති. රක්ඛා සුසංවිහිතාති ආරක්ඛාදිකතපුරිසෙහි ගුත්ති සුට්ඨු සමන්තතො විහිතා. බහිපි අන්තෙපුරෙති අඩ්ඩකරණට්ඨානාදිකෙ අන්තෙපුරතො බහිභූතෙ රාජගෙහෙ. එවං රක්ඛිතො ගොපිතො සන්තොති එවං රාජගෙහරාජධානිරජ්ජදෙසෙසු අන්තො ච බහි ච අනෙකෙසු ඨානෙසු අනෙකසතෙහි සුසංවිහිතරක්ඛාවරණගුත්තියා මමෙව නිබ්භයත්ථං ඵාසුවිහාරත්ථං රක්ඛිතො ගොපිතො සමානො. භීතොතිආදීනි පදානි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි. අථ ¶ වා භීතොති පරරාජූහි භායමානො. උබ්බිග්ගොති සකරජ්ජෙපි පකතිතො උප්පජ්ජනකභයුබ්බෙගෙන උබ්බිග්ගො චලිතො. උස්සඞ්කීති ‘‘රඤ්ඤා නාම සබ්බකාලං අවිස්සත්ථෙන භවිතබ්බ’’න්ති වචනෙන සබ්බත්ථ අවිස්සාසවසෙන තෙසං තෙසං කිච්චකරණීයානං පච්චයපරිසඞ්කාය ච උද්ධමුඛං සඞ්කමානො. උත්රාසීති ‘‘සන්තිකාවචරෙහිපි අජානන්තස්සෙව මෙ කදාචි අනත්ථො භවෙය්යා’’ති උප්පන්නෙන සරීරකම්පං උප්පාදනසමත්ථෙන තාසෙන උත්රාසී. ‘‘උත්රස්තො’’තිපි පඨන්ති. විහාසින්ති එවංභූතො හුත්වා විහරිං.

එතරහීති ඉදානි පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය. එකොති අසහායො, තෙන වූපකට්ඨකායතං දස්සෙති. අභීතොතිආදීනං පදානං වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. භයාදිනිමිත්තස්ස පරිග්ගහස්ස තං නිමිත්තස්ස ච කිලෙසස්ස අභාවෙනෙවස්ස අභීතාදිතාති. එතෙන චිත්තවිවෙකං දස්සෙති ¶ . අප්පොස්සුක්කොති සරීරගුත්තියං නිරුස්සුක්කො. පන්නලොමොති ලොමහංසුප්පාදකස්ස ඡම්භිතත්තස්ස අභාවෙන අනුග්ගතලොමො. පදද්වයෙනපි සෙරිවිහාරං දස්සෙති. පරදත්තවුත්තොති පරෙහි දින්නෙන චීවරාදිනා වත්තමානො, එතෙන සබ්බසො සඞ්ගාභාවදීපනමුඛෙන අනවසෙසභයහෙතුවිරහං දස්සෙති. මිගභූතෙන චෙතසාති විස්සත්ථවිහාරිතාය මිගස්ස විය ජාතෙන චිත්තෙන. මිගො හි අමනුස්සපථෙ අරඤ්ඤෙ වසමානො ¶ විස්සත්ථො තිට්ඨති, නිසීදති, නිපජ්ජති, යෙනකාමඤ්ච පක්කමති අප්පටිහතචාරො, එවං අහම්පි විහරාමීති දස්සෙති. වුත්තඤ්හෙතං පච්චෙකබුද්ධෙන –

‘‘මිගො අරඤ්ඤම්හි යථා අබද්ධො,

යෙනිච්ඡකං ගච්ඡති ගොචරාය;

විඤ්ඤූ නරො සෙරිතං පෙක්ඛමානො,

එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති. (සු. නි. 39; අප. ථෙර 1.1.95);

ඉමං ඛො අහං, භන්තෙ, අත්ථවසන්ති, භන්තෙ, භගවා යදිදං මම එතරහි පරමං විවෙකසුඛං ඵලසමාපත්තිසුඛං, ඉදමෙව කාරණං සම්පස්සමානො ‘‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’’න්ති උදානං උදානෙසින්ති.

එතමත්ථන්ති එතං භද්දියත්ථෙරස්ස ¶ පුථුජ්ජනවිසයාතීතං විවෙකසුඛසඞ්ඛාතමත්ථං සබ්බාකාරතො විදිත්වා. ඉමං උදානන්ති ඉදං සහෙතුකභයසොකවිගමානුභාවදීපකං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ යස්සන්තරතො න සන්ති කොපාති යස්ස අරියපුග්ගලස්ස අන්තරතො අබ්භන්තරෙ අත්තනො චිත්තෙ චිත්තකාලුස්සියකරණතො චිත්තප්පකොපා රාගාදයො ආඝාතවත්ථුආදිකාරණභෙදතො අනෙකභෙදා දොසකොපා එව කොපා න සන්ති මග්ගෙන පහීනත්තා න විජ්ජන්ති. අයඤ්හි අන්තරසද්දො කිඤ්චාපි ‘‘මඤ්ච ත්වඤ්ච කිමන්තර’’න්තිආදීසු (සං. නි. 1.228) කාරණෙ දිස්සති, ‘‘අන්තරට්ඨකෙ හිමපාතසමයෙ’’තිආදීසු (මහාව. 346) වෙමජ්ඣෙ, ‘‘අන්තරා ච ජෙතවනං අන්තරා ච සාවත්ථි’’න්තිආදීසු (උදා. 13, 44) විවරෙ, ‘‘භයමන්තරතො ජාත’’න්තිආදීසු (ඉතිවු. 88; මහානි. 5) චිත්තෙ, ඉධාපි චිත්තෙ එව දට්ඨබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘අන්තරතො අත්තනො චිත්තෙ’’ති.

ඉතිභවාභවතඤ්ච වීතිවත්තොති යස්මා භවොති සම්පත්ති, අභවොති විපත්ති. තථා භවොති ¶ වුද්ධි, අභවොති හානි. භවොති වා සස්සතං, අභවොති උච්ඡෙදො. භවොති වා පුඤ්ඤං, අභවොති පාපං. භවොති වා සුගති, අභවොති දුග්ගති. භවොති වා ඛුද්දකො, අභවොති මහන්තො. තස්මා යා සා සම්පත්තිවිපත්තිවුඩ්ඪිහානිසස්සතුච්ඡෙදපුඤ්ඤපාපසුගතිදුග්ගති- ඛුද්දකමහන්තඋපපත්තිභවානං වසෙන ඉති අනෙකප්පකාරා භවාභවතා වුච්චති. චතූහිපි ¶ අරියමග්ගෙහි යථාසම්භවං තෙන තෙන නයෙන තං ඉතිභවාභවතඤ්ච වීතිවත්තො අතික්කන්තො හොති. අත්ථවසෙන විභත්ති විපරිණාමෙතබ්බා. තං විගතභයන්ති තං එවරූපං යථාවුත්තගුණසමන්නාගතං ඛීණාසවං චිත්තකොපාභාවතො ඉතිභවාභවසමතික්කමතො ච භයහෙතුවිගමෙන විගතභයං, විවෙකසුඛෙන අග්ගඵලසුඛෙන ච සුඛිං, විගතභයත්තා එව අසොකං. දෙවා නානුභවන්ති දස්සනායාති අධිගතමග්ගෙ ඨපෙත්වා සබ්බෙපි උපපත්තිදෙවා වායමන්තාපි චිත්තචාරදස්සනවසෙන දස්සනාය දට්ඨුං නානුභවන්ති න අභිසම්භුණන්ති න සක්කොන්ති, පගෙව මනුස්සා. සෙක්ඛාපි හි පුථුජ්ජනා විය අරහතො චිත්තප්පවත්තිං න ජානන්ති.

දසමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතා ච මුචලින්දවග්ගවණ්ණනා.