📜

5. සොණවග්ගො

1. පියතරසුත්තවණ්ණනා

41. මහාවග්ගස්ස පඨමෙ මල්ලිකාය දෙවියා සද්ධින්ති මල්ලිකාය නාම අත්තනො මහෙසියා සහ. උපරිපාසාදවරගතොති පාසාදවරස්ස උපරි ගතො. කොචඤ්ඤො අත්තනා පියතරොති කොචි අඤ්ඤො අත්තනා පියායිතබ්බතරො. අත්ථි නු ඛො තෙති ‘‘කිං තෙ අත්ථී’’ති දෙවිං පුච්ඡති.

කස්මා පුච්ඡති? අයඤ්හි සාවත්ථියං දුග්ගතමාලාකාරස්ස ධීතා. එකදිවසං ආපණතො පූවං ගහෙත්වා මාලාරාමං ගන්ත්වා ‘‘ඛාදිස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තී පටිපථෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතං භගවන්තං භික්ඛාචාරං පවිසන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තා තං භගවතො අදාසි. සත්ථා තථාරූපෙ ඨානෙ නිසීදනාකාරං දස්සෙසි. ආනන්දත්ථෙරො චීවරං පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි. භගවා තත්ථ නිසීදිත්වා තං පූවං පරිභුඤ්ජිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා සිතං පාත්වාකාසි. ථෙරො ‘‘කො ඉමිස්සා, භන්තෙ, දානස්ස විපාකො භවිස්සතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘අජ්ජෙසා, ආනන්ද, තථාගතස්ස පඨමං භොජනං අදාසි, අජ්ජෙව කොසලරඤ්ඤො අග්ගමහෙසී භවිස්සති පියා මනාපා’’ති. තං දිවසමෙව ච රාජා කාසිගාමෙ භාගිනෙය්යෙන සද්ධිං යුජ්ඣිත්වා පරාජිතො පලායිත්වා ආගතො නගරං පවිසන්තො ‘‘බලකායස්ස ආගමනං ආගමෙස්සාමී’’ති තං මාලාරාමං පාවිසි. සා රාජානං ආගතං පස්සිත්වා තස්ස වත්තමකාසි. රාජා තස්සා වත්තෙ පසීදිත්වා පිතරං පක්කොසාපෙත්වා මහන්තං ඉස්සරියං දත්වා තං අන්තෙපුරං පටිහරාපෙත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි. අථෙකදිවසං රාජා චින්තෙසි – ‘‘මයා ඉමිස්සා මහන්තං ඉස්සරියං දින්නං, යංනූනාහං ඉමං පුච්ඡෙය්යං ‘කො තෙ පියො’ති? සා ‘ත්වං මෙ, මහාරාජ, පියො’ති වත්වා, පුන මං පුච්ඡිස්සති, අථස්සාහං ‘මය්හම්පි ත්වංයෙව පියා’ති වක්ඛාමී’’ති. ඉති සො අඤ්ඤමඤ්ඤං විස්සාසජනනත්ථං සම්මොදනීයං කරොන්තො පුච්ඡි.

දෙවී පන පණ්ඩිතා බුද්ධුපට්ඨායිකා සඞ්ඝුපට්ඨායිකා ‘‘නායං පඤ්හො රඤ්ඤො මුඛං උල්ලොකෙත්වා කථෙතබ්බො’’ති චින්තෙත්වා යථාභූතමෙව වදන්තී ‘‘නත්ථි ඛො මෙ, මහාරාජ, කොචඤ්ඤො අත්තනා පියතරො’’ති ආහ. වත්වාපි අත්තනා බ්යාකතමත්ථං උපායෙන රඤ්ඤො පච්චක්ඛං කාතුකාමා ‘‘තුය්හං පන, මහාරාජ, අත්ථඤ්ඤො කොචි අත්තනා පියතරො’’ති තථෙව රාජානං පුච්ඡි යථා රඤ්ඤා සයං පුට්ඨා. රාජාපි තාය සරසලක්ඛණෙන කථිතත්තා නිවත්තිතුං අසක්කොන්තො සයම්පි සරසලක්ඛණෙනෙව කථෙන්තො තථෙව බ්යාකාසි යථා දෙවියා බ්යාකතං.

බ්යාකරිත්වා ච මන්දධාතුකතාය එවං චින්තෙසි – ‘‘අහං රාජා පථවිස්සරො මහන්තං පථවිමණ්ඩලං අභිවිජිය අජ්ඣාවසාමි, මය්හං තාව යුත්තං ‘අත්තනා පියතරං අඤ්ඤං න පස්සාමී’ති, අයං පන වසලී හීනජච්චා සමානා මයා උච්චෙ ඨානෙ ඨපිතා සාමිභූතං මං න තථා පියායති, ‘අත්තාව පියතරො’ති මම සම්මුඛා වදති, යාව කක්ඛළා වතාය’’න්ති අනත්තමනො හුත්වා ‘‘නනු තෙ තීණි රතනානි පියතරානී’’ති චොදෙසි. දෙවී ‘රතනත්තයංපාහං දෙව අත්තනො සග්ගසුඛං මොක්ඛසුඛඤ්ච පත්ථයන්තී සම්පියායාමි, තස්මා අත්තාව මෙ පියතරො’’ති ආහ. සබ්බො චායං ලොකො අත්තදත්ථමෙව පරං පියායති, පුත්තං පත්ථෙන්තොපි ‘‘අයං මං ජිණ්ණකාලෙ පොසෙස්සතී’’ති පත්ථෙති, ධීතරං ‘‘මම කුලං වඩ්ඪිස්සතී’’ති, භරියං ‘‘මය්හං පාදෙ පරිචරිස්සතී’’ති, අඤ්ඤෙපි ඤාතිමිත්තබන්ධවෙ තංතංකිච්චවසෙන, ඉති අත්තදත්ථමෙව සම්පස්සන්තො ලොකො පරං පියායතීති. අයඤ්හි දෙවියා අධිප්පායො.

අථ රාජා චින්තෙසි – ‘‘අයං මල්ලිකා කුසලා පණ්ඩිතා නිපුණා ‘අත්තාව මෙ පියතරො’ති වදති, මය්හම්පි අත්තාව පියතරො හුත්වා උපට්ඨාති, හන්දාහං ඉමමත්ථං සත්ථු ආරොචෙස්සාමි, යථා ච මෙ සත්ථා බ්යාකරිස්සති, තථා නං ධාරෙස්සාමී’’ති. එවං පන චින්තෙත්වා සත්ථු සන්තිකං උපසඞ්කමිත්වා තමත්ථං ආරොචෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො රාජා පසෙනදි කොසලො…පෙ… පියතරො’’ති.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං ‘‘ලොකෙ සබ්බසත්තානං අත්තාව අත්තනො පියතරො’’ති රඤ්ඤා වුත්තමත්ථං සබ්බසො ජානිත්වා තදත්ථපරිදීපනං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ සබ්බා දිසා අනුපරිගම්ම චෙතසාති සබ්බා අනවසෙසා දසපි දිසා පරියෙසනවසෙන චිත්තෙන අනුගන්ත්වා. නෙවජ්ඣගා පියතරමත්තනා ක්වචීති අත්තනා අතිසයෙන පියං අඤ්ඤං කොචි පුරිසො සබ්බුස්සාහෙන පරියෙසන්තො ක්වචි කත්ථචි සබ්බදිසාසු නෙව අධිගච්ඡෙය්ය න පස්සෙය්ය. එවං පියො පුථු අත්තා පරෙසන්ති එවං කස්සචි අත්තනා පියතරස්ස අනුපලබ්භනවසෙන පුථු විසුං විසුං තෙසං තෙසං සත්තානං අත්තාව පියො. තස්මා න හිංසෙ පරමත්තකාමොති යස්මා එවං සබ්බොපි සත්තො අත්තානං පියායති අත්තනො සුඛකාමො දුක්ඛප්පටිකූලො, තස්මා අත්තකාමො අත්තනො හිතසුඛං ඉච්ඡන්තො පරං සත්තං අන්තමසො කුන්ථකිපිල්ලිකං උපාදාය න හිංසෙ න හනෙය්ය න පාණිලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහිපි විහෙඨෙය්ය. පරස්ස හි අත්තනා කතෙ දුක්ඛෙ තං තතො සඞ්කමන්තං විය කාලන්තරෙ අත්තනි සන්දිස්සති. අයඤ්හි කම්මානං ධම්මතාති.

පඨමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අප්පායුකසුත්තවණ්ණනා

42. දුතියෙ අච්ඡරියං, භන්තෙති ඉදම්පි මෙඝියසුත්තෙ විය ගරහණච්ඡරියවසෙන වෙදිතබ්බං. යාව අප්පායුකාති යත්තකං පරිත්තායුකා, අතිඉත්තරජීවිතාති අත්ථො. සත්තාහජාතෙති සත්තාහෙන ජාතො සත්තාහජාතො. තස්මිං සත්තාහජාතෙ, ජාතස්ස සත්තමෙ අහනීති අත්ථො. තුසිතං කායං උපපජ්ජීති තුසිතං දෙවනිකායං පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන උපපජ්ජි.

එකදිවසං කිර ථෙරො පච්ඡාභත්තං දිවාට්ඨානෙ නිසින්නො ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනප්පටිමණ්ඩිතං සොභග්ගප්පත්තං දස්සනානුත්තරියභූතං භගවතො රූපකායසිරිං මනසි කරිත්වා, ‘‘අහො බුද්ධානං රූපකායසම්පත්ති දස්සනීයා සමන්තපාසාදිකා මනොහරා’’ති උළාරං පීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදෙන්තො එවං චින්තෙසි – ‘‘විජාතමාතුයා නාම විරූපොපි පුත්තො සුරූපො විය මනාපො හොති, සචෙ පන බුද්ධානං මාතා මහාමායා දෙවී ධරෙය්ය, කීදිසං නු ඛො තස්සා භගවතො රූපදස්සනෙ පීතිසොමනස්සං උප්පජ්ජෙය්ය, මහාජානි ඛො මය්හං මහාමාතු දෙවියා, යා සත්තාහජාතෙ භගවති කාලකතා’’ති. එවං පන චින්තෙත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා අත්තනො පරිවිතක්කිතං ආරොචෙන්තො තස්සා කාලකිරියං ගරහන්තො ‘‘අච්ඡරියං, භන්තෙ’’තිආදිමාහ.

කෙචි පනාහු – ‘‘මහාපජාපති ගොතමී භගවන්තං මහතා ආයාසෙන පබ්බජ්ජං යාචිත්වාපි පටික්ඛිත්තා, මයා පන උපායෙන යාචිතො භගවා අට්ඨගරුධම්මප්පටිග්ගහණවසෙන තස්සා පබ්බජ්ජං උපසම්පදඤ්ච අනුජානි, සා තෙ ධම්මෙ පටිග්ගහෙත්වා ලද්ධපබ්බජ්ජූපසම්පදා භගවතො දුතියං පරිසං උප්පාදෙත්වා චතුත්ථාය පරිසාය පච්චයො අහොසි. සචෙ පන භගවතො ජනෙත්ති මහාමායා දෙවී ධරෙය්ය, එවමෙතා චුභොපි ඛත්තියභගිනියො එකතො හුත්වා ඉමං සාසනං සොභෙය්යුං, භගවා ච මාතරි බහුමානෙන මාතුගාමස්ස සාසනෙ පබ්බජ්ජං උපසම්පදඤ්ච සුඛෙනෙව අනුජානෙය්ය, අප්පායුකතාය පනස්සා කසිරෙන නිප්ඵන්නමිදන්ති ඉමිනා අධිප්පායෙන ථෙරො භගවතො සන්තිකෙ ‘අච්ඡරියං, භන්තෙ’තිආදිමාහා’’ති. තං අකාරණං. භගවා හි මාතුයා වා අඤ්ඤස්ස වා මාතුගාමස්ස අත්තනො සාසනෙ පබ්බජ්ජං අනුජානන්තො ගරුකංයෙව කත්වා අනුජානාති, න ලහුකං චිරට්ඨිතිකාමතායාති.

අපරෙ පනාහු – ‘‘දසබලචතුවෙසාරජ්ජාදිකෙ අනඤ්ඤසාධාරණෙ අනන්තාපරිමාණෙ බුද්ධගුණෙ ථෙරො මනසි කරිත්වා යා එවං මහානුභාවං නාම ලොකෙ අග්ගපුග්ගලං සත්ථාරං කුච්ඡිනා දස මාසෙ පරිහරි, සා බුද්ධමාතා කස්සචි පරිචාරිකා භවිස්සතීති අයුත්තමිදං. කස්මා? සත්ථු ගුණානුච්ඡවිකමෙවෙතං, යදිදං සත්තාහජාතෙ භගවති ජනෙත්ති කාලං කරොති, කාලකතා ච තුසිතෙසු උප්පජ්ජතීති අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතො හුත්වා තං අත්තනො විතක්කුප්පාදනං භගවතො ආරොචෙන්තො ‘අච්ඡරියං, භන්තෙ’තිආදිවචනං අවොචා’’ති.

සත්ථා පන යස්මා සත්තාහජාතෙසු බොධිසත්තෙසු බොධිසත්තමාතු කාලකිරියා ධම්මතා සිද්ධා, තස්මා තං ධම්මතං පරිදීපෙන්තො ‘‘එවමෙතං, ආනන්දා’’තිආදිමාහ. සා පනායං ධම්මතා යස්මා යථා සබ්බෙ බොධිසත්තා පාරමියො පූරෙත්වා තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තිත්වා තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා ආයුපරියොසානෙ දසසහස්සචක්කවාළදෙවතාහි සන්නිපතිත්වා අභිසම්බොධිං පත්තුං මනුස්සලොකෙ පටිසන්ධිග්ගහණාය අජ්ඣෙසිතා කාලදීපදෙසකුලානි විය ජනෙත්තියා ආයුපරිමාණම්පි ඔලොකෙත්වා පටිසන්ධිං ගණ්හන්ති, අයම්පි භගවා බොධිසත්තභූතො තථෙව තුසිතපුරෙ ඨිතො පඤ්ච මහාවිලොකනානි විලොකෙන්තො සත්තදිවසාධිකදසමාසපරිමාණං මාතුයා ආයුපරිමාණං පරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘අයං මම පටිසන්ධිග්ගහණස්ස කාලො, ඉදානි උප්පජ්ජිතුං වට්ටතී’’ති ඤත්වාව පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි, තස්මා සබ්බබොධිසත්තානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණවසෙනෙව වෙදිතබ්බං. තෙනාහ භගවා – ‘‘අප්පායුකා හි, ආනන්ද, බොධිසත්තමාතරො හොන්තී’’තිආදි.

තත්ථ කාලං කරොන්තීති යථාවුත්තආයුපරික්ඛයෙනෙව කාලං කරොන්ති, න විජාතපච්චයා. චරිමත්තභාවෙහි බොධිසත්තෙහි වසිතට්ඨානං චෙතියඝරසදිසං හොති, න අඤ්ඤෙසං පරිභොගාරහං, න ච සක්කා බොධිසත්තමාතරං අපනෙත්වා අඤ්ඤං අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙතුන්ති තත්තකං එව බොධිසත්තමාතු ආයුප්පමාණං හොති, තස්මා තදා කාලං කරොන්ති. ඉමමෙව හි අත්ථං සන්ධාය මහාබොධිසත්තා පඤ්චමං මහාවිලොකනං කරොන්ති.

කතරස්මිං පන වයෙ කාලං කරොන්තීති? මජ්ඣිමවයෙ. පඨමවයස්මිඤ්හි සත්තානං අත්තභාවෙ ඡන්දරාගො බලවා හොති, තෙන තදා සඤ්ජාතගබ්භා ඉත්ථියො යෙභුය්යෙන ගබ්භං අනුරක්ඛිතුං න සක්කොන්ති. ගණ්හෙය්යුං චෙ, ගබ්භො බහ්වාබාධො හොති. මජ්ඣිමවයස්ස පන ද්වෙ කොට්ඨාසෙ අතික්කමිත්වා තතියකොට්ඨාසෙ වත්ථු විසදං හොති, විසදෙ වත්ථුම්හි නිබ්බත්තදාරකා අරොගා හොන්ති, තස්මා බොධිසත්තමාතරො පඨමවයෙ සම්පත්තිං අනුභවිත්වා මජ්ඣිමවයස්ස තතියකොට්ඨාසෙ විජායිත්වා කාලං කරොන්තීති.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං බොධිසත්තමාතු අඤ්ඤෙසඤ්ච සබ්බසත්තානං අත්තභාවෙ ආයුස්ස මරණපරියොසානතං විදිත්වා තදත්ථවිභාවනමුඛෙන අනවජ්ජප්පටිපත්තියං උස්සාහදීපකං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ යෙ කෙචීති අනියමනිද්දෙසො. භූතාති නිබ්බත්තා. භවිස්සන්තීති අනාගතෙ නිබ්බත්තිස්සන්ති. වාසද්දො විකප්පත්ථො, අපිසද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන නිබ්බත්තමානෙපි සඞ්ගණ්හාති. එත්තාවතා අතීතාදිවසෙන තියද්ධපරියාපන්නෙ සත්තෙ අනවසෙසතො පරියාදියති. අපිච ගබ්භසෙය්යකසත්තා ගබ්භතො නික්ඛන්තකාලතො පට්ඨාය භූතා නාම, තතො පුබ්බෙ භවිස්සන්ති නාම. සංසෙදජූපපාතිකා පටිසන්ධිචිත්තතො පරතො භූතා නාම, තතො පුබ්බෙ උප්පජ්ජිතබ්බභවවසෙන භවිස්සන්ති නාම. සබ්බෙපි වා පච්චුප්පන්නභවවසෙන භූතා නාම, ආයතිං පුනබ්භවවසෙන භවිස්සන්ති නාම. ඛීණාසවා භූතා නාම. තෙ හි භූතා එව, න පුන භවිස්සන්තීති, තදඤ්ඤෙ භවිස්සන්ති නාම.

සබ්බෙ ගමිස්සන්ති පහාය දෙහන්ති සබ්බෙ යථාවුත්තභෙදා සබ්බභවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසාදිවසෙන අනෙකභෙදභින්නා සත්තා දෙහං අත්තනො සරීරං පහාය නික්ඛිපිත්වා පරලොකං ගමිස්සන්ති, අසෙක්ඛා පන නිබ්බානං. එත්ථ කොචි අචවනධම්මො නාම නත්ථීති දස්සෙති. තං සබ්බජානිං කුසලො විදිත්වාති තදෙතං සබ්බස්ස සත්තස්ස ජානිං හානිං මරණං, සබ්බස්ස වා සත්තස්ස ජානිං විනාසං පභඞ්ගුතං කුසලො පණ්ඩිතජාතිකො මරණානුස්සතිවසෙන අනිච්චතාමනසිකාරවසෙන වා ජානිත්වා. ආතාපියො බ්රහ්මචරියං චරෙය්යාති විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො ආතාපියසඞ්ඛාතෙන වීරියෙන සමන්නාගතත්තා ආතාපියො චතුබ්බිධසම්මප්පධානවසෙන ආරද්ධවීරියො අනවසෙසමරණසමතික්කමනූපායං මග්ගබ්රහ්මචරියං චරෙය්ය, පටිපජ්ජෙය්යාති අත්ථො.

දුතියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. සුප්පබුද්ධකුට්ඨිසුත්තවණ්ණනා

43. තතියෙ රාජගහෙ සුප්පබුද්ධො නාම කුට්ඨී අහොසීති සුප්පබුද්ධනාමකො එකො පුරිසො රාජගහෙ අහොසි. සො ච කුට්ඨී කුට්ඨරොගෙන බාළ්හවිදූසිතගත්තො. මනුස්සදලිද්දොති යත්තකා රාජගහෙ මනුස්සා තෙසු සබ්බදුග්ගතො. සො හි සඞ්කාරකූටවතිආදීසු මනුස්සෙහි ඡඩ්ඩිතපිලොතිකඛණ්ඩානි සිබ්බිත්වා පරිදහති, කපාලං ගහෙත්වා ඝරා ඝරං ගන්ත්වා ලද්ධආචාමඋච්ඡිට්ඨභත්තානි නිස්සාය ජීවති, තම්පි පුබ්බෙ කතකම්මපච්චයා න යාවදත්ථං ලභති. තෙන වුත්තං ‘‘මනුස්සදලිද්දො’’ති. මනුස්සකපණොති මනුස්සෙසු පරමකපණතං පත්තො. මනුස්සවරාකොති මනුස්සානං හීළිතපරිභූතතාය අතිවිය දීනො. මහතියා පරිසායාති මහතියා භික්ඛුපරිසාය චෙව උපාසකපරිසාය ච.

එකදිවසං කිර භගවා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො රාජගහං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා භික්ඛූනං සුලභපිණ්ඩපාතං කත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතප්පටික්කන්තො කතිපයභික්ඛුපරිවාරො නික්ඛන්තො යෙහි දානං දින්නං, තෙසං උපාසකානං අවසෙසභික්ඛූනඤ්ච ආගමනං ආගමයමානො අන්තොනගරෙයෙව අඤ්ඤතරස්මිං රමණීයෙ පදෙසෙ අට්ඨාසි. තාවදෙව භික්ඛූ තතො තතො ආගන්ත්වා භගවන්තං පරිවාරෙසුං, උපාසකාපි ‘‘අනුමොදනං සුත්වා වන්දිත්වා නිවත්තිස්සාමා’’ති භගවන්තං උපසඞ්කමිංසු, මහාසන්නිපාතො අහොසි. භගවා නිසීදනාකාරං දස්සෙසි. තාවදෙව බුද්ධාරහං ආසනං පඤ්ඤාපෙසුං. අථ භගවා අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනප්පටිමණ්ඩිතෙහි ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණෙහි විරොචමානාය බ්යාමප්පභාපරික්ඛෙපසමුජ්ජලාය නීලපීතලොහිතොදාතමඤ්ජෙට්ඨපභස්සරානං වසෙන ඡබ්බණ්ණබුද්ධරංසියො විස්සජ්ජෙන්තියා අනුපමාය රූපකායසිරියා සකලමෙව තං පදෙසං ඔභාසෙන්තො තාරාගණපරිවුතො විය පුණ්ණචන්දො භික්ඛුගණපරිවුතො පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදිත්වා මනොසිලාතලෙ කෙසරසීහො විය සීහනාදං නදන්තො කරවීකරුතමඤ්ජුනා බ්රහ්මස්සරෙන ධම්මං දෙසෙති.

භික්ඛූපි ඛො අප්පිච්ඡා සන්තුට්ඨා පවිවිත්තා අසංසට්ඨා ආරද්ධවීරියා පහිතත්තා චොදකා පාපගරහිනො වත්තාරො වචනක්ඛමා සීලසම්පන්නා සමාධිසම්පන්නා පඤ්ඤාසම්පන්නා විමුත්තිසම්පන්නා විමුත්තිඤාණදස්සනසම්පන්නා මෙඝවණ්ණං පංසුකූලචීවරං පාරුපිත්වා සුවම්මිතා විය ගන්ධහත්ථිනො භගවන්තං පරිවාරෙත්වා ඔහිතසොතා ධම්මං සුණන්ති. උපාසකාපි සුද්ධවත්ථනිවත්ථා සුද්ධුත්තරාසඞ්ගා පුබ්බණ්හසමයං මහාදානානි පවත්තෙත්වා ගන්ධමාලාදීහි භගවන්තං පූජෙත්වා වන්දිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිපච්චකාරං දස්සෙත්වා භගවන්තං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච පරිවාරෙත්වා සංයතහත්ථපාදා ඔහිතසොතා සක්කච්චං ධම්මං සුණන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා මහතියා පරිසාය පරිවුතො ධම්මං දෙසෙන්තො නිසින්නො හොතී’’ති.

සුප්පබුද්ධො පන ජිඝච්ඡාදුබ්බල්යපරෙතො ඝාසපරියෙසනං චරමානො අන්තරවීථිං ඔතිණ්ණො දූරතොව තං මහාජනසන්නිපාතං දිස්වා, ‘‘කිං නු ඛො අයං මහාජනකායො සන්නිපතිතො, අද්ධා එත්ථ භොජනං දීයති මඤ්ඤෙ, අප්පෙව නාමෙත්ථ ගතෙන කිඤ්චි ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා ලද්ධුං සක්කා’’ති සඤ්ජාතාභිලාසො තත්ථ ගන්ත්වා අද්දස භගවන්තං පාසාදිකං දස්සනීයං පසාදනීයං උත්තමදමථසමථමනුප්පත්තං දන්තං ගුත්තං සන්තින්ද්රියං සුසමාහිතං තාය පරිසාය පරිවුතං ධම්මං දෙසෙන්තං, දිස්වාන පුරිමජාතිසම්භතාය පරිපක්කාය උපනිස්සයසම්පත්තියා චොදියමානො ‘‘යංනූනාහම්පි ධම්මං සුණෙය්ය’’න්ති පරිසපරියන්තෙ නිසීදි. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අද්දසා ඛො සුප්පබුද්ධො කුට්ඨී…පෙ… තත්ථෙව එකමන්තං නිසීදි‘අහම්පි ධම්මං සොස්සාමී’’’ති.

සබ්බාවන්තන්ති සබ්බාවතිං හීනාදිසබ්බපුග්ගලවතං, තත්ථ කිඤ්චිපි අනවසෙසෙත්වාති අත්ථො. ‘‘සබ්බවන්ත’’න්තිපි පඨන්ති. චෙතසාති බුද්ධචක්ඛුසම්පයුත්තචිත්තෙන. චිත්තසීසෙන හි ඤාණං නිද්දිට්ඨං, තස්මා ආසයානුසයඤාණෙන ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණෙන චාති අත්ථො. චෙතො පරිච්ච මනසාකාසීති තස්සා පරිසාය චිත්තං පච්චෙකං පරිච්ඡින්දිත්වා මනසි අකාසි තෙ වොලොකෙසි. භබ්බො ධම්මං විඤ්ඤාතුන්ති මග්ගඵලධම්මං අධිගන්තුං සමත්ථො, උපනිස්සයසම්පන්නොති අත්ථො. එතදහොසීති අයං සුප්පබුද්ධො කිඤ්චාපි තගරසිඛිම්හි පච්චෙකබුද්ධෙ අපරජ්ඣිත්වා ඊදිසො ජාතො, මග්ගඵලූපනිස්සයො පනස්ස පංසුපටිච්ඡන්නසුවණ්ණනික්ඛං විය අන්තොහදයෙයෙව විජ්ජොතති, තස්මා සුවිඤ්ඤාපියොති ඉදං අහොසි. තෙනාහ – ‘‘අයං ඛො ඉධ භබ්බො ධම්මං විඤ්ඤාතු’’න්ති.

අනුපුබ්බිං කථන්ති දානානන්තරං සීලං, සීලානන්තරං සග්ගං, සග්ගානන්තරං මග්ගන්ති එවං අනුපටිපාටිකථං. භගවා හි පඨමං හෙතුනා සද්ධිං අස්සාදං දස්සෙත්වා තතො සත්තෙ විවෙචෙතුං නානානයෙහි ආදීනවං පකාසෙත්වා ආදීනවසවනෙන සංවිග්ගහදයානං නෙක්ඛම්මගුණවිභාවනමුඛෙන ච විවට්ටං දස්සෙති.

දානකථන්ති ඉදං නාම සුඛානං නිදානං, සම්පත්තීනං මූලං, භොගානං පතිට්ඨා, විසමගතස්ස තාණං ලෙණං ගති පරායණං, ඉධලොකපරලොකෙසු දානසදිසො අවස්සයො පතිට්ඨා ආලම්බනං තාණං ලෙණං ගති පරායණං නත්ථි. ඉදඤ්හි අවස්සයට්ඨෙන රතනමයසීහාසනසදිසං, පතිට්ඨානට්ඨෙන මහාපථවිසදිසං , ආලම්බනට්ඨෙන ආලම්බනරජ්ජුසදිසං, දුක්ඛනිත්ථරණට්ඨෙන නාවාසදිසං, සමස්සාසනට්ඨෙන සඞ්ගාමසූරො, භයපරිත්තාණට්ඨෙන සුපරිඛාපරික්ඛිත්තනගරං, මච්ඡෙරමලාදීහි අනුපලිත්තට්ඨෙන පදුමං, තෙසං නිදහනට්ඨෙන ජාතවෙදො, දුරාසදට්ඨෙන ආසීවිසො, අසන්තාසට්ඨෙන සීහො, බලවන්තට්ඨෙන හත්ථී, අභිමඞ්ගලසම්මතට්ඨෙන සෙතඋසභො, ඛෙමන්තභූමිසම්පාපනට්ඨෙන වලාහකො අස්සරාජා. දානඤ්හි ලොකෙ රජ්ජසිරිං දෙති, චක්කවත්තිසම්පත්තිං සක්කසම්පත්තිං මාරසම්පත්තිං බ්රහ්මසම්පත්තිං සාවකපාරමීඤාණං පච්චෙකබොධිඤාණං සම්මාසම්බොධිඤාණං දෙතීති එවමාදිදානගුණප්පටිසංයුත්තකථං.

යස්මා පන දානං දෙන්තො සීලං සමාදාතුං සක්කොති, තස්මා දානකථානන්තරං සීලකථං කථෙසි. සීලකථන්ති සීලං නාමෙතං සත්තානං අවස්සයො පතිට්ඨා ආලම්බනං තාණං ලෙණං ගති පරායණං. ඉධලොකපරලොකසම්පත්තීනඤ්හි සීලසදිසො අවස්සයො පතිට්ඨා ආලම්බනං තාණං ලෙණං ගති පරායණං නත්ථි, සීලාලඞ්කාරසදිසො අලඞ්කාරො, සීලපුප්ඵසදිසං පුප්ඵං, සීලගන්ධසදිසො ගන්ධො නත්ථි, සීලාලඞ්කාරෙන හි අලඞ්කතං සීලකුසුමපිළන්ධිතං සීලගන්ධානුලිත්තං සදෙවකො ලොකො ඔලොකෙන්තො තිත්තිං න ගච්ඡතීති එවමාදීහි සීලගුණප්පටිසංයුත්තකථං.

ඉදං පන සීලං නිස්සාය අයං සග්ගො ලබ්භතීති දස්සෙතුං සීලානන්තරං සග්ගකථං කථෙසි. සග්ගකථන්ති සග්ගො නාම ඉට්ඨො කන්තො මනාපො, නිච්චමෙත්ථ කීළා නිච්චසම්පත්තියො ලබ්භන්ති, චාතුමහාරාජිකා දෙවා නවුතිවස්සසතසහස්සානි දිබ්බසුඛං දිබ්බසම්පත්තිං පටිලභන්ති, තාවතිංසා තිස්සො වස්සකොටියො සට්ඨි ච වස්සසතසහස්සානීති එවමාදිසග්ගගුණප්පටිසංයුත්තකථං. සග්ගසම්පත්තිං කථෙන්තානඤ්හි බුද්ධානං මුඛං නප්පහොති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘අනෙකපරියායෙන ඛො අහං, භික්ඛවෙ, සග්ගකථං කථෙය්ය’’න්තිආදි.

එවං හෙතුනා සද්ධිං සග්ගකථාය පලොභෙත්වා පුන හත්ථිං අලඞ්කරිත්වා තස්ස සොණ්ඩං ඡින්දන්තො විය ‘‘අයම්පි සග්ගො අනිච්චො අධුවො, න එත්ථ ඡන්දරාගො කාතබ්බො’’ති දස්සනත්ථං ‘‘අප්පස්සාදා කාමා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා, ආදීනවො එත්ථ භිය්යො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.177; 2.42) නයෙන කාමානං ආදීනවං ඔකාරං සංකිලෙසං කථෙසි. තත්ථ ආදීනවන්ති දොසං. ඔකාරන්ති ලාමකසභාවං, අසෙට්ඨෙහි සෙවිතබ්බං සෙට්ඨෙහි න සෙවිතබ්බං නිහීනසභාවන්ති අත්ථො. සංකිලෙසන්ති තෙහි සත්තානං සංසාරෙ සංකිලිස්සනං. තෙනාහ – ‘‘කිලිස්සන්ති වත භො සත්තා’’ති (ම. නි. 2.351).

එවං කාමාදීනවෙන තජ්ජෙත්වා නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං පකාසෙසි පබ්බජ්ජාය ඣානාදීසු ච ගුණං දීපෙසි වණ්ණෙසි. කල්ලචිත්තන්තිආදීසු කල්ලචිත්තන්ති කම්මනියචිත්තං, හෙට්ඨා පවත්තිතදෙසනාය අස්සද්ධියාදීනං චිත්තදොසානං විගතත්තා උපරිදෙසනාය භාජනභාවූපගමනෙන කම්මනියචිත්තං, කම්මක්ඛමචිත්තන්ති අත්ථො. දිට්ඨිමානාදිසංකිලෙසවිගමෙන මුදුචිත්තං. කාමච්ඡන්දාදිවිගමෙන විනීවරණචිත්තං. සම්මාපටිපත්තියං උළාරපීතිපාමොජ්ජයොගෙන උදග්ගචිත්තං. තත්ථ සද්ධාසම්පත්තියා පසන්නචිත්තං, යදා භගවා අඤ්ඤාසීති සම්බන්ධො.

අථ වා කල්ලචිත්තන්ති කාමච්ඡන්දවිගමෙන අරොගචිත්තං. මුදුචිත්තන්ති බ්යාපාදවිගමෙන මෙත්තාවසෙන අකථිනචිත්තං. විනීවරණචිත්තන්ති උද්ධච්චකුක්කුච්චවිගමෙන අවික්ඛිපනතො න පිහිතචිත්තං. උදග්ගචිත්තන්ති ථිනමිද්ධවිගමෙන සම්පග්ගහවසෙන අලීනචිත්තං. පසන්නචිත්තන්ති විචිකිච්ඡාවිගමෙන සම්මාපටිපත්තියා අධිමුත්තචිත්තං.

අථාති පච්ඡා. සාමුක්කංසිකාති සාමං උක්කංසිකා අත්තනාව උද්ධරිත්වා ගහිතා, සයම්භූඤාණෙන සාමං දිට්ඨා, අඤ්ඤෙසං අසාධාරණාති අත්ථො. කා ච පන සාති? අරියසච්චදෙසනා. තෙනෙවාහ – ‘‘දුක්ඛං සමුදයං නිරොධං මග්ග’’න්ති. ඉදඤ්හි සච්චානං සරූපදස්සනං, තස්මා ඉමස්මිං ඨානෙ අරියසච්චානි කථෙතබ්බානි, තානි සබ්බාකාරතො විත්ථාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.529) වුත්තානීති තත්ථ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බානි.

සෙය්යථාපීතිආදිනා උපමාවසෙන සුප්පබුද්ධස්ස කිලෙසප්පහානං අරියමග්ගුප්පාදඤ්ච දස්සෙති. අපගතකාළකන්ති විගතකාළකං. සම්මදෙවාති සුට්ඨුයෙව. රජනන්ති නීලපීතලොහිතමඤ්ජෙට්ඨාදිරඞ්ගජාතං. පටිග්ගණ්හෙය්යාති ගණ්හෙය්ය, පභස්සරං භවෙය්ය. තස්මිංයෙව ආසනෙති තස්සංයෙව නිසජ්ජායං. එතෙනස්ස ලහුවිපස්සනකතා තික්ඛපඤ්ඤතා සුඛාපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤතා ච දස්සිතා හොන්ති. විරජං වීතමලන්ති අපායගමනීයරාගරජාදීනං අභාවෙන විරජං, අනවසෙසදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාමලාපගමෙන වීතමලං. පඨමමග්ගවජ්ඣකිලෙසරජාභාවෙන වා විරජං, පඤ්චවිධදුස්සීලමලාපගමෙන වීතමලං. ධම්මචක්ඛුන්ති සොතාපත්තිමග්ගො අධිප්පෙතො. තස්ස උප්පත්තිආකාරදස්සනත්ථං ‘‘යංකිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති වුත්තං. තඤ්හි නිරොධං ආරම්මණං කත්වා කිච්චවසෙන එව සඞ්ඛතධම්මෙ පටිවිජ්ඣන්තං උප්පජ්ජති.

තත්රිදං උපමාසංසන්දනං – වත්ථං විය චිත්තං දට්ඨබ්බං, වත්ථස්ස ආගන්තුකමලෙහි කිලිට්ඨභාවො විය චිත්තස්ස රාගාදිමලෙහි සංකිලිට්ඨභාවො, ධොවනඵලකං විය අනුපුබ්බිකථා, උදකං විය සද්ධා, උදකෙන තෙමෙත්වා තෙමෙත්වා ගොමයඛාරෙහි කාළකෙ සම්මද්දිත්වා වත්ථස්ස ධොවනප්පයොගො විය සද්ධාසලිලෙන තෙමෙත්වා සතිසමාධිපඤ්ඤාහි දොසෙ සිථිලෙ කත්වා සද්ධාදිවිධිනා චිත්තස්ස සොධනෙ වීරියාරම්භො, තෙන පයොගෙන වත්ථෙ කාළකාපගමො විය වීරියාරම්භෙන කිලෙසවික්ඛම්භනං, රඞ්ගජාතං විය අරියමග්ගො, තෙන සුද්ධස්ස වත්ථස්ස පභස්සරභාවො විය වික්ඛම්භිතකිලෙසස්ස චිත්තස්ස මග්ගෙන පරියොදාපනන්ති.

එවං පන සුප්පබුද්ධො පරිසපරියන්තෙ නිසින්නො ධම්මදෙසනං සුත්වා සොතාපත්තිඵලං පත්වා අත්තනා පටිලද්ධගුණං සත්ථු ආරොචෙතුකාමො පරිසමජ්ඣං ඔගාහිතුං අවිසහන්තො මහාජනස්ස සත්ථාරං වන්දිත්වා අනුගන්ත්වා නිවත්තකාලෙ භගවති විහාරං ගතෙ සයම්පි විහාරං අගමාසි. තස්මිං ඛණෙ සක්කො දෙවරාජා ‘‘අයං සුප්පබුද්ධො කුට්ඨී අත්තනා සත්ථු සාසනෙ පටිලද්ධගුණං පාකටං කාතුකාමො’’ති ඤත්වා ‘‘වීමංසිස්සාමි න’’න්ති ගන්ත්වා ආකාසෙ ඨිතො එතදවොච – ‘‘සුප්පබුද්ධ ත්වං මනුස්සදලිද්දො මනුස්සකපණො මනුස්සවරාකො, අහං තෙ අපරිමිතං ධනං දස්සාමි, ‘බුද්ධො න බුද්ධො, ධම්මො න ධම්මො, සඞ්ඝො න සඞ්ඝො, අලං මෙ බුද්ධෙන, අලං මෙ ධම්මෙන, අලං මෙ සඞ්ඝෙනා’ති වදෙහී’’ති. අථ නං සො ආහ ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති? ‘‘අහං සක්කො දෙවරාජා’’ති. ‘‘අන්ධබාල අහිරික, ත්වං මයා සද්ධිං කථෙතුං න යුත්තරූපො, යො ත්වං එවං අවත්තබ්බං වදෙසි, අපිච මං ත්වං ‘දුග්ගතො දලිද්දො කපණො’ති කස්මා වදෙසි, නනු අහං ලොකනාථස්ස ඔරසපුත්තො, නෙවාහං දුග්ගතො න දලිද්දො න කපණො, අථ ඛො සුඛප්පත්තො පරමෙන සුඛෙන අපාහමස්මි මහද්ධනො’’ති වත්වා ආහ –

‘‘සද්ධාධනං සීලධනං, හිරිඔත්තප්පියං ධනං;

සුතධනඤ්ච චාගො ච, පඤ්ඤා වෙ සත්තමං ධනං.

‘‘යස්ස එතෙ ධනා අත්ථි, ඉත්ථියා පුරිසස්ස වා;

‘අදලිද්දො’ති තං ආහු, අමොඝං තස්ස ජීවිත’’න්ති. (අ. නි. 7.5) –

තස්සිමානි මෙ සත්ත අරියධනානි සන්ති. යෙසඤ්හි ඉමානි ධනානි සන්ති, න ත්වෙව තෙ බුද්ධෙහි වා පච්චෙකබුද්ධෙහි වා ‘දලිද්දා’ති වුච්චන්තී’’ති.

සක්කො තස්ස කථං සුත්වා තං අන්තරාමග්ගෙ ඔහාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සබ්බං තං වචනං පටිවචනඤ්ච ආරොචෙසි. අථ නං භගවා ආහ – ‘‘න ඛො සක්ක සක්කා තාදිසානං සතෙනපි සහස්සෙනපි සුප්පබුද්ධං කුට්ඨිං ‘බුද්ධො න බුද්ධො, ධම්මො න ධම්මො, සඞ්ඝො න සඞ්ඝො’ති කථාපෙතු’’න්ති. සුප්පබුද්ධොපි ඛො කුට්ඨී සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරා කතපටිසන්ථාරො අත්තනා පටිලද්ධගුණං ආරොචෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො සුප්පබුද්ධො කුට්ඨී දිට්ඨධම්මො’’තිආදි.

තත්ථ දිට්ඨධම්මොති දිට්ඨො අරියසච්චධම්මො එතෙනාති දිට්ඨධම්මො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ ‘‘දිට්ඨධම්මො’’ති චෙත්ථ සාමඤ්ඤවචනො ධම්මසද්දො. දස්සනං නාම ඤාණදස්සනතො අඤ්ඤම්පි අත්ථීති තං නිවත්තනත්ථං ‘‘පත්තධම්මො’’ති වුත්තං. පත්ති ච ඤාණසම්පත්තිතො අඤ්ඤාපි විජ්ජතීති තතො විසෙසනත්ථං ‘‘විදිතධම්මො’’ති වුත්තං. සා පනායං විදිතධම්මතා ධම්මෙසු එකදෙසෙනාපි හොතීති නිප්පදෙසතො විදිතභාවං දස්සෙතුං ‘‘පරියොගාළ්හධම්මො’’ති වුත්තං. තෙනස්ස යථාවුත්තං සච්චාභිසම්බොධංයෙව දීපෙති. මග්ගඤාණඤ්හි එකාභිසමයවසෙන පරිඤ්ඤාදිකිච්චං සාධෙන්තං නිප්පදෙසෙනපි පරිඤ්ඤෙය්යධම්මං සමන්තතො ඔගාළ්හං නාම හොති, න තදඤ්ඤඤාණං. තෙන වුත්තං – ‘‘දිට්ඨො අරියසච්චධම්මො එතෙනාති දිට්ඨධම්මො’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘තිණ්ණවිචිකිච්ඡො’’තිආදි.

තත්ථ පටිභයකන්තාරසදිසා සොළසවත්ථුකා ච අට්ඨවත්ථුකා ච තිණ්ණා විචිකිච්ඡා එතෙනාති තිණ්ණවිචිකිච්ඡො. තතො එව පවත්තිආදීසු ‘‘එවං නු ඛො, න නු ඛො’’ති එවං පවත්තිතා විගතා සමුච්ඡින්නා කථංකථා එතස්සාති විගතකථංකථො. සාරජ්ජකරානං පාපධම්මානං පහීනත්තා තප්පටිපක්ඛෙසු ච සීලාදිගුණෙසු සුප්පතිට්ඨිතත්තා වෙසාරජ්ජං විසාරදභාවං වෙය්යත්තියං පත්තොති වෙසාරජ්ජප්පත්තො. නාස්ස පරො පච්චයො, න පරස්ස සද්ධාය එත්ථ වත්තතීති අපරප්පච්චයො. කත්ථාති ආහ ‘‘සත්ථුසාසනෙ’’ති.

අභික්කන්තන්තිආදීසු කිඤ්චාපි අයං අභික්කන්තසද්දො ඛයසුන්දරාභිරූපබ්භනුමොදනාදීසු අනෙකෙසු අත්ථෙසු දිස්සති, ඉධ පන අබ්භනුමොදනෙ දට්ඨබ්බො. තෙනෙව සො පසාදවසෙන පසංසාවසෙන ච ද්වික්ඛත්තුං වුත්තො, සාධු සාධු, භන්තෙති වුත්තං හොති. අභික්කන්තන්ති වා අතිකන්තං අතිඉට්ඨං අතිමනාපං, අතිසුන්දරන්ති අත්ථො. තත්ථ එකෙන අභික්කන්තසද්දෙන භගවතො දෙසනං ථොමෙති, එකෙන අත්තනො පසාදං.

අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – අභික්කන්තං, භන්තෙ, යදිදං භගවතො ධම්මදෙසනා, අභික්කන්තං, භන්තෙ, යදිදං භගවතො ධම්මදෙසනං ආගම්ම මම පසාදොති. භගවතො එව වා වචනං අභික්කන්තං දොසනාසනතො, අභික්කන්තං ගුණාධිගමනතො, තථා සද්ධාවඩ්ඪනතො, පඤ්ඤාජනනතො, සාත්ථතො , සබ්යඤ්ජනතො, උත්තානපදතො, ගම්භීරත්ථතො, කණ්ණසුඛතො, හදයඞ්ගමතො, අනත්තුක්කංසනතො, අපරවම්භනතො, කරුණාසීතලතො, පඤ්ඤාවදාතතො, ආපාථරමණීයතො, විමද්දක්ඛමතො, සුය්යමානසුඛතො, වීමංසියමානහිතතොති එවමාදිනයෙහි ථොමෙන්තො පදද්වයං ආහ.

තතො පරම්පි චතූහි උපමාහි දෙසනංයෙව ථොමෙති. තත්ථ නික්කුජ්ජිතන්ති අධොමුඛට්ඨපිතං, හෙට්ඨාමුඛජාතං වා. උක්කුජ්ජෙය්යාති උපරි මුඛං කරෙය්ය. පටිච්ඡන්නන්ති තිණපණ්ණාදිනා ඡාදිතං. විවරෙය්යාති උග්ඝාටෙය්ය. මූළ්හස්සාති දිසාමූළ්හස්ස. මග්ගං ආචික්ඛෙය්යාති හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘එස මග්ගො’’ති මග්ගං උපදිසෙය්ය. අන්ධකාරෙති චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙ. අයං තාව පදත්ථො.

අයං පන අධිප්පායයොජනා – යථා කොචි නික්කුජ්ජිතං උක්කුජ්ජෙය්ය, එවං සද්ධම්මවිමුඛං අසද්ධම්මෙ පතිට්ඨිතං මං අසද්ධම්මා වුට්ඨාපෙන්තෙන, යථා පටිච්ඡන්නං විවරෙය්ය, එවං කස්සපස්ස භගවතො සාසනන්තරධානතො පට්ඨාය මිච්ඡාදිට්ඨිගහනපටිච්ඡන්නං සාසනං විවරන්තෙන, යථා මූළ්හස්ස මග්ගං ආචික්ඛෙය්ය, එවං කුම්මග්ගමිච්ඡාමග්ගප්පටිපන්නස්ස මෙ සග්ගමොක්ඛමග්ගං ආවිකරොන්තෙන, යථා අන්ධකාරෙ තෙලපජ්ජොතං ධාරෙය්ය, එවං මොහන්ධකාරෙ නිමුග්ගස්ස මෙ බුද්ධාදිරතනරූපානි අපස්සතො තප්පටිච්ඡාදකමොහන්ධකාරවිද්ධංසනදෙසනාපජ්ජොතධාරණෙන භගවතා නානානයෙහි පකාසිතත්තා අනෙකපරියායෙන ධම්මො පකාසිතො.

එවං දෙසනං ථොමෙත්වා තාය දෙසනාය රතනත්තයෙ පසන්නචිත්තො පසන්නාකාරං කරොන්තො ‘‘එසාහ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ එසාහන්ති එසො අහං. භගවන්තං සරණං ගච්ඡාමීති භගවා මෙ සරණං පරායණං අඝස්ස ඝාතා, හිතස්ස විධාතාති ඉමිනා අධිප්පායෙන භගවන්තං ගච්ඡාමි භජාමි, එවං වා ජානාමි බුජ්ඣාමීති. යෙසඤ්හි ධාතූනං ගතිඅත්ථො, බුද්ධිපි තෙසං අත්ථොති. ධම්මන්ති අධිගතමග්ගෙ සච්ඡිකතනිරොධෙ යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ චතූසු අපායෙසු අපතමානෙ ධාරෙතීති ධම්මො. සො අත්ථතො අරියමග්ගො චෙව නිබ්බානඤ්ච. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90).

‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා, විරාගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (ඉතිවු. 90) ච –

න කෙවලං අරියමග්ගො චෙව නිබ්බානඤ්ච, අපිච ඛො අරියඵලෙහි සද්ධිං පරියත්තිධම්මොපි. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘රාගවිරාගමනෙජමසොකං, ධම්මමසඞ්ඛතමප්පටිකූලං;

මධුරමිමං පගුණං සුවිභත්තං, ධම්මමිමං සරණත්ථමුපෙහී’’ති. (වි. ව. 887);

එත්ථ හි රාගවිරාගන්ති මග්ගො වුත්තො. අනෙජමසොකන්ති ඵලං. අසඞ්ඛතන්ති නිබ්බානං. අප්පටිකූලං මධුරමිමං පගුණං සුවිභත්තන්ති පරියත්තිධම්මො වුත්තොති.

භික්ඛුසඞ්ඝන්ති දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතං අට්ඨඅරියපුග්ගලසමූහං. එත්තාවතා සුප්පබුද්ධො තීණි සරණගමනානි පටිවෙදෙසි. උපාසකං මං භගවා ධාරෙතු අජ්ජතග්ගෙ පාණුපෙතං සරණං ගතන්ති අජ්ජතග්ගෙති අජ්ජතං ආදිං කත්වා. ‘‘අජ්ජදග්ගෙ’’තිපි පාඨො, තත්ථ දකාරො පදසන්ධිකරො, අජ්ජ අග්ගෙ අජ්ජ ආදිං කත්වාති අත්ථො. පාණුපෙතන්ති පාණෙහි උපෙතං, යාව මෙ ජීවිතං පවත්තති, තාව උපෙතං අනඤ්ඤසත්ථුකං තීහි සරණගමනෙහි සරණං ගතං රතනත්තයස්ස උපාසනතො උපාසකං කප්පියකාරකං මං භගවා උපධාරෙතු ජානාතූති අත්ථො. ඉමස්ස ච සරණගමනං අරියමග්ගාධිගමෙනෙව නිප්ඵන්නං, අජ්ඣාසයං පන ආවිකරොන්තො එවමාහ.

භගවතොභාසිතං අභිනන්දිත්වා අනුමොදිත්වාති භගවතො වචනං චිත්තෙන අභිනන්දිත්වා තමෙව අභිනන්දිතභාවං පකාසෙන්තො වුත්තනයෙන වාචාය අනුමොදිත්වා. අභිවාදෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමීති තං භගවන්තං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා සත්ථු ගුණනින්නචිත්තො යාව දස්සනවිසයසමතික්කමා භගවන්තංයෙව පෙක්ඛමානො පඤ්ජලිකො නමස්සමානො පක්කාමි.

පක්කන්තො ච කුට්ඨරොගාභිභවෙන ඡින්නහත්ථපාදඞ්ගුලි උක්කාරගත්තො සමන්තතො විස්සන්දමානාසවො කණ්ඩූතිපතිපීළිතො අසුචි දුග්ගන්ධො ජෙගුච්ඡතමො පරමකාරුඤ්ඤතං පත්තො ‘‘නායං කායො ඉමස්ස අච්චන්තසන්තස්ස පණීතතමස්ස අරියධම්මස්ස ආධාරො භවිතුං යුත්තො’’ති උප්පන්නාභිසන්ධිනා විය සග්ගසංවත්තනියෙන පුඤ්ඤකම්මෙන ඔකාසෙ කතෙ අප්පායුකසංවත්තනියෙන උපච්ඡෙදකෙන පාපකම්මෙන කතූපචිතෙන චොදියමානො තරුණවච්ඡාය ධෙනුයා ආපතිත්වා මාරිතො. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො අචිරපක්කන්තං සුප්පබුද්ධං කුට්ඨිං ගාවී තරුණවච්ඡා අධිපතිත්වා ජීවිතා වොරොපෙසී’’ති.

සො කිර අතීතෙ එකො සෙට්ඨිපුත්තො හුත්වා අත්තනො සහායෙහි තීහි සෙට්ඨිපුත්තෙහි සද්ධිං කීළන්තො එකං නගරසොභිනිං ගණිකං උය්යානං නෙත්වා දිවසං සම්පත්තිං අනුභවිත්වා අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ සහායෙ එතදවොච – ‘‘ඉමිස්සා හත්ථෙ කහාපණසහස්සං බහුකඤ්ච සුවණ්ණං මහග්ඝානි ච පසාධනානි සංවිජ්ජන්ති, ඉමස්මිං වනෙ අඤ්ඤො කොචි නත්ථි, රත්ති ච ජාතා, හන්ද ඉමං මයං මාරෙත්වා සබ්බං ධනං ගහෙත්වා ගච්ඡාමා’’ති. තෙ චත්තාරොපි ජනා එකජ්ඣාසයා හුත්වා තං මාරෙතුං උපක්කමිංසු. සා තෙහි මාරියමානා ‘‘ඉමෙ නිල්ලජ්ජා නික්කරුණා මයා සද්ධිං කිලෙසසන්ථවං කත්වා නිරපරාධං මං කෙවලං ධනලොභෙන මාරෙන්ති, එකවාරං තාව මං ඉමෙ මාරෙන්තු, අහං පන යක්ඛිනී හුත්වා අනෙකවාරං ඉමෙ මාරෙතුං සමත්ථා භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං කත්වා කාලමකාසි. තෙසු කිර එකො පක්කුසාති කුලපුත්තො අහොසි, එකො බාහියො දාරුචීරියො, එකො තම්බදාඨිකො චොරඝාතකො, එකො සුප්පබුද්ධො කුට්ඨී, ඉති ඉමෙසං චතුන්නං ජනානං අනෙකසතෙ අත්තභාවෙ සා යක්ඛයොනියං නිබ්බත්තා ගාවී හුත්වා ජීවිතා වොරොපෙසි. තෙ තස්ස කම්මස්ස නිස්සන්දෙන තත්ථ තත්ථ අන්තරාමරණං පාපුණිංසු. එවං සුප්පබුද්ධස්ස කුට්ඨිස්ස සහසා මරණං ජාතං, තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො අචිරපක්කන්තං…පෙ… වොරොපෙසී’’ති.

අථ සම්බහුලා භික්ඛූ තස්ස කාලකිරියං භගවතො ආරොචෙත්වා අභිසම්පරායං පුච්ඡිංසු. භගවා බ්යාකාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො සම්බහුලා භික්ඛූ’’තිආදි.

තත්ථ තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයාති සක්කායදිට්ඨි විචිකිච්ඡා සීලබ්බතපරාමාසොති ඉමෙසං තිණ්ණං භවබන්ධනානං සමුච්ඡෙදවසෙන පහානා. සොතාපන්නොති සොතසඞ්ඛාතං අරියමග්ගං ආදිතො පන්නො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සොතො සොතොති ඉදං, ආවුසො සාරිපුත්ත, වුච්චති. කතමො නු ඛො, ආවුසො, සොතොති? අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’තිආදි (සං. නි. 5.1001).

අවිනිපාතධම්මොති විනිපතනං විනිපාතො, නාස්ස විනිපාතො ධම්මොති අවිනිපාතධම්මො, චතූසු අපායෙසු උපපජ්ජනවසෙන අපතනසභාවොති අත්ථො. නියතොති ධම්මනියාමෙන සම්මත්තනියාමෙන නියතො. සම්බොධිපරායණොති උපරිමග්ගත්තයසඞ්ඛාතා සම්බොධි පරං අයනං අස්ස ගති පටිසරණං අවස්සං පත්තබ්බන්ති සම්බොධිපරායණො. එතෙන ‘‘තස්ස කා ගති, කො අභිසම්පරායො’’ති පුච්ඡාය භද්දිකා එව සුප්පබුද්ධස්ස ගති, න පාපිකාති අයමත්ථො දස්සිතො. න පන තෙන සම්පත්තා ගති, තං පන පුච්ඡානුසන්ධිවසෙන පකාසෙතුකාමො ධම්මරාජා එත්තකමෙව අභාසි. පස්සති හි භගවා ‘‘මයා එත්තකෙ කථිතෙ ඉමිස්සංයෙව පරිසති අනුසන්ධිකුසලො එකො භික්ඛු සුප්පබුද්ධස්ස කුට්ඨිභාවදාලිද්දියකපණභාවානං කාරණං පුච්ඡිස්සති, අථාහං තස්ස තං කාරණං තෙන පුච්ඡානුසන්ධිනා පකාසෙත්වා දෙසනං නිට්ඨාපෙස්සාමී’’ති. තෙනෙවාහ – ‘‘එවං වුත්තෙ අඤ්ඤතරො භික්ඛූ’’තිආදි. තත්ථ හෙතූති අසාධාරණකාරණං, සාධාරණකාරණං පන පච්චයොති, අයමෙතෙසං විසෙසො. යෙනාති යෙන හෙතුනා යෙන පච්චයෙන ච.

භූතපුබ්බන්ති ජාතපුබ්බං. අතීතෙ කාලෙ නිබ්බත්තං තං දස්සෙතුං ‘‘සුප්පබුද්ධො’’තිආදි වුත්තං. කදා පන භූතන්ති? අතීතෙ කිර අනුප්පන්නෙ තථාගතෙ බාරාණසියා සාමන්තා එකස්මිං ගාමෙ එකා කුලධීතා ඛෙත්තං රක්ඛති. සා එකං පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා පසන්නචිත්තා තස්ස පඤ්චහි ලාජාසතෙහි සද්ධිං එකං පදුමපුප්ඵං දත්වා පඤ්ච පුත්තසතානි පත්ථෙසි. තස්මිංයෙව ඛණෙ පඤ්චසතා මිගලුද්දකා පච්චෙකබුද්ධස්ස මධුරමංසං දත්වා ‘‘එතිස්සා පුත්තා භවෙය්යාම, තුම්හෙහි පත්තවිසෙසං ලභෙය්යාමා’’ති ච පත්ථයිංසු. සා යාවතායුකං ඨත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තා. තතො චුතා එකස්මිං ජාතස්සරෙ පදුමගබ්භෙ නිබ්බත්ති. තමෙකො තාපසො දිස්වා පටිජග්ගි. තස්සා විචරන්තියා පාදුද්ධාරෙ පාදුද්ධාරෙ භූමිතො පදුමානි උට්ඨහන්ති. එකො වනචරකො දිස්වා බාරාණසිරඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා තං ආනෙත්වා අග්ගමහෙසිං අකාසි. තස්සා කුච්ඡියං ගබ්භො සණ්ඨාසි. මහාපදුමකුමාරො තස්සා කුච්ඡියං වසි, සෙසා ගබ්භමලං නිස්සාය නිබ්බත්තා, තෙ වයප්පත්තා උය්යානෙ පදුමසරෙ කීළන්තා එකෙකස්මිං පදුමෙ නිසීදිත්වා පරිපක්කඤාණා සඞ්ඛාරෙසු ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා පච්චෙකබොධිං පාපුණිංසු. තෙසං බ්යාකරණගාථා අහොසි –

‘‘සරොරුහං පදුමපලාසපත්රජං,

සුපුප්ඵිතං භමරගණානුකිණ්ණං;

අනිච්චතං ඛයවයතං විදිත්වා,

එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

එවං පච්චෙකබොධිං අභිසම්බුද්ධෙසු තෙසු පඤ්චසු පච්චෙකබුද්ධසතෙසු අබ්භන්තරො තගරසිඛී නාම පච්චෙකසම්බුද්ධො ගන්ධමාදනපබ්බතෙ නන්දමූලපබ්භාරෙ සත්තාහං නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා සත්තාහස්ස අච්චයෙන නිරොධා වුට්ඨිතො ආකාසෙන ආගන්ත්වා ඉසිගිලිපබ්බතෙ ඔතරිත්වා පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය රාජගහං පිණ්ඩාය පාවිසි. තස්මිඤ්ච සමයෙ රාජගහෙ එකො සෙට්ඨිපුත්තො මහතා පරිවාරෙන උය්යානකීළනත්ථං නගරතො නික්ඛමන්තො තගරසිඛිපච්චෙකබුද්ධං දිස්වා ‘‘කො අයං භණ්ඩුකාසාවවසනො, කුට්ඨී භවිස්සති, තථා හි කුට්ඨිචීවරෙන සරීරං පාරුපිත්වා ගච්ඡතී’’ති නිට්ඨුභිත්වා අපසබ්යං කත්වා පක්කාමි. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘සුප්පබුද්ධො කුට්ඨී ඉමස්මිංයෙව රාජගහෙ…පෙ… පක්කාමී’’ති.

තත්ථ ක්වායන්ති කො අයං. ඛුංසනවසෙන වදති. ‘‘කොවාය’’න්තිපි පාළි. කුට්ඨීති අකුට්ඨිංයෙව තං සෙට්ඨි කුට්ඨරොගං අක්කොසවත්ථුං පාපෙන්තො වදති. කුට්ඨිචීවරෙනාති කුට්ඨීනං චීවරෙන. යෙභුය්යෙන හි කුට්ඨිනො ඩංසමකසසරීසපපටිබාහනත්ථං රොගපටිච්ඡාදනත්ථඤ්ච යං වා තං වා පිලොතිකඛණ්ඩං ගහෙත්වා පාරුපති, එවමයම්පීති දස්සෙති. පංසුකූලචීවරධරත්තා වා අග්ගළානං අනෙකවණ්ණභාවෙන කුට්ඨසරීරසදිසොති හීළෙන්තො ‘‘කුට්ඨිචීවරෙනා’’ති ආහ. නිට්ඨුභිත්වාති ඛෙළං පාතෙත්වා. අපසබ්යතො කරිත්වාති පණ්ඩිතා තාදිසං පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කරොන්ති, අයං පන අවිඤ්ඤුතාය පරිභවෙන තං අපසබ්යං කත්වා අත්තනො අපසබ්යං අපදක්ඛිණං කත්වා ගතො. ‘‘අපසබ්යාමතො’’තිපි පාඨො. තස්ස කම්මස්සාති තගරසිඛිම්හි පච්චෙකබුද්ධෙ ‘‘ක්වායං කුට්ඨී’’ති හීළෙත්වා නිට්ඨුභනඅපසබ්යකරණවසෙන පවත්තපාපකම්මස්ස. නිරයෙ පච්චිත්ථාති නිරයෙ නිරයග්ගිනා දය්හිත්ථ. ‘‘පච්චිත්වා නිරයග්ගිනා’’තිපි පඨන්ති. තස්සෙව කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙනාති යෙන කම්මෙන සො නිරයෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි, න තං කම්මං මනුස්සලොකෙ විපාකං දෙති. යා පනස්ස නානක්ඛණිකා චෙතනා තදා පච්චෙකබුද්ධෙ විප්පටිපජ්ජනවසෙන පවත්තා අපරාපරියවෙදනීයභූතා, සා අපරාපරියවෙදනීයෙනෙව පුඤ්ඤකම්මෙන මනුස්සෙසු තිහෙතුකපටිසන්ධියා දින්නාය පවත්තියං කුට්ඨිභාවං දාලිද්දියං පරමකාරුඤ්ඤතං ආපාදෙසි. තං සන්ධාය කම්මසභාගතාවසෙන ‘‘තස්සෙව කම්මස්ස විපාකවසෙසෙනා’’ති වුත්තං. සදිසෙපි හි ලොකෙ තබ්බොහාරො දිට්ඨො යථා තං ‘‘සා එව තිත්තිරී, තානියෙව ඔසධානී’’ති.

එත්තාවතා ‘‘කො නු ඛො, භන්තෙ, හෙතූ’’ති තෙන භික්ඛුනා පුට්ඨපඤ්හං විස්සජ්ජෙත්වා ඉදානි යො ‘‘තස්ස කා ගති, කො අභිසම්පරායො’’ති පුබ්බෙ භික්ඛූහි පුට්ඨපඤ්හො, තං විස්සජ්ජෙතුං ‘‘සො තථාගතප්පවෙදිත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ තථාගතප්පවෙදිතන්ති තථාගතෙන භගවතා දෙසිතං අක්ඛාතං පකාසිතන්ති තථාගතප්පවෙදිතං. ආගම්මාති අධිගන්ත්වා, නිස්සාය ඤත්වා වා. ‘‘තථාගතප්පවෙදිතෙ ධම්මවිනයෙ’’තිපි පාඨො. සද්ධං සමාදියීති සම්මාසම්බුද්ධො භගවා, ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො, සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝොති රතනත්තයසන්නිස්සයං පුබ්බභාගසද්ධඤ්චෙව ලොකුත්තරසද්ධඤ්චාති දුවිධම්පි සද්ධං සම්මා ආදියි. යථා න පුන ආදාතබ්බා හොති, එවං යාව භවක්ඛයා ගණ්හි, අත්තනො චිත්තසන්තානෙ උප්පාදෙසීති අත්ථො. සීලං සමාදියීතිආදීසුපි එසෙව නයො. සීලන්ති පුබ්බභාගසීලෙන සද්ධිං මග්ගසීලං ඵලසීලඤ්ච . සුතන්ති පරියත්තිබාහුසච්චං පටිවෙධබාහුසච්චඤ්චාති දුවිධම්පි සුතං. පරියත්තිධම්මාපි හි තෙන ධම්මස්සවනකාලෙ සච්චප්පටිවෙධාය සාවකෙහි යථාලද්ධප්පකාරං සුතා පරිචිතා මනසානුපෙක්ඛිතා දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධා චාති. චාගන්ති පඨමමග්ගවජ්ඣකිලෙසාභිසඞ්ඛාරානං වොස්සග්ගසඞ්ඛාතං චාගං, යෙන අරියසාවකා දෙය්යධම්මෙසු මුත්තචාගා ච හොන්ති පයතපාණී වොස්සග්ගරතා. පඤ්ඤන්ති සද්ධිං විපස්සනාපඤ්ඤාය මග්ගපඤ්ඤඤ්චෙව ඵලපඤ්ඤඤ්ච.

කායස්ස භෙදාති උපාදින්නක්ඛන්ධපරිච්චාගා. පරං මරණාති තදනන්තරං අභිනිබ්බත්තක්ඛන්ධගහණා. අථ වා කායස්ස භෙදාති ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදා. පරං මරණාති චුතිතො උද්ධං. සුගතිං සග්ගං ලොකන්ති පදත්තයෙනාපි දෙවලොකමෙව වදති. සො හි සම්පත්තීනං සොභනත්තා සුන්දරා ගතීති සුගති, රූපාදීහි විසෙසෙහි සුට්ඨු අග්ගොති සග්ගො, සබ්බකාලං සුඛමෙවෙත්ථ ලොකියති, ලුජ්ජතීති වා ලොකොති වුච්චති. උපපන්නොති පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන උපගතො. සහබ්යතන්ති සහභාවං. වචනත්ථො පන සහ බ්යති පවත්තති, වසතීති වා සහබ්යො, සහඨායී සහවායී වා. තස්ස භාවො සහබ්යතා. අතිරොචතීති අතික්කම්ම අභිභවිත්වා රොචති විරොචති. වණ්ණෙනාති රූපසම්පත්තියා. යසසාති පරිවාරෙන. සො හි අසුචිමක්ඛිතං ජජ්ජරං මත්තිකාභාජනං ඡඩ්ඩෙත්වා අනෙකරතනවිචිත්තං පභස්සරරංසිජාලවිනද්ධසුද්ධජම්බුනදභාජනං ගණ්හන්තො විය වුත්තප්පකාරං කළෙවරං ඉධ නික්ඛිපිත්වා එකචිත්තක්ඛණෙන යථාවුත්තං දිබ්බත්තභාවං මහතා පරිවාරෙන සද්ධිං පටිලභීති.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං පාපානං අපරිවජ්ජනෙ ආදීනවං, පරිවජ්ජනෙ ච ආනිසංසං සබ්බාකාරතො විදිත්වා තදත්ථවිභාවනං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තස්සායං සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා චක්ඛුමා පුරිසො පරක්කමෙ කායිකවීරියෙ විජ්ජමානෙ සරීරෙ වහන්තෙ විසමානි පපාතාදිට්ඨානානි චණ්ඩභාවෙන වා විසමානි හත්ථිඅස්සඅහිකුක්කුරගොරූපාදීනි පරිවජ්ජයෙ, එවං ජීවලොකස්මිං ඉමස්මිං සත්තලොකෙ පණ්ඩිතො සප්පඤ්ඤො පුරිසො තාය සප්පඤ්ඤතාය අත්තනො හිතං ජානන්තො පාපානි ලාමකානි දුච්චරිතානි පරිවජ්ජෙය්ය. එවඤ්හි යථායං සුප්පබුද්ධො තගරසිඛිම්හි පච්චෙකබුද්ධෙ පාපං අපරිවජ්ජෙත්වා මහන්තං අනයබ්යසනං ආපජ්ජි, එවං ආපජ්ජෙය්යාති අධිප්පායො. යථා වා සුප්පබුද්ධො කුට්ඨී මම ධම්මදෙසනං ආගම්ම ඉදානි සංවෙගප්පත්තො පාපානි පරිවජ්ජෙන්තො උළාරං විසෙසං අධිගඤ්ඡි, එවං අඤ්ඤොපි උළාරං විසෙසාධිගමං ඉච්ඡන්තො පාපානි පරිවජ්ජෙය්යාති අධිප්පායො.

තතියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. කුමාරකසුත්තවණ්ණනා

44. චතුත්ථෙ කුමාරකාති තරුණපුග්ගලා. යෙ සුභාසිතදුබ්භාසිතස්ස අත්ථං ජානන්ති, තෙ ඉධ කුමාරකාති අධිප්පෙතා. ඉමෙ හි සත්තා ජාතදිවසතො පට්ඨාය යාව පඤ්චදසවස්සකා, තාව ‘‘කුමාරකා, බාලා’’ති ච වුච්චන්ති, තතො පරං වීසතිවස්සානි ‘‘යුවානො’’ති. මච්ඡකෙ බාධෙන්තීති මග්ගසමීපෙ එකස්මිං තළාකෙ නිදාඝකාලෙ උදකෙ පරික්ඛීණෙ නින්නට්ඨානෙ ඨිතං උදකං උස්සිඤ්චිත්වා ඛුද්දකමච්ඡෙ ගණ්හන්ති චෙව හනන්ති ච ‘‘පචිත්වා ඛාදිස්සාමා’’ති. තෙනුපසඞ්කමීති මග්ගතො ථොකං තළාකං අතික්කමිත්වා ඨිතො, තස්මා ‘‘උපසඞ්කමී’’ති වදති. කස්මා පන උපසඞ්කමි? තෙ කුමාරකෙ අත්තනි විස්සාසං ජනෙතුං උපසඞ්කමි. භායථ වොති එත්ථ වොති නිපාතමත්තං. දුක්ඛස්සාති නිස්සක්කෙ සාමිවචනං, දුක්ඛස්මාති අත්ථො. අප්පියං වො දුක්ඛන්ති ‘‘කිං තුම්හාකං සරීරෙ උප්පජ්ජනකදුක්ඛං අප්පියං අනිට්ඨ’’න්ති පුච්ඡති.

එතමත්ථං විදිත්වාති ඉමෙ සත්තා අත්තනො දුක්ඛං අනිච්ඡන්තා එව හුත්වා දුක්ඛහෙතුං පටිපජ්ජන්තා අත්තනො තං ඉච්ඡන්තා එව නාම හොන්තීති එතමත්ථං සබ්බාකාරතො විදිත්වා. ඉමං උදානන්ති ඉමං පාපකිරියාය නිසෙධනං ආදීනවවිභාවනඤ්ච උදානං උදානෙසි.

තස්සත්ථො – යදි තුම්හාකං සකලමාපායිකං, සුගතියඤ්ච අප්පායුකතාමනුස්සදොභග්ගියාදිභෙදං දුක්ඛං අප්පියං අනිට්ඨං, යදි තුම්හෙ තතො භායථ, ආවි වා පරෙසං පාකටභාවවසෙන අප්පටිච්ඡන්නං කත්වා කායෙන වා වාචාය වා පාණාතිපාතාදිප්පභෙදං යදි වා රහො අපාකටභාවවසෙන පටිච්ඡන්නං කත්වා මනොද්වාරෙ එව අභිජ්ඣාදිප්පභෙදං අණුමත්තම්පි පාපකං ලාමකධම්මං මාකත්ථ මා කරිත්ථ, අථ පන තං පාපකම්මං එතරහි කරොථ, ආයතිං වා කරිස්සථ, නිරයාදීසු චතූසු අපායෙසු මනුස්සෙසු ච තස්ස ඵලභූතං දුක්ඛං ඉතො වා එත්තො වා පලායන්තෙ අම්හෙ නානුබන්ධිස්සතීති අධිප්පායෙන උපෙච්ච අපෙච්ච පලායතම්පි තුම්හාකං තතො මුත්ති මොක්ඛො නත්ථි. ගතිකාලාදිපච්චයන්තරසමවායෙ විපච්චිස්සතියෙවාති දස්සෙති. ‘‘පලායනෙ’’තිපි පඨන්ති, වුත්තනයෙන යත්ථ කත්ථචි ගමනෙ පක්කමනෙ සතීති අත්ථො. අයඤ්ච අත්ථො ‘‘න අන්තලික්ඛෙ න සමුද්දමජ්ඣෙ…පෙ… පාපකම්මා’’ති (ධ. ප. 127; මි. ප. 4.2.4) ඉමාය ගාථාය දීපෙතබ්බො.

චතුත්ථසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. උපොසථසුත්තවණ්ණනා

45. පඤ්චමෙ තදහූති තස්මිං අහනි තස්මිං දිවසෙ. උපොසථෙති එත්ථ උපවසන්ති එත්ථාති උපොසථො, උපවසන්තීති සීලෙන වා අනසනෙන වා උපෙතා හුත්වා වසන්තීති අත්ථො. අයඤ්හි උපොසථසද්දො ‘‘අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං උපොසථං උපවසාමී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.71; 10.46) සීලෙ ආගතො. ‘‘උපොසථො වා පවාරණා වා’’තිආදීසු (මහාව. 155) පාතිමොක්ඛුද්දෙසාදිවිනයකම්මෙ. ‘‘ගොපාලකූපොසථො නිගණ්ඨූපොසථො’’තිආදීසු (අ. නි. 3.71) උපවාසෙ. ‘‘උපොසථො නාම නාගරාජා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.246) පඤ්ඤත්තියං. ‘‘අජ්ජුපොසථො පන්නරසො’’තිආදීසු (මහාව. 168) දිවසෙ. ඉධාපි දිවසෙයෙව දට්ඨබ්බො, තස්මා ‘‘තදහුපොසථෙ’’ති තස්මිං උපොසථදිවසභූතෙ අහනීති අත්ථො. නිසින්නො හොතීති මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ඔවාදපාතිමොක්ඛං උද්දිසිතුං නිසින්නො හොති. නිසජ්ජ පන භික්ඛූනං චිත්තානි ඔලොකෙන්තො එකං දුස්සීලපුග්ගලං දිස්වා, ‘‘සචාහං ඉමස්මිං පුග්ගලෙ ඉධ නිසින්නෙයෙව පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සාමි, සත්තධාස්ස මුද්ධා ඵලිස්සතී’’ති තස්මිං අනුකම්පාය තුණ්හීයෙව අහොසි.

එත්ථ ච උද්ධස්තං අරුණන්ති අරුණුග්ගමනං වත්වාපි ‘‘උද්දිසතු, භන්තෙ භගවා, භික්ඛූනං පාතිමොක්ඛ’’න්ති ථෙරො භගවන්තං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං යාචි තස්මිං කාලෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, අනුපොසථෙ උපොසථො කාතබ්බො’’තිසික්ඛාපදස්ස (මහාව. 183) අපඤ්ඤත්තත්තා. අපරිසුද්ධා, ආනන්ද, පරිසාති තික්ඛත්තුං ථෙරෙන පාතිමොක්ඛුද්දෙසස්ස යාචිතත්තා අනුද්දෙසස්ස කාරණං කථෙන්තො ‘‘අසුකපුග්ගලො අපරිසුද්ධො’’ති අවත්වා ‘‘අපරිසුද්ධා, ආනන්ද, පරිසා’’ති ආහ. කස්මා පන භගවා තියාමරත්තිං තථා වීතිනාමෙසි? තතො පට්ඨාය ඔවාදපාතිමොක්ඛං අනුද්දිසිතුකාමො තස්ස වත්ථුං පාකටං කාතුං.

අද්දසාති කථං අද්දස. අත්තනො චෙතොපරියඤාණෙන තස්සං පරිසති භික්ඛූනං චිත්තානි පරිජානන්තො තස්ස මොඝපුරිසස්ස දුස්සීල්යචිත්තං පස්සි. යස්මා පන චිත්තෙ දිට්ඨෙ තංසමඞ්ගීපුග්ගලො දිට්ඨො නාම හොති, තස්මා ‘‘අද්දසා ඛො ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො තං පුග්ගලං දුස්සීල’’න්තිආදි වුත්තං. යථෙව හි අනාගතෙ සත්තසු දිවසෙසු පවත්තමානං පරෙසං චිත්තං චෙතොපරියඤාණලාභී ජානාති, එවං අතීතෙපීති. දුස්සීලන්ති නිස්සීලං, සීලවිරහිතන්ති අත්ථො. පාපධම්මන්ති දුස්සීලත්තා එව හීනජ්ඣාසයතාය ලාමකසභාවං. අසුචින්ති අපරිසුද්ධෙහි කායකම්මාදීහි සමන්නාගතත්තා න සුචිං. සඞ්කස්සරසමාචාරන්ති කිඤ්චිදෙව අසාරුප්පං දිස්වා ‘‘ඉදං ඉමිනා කතං භවිස්සතී’’ති එවං පරෙසං ආසඞ්කනීයතාය සඞ්කාය සරිතබ්බසමාචාරං, අථ වා කෙනචිදෙව කරණීයෙන මන්තයන්තෙ භික්ඛූ දිස්වා ‘‘කච්චි නු ඛො ඉමෙ මයා කතකම්මං ජානිත්වා මන්තෙන්තී’’ති අත්තනොයෙව සඞ්කාය සරිතබ්බසමාචාරං.

ලජ්ජිතබ්බතාය පටිච්ඡාදෙතබ්බකාරණතො පටිච්ඡන්නං කම්මන්තං එතස්සාති පටිච්ඡන්නකම්මන්තං. කුච්ඡිතසමණවෙසධාරිතාය න සමණන්ති අස්සමණං. සලාකග්ගහණාදීසු ‘‘කිත්තකා සමණා’’ති ච ගණනාය ‘‘අහම්පි සමණොම්හී’’ති මිච්ඡාපටිඤ්ඤාය සමණපටිඤ්ඤං. අසෙට්ඨචාරිතාය අබ්රහ්මචාරිං. අඤ්ඤෙ බ්රහ්මචාරිනො සුනිවත්ථෙ සුපාරුතෙ සුපත්තධරෙ ගාමනිගමාදීසු පිණ්ඩාය චරිත්වා ජීවිකං කප්පෙන්තෙ දිස්වා අබ්රහ්මචාරී සමානො සයම්පි තාදිසෙන ආකාරෙන පටිපජ්ජන්තො උපොසථාදීසු සන්දිස්සන්තො ‘‘අහම්පි බ්රහ්මචාරී’’ති පටිඤ්ඤං දෙන්තො විය හොතීති බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤං. පූතිනා කම්මෙන සීලවිපත්තියා අන්තො අනුපවිට්ඨත්තා අන්තොපූතිං. ඡහි ද්වාරෙහි රාගාදිකිලෙසවස්සනෙන තින්තත්තා අවස්සුතං. සඤ්ජාතරාගාදිකචවරත්තා සීලවන්තෙහි ඡඩ්ඩෙතබ්බත්තා ච කසම්බුජාතං. මජ්ඣෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිසින්නන්ති සඞ්ඝපරියාපන්නො විය භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අන්තො නිසින්නං. දිට්ඨොසීති අයං පන න පකතත්තොති භගවතා දිට්ඨො අසි. යස්මා ච එවං දිට්ඨො, තස්මා නත්ථි තෙ තව භික්ඛූහි සද්ධිං එකකම්මාදිසංවාසො. යස්මා පන සො සංවාසො තව නත්ථි, තස්මා උට්ඨෙහි, ආවුසොති එවමෙත්ථ පදයොජනා වෙදිතබ්බා.

තතියම්පි ඛො සො පුග්ගලො තුණ්හී අහොසීති අනෙකවාරං වත්වාපි ථෙරො ‘‘සයමෙව නිබ්බින්නො ඔරමිස්සතී’’ති වා, ‘‘ඉදානි ඉමෙසං පටිපත්තිං ජානිස්සාමී’’ති වා අධිප්පායෙන තුණ්හී අහොසි. බාහායං ගහෙත්වාති භගවතා මයා ච යාථාවතො දිට්ඨො, යාවතතියං උට්ඨෙහීති වුත්තො න උට්ඨාති, ‘‘ඉදානිස්ස නික්කඩ්ඪනකාලො මා සඞ්ඝස්ස උපොසථන්තරායො අහොසී’’ති තං බාහායං අග්ගහෙසි, තථා ගහෙත්වා. බහිද්වාරකොට්ඨකා නික්ඛාමෙත්වාති ද්වාරකොට්ඨකසාලතො බහි නික්ඛාමෙත්වා. බහීති පන නික්ඛාමිතට්ඨානදස්සනං, අථ වා බහිද්වාරකොට්ඨකාති බහිද්වාරකොට්ඨකතොපි නික්ඛාමෙත්වා, න අන්තොද්වාරකොට්ඨකතො, එවං උභයථාපි විහාරතො බහි කත්වාති අත්ථො. සූචිඝටිකං දත්වාති අග්ගළසූචිඤ්ච උපරිඝටිකඤ්ච ආදහිත්වා, සුට්ඨුතරං කවාටං ථකෙත්වාති අත්ථො. යාව බාහාගහණාපි නාමාති ඉමිනා ‘‘අපරිසුද්ධා, ආනන්ද, පරිසා’’ති වචනං සුත්වා එව හි තෙන පක්කමිතබ්බං සියා, එවං අපක්කමිත්වා යාව බාහාගහණාපි නාම සො මොඝපුරිසො ආගමෙස්සතීති අච්ඡරියමිදන්ති දස්සෙති. ඉදම්පි ගරහණච්ඡරියමෙවාති වෙදිතබ්බං.

අථ භගවා චින්තෙසි – ‘‘ඉදානි භික්ඛුසඞ්ඝො අබ්බුදජාතො, අපරිසුද්ධා පුග්ගලා උපොසථං ආගච්ඡන්ති, න ච තථාගතා අපරිසුද්ධාය පරිසාය උපොසථං කරොන්ති, පාතිමොක්ඛං උද්දිසන්ති, අනුද්දිසන්තෙ ච භික්ඛුසඞ්ඝස්ස උපොසථො පච්ඡිජ්ජති, යංනූනාහං ඉතො පට්ඨාය භික්ඛූනංයෙව පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අනුජානෙය්ය’’න්ති. එවං පන චින්තෙත්වා භික්ඛූනංයෙව පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අනුජානි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො භගවා…පෙ… පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යාථා’’ති.

තත්ථ න දානාහන්ති ඉදානි අහං උපොසථං න කරිස්සාමි, පාතිමොක්ඛං න උද්දිසිස්සාමීති පච්චෙකං න-කාරෙන සම්බන්ධො. දුවිධඤ්හි පාතිමොක්ඛං ආණාපාතිමොක්ඛං ඔවාදපාතිමොක්ඛන්ති. තෙසු ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ’’තිආදිකං (මහාව. 134) ආණාපාතිමොක්ඛං, තං සාවකාව උද්දිසන්ති, න බුද්ධා, අයං අන්වද්ධමාසං උද්දිසියති. ‘‘ඛන්තී පරමං…පෙ… සබ්බපාපස්ස අකරණං…පෙ… අනූපවාදො අනූපඝාතො…පෙ… එතං බුද්ධාන සාසන’’න්ති (දී. නි. 2.90; ධ. ප. 183-185) ඉමා පන තිස්සො ගාථා ඔවාදපාතිමොක්ඛං නාම, තං බුද්ධාව උද්දිසන්ති, න සාවකා, ඡන්නම්පි වස්සානං අච්චයෙන උද්දිසන්ති. දීඝායුකබුද්ධානඤ්හි ධරමානකාලෙ අයමෙව පාතිමොක්ඛුද්දෙසො , අප්පායුකබුද්ධානං පන පඨමබොධියංයෙව. තතො පරං ඉතරො, තඤ්ච ඛො භික්ඛූ එව උද්දිසන්ති, න බුද්ධා, තස්මා අම්හාකම්පි භගවා වීසතිවස්සමත්තං ඔවාදපාතිමොක්ඛං උද්දිසිත්වා ඉමං අන්තරායං දිස්වා තතො පරං න උද්දිසි. අට්ඨානන්ති අකාරණං. අනවකාසොති තස්සෙව වෙවචනං. කාරණඤ්හි යථා තිට්ඨති එත්ථ ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති ඨානන්ති වුච්චති, එවං අනවකාසොතිපි වුච්චතීති. යන්ති කිරියාපරාමසනං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන යොජෙතබ්බං.

අට්ඨිමෙ, භික්ඛවෙ, මහාසමුද්දෙති කො අනුසන්ධි? ය්වායං අපරිසුද්ධාය පරිසාය පාතිමොක්ඛස්ස අනුද්දෙසො වුත්තො, සො ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ අච්ඡරියො අබ්භුතො ධම්මොති තං අපරෙහි සත්තහි අච්ඡරියබ්භුතධම්මෙහි සද්ධිං විභජිත්වා දස්සෙතුකාමො පඨමං තාව තෙසං උපමාභාවෙන මහාසමුද්දෙ අට්ඨ අච්ඡරියබ්භුතධම්මෙ දස්සෙන්තො සත්ථා ‘‘අට්ඨිමෙ, භික්ඛවෙ, මහාසමුද්දෙ’’තිආදිමාහ.

පකතිදෙවා විය න සුරන්ති න ඉසන්ති න විරොචන්තීති අසුරා, සුරා නාම දෙවා, තෙසං පටිපක්ඛාති වා අසුරා, වෙපචිත්තිපහාරාදාදයො. තෙසං භවනං සිනෙරුස්ස හෙට්ඨාභාගෙ, තෙ තත්ථ පවිසන්තා නික්ඛමන්තා සිනෙරුපාදෙ මණ්ඩපාදිං නිම්මිනිත්වා කීළන්තාව අභිරමන්ති. තත්ථ තෙසං අභිරති ඉමෙ ගුණෙ දිස්වාති ආහ – ‘‘යෙ දිස්වා දිස්වා අසුරා මහාසමුද්දෙ අභිරමන්තී’’ති. තත්ථ අභිරමන්තීති රතිං වින්දන්ති, අනුක්කණ්ඨමානා වසන්තීති අත්ථො.

අනුපුබ්බනින්නොතිආදීනි සබ්බානි අනුපටිපාටියා නින්නභාවස්සෙව වෙවචනානි. න ආයතකෙනෙව පපාතොති න ඡින්නතටො මහාසොබ්භො විය ආදිතො එව පපාතො. සො හි තීරදෙසතො පට්ඨාය එකඞ්ගුලද්වඞ්ගුලවිදත්ථිරතනයට්ඨිඋසභඅඩ්ඪගාවුතගාවුතඩ්ඪයොජනාදිවසෙන ගම්භීරො හුත්වා ගච්ඡන්තො ගච්ඡන්තො සිනෙරුපාදමූලෙ චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරො හුත්වා ඨිතොති දස්සෙති.

ඨිතධම්මොති ඨිතසභාවො අවට්ඨිතසභාවො. න මතෙන කුණපෙන සංවසතීති යෙන කෙනචි හත්ථිඅස්සාදීනං කළෙවරෙන සද්ධිං න සංවසති. තීරං වාහෙතීති තීරං අපනෙති. ථලං උස්සාරෙතීති හත්ථෙන ගහෙත්වා විය වීචිප්පහාරෙනෙව ථලෙ ඛිපති. ගඞ්ගා යමුනාති අනොතත්තදහස්ස දක්ඛිණමුඛතො නික්ඛන්තනදී පඤ්ච ධාරා හුත්වා පවත්තට්ඨානෙ ගඞ්ගාතිආදිනා පඤ්චධා සඞ්ඛං ගතා.

තත්රායං ඉමාසං නදීනං ආදිතො පට්ඨාය උප්පත්තිකථා – අයඤ්හි ජම්බුදීපො දසසහස්සයොජනපරිමාණො, තත්ථ චතුසහස්සයොජනප්පමාණො පදෙසො උදකෙන අජ්ඣොත්ථටො සමුද්දොති සඞ්ඛං ගතො, තිසහස්සයොජනප්පමාණෙ මනුස්සා වසන්ති, තිසහස්සයොජනප්පමාණෙ හිමවා පතිට්ඨිතො උබ්බෙධෙන පඤ්චයොජනසතිකො චතුරාසීතිකූටසහස්සපටිමණ්ඩිතො සමන්තතො සන්දමානපඤ්චසතනදීවිචිත්තො, යත්ථ ආයාමෙන විත්ථාරෙන ගම්භීරතාය ච පණ්ණාසයොජනප්පමාණො දියඩ්ඪයොජනසතපරිමණ්ඩලො අනොතත්තදහො කණ්ණමුණ්ඩදහො රථකාරදහො ඡද්දන්තදහො කුණාලදහො මන්දාකිනිදහො සීහපපාතදහොති සත්ත මහාසරා පතිට්ඨිතා.

තෙසු අනොතත්තදහො සුදස්සනකූටං චිත්තකූටං කාළකූටං ගන්ධමාදනකූටං කෙලාසකූටන්ති ඉමෙහි පඤ්චහි පබ්බතකූටෙහි පරික්ඛිත්තො. තත්ථ සුදස්සනකූටං සොවණ්ණමයං තියොජනසතුබ්බෙධං අන්තොවඞ්කං කාකමුඛසණ්ඨානං තමෙව සරං පටිච්ඡාදෙත්වා ඨිතං, චිත්තකූටං සත්තරතනමයං. කාළකූටං අඤ්ජනමයං. ගන්ධමාදනකූටං මසාරගල්ලමයං අබ්භන්තරෙ මුග්ගවණ්ණං; මූලගන්ධො, සාරගන්ධො, ඵෙග්ගුගන්ධො, තචගන්ධො, පපටිකාගන්ධො, ඛන්ධගන්ධො, රසගන්ධො, පුප්ඵගන්ධො, ඵලගන්ධො, පත්තගන්ධොති ඉමෙහි දසහි ගන්ධෙහි උස්සන්නං, නානප්පකාරඔසධසඤ්ඡන්නං, කාළපක්ඛුපොසථදිවසෙ ආදිත්තං විය අඞ්ගාරං පජ්ජලන්තං තිට්ඨති. කෙලාසකූටං රජතමයං. සබ්බානි චෙතානි සුදස්සනෙන සමානුබ්බෙධසණ්ඨානානි තමෙව සරං පටිච්ඡාදෙත්වා ඨිතානි. තත්ථ දෙවානුභාවෙන නාගානුභාවෙන ච දෙවො වස්සති, නදියො ච සන්දන්ති, තං සබ්බම්පි උදකං අනොතත්තමෙව පවිසති, චන්දිමසූරියා දක්ඛිණෙන වා උත්තරෙන වා ගච්ඡන්තා පබ්බතන්තරෙන තත්ථ ඔභාසං කරොන්ති, උජුකං ගච්ඡන්තා න කරොන්ති, තෙනෙවස්ස ‘‘අනොතත්ත’’න්ති සඞ්ඛා උදපාදි.

තත්ථ රතනමයමනුඤ්ඤසොපානසිලාතලානි නිම්මච්ඡකච්ඡපානි ඵලිකසදිසානි නිම්මලූදකානි තදුපභොගසත්තානං කම්මනිබ්බත්තානෙව නහානතිත්ථානි ච හොන්ති, යත්ථ බුද්ධපච්චෙකබුද්ධා ඉද්ධිමන්තො සාවකා ඉසයො ච නහානාදීනි කරොන්ති, දෙවයක්ඛාදයො උදකකීළං කීළන්ති.

තස්ස චතූසු පස්සෙසු සීහමුඛං, හත්ථිමුඛං, අස්සමුඛං, උසභමුඛන්ති චත්තාරි උදකනික්ඛමනමුඛානි හොන්ති, යෙහි චතස්සො නදියො සන්දන්ති. සීහමුඛෙන නික්ඛන්තනදීතීරෙ කෙසරසීහා බහුතරා හොන්ති, තථා හත්ථිමුඛාදීහි හත්ථිඅස්සඋසභා. පුරත්ථිමදිසතො නික්ඛන්තනදී අනොතත්තං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා ඉතරා තිස්සො නදියො අනුපගම්ම පාචීනහිමවන්තෙනෙව අමනුස්සපථං ගන්ත්වා මහාසමුද්දං පවිසති. පච්ඡිමදිසතො උත්තරදිසතො ච නික්ඛන්තනදියොපි තථෙව පදක්ඛිණං කත්වා පච්ඡිමහිමවන්තෙනෙව උත්තරහිමවන්තෙනෙව ච අමනුස්සපථං ගන්ත්වා මහාසමුද්දං පවිසන්ති.

දක්ඛිණදිසතො නික්ඛන්තනදී පන තං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා දක්ඛිණෙන උජුකං පාසාණපිට්ඨෙනෙව සට්ඨියොජනානි ගන්ත්වා පබ්බතං පහරිත්වා උට්ඨාය පරික්ඛෙපෙන තිගාවුතප්පමාණඋදකධාරා හුත්වා ආකාසෙන සට්ඨියොජනානි ගන්ත්වා තියග්ගළෙ නාම පාසාණෙ පතිතා, පාසාණො උදකධාරාවෙගෙන භින්නො. තත්ථ පඤ්ඤාසයොජනප්පමාණා තියග්ගළා නාම පොක්ඛරණී ජාතා, පොක්ඛරණියා කූලං භින්දිත්වා පාසාණං පවිසිත්වා සට්ඨියොජනානි ගන්ත්වා තතො ඝනපථවිං භින්දිත්වා උමඞ්ගෙන සට්ඨියොජනානි ගන්ත්වා විඤ්ඣං නාම තිරච්ඡානපබ්බතං පහරිත්වා හත්ථතලෙ පඤ්චඞ්ගුලිසදිසා පඤ්චධාරා හුත්වා පවත්තන්ති.

සා තික්ඛත්තුං අනොතත්තං පදක්ඛිණං කත්වා ගතට්ඨානෙ ‘‘ආවට්ටගඞ්ගා’’ති වුච්චති, උජුකං පාසාණපිට්ඨෙන සට්ඨියොජනානි ගතට්ඨානෙ ‘‘කණ්හගඞ්ගා’’ති, ආකාසෙන සට්ඨියොජනානි ගතට්ඨානෙ ‘‘ආකාසගඞ්ගා’’ති, තියග්ගළපාසාණෙ පඤ්ඤාසයොජනොකාසෙ ඨිතා ‘‘තියග්ගළපොක්ඛරණී’’ති, කූලං භින්දිත්වා පාසාණං පවිසිත්වා සට්ඨියොජනානි ගතට්ඨානෙ ‘‘බහලගඞ්ගා’’ති, උමඞ්ගෙන සට්ඨියොජනානි ගතට්ඨානෙ ‘‘උමඞ්ගගඞ්ගා’’ති වුච්චති, විඤ්ඣං නාම තිරච්ඡානපබ්බතං පහරිත්වා පඤ්චධාරා හුත්වා පවත්තට්ඨානෙ ගඞ්ගා, යමුනා, අචිරවතී, සරභූ, මහීති පඤ්චධා සඞ්ඛං ගතා. එවමෙතා පඤ්ච මහානදියො හිමවන්තතො පවත්තන්තීති වෙදිතබ්බා.

තත්ථ නදී නින්නගාතිආදිකං ගොත්තං, ගඞ්ගා යමුනාතිආදිකං නාමං. සවන්තියොති යා කාචි සවමානා සන්දමානා ගච්ඡන්තියො මහානදියො වා කුන්නදියො වා. අප්පෙන්තීති අල්ලීයන්ති ඔසරන්ති. ධාරාති වුට්ඨිධාරා. පූරත්තන්ති පුණ්ණභාවො. මහාසමුද්දස්ස හි අයං ධම්මතා – ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ දෙවො මන්දො ජාතො, ජාලක්ඛිපාදීනි ආදාය මච්ඡකච්ඡපෙ ගණ්හිස්සාමා’’ති වා ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ අතිමහන්තී වුට්ඨි, න ලභිස්සාම නු ඛො පිට්ඨිපසාරණට්ඨාන’’න්ති වා තං න සක්කා වත්තුං. පඨමකප්පිකකාලතො පට්ඨාය හි යං වස්සිත්වා සිනෙරුමෙඛලං ආහච්ච උදකං ඨිතං, තං තතො එකඞ්ගුලමත්තම්පි උදකං නෙව හෙට්ඨා ඔතරති, න උද්ධං උත්තරති.

එකරසොති අසම්භින්නරසො. මුත්තාති ඛුද්දකමහන්තවට්ටදීඝාදිභෙදා අනෙකවිධා මුත්තා. මණීති රත්තනීලාදිභෙදො අනෙකවිධො මණි. වෙළුරියොති වංසවණ්ණසිරීසපුප්ඵවණ්ණාදිසණ්ඨානතො අනෙකවිධො. සඞ්ඛොති දක්ඛිණාවත්තතම්බකුච්ඡිකධමනසඞ්ඛාදිභෙදො අනෙකවිධො. සිලාති සෙතකාළමුග්ගවණ්ණාදිභෙදා අනෙකවිධා. පවාළන්ති ඛුද්දකමහන්තමන්දරත්තඝනරත්තාදිභෙදං අනෙකවිධං. ලොහිතඞ්ගොති පදුමරාගාදිභෙදො අනෙකවිධො මසාරගල්ලන්ති කබරමණි. ‘‘චිත්තඵලික’’න්තිපි වදන්ති.

මහතංභූතානන්ති මහන්තානං සත්තානං. තිමිතිමිඞ්ගලාදිකා තිස්සො මච්ඡජාතියො. තිමිං ගිලනසමත්ථා තිමිඞ්ගලා, තිමිඤ්ච තිමිඞ්ගලඤ්ච ගිලනසමත්ථා ‘‘තිමිතිමිඞ්ගලා’’ති වදන්ති. නාගාති ඌමිපිට්ඨිවාසිනොපි විමානට්ඨකනාගාපි.

එවමෙවඛොති කිඤ්චාපි සත්ථා ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ සොළසපි බාත්තිංසපි තතො භිය්යොපි අච්ඡරියබ්භුතධම්මෙ විභජිත්වා දස්සෙතුං සක්කොති, තදා උපමාභාවෙන පන ගහිතානං අට්ඨන්නං අනුරූපවසෙන අට්ඨෙව තෙ උපමෙතබ්බධම්මෙ විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ අට්ඨ අච්ඡරියා අබ්භුතා ධම්මා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ අනුපුබ්බසික්ඛාය තිස්සො භික්ඛා ගහිතා, අනුපුබ්බකිරියාය තෙරස ධුතඞ්ගධම්මා, අනුපුබ්බපටිපදාය සත්ත අනුපස්සනා අට්ඨාරස මහාවිපස්සනා අට්ඨතිංස ආරම්මණවිභත්තියො සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා ච ගහිතා. න ආයතකෙනෙව අඤ්ඤාපටිවෙධොති මණ්ඩූකස්ස උප්පතිත්වා ගමනං විය ආදිතොව සීලපූරණාදීනි අකත්වා අරහත්තපටිවෙධො නාම නත්ථි, පටිපාටියා පන සීලසමාධිපඤ්ඤායො පූරෙත්වාව අරහත්තප්පත්තීති අත්ථො.

මම සාවකාති සොතාපන්නාදිකෙ අරියපුග්ගලෙ සන්ධාය වදති. න සංවසතීති උපොසථකම්මාදිවසෙන සංවාසං න කරොති. උක්ඛිපතීති අපනෙති. ආරකාවාති දූරෙයෙව. න තෙන නිබ්බානධාතුයා ඌනත්තං වා පූරත්තං වාති අසඞ්ඛ්යෙය්යෙපි මහාකප්පෙ බුද්ධෙසු අනුප්පජ්ජන්තෙසු එකසත්තොපි පරිනිබ්බාතුං න සක්කොති, තදාපි ‘‘තුච්ඡා නිබ්බානධාතූ’’ති න සක්කා වත්තුං, බුද්ධකාලෙ පන එකෙකස්මිං සමාගමෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යාපි සත්තා අමතං ආරාධෙන්ති, තදාපි න සක්කා වත්තුං ‘‘පූරා නිබ්බානධාතූ’’ති. විමුත්තිරසොති කිලෙසෙහි විමුච්චනරසො. සබ්බා හි සාසනස්ස සම්පත්ති යාවදෙව අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තස්ස විමුත්තියා හොති.

රතනානීති රතිජනනට්ඨෙන රතනානි. සතිපට්ඨානාදයො හි භාවියමානා පුබ්බභාගෙපි අනප්පකං පීතිපාමොජ්ජං නිබ්බත්තෙන්ති, පගෙව අපරභාගෙ. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානත’’න්ති. (ධ. ප. 374) –

ලොකියරතනනිමිත්තං පන පීතිපාමොජ්ජං න තස්ස කලභාගම්පි අග්ඝතීති අයමත්ථො හෙට්ඨා දස්සිතො එව. අපිච –

‘‘චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;

අනොමසත්තපරිභොගං, ‘රතන’න්ති පවුච්චතී’’ති.

යදි ච චිත්තීකතාදිභාවෙන රතනං නාම හොති, සතිපට්ඨානාදීනංයෙව භූතතො රතනභාවො. බොධිපක්ඛියධම්මානඤ්හි සො ආනුභාවො, යං සාවකා සාවකපාරමීඤාණං, පච්චෙකබුද්ධා පච්චෙකබොධිඤාණං, සම්මාසම්බුද්ධා සම්මාසම්බොධිං අධිගච්ඡන්තීති ආසන්නකාරණත්තා. පරම්පරකාරණඤ්හි දානාදිඋපනිස්සයොති එවං රතිජනනට්ඨෙන චිත්තීකතාදිඅත්ථෙන ච රතනභාවො බොධිපක්ඛියධම්මානං සාතිසයො. තෙන වුත්තං – ‘‘තත්රිමානි රතනානි, සෙය්යථිදං, චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදි.

තත්ථ ආරම්මණෙ පක්ඛන්දිත්වා උපට්ඨානට්ඨෙන පට්ඨානං, සතියෙව පට්ඨානං සතිපට්ඨානං. ආරම්මණස්ස පන කායාදිවසෙන චතුබ්බිධත්තා වුත්තං ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති. තථා හි කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු සුභසුඛනිච්චඅත්තසඤ්ඤානං පහානතො අසුභදුක්ඛානිච්චානත්තතාගහණතො ච නෙසං කායානුපස්සනාදිභාවො විභත්තො.

සම්මා පදහන්ති එතෙන, සයං වා සම්මා පදහති, පසත්ථං, සුන්දරං වා පදහන්ති සම්මප්පධානං. පුග්ගලස්ස වා සම්මදෙව පධානභාවකරණතො සම්මප්පධානං. වීරියස්සෙතං අධිවචනං. තම්පි අනුප්පන්නුප්පන්නානං අකුසලානං අනුප්පාදනපහානවසෙන අනුප්පන්නුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදනභාවනවසෙන ච චතුකිච්චං කත්වා වුත්තං ‘‘චත්තාරො සම්මප්පධානා’’ති.

ඉජ්ඣතීති ඉද්ධි, සමිජ්ඣති නිප්ඵජ්ජතීති අත්ථො. ඉජ්ඣන්ති වා එතාය සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ඉද්ධි. ඉති පඨමෙන අත්ථෙන ඉද්ධි එව පාදො ඉද්ධිපාදො, ඉද්ධිකොට්ඨාසොති අත්ථො . දුතියෙන අත්ථෙන ඉද්ධියා පාදො පතිට්ඨා අධිගමූපායොති ඉද්ධිපාදො. තෙන හි උපරූපරිවිසෙසසඞ්ඛාතං ඉද්ධිං පජ්ජන්ති පාපුණන්ති, ස්වායං ඉද්ධිපාදො යස්මා ඡන්දාදිකෙ චත්තාරො අධිපතිධම්මෙ ධුරෙ ජෙට්ඨකෙ කත්වා නිබ්බත්තියති, තස්මා වුත්තං ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදා’’ති.

පඤ්චින්ද්රියානීති සද්ධාදීනි පඤ්ච ඉන්ද්රියානි. තත්ථ අස්සද්ධියං අභිභවිත්වා අධිමොක්ඛලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සද්ධින්ද්රියං, කොසජ්ජං අභිභවිත්වා පග්ගහලක්ඛණෙ , පමාදං අභිභවිත්වා උපට්ඨානලක්ඛණෙ, වික්ඛෙපං අභිභවිත්වා අවික්ඛෙපලක්ඛණෙ, අඤ්ඤාණං අභිභවිත්වා දස්සනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති පඤ්ඤින්ද්රියං.

තානියෙව අස්සද්ධියාදීහි අනභිභවනීයතො අකම්පියට්ඨෙන සම්පයුත්තධම්මෙසු ථිරභාවෙන ‘‘බලානී’’ති වෙදිතබ්බානි.

සත්ත බොජ්ඣඞ්ගාති බොධියා, බොධිස්ස වා අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා. යා හි එසා ධම්මසාමග්ගී යාය ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානාය ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛත්තකිලමථානුයොග- උච්ඡෙදසස්සතාභිනිවෙසාදීනං අනෙකෙසං උපද්දවානං පටිපක්ඛභූතාය සතිධම්මවිචයවීරියපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාය ධම්මසාමග්ගියා අරියසාවකො බුජ්ඣති, කිලෙසනිද්දාය වුට්ඨහති, චත්තාරි වා අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣති, නිබ්බානමෙව වා සච්ඡිකරොතීති ‘‘බොධී’’ති වුච්චති, තස්සා ධම්මසාමග්ගිසඞ්ඛාතාය බොධියා අඞ්ගාතිපි බොජ්ඣඞ්ගා ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගාදයො විය. යොපෙස වුත්තප්පකාරාය ධම්මසාමග්ගියා බුජ්ඣතීති කත්වා අරියසාවකො ‘‘බොධී’’ති වුච්චති, තස්ස බොධිස්ස අඞ්ගාතිපි බොජ්ඣඞ්ගා සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො විය. තෙනාහු පොරාණා – ‘‘බුජ්ඣනකස්ස පුග්ගලස්ස අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා’’ති. ‘‘බොධියා සංවත්තන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා’’තිආදිනා නයෙනපි බොජ්ඣඞ්ගානං බොජ්ඣඞ්ගත්ථො වෙදිතබ්බො.

අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොති තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියභාවකරත්තා අරියඵලපටිලාභකරත්තා ච අරියො. සම්මාදිට්ඨිආදීනි අට්ඨඞ්ගානි අස්ස අත්ථි, අට්ඨ අඞ්ගානියෙව වා අට්ඨඞ්ගිකො. කිලෙසෙ මාරෙන්තො ගච්ඡති, නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගියති, සයං වා නිබ්බානං මග්ගතීති මග්ගොති. එවමෙතෙසං සතිපට්ඨානාදීනං අත්ථවිභාගො වෙදිතබ්බො.

සොතාපන්නොති මග්ගසඞ්ඛාතං සොතං ආපජ්ජිත්වා පාපුණිත්වා ඨිතො, සොතාපත්තිඵලට්ඨොති අත්ථො. සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නොති සොතාපත්තිඵලස්ස අත්තපච්චක්ඛකරණාය පටිපජ්ජමානො පඨමමග්ගට්ඨො, යො අට්ඨමකොතිපි වුච්චති. සකදාගාමීති සකිදෙව ඉමං ලොකං පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන ආගමනසීලො දුතියඵලට්ඨො. අනාගාමීති පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන කාමලොකං අනාගමනසීලො තතියඵලට්ඨො . යො පන සද්ධානුසාරී ධම්මානුසාරී එකබීජීති එවමාදිකො අරියපුග්ගලවිභාගො, සො එතෙසංයෙව පභෙදොති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං අත්තනො ධම්මවිනයෙ මතකුණපසදිසෙන දුස්සීලපුග්ගලෙන සද්ධිං සංවාසාභාවසඞ්ඛාතං අත්ථං විදිත්වා. ඉමං උදානන්ති ඉමං අසංවාසාරහසංවාසාරහවිභාගකාරණපරිදීපනං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ ඡන්නමතිවස්සතීති ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා පටිච්ඡාදෙන්තො අඤ්ඤං නවං ආපත්තිං ආපජ්ජති, තතො පරං තතො පරන්ති එවං ආපත්තිවස්සං කිලෙසවස්සං අතිවිය වස්සති. විවටං නාතිවස්සතීති ආපත්තිං ආපන්නො තං අප්පටිච්ඡාදෙත්වා විවරන්තො සබ්රහ්මචාරීනං පකාසෙන්තො යථාධම්මං යථාවිනයං පටිකරොන්තො දෙසෙන්තො වුට්ඨහන්තො අඤ්ඤං නවං ආපත්තිං න ආපජ්ජති, තෙනස්ස විවටං පුන ආපත්තිවස්සං කිලෙසවස්සං න වස්සති. යස්මා ච එතදෙවං, තස්මා ඡන්නං ඡාදිතං ආපත්තිං විවරෙථ පකාසෙථ. එවං තං නාතිවස්සතීති එවං සන්තෙ තං ආපත්තිආපජ්ජනකං ආපන්නපුග්ගලං අත්තභාවං අතිවිජ්ඣිත්වා කිලෙසවස්සං න වස්සති න තෙමෙති. එවං සො කිලෙසෙහි අනවස්සුතො පරිසුද්ධසීලො සමාහිතො හුත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා සම්මසන්තො අනුක්කමෙන නිබ්බානං පාපුණාතීති අධිප්පායො.

පඤ්චමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. සොණසුත්තවණ්ණනා

46. ඡට්ඨෙ අවන්තීසූති අවන්තිරට්ඨෙ. කුරරඝරෙති එවංනාමකෙ නගරෙ. පවත්තෙ පබ්බතෙති පවත්තනාමකෙ පබ්බතෙ. ‘‘පපාතෙ පබ්බතෙ’’තිපි පඨන්ති. සොණො උපාසකො කුටිකණ්ණොති නාමෙන සොණො නාම, තීහි සරණගමනෙහි උපාසකභාවප්පටිවෙදනෙන උපාසකො, කොටිඅග්ඝනකස්ස කණ්ණපිළන්ධනස්ස ධාරණෙන ‘‘කොටිකණ්ණො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘කුටිකණ්ණො’’ති එවං අභිඤ්ඤාතො, න සුඛුමාලසොණොති අධිප්පායො . අයඤ්හි ආයස්මතො මහාකච්චායනස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සාසනෙ අභිප්පසන්නො, සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨිතො පවත්තෙ පබ්බතෙ ඡායූදකසම්පන්නෙ ඨානෙ විහාරං කාරෙත්වා ථෙරං තත්ථ වසාපෙත්වා චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨාති. තෙන වුත්තං – ‘‘ආයස්මතො මහාකච්චානස්ස උපට්ඨාකො හොතී’’ති.

සො කාලෙන කාලං ථෙරස්ස උපට්ඨානං ගච්ඡති. ථෙරො චස්ස ධම්මං දෙසෙති. තෙන සංවෙගබහුලො ධම්මචරියාය උස්සාහජාතො විහරති. සො එකදා සත්ථෙන සද්ධිං වාණිජ්ජත්ථාය උජ්ජෙනිං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ අටවියං සත්ථෙ නිවිට්ඨෙ රත්තියං ජනසම්බාධභයෙන එකමන්තං අපක්කම්ම නිද්දං උපගඤ්ඡි. සත්ථො පච්චූසවෙලායං උට්ඨාය ගතො, න එකොපි සොණං පබොධෙසි, සබ්බෙපි විසරිත්වා අගමංසු. සො පභාතාය රත්තියා පබුජ්ඣිත්වා උට්ඨාය කඤ්චි අපස්සන්තො සත්ථෙනෙව ගතමග්ගං ගහෙත්වා සීඝං සීඝං ගච්ඡන්තො එකං වටරුක්ඛං උපගඤ්ඡි. තත්ථ අද්දස එකං මහාකායං විරූපදස්සනං ගච්ඡන්තං පුරිසං අට්ඨිතො මුත්තානි අත්තනො මංසානි සයමෙව ඛාදන්තං, දිස්වාන ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘පෙතොම්හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කස්මා එවං කරොසී’’ති. ‘‘අත්තනො පුබ්බකම්මෙනා’’ති. ‘‘කිං පන තං කම්ම’’න්ති. ‘‘අහං පුබ්බෙ භාරුකච්ඡනගරවාසී කූටවාණිජො හුත්වා පරෙසං සන්තකං වඤ්චෙත්වා ඛාදිං, සමණෙ ච භික්ඛාය උපගතෙ ‘තුම්හාකං මංසං ඛාදථා’ති අක්කොසිං, තෙන කම්මෙන එතරහි ඉමං දුක්ඛං අනුභවාමී’’ති. තං සුත්වා සොණො අතිවිය සංවෙගං පටිලභි.

තතො පරං ගච්ඡන්තො මුඛතො පග්ඝරිතකාළලොහිතෙ ද්වෙ පෙතදාරකෙ පස්සිත්වා තථෙව පුච්ඡි. තෙපිස්ස අත්තනො කම්මං කථෙසුං. තෙ කිර භාරුකච්ඡනගරෙ දාරකකාලෙ ගන්ධවාණිජ්ජාය ජීවිකං කප්පෙන්තා අත්තනො මාතරි ඛීණාසවෙ නිමන්තෙත්වා භොජෙන්තියා ගෙහං ගන්ත්වා ‘‘අම්හාකං සන්තකං කස්මා සමණානං දෙසි, තයා දින්නං භොජනං භුඤ්ජනකසමණානං මුඛතො කාළලොහිතං පග්ඝරතූ’’ති අක්කොසිංසු. තෙ තෙන කම්මෙන නිරයෙ පච්චිත්වා තස්ස විපාකාවසෙසෙන පෙතයොනියං නිබ්බත්තිත්වා තදා ඉමං දුක්ඛං අනුභවන්ති. තම්පි සුත්වා සොණො අතිවිය සංවෙගජාතො අහොසි.

සො උජ්ජෙනිං ගන්ත්වා තං කරණීයං තීරෙත්වා කුලඝරං පච්චාගතො ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා කතපටිසන්ථාරො ථෙරස්ස තමත්ථං ආරොචෙසි. ථෙරොපිස්ස පවත්තිනිවත්තීසු ආදීනවානිසංසෙ විභාවෙන්තො ධම්මං දෙසෙසි. සො ථෙරං වන්දිත්වා ගෙහං ගතො සායමාසං භුඤ්ජිත්වා සයනං උපගතො ථොකංයෙව නිද්දායිත්වා පබුජ්ඣිත්වා සයනතලෙ නිසජ්ජ යථාසුතං ධම්මං පච්චවෙක්ඛිතුං ආරද්ධො. තස්ස තං ධම්මං පච්චවෙක්ඛතො, තෙ ච පෙතත්තභාවෙ අනුස්සරතො සංසාරදුක්ඛං අතිවිය භයානකං හුත්වා උපට්ඨාසි, පබ්බජ්ජාය චිත්තං නමි. සො විභාතාය රත්තියා සරීරපටිජග්ගනං කත්වා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා අත්තනො අජ්ඣාසයං ආරොචෙත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො සොණස්ස උපාසකස්ස කුටිකණ්ණස්ස රහොගතස්ස…පෙ… පබ්බාජෙතු මං, භන්තෙ, අය්යො මහාකච්චානො’’ති.

තත්ථ යථා යථාතිආදීනං පදානං අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – යෙන යෙන ආකාරෙන අය්යො මහාකච්චානො ධම්මං දෙසෙති ආචික්ඛති පඤ්ඤපෙති පට්ඨපෙති විවරති විභජති උත්තානීකරොති පකාසෙති, තෙන තෙන මෙ උපපරික්ඛතො එවං හොති, යදෙතං සික්ඛත්තයබ්රහ්මචරියං එකම්පි දිවසං අක්ඛණ්ඩං කත්වා චරිමකචිත්තං පාපෙතබ්බතාය එකන්තපරිපුණ්ණං. එකදිවසම්පි කිලෙසමලෙන අමලිනං කත්වා චරිමකචිත්තං පාපෙතබ්බතාය එකන්තපරිසුද්ධං. සඞ්ඛලිඛිතන්ති ලිඛිතසඞ්ඛසදිසං ධොතසඞ්ඛසප්පටිභාගං චරිතබ්බං. ඉදං නසුකරං අගාරං අජ්ඣාවසතා අගාරමජ්ඣෙ වසන්තෙන එකන්ත පරිපුණ්ණං…පෙ… චරිතුං යංනූනාහං කෙසෙ චෙව මස්සූනි ච ඔහාරෙත්වා වොරොපෙත්වා කාසායරසපීතතාය කාසායානි බ්රහ්මචරියං චරන්තානං අනුච්ඡවිකානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා නිවාසෙත්වා චෙව පාරුපිත්වා ච අගාරස්මා නික්ඛමිත්වා අනගාරියං පබ්බජෙය්යං. යස්මා අගාරස්ස හිතං කසිවාණිජ්ජාදිකම්මං අගාරියන්ති වුච්චති, තඤ්ච පබ්බජ්ජාය නත්ථි, තස්මා පබ්බජ්ජා අනගාරියා නාම. තං අනගාරියං පබ්බජ්ජං පබ්බජෙය්යං උපගච්ඡෙය්යං, පටිපජ්ජෙය්යන්ති අත්ථො.

එවං අත්තනා රහොවිතක්කිතං සොණො උපාසකො ථෙරස්ස ආරොචෙත්වා තං පටිපජ්ජිතුකාමො ‘‘පබ්බාජෙතු මං, භන්තෙ, අය්යො මහාකච්චානො’’ති ආහ. ථෙරො පන ‘‘තාවස්ස ඤාණපරිපාකං කථ’’න්ති උපධාරෙත්වා ඤාණපරිපාකං ආගමයමානො ‘‘දුක්කරං ඛො’’තිආදිනා පබ්බජ්ජාඡන්දං නිවාරෙසි.

තත්ථ එකභත්තන්ති ‘‘එකභත්තිකො හොති රත්තූපරතො විරතො විකාලභොජනා’’ති (දී. නි. 1.194; අ. නි. 3.71) එවං වුත්තං විකාලභොජනවිරතිං සන්ධාය වදති. එකසෙය්යන්ති අදුතියසෙය්යං. එත්ථ ච සෙය්යාසීසෙන ‘‘එකො තිට්ඨති, එකො ගච්ඡති, එකො නිසීදතී’’තිආදිනා (මහානි. 7; 49) නයෙන වුත්තෙසු චතූසු ඉරියාපථෙසු කායවිවෙකං දීපෙති, න එකාකිනා හුත්වා සයනමත්තං. බ්රහ්මචරියන්ති මෙථුනවිරතිබ්රහ්මචරියං, සික්ඛත්තයානුයොගසඞ්ඛාතං සාසනබ්රහ්මචරියං වා. ඉඞ්ඝාති චොදනත්ථෙ නිපාතො. තත්ථෙවාති ගෙහෙයෙව. බුද්ධානං සාසනං අනුයුඤ්ජාති නිච්චසීලඋපොසථසීලාදිභෙදං පඤ්චඞ්ගඅට්ඨඞ්ගදසඞ්ගසීලං, තදනුරූපඤ්ච සමාධිපඤ්ඤාභාවනං අනුයුඤ්ජ. එතඤ්හි උපාසකෙන පුබ්බභාගෙ අනුයුඤ්ජිතබ්බං බුද්ධසාසනං නාම. තෙනාහ – ‘‘කාලයුත්තං එකභත්තං එකසෙය්යං බ්රහ්මරිය’’න්ති.

තත්ථ කාලයුත්තන්ති චාතුද්දසීපඤ්චදසීඅට්ඨමීපාටිහාරියපක්ඛසඞ්ඛාතෙන කාලෙන යුත්තං, යථාවුත්තකාලෙ වා තුය්හං අනුයුඤ්ජන්තස්ස යුත්තං පතිරූපං සක්කුණෙය්යං, න සබ්බකාලං පබ්බජ්ජාති අධිප්පායො. සබ්බමෙතං ඤාණස්ස අපරිපක්කත්තා තස්ස කාමානං දුප්පහානතාය සම්මාපටිපත්තියං යොග්යං කාරාපෙතුං වදති, න පබ්බජ්ජාඡන්දං නිවාරෙතුං. පබ්බජ්ජාභිසඞ්ඛාරොති පබ්බජිතුං ආරම්භො උස්සාහො. පටිපස්සම්භීති ඉන්ද්රියානං අපරිපක්කත්තා, සංවෙගස්ස ච නාතිතික්ඛභාවතො වූපසමි. කිඤ්චාපි පටිපස්සම්භි, ථෙරෙන වුත්තවිධිං පන අනුතිට්ඨන්තො කාලෙන කාලං ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා පයිරුපාසන්තො ධම්මං සුණාති. තස්ස වුත්තනයෙනෙව දුතියං පබ්බජ්ජාය චිත්තං උප්පජ්ජි, ථෙරස්ස ච ආරොචෙසි. දුතියම්පි ථෙරො පටික්ඛිපි. තතියවාරෙ පන ඤාණස්ස පරිපක්කභාවං ඤත්වා ‘‘ඉදානි නං පබ්බාජෙතුං කාලො’’ති ථෙරො පබ්බාජෙසි, පබ්බජිතඤ්ච තං තීණි සංවච්ඡරානි අතික්කමිත්වා ගණං පරියෙසිත්වා උපසම්පාදෙසි. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘දුතියම්පි ඛො සොණො…පෙ… උපසම්පාදෙසී’’ති.

තත්ථ අප්පභික්ඛුකොති කතිපයභික්ඛුකො. තදා කිර භික්ඛූ යෙභුය්යෙන මජ්ඣිමදෙසෙ එව වසිංසු. තස්මා තත්ථ කතිපයා එව අහෙසුං , තෙ ච එකස්මිං නිගමෙ එකො, එකස්මිං ද්වෙති එවං විසුං විසුං වසිංසු. කිච්ඡෙනාති දුක්ඛෙන. කසිරෙනාති ආයාසෙන. තතො තතොති තස්මා තස්මා ගාමනිගමාදිතො. ථෙරෙන හි කතිපයෙ භික්ඛූ ආනෙත්වා අඤ්ඤෙසු ආනීයමානෙසු පුබ්බෙ ආනීතා කෙනචිදෙව කරණීයෙන පක්කමිංසු, කිඤ්චි කාලං ආගමෙත්වා පුන තෙසු ආනීයමානෙසු ඉතරෙ පක්කමිංසු. එවං පුනප්පුනං ආනයනෙන සන්නිපාතො චිරෙනෙව අහොසි, ථෙරො ච තදා එකවිහාරී අහොසි. දසවග්ගං භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතෙත්වාති තදා භගවතා පච්චන්තදෙසෙපි දසවග්ගෙනෙව සඞ්ඝෙන උපසම්පදා අනුඤ්ඤාතා. ඉතොනිදානඤ්හි ථෙරෙන යාචිතො පඤ්චවග්ගෙන සඞ්ඝෙන පච්චන්තදෙසෙ උපසම්පදං අනුජානි. තෙන වුත්තං – ‘‘තිණ්ණං වස්සානං…පෙ… සන්නිපාතෙත්වා’’ති.

වස්සංවුට්ඨස්සාති උපසම්පජ්ජිත්වා පඨමවස්සං උපගන්ත්වා වුසිතවතො. ඊදිසො ච ඊදිසො චාති එවරූපො ච එවරූපො ච, එවරූපාය නාමකායරූපකායසම්පත්තියා සමන්නාගතො, එවරූපාය ධම්මකායසම්පත්තියා සමන්නාගතොති සුතොයෙව මෙ සො භගවා. න ඛො මෙ සො භගවා සම්මුඛා දිට්ඨොති එතෙන පුථුජ්ජනසද්ධාය එවං ආයස්මා සොණො භගවන්තං දට්ඨුකාමො අහොසි. අපරභාගෙ පන සත්ථාරා සද්ධිං එකගන්ධකුටියං වසිත්වා පච්චූසසමයං අජ්ඣිට්ඨො සොළස අට්ඨකවග්ගිකානි සත්ථු සම්මුඛා අට්ඨිං කත්වා මනසි කත්වා සබ්බං චෙතසො සමන්නාහරිත්වා අත්ථධම්මප්පටිසංවෙදී හුත්වා භණන්තො ධම්මූපසඤ්හිතපාමොජ්ජාදිමුඛෙන සමාහිතො සරභඤ්ඤපරියොසානෙ විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො අනුපුබ්බෙන අරහත්තං පාපුණි. එතදත්ථමෙව හිස්ස භගවතා අත්තනා සද්ධිං එකගන්ධකුටියං වාසො ආණත්තොති වදන්ති.

කෙචි පනාහු – ‘‘න ඛො මෙ සො භගවා සම්මුඛා දිට්ඨො’’ති ඉදං රූපකායදස්සනමෙව සන්ධාය වුත්තන්ති. ආයස්මා හි සොණො පබ්බජිත්වාව ථෙරස්ස සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො අනුපසම්පන්නොව සොතාපන්නො හුත්වා උපසම්පජ්ජිත්වා ‘‘උපාසකාපි සොතාපන්නා හොන්ති, අහම්පි සොතාපන්නො, කිමෙත්ථ චිත්ත’’න්ති උපරිමග්ගත්ථාය විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අන්තොවස්සෙයෙව ඡළභිඤ්ඤො හුත්වා විසුද්ධිපවාරණාය පවාරෙසි . අරියසච්චදස්සනෙන හි භගවතො ධම්මකායො දිට්ඨො නාම හොති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යො ඛො, වක්කලි, ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සති. යො මං පස්සති, සො ධම්මං පස්සතී’’ති (සං. නි. 3.87).

තස්මාස්ස ධම්මකායදස්සනං පගෙව සිද්ධං, පවාරෙත්වා පන රූපකායං දට්ඨුකාමො අහොසීති.

‘‘සචෙ මං උපජ්ඣායො අනුජානාතී’’තිපි පාඨො. ‘‘භන්තෙ’’ති පන ලිඛන්ති. තථා ‘‘සාධු සාධු, ආවුසො සොණ, ගච්ඡ ත්වං, ආවුසො සොණා’’තිපි පාඨො. ‘‘ආවුසො’’ති පන කෙසුචි පොත්ථකෙසු නත්ථි. තථා ‘‘එවමාවුසොති ඛො ආයස්මා සොණො’’තිපි පාඨො. ආවුසොවාදොයෙව හි අඤ්ඤමඤ්ඤං භික්ඛූනං භගවතො ධරමානකාලෙ ආචිණ්ණො. භගවන්තං පාසාදිකන්තිආදීනං පදානං අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව.

කච්චි භික්ඛු ඛමනීයන්ති භික්ඛු ඉදං තුය්හං චතුචක්කං නවද්වාරං සරීරයන්තං කච්චි ඛමනීයං, කිං සක්කා ඛමිතුං සහිතුං පරිහරිතුං, කිං දුක්ඛභාරො නාභිභවති. කච්චි යාපනීයන්ති කිං තංතංකිච්චෙසු යාපෙතුං ගමෙතුං සක්කා, න කඤ්චි අන්තරායන්ති දස්සෙති. කච්චිසි අප්පකිලමථෙනාති අනායාසෙන ඉමං එත්තකං අද්ධානං කච්චි ආගතොසි.

එතදහොසීති බුද්ධාචිණ්ණං අනුස්සරන්තස්ස ආයස්මතො ආනන්දස්ස එතං ‘‘යස්ස ඛො මං භගවා’’තිආදිනා ඉදානි වුච්චමානං චිත්තෙ ආචිණ්ණං අහොසි. එකවිහාරෙති එකගන්ධකුටියං. ගන්ධකුටි හි ඉධ විහාරොති අධිප්පෙතා. වත්ථුන්ති වසිතුං.

නිසජ්ජාය වීතිනාමෙත්වාති එත්ථ යස්මා භගවා ආයස්මතො සොණස්ස සමාපත්තිසමාපජ්ජනෙ පටිසන්ථාරං කරොන්තො සාවකසාධාරණා සබ්බා සමාපත්තියො අනුලොමපටිලොමං සමාපජ්ජන්තො බහුදෙව රත්තිං…පෙ… විහාරං පාවිසි, තස්මා ආයස්මාපි සොණො භගවතො අධිප්පායං ඤත්වා තදනුරූපං සබ්බා තා සමාපත්තියො සමාපජ්ජන්තො ‘‘බහුදෙව රත්තිං…පෙ… විහාරං පාවිසී’’ති කෙචි වදන්ති. පවිසිත්වා ච භගවතා අනුඤ්ඤාතො චීවරං තිරොකරණීයං කත්වාපි භගවතො පාදපස්සෙ නිසජ්ජාය වීතිනාමෙසි. අජ්ඣෙසීති ආණාපෙසි. පටිභාතු තං භික්ඛු ධම්මො භාසිතුන්ති භික්ඛු තුය්හං ධම්මො භාසිතුං උපට්ඨාතු ඤාණමුඛෙ ආගච්ඡතු, යථාසුතං යථාපරියත්තං ධම්මං භණාහීති අත්ථො.

සොළස අට්ඨකවග්ගිකානීති අට්ඨකවග්ගභූතානි කාමසුත්තාදීනි සොළස සුත්තානි. සරෙන අභණීති සුත්තුස්සාරණසරෙන අභාසි, සරභඤ්ඤවසෙන කථෙසීති අත්ථො. සරභඤ්ඤපරියොසානෙති උස්සාරණාවසානෙ. සුග්ගහිතානීති සම්මා උග්ගහිතානි. සුමනසිකතානීති සුට්ඨු මනසි කතානි. එකච්චො උග්ගහණකාලෙ සම්මා උග්ගහෙත්වාපි පච්ඡා සජ්ඣායාදිවසෙන මනසි කරණකාලෙ බ්යඤ්ජනානි වා මිච්ඡා රොපෙති, පදපච්ඡාභට්ඨං වා කරොති, න එවමයං. ඉමිනා පන සම්මදෙව යථුග්ගහිතං මනසි කතානි. තෙන වුත්තං – ‘‘සුමනසිකතානීති සුට්ඨු මනසි කතානී’’ති. සූපධාරිතානීති අත්ථතොපි සුට්ඨු උපධාරිතානි. අත්ථෙ හි සුට්ටු උපධාරිතෙ සක්කා පාළිං සම්මා උස්සාරෙතුං. කල්යාණියාසි වාචාය සමන්නාගතොති සිථිලධනිතාදීනං යථාවිධානවචනෙන පරිමණ්ඩලපදබ්යඤ්ජනපරිපුණ්ණාය පොරියා වාචාය සමන්නාගතො ආසි. විස්සට්ඨායාති විමුත්තාය. එතෙනස්ස විමුත්තවාදිතං දස්සෙති. අනෙලගළායාති එලා වුච්චති දොසො, තං න පග්ඝරතීති අනෙලගළා, තාය නිද්දොසායාති අත්ථො. අථ වා අනෙලගළායාති අනෙලාය ච අගළාය ච නිද්දොසාය අගළිතපදබ්යඤ්ජනාය, අපරිහීනපදබ්යඤ්ජනායාති අත්ථො. තථා හි නං භගවා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං කල්යාණවාක්කරණානං යදිදං සොණො කුටිකණ්ණො’’ති (අ. නි. 1.206) එතදග්ගෙ ඨපෙසි. අත්ථස්ස විඤ්ඤාපනියාති යථාධිප්පෙතං අත්ථං විඤ්ඤාපෙතුං සමත්ථාය.

කතිවස්සොති සො කිර මජ්ඣිමවයස්ස තතියකොට්ඨාසෙ ඨිතො ආකප්පසම්පන්නො ච පරෙසං චිරතරපබ්බජිතො විය ඛායති. තං සන්ධාය භගවා පුච්ඡතීති කෙචි, තං අකාරණං. එවං සන්තෙ සමාධිසුඛං අනුභවිතුං යුත්තො, එත්තකං කාලං කස්මා පමාදමාපන්නොති පුන අනුයුඤ්ජිතුං සත්ථා ‘‘කතිවස්සොසී’’ති තං පුච්ඡති. තෙනෙවාහ – ‘‘කිස්ස පන ත්වං භික්ඛු එවං චිරං අකාසී’’ති.

තත්ථ කිස්සාති කිං කාරණා. එවං චිරං අකාසීති එවං චිරායි, කෙන කාරණෙන එවං චිරකාලං පබ්බජ්ජං අනුපගන්ත්වා අගාරමජ්ඣෙ වසීති අත්ථො. චිරං දිට්ඨො මෙති චිරෙන චිරකාලෙන මයා දිට්ඨො. කාමෙසූති කිලෙසකාමෙසු ච වත්ථුකාමෙසු ච. ආදීනවොති දොසො. අපි චාති කාමෙසු ආදීනවෙ කෙනචි පකාරෙන දිට්ඨෙපි න තාවාහං ඝරාවාසතො නික්ඛමිතුං අසක්ඛිං. කස්මා? සම්බාධො ඝරාවාසො උච්චාවචෙහි කිච්චකරණීයෙහි සමුපබ්යූළ්හො අගාරියභාවො. තෙනෙවාහ – ‘‘බහුකිච්චො බහුකරණීයො’’ති.

එතමත්ථං විදිත්වාති කාමෙසු යථාභූතං ආදීනවදස්සිනො චිත්තං චිරායිත්වාපි න පතිට්ඨාති, අඤ්ඤදත්ථු පදුමපලාසෙ උදකබින්දු විය විනිවත්තතියෙවාති එතමත්ථං සබ්බාකාරතො විදිත්වා. ඉමං උදානන්ති පවත්තිං නිවත්තිඤ්ච සම්මදෙව ජානන්තො පවත්තියං තන්නිමිත්තෙ ච න කදාචිපි රමතීති ඉදමත්ථදීපකං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ දිස්වා ආදීනවං ලොකෙති සබ්බස්මිං සඞ්ඛාරලොකෙ ‘‘අනිච්චො දුක්ඛො විපරිණාමධම්මො’’තිආදිනා ආදීනවං දොසං පඤ්ඤාය පස්සිත්වා. එතෙන විපස්සනාවාරො කථිතො . ඤත්වා ධම්මං නිරුපධින්ති සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගත්තා නිරුපධිං නිබ්බානධම්මං යථාභූතං ඤත්වා නිස්සරණවිවෙකාසඞ්ඛතාමතසභාවතො මග්ගඤාණෙන පටිවිජ්ඣිත්වා. ‘‘දිස්වා ඤත්වා’’ති ඉමෙසං පදානං ‘‘සප්පිං පිවිත්වා බලං හොති, සීහං දිස්වා භයං හොති, පඤ්ඤාය දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තී’’තිආදීසු (පු. ප. 208; අ. නි. 9.42-43) විය හෙතුඅත්ථතා දට්ඨබ්බා. අරියො න රමතී පාපෙති කිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියො සප්පුරිසො අණුමත්තෙපි පාපෙ න රමති. කස්මා? පාපෙ න රමතී සුචීති සුවිසුද්ධකායසමාචාරාදිතාය විසුද්ධපුග්ගලො රාජහංසො විය උක්කාරට්ඨානෙ පාපෙ සංකිලිට්ඨධම්මෙ න රමති නාභිනන්දති. ‘‘පාපො න රමතී සුචි’’න්තිපි පාඨො. තස්සත්ථො – පාපො පාපපුග්ගලො සුචිං අනවජ්ජං වොදානධම්මං න රමති, අඤ්ඤදත්ථු ගාමසූකරාදයො විය උක්කාරට්ඨානං අසුචිං සංකිලෙසධම්මංයෙව රමතීති පටිපක්ඛතො දෙසනං පරිවත්තෙති.

එවං භගවතා උදානෙ උදානිතෙ ආයස්මා සොණො උට්ඨායාසනා භගවන්තං වන්දිත්වා අත්තනො උපජ්ඣායස්ස වචනෙන පච්චන්තදෙසෙ පඤ්චවග්ගෙන උපසම්පදාදිපඤ්චවත්ථූනි යාචි. භගවාපි තානි අනුජානීති තං සබ්බං ඛන්ධකෙ (මහාව. 242 ආදයො) ආගතනයෙන වෙදිතබ්බං.

ඡට්ඨසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. කඞ්ඛාරෙවතසුත්තවණ්ණනා

47. සත්තමෙ කඞ්ඛාරෙවතොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං. සො හි සාසනෙ පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො සීලවා කල්යාණධම්මො විහරති, ‘‘අකප්පියා මුග්ගා, න කප්පන්ති මුග්ගා පරිභුඤ්ජිතුං, අකප්පියො ගුළො’’ති (මහාව. 272) ච ආදිනා විනයකුක්කුච්චසඞ්ඛාතකඞ්ඛාබහුලො පන හොති. තෙන කඞ්ඛාරෙවතොති පඤ්ඤායිත්ථ. සො අපරභාගෙ සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා ඣානසුඛෙන ඵලසුඛෙන වීතිනාමෙති, යෙභුය්යෙන පන අත්තනා අධිගතං අරියමග්ගං ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛති. තෙන වුත්තං – ‘‘අත්තනො කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිං පච්චවෙක්ඛමානො’’ති. මග්ගපඤ්ඤා හි ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’’න්තිආදිනයපවත්තාය (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) සොළසවත්ථුකාය, ‘‘බුද්ධෙ කඞ්ඛති…පෙ… පටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු කඞ්ඛතී’’ති (ධ. ස. 1008) එවං වුත්තාය අට්ඨවත්ථුකාය, පගෙව ඉතරාසන්ති අනවසෙසතො සබ්බකඞ්ඛානං විතරණතො සමතික්කමනතො, අඤ්ඤෙහි ච අත්තනා පහාතබ්බකිලෙසෙහි අච්චන්තවිසුජ්ඣනතො ‘‘කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධී’’ති ඉධාධිප්පෙතා. තඤ්හි අයමායස්මා දීඝරත්තං කඞ්ඛාපකතත්තා ‘‘ඉමං මග්ගධම්මං අධිගම්ම ඉමා මෙ කඞ්ඛා අනවසෙසා පහීනා’’ති ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛමානො නිසීදි, න සප්පච්චයනාමරූපදස්සනං අනිච්චන්තිකත්තා තස්ස කඞ්ඛාවිතරණස්ස.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං අරියමග්ගස්ස අනවසෙසකඞ්ඛාවිතරණසඞ්ඛාතං අත්ථං විදිත්වා තදත්ථදීපකං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ යා කාචි කඞ්ඛා ඉධ වා හුරං වාති ඉධ ඉමස්මිං පච්චුප්පන්නෙ අත්තභාවෙ ‘‘අහං නු ඛොස්මි නො නු ඛොස්මී’’තිආදිනා හුරං වා, අතීතානාගතෙසු අත්තභාවෙසු ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’’න්තිආදිනා උප්පජ්ජනකා කඞ්ඛා. සකවෙදියා වා පරවෙදියා වාති තා එවං වුත්තනයෙනෙව සකඅත්තභාවෙ ආරම්මණවසෙන පටිලභිතබ්බාය පවත්තියා සකවෙදියා වා පරස්ස අත්තභාවෙ පටිලභිතබ්බාය ‘‘බුද්ධො නු ඛො, නො නු ඛො’’තිආදිනා වා පරස්මිං පධානෙ උත්තමෙ පටිලභිතබ්බාය පවත්තියා පරවෙදියා වා යා කාචි කඞ්ඛා විචිකිච්ඡා. යෙ ඣායිනො තා පජහන්ති සබ්බා, ආතාපිනො බ්රහ්මචරියං චරන්තාති යෙ ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන ඣායිනො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා චතුබ්බිධසම්මප්පධානපාරිපූරියා ආතාපිනො මග්ගබ්රහ්මචරියං චරන්තා අධිගච්ඡන්තා සද්ධානුසාරීආදිප්පභෙදා පඨමමග්ගට්ඨා පුග්ගලා, තා සබ්බා කඞ්ඛා පජහන්ති සමුච්ඡින්දන්ති මග්ගක්ඛණෙ. තතො පරං පන තා පහීනා නාම හොන්ති, තස්මා ඉතො අඤ්ඤං තාසං අච්චන්තප්පහානං නාම නත්ථීති අධිප්පායො.

ඉති භගවා ඣානමුඛෙන ආයස්මතො කඞ්ඛාරෙවතස්ස ඣානසීසෙන අරියමග්ගාධිගමං ථොමෙන්තො ථොමනාවසෙන උදානං උදානෙසි. තෙනෙව ච නං ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ඣායීනං යදිදං කඞ්ඛාරෙවතො’’ති (අ. නි. 1.204) ඣායීභාවෙන එතදග්ගෙ ඨපෙසීති.

සත්තමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. සඞ්ඝභෙදසුත්තවණ්ණනා

48. අට්ඨමෙ ආයස්මන්තං ආනන්දං එතදවොචාති අභිමාරෙ පයොජෙත්වා නාළාගිරිං විස්සජ්ජාපෙත්වා සිලං පවට්ටෙත්වා භගවතො අනත්ථං කාතුං අසක්කොන්තො ‘‘සඞ්ඝං භින්දිත්වා චක්කභෙදං කරිස්සාමී’’ති අධිප්පායෙන එතං ‘‘අජ්ජතග්ගෙ’’තිආදිවචනං අවොච. අඤ්ඤත්රෙව භගවතාති විනා එව භගවන්තං, සත්ථාරං අකත්වාති අත්ථො. අඤ්ඤත්ර භික්ඛුසඞ්ඝාති විනා එව භික්ඛුසඞ්ඝං. උපොසථං කරිස්සාමි සඞ්ඝකම්මානි චාති භගවතො ඔවාදකාරකං භික්ඛුසඞ්ඝං විසුං කත්වා මං අනුවත්තන්තෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං ආවෙණිකං උපොසථං සඞ්ඝකම්මානි ච කරිස්සාමීති අත්ථො. දෙවදත්තො සඞ්ඝං භින්දිස්සතීති භෙදකරානං සබ්බෙසං දෙවදත්තෙන සජ්ජිතත්තා එකංසෙනෙව දෙවදත්තො අජ්ජ සඞ්ඝං භින්දිස්සති ද්විධා කරිස්සති. ‘‘අධම්මං ධම්මො’’තිආදීසු හි අට්ඨාරසසු භෙදකරවත්ථූසු යංකිඤ්චි එකම්පි වත්ථුං දීපෙත්වා තෙන තෙන කාරණෙන ‘‘ඉමං ගණ්හථ, ඉමං රොචෙථා’’ති සඤ්ඤාපෙත්වා සලාකං ගාහෙත්වා විසුං සඞ්ඝකම්මෙ කතෙ සඞ්ඝො භින්නො හොති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘පඤ්චහි, උපාලි, ආකාරෙහි සඞ්ඝො භිජ්ජති කම්මෙන උද්දෙසෙන වොහරන්තො අනුස්සාවනෙන සලාකග්ගාහෙනා’’ති (පරි. 458).

තත්ථ කම්මෙනාති අපලොකනකම්මාදීසු චතූසු කම්මෙසු අඤ්ඤතරෙන කම්මෙන. උද්දෙසෙනාති පඤ්චසු පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙසු අඤ්ඤතරෙන උද්දෙසෙන. වොහරන්තොති තාහි තාහි උප්පත්තීහි ‘‘අධම්මං ධම්මො’’තිආදීනි (අ. නි. 10.37; චූළව. 352) අට්ඨාරසභෙදකරවත්ථූනි දීපෙන්තො. අනුස්සාවනෙනාති ‘‘නනු තුම්හෙ ජානාථ මය්හං උච්චාකුලා පබ්බජිතභාවං බහුස්සුතභාවඤ්ච, මාදිසො නාම උද්ධම්මං උබ්බිනයං ගාහෙය්යාති කිං තුම්හාකං චිත්තම්පි උප්පාදෙතුං යුත්තං, කිමහං අපායතො න භායාමී’’තිආදිනා නයෙන කණ්ණමූලෙ වචීභෙදං කත්වා අනුස්සාවනෙන. සලාකග්ගාහෙනාති එවං අනුස්සාවෙත්වා තෙසං චිත්තං උපත්ථම්භෙත්වා අනාවත්තිධම්මෙ කත්වා ‘‘ගණ්හථ ඉමං සලාක’’න්ති සලාකග්ගාහෙන.

එත්ථ ච කම්මමෙව උද්දෙසො වා පමාණං, වොහාරානුස්සාවනසලාකග්ගාහා පන පුබ්බභාගා. අට්ඨාරසවත්ථුදීපනවසෙන හි වොහරන්තෙන තත්ථ රුචිජනනත්ථං අනුස්සාවෙත්වා සලාකාය ගාහිතායපි අභින්නොව හොති සඞ්ඝො. යදා පනෙවං චත්තාරො වා අතිරෙකා වා සලාකං ගාහෙත්වා ආවෙණිකං උද්දෙසං වා කම්මං වා කරොන්ති, තදා සඞ්ඝො භින්නො නාම හොති. දෙවදත්තො ච සබ්බං සඞ්ඝභෙදස්ස පුබ්බභාගං නිප්ඵාදෙත්වා ‘‘එකංසෙනෙව අජ්ජ ආවෙණිකං උපොසථං සඞ්ඝකම්මඤ්ච කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘අජ්ජතග්ගෙ’’තිආදිවචනං අවොච. තෙනාහ – ‘‘අජ්ජ, භන්තෙ, දෙවදත්තො සඞ්ඝං භින්දිස්සතී’’ති. යතො අවොචුම්හා ‘‘භෙදකරානං සබ්බෙසං දෙවදත්තෙන සජ්ජිතත්තා’’ති.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං අවීචිමහානිරයුප්පත්තිසංවත්තනියං කප්පට්ඨියං අතෙකිච්ඡං දෙවදත්තෙන නිබ්බත්තියමානං සඞ්ඝභෙදකම්මං සබ්බාකාරතො විදිත්වා . ඉමං උදානන්ති කුසලාකුසලෙසු යථාක්කමං සප්පුරිසාසප්පුරිසසභාගවිසභාගපටිපත්තිවසෙන පන සුකුසලාති ඉදමත්ථවිභාවනං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ සුකරං සාධුනා සාධූති අත්තනො පරෙසඤ්ච හිතං සාධෙතීති සාධු, සම්මාපටිපන්නො. තෙන සාධුනා සාරිපුත්තාදිනා සාවකෙන පච්චෙකබුද්ධෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන අඤ්ඤෙන වා ලොකියසාධුනා සාධු සුන්දරං භද්දකං අත්තනො පරෙසඤ්ච හිතසුඛාවහං සුකරං සුඛෙන කාතුං සක්කා. සාධු පාපෙන දුක්කරන්ති තදෙව පන වුත්තලක්ඛණං සාධු පාපෙන දෙවදත්තාදිනා පාපපුග්ගලෙන දුක්කරං කාතුං න සක්කා, න සො තං කාතුං සක්කොතීති අත්ථො. පාපං පාපෙන සුකරන්ති පාපං අසුන්දරං අත්තනො පරෙසඤ්ච අනත්ථාවහං පාපෙන යථාවුත්තපාපපුග්ගලෙන සුකරං සුඛෙන කාතුං සක්කුණෙය්ය. පාපමරියෙහි දුක්කරන්ති අරියෙහි පන බුද්ධාදීහි තං තං පාපං දුක්කරං දුරභිසම්භවං. සෙතුඝාතොයෙව හි තෙසන්ති සත්ථා දීපෙති.

අට්ඨමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. සධායමානසුත්තවණ්ණනා

49. නවමෙ මාණවකාති තරුණා. පඨමෙ යොබ්බනෙ ඨිතා බ්රාහ්මණකුමාරකා ඉධාධිප්පෙතා.

සධායමානරූපාති උප්පණ්ඩනජාතිකං වචනං සන්ධාය වුත්තං. අඤ්ඤෙසං උප්පණ්ඩෙන්තා සධන්ති, තදත්ථවචනසීලාති අත්ථො. තස්සායං වචනත්ථො – සධනං සධො, තං ආචික්ඛන්තීති සධයමානාති වත්තබ්බෙ දීඝං කත්වා ‘‘සධායමානා’’ති වුත්තං. අථ වා විසෙසතො සසෙධෙ විය අත්තානං ආවදන්තීති සධායමානා. තෙ එවං සභාවතාය ‘‘සධායමානරූපා’’ති වුත්තං. ‘‘සද්දායමානරූපා’’තිපි පාඨො, උච්චාසද්දමහාසද්දං කරොන්තාති අත්ථො. භගවතො අවිදූරෙ අතික්කමන්තීති භගවතො සවනවිසයෙ තං තං මුඛාරුළ්හං වදන්තා අතියන්ති.

එතමත්ථංවිදිත්වාති එතං තෙසං වාචාය අසඤ්ඤතභාවං ජානිත්වා තදත්ථදීපකං ධම්මසංවෙගවසෙන ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ පරිමුට්ඨාති දන්ධා මුට්ඨස්සතිනො. පණ්ඩිතාභාසාති පණ්ඩිතපතිරූපකා ‘‘කෙ අඤ්ඤෙ ජානන්ති, මයමෙවෙත්ථ ජානාමා’’ති තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ අත්තානමෙව ජානන්තං කත්වා සමුදාචරණතො. වාචාගොචරභාණිනොති යෙසං වාචා එව ගොචරො විසයො, තෙ වාචාගොචරභාණිනො, වාචාවත්ථුමත්තස්සෙව භාණිනො අත්ථස්ස අපරිඤ්ඤාතත්තා. අථ වා වාචාය අගොචරං අරියානං කථාය අවිසයං මුසාවාදං භණන්තීති වාචාගොචරභාණිනො. අථ වා ‘‘ගොචරභාණිනො’’ති එත්ථ ආකාරස්ස රස්සභාවො කතො. වාචාගොචරා, න සතිපට්ඨානාදිගොචරා භාණිනොව. කථං භාණිනො? යාවිච්ඡන්ති මුඛායාමං අත්තනො යාව මුඛායාමං යාව මුඛප්පසාරණං ඉච්ඡන්ති, තාව පසාරෙත්වා භාණිනො, පරෙසු ගාරවෙන, අත්තනො අවිසයතාය ච මුඛසඞ්කොචං න කරොන්තීති අත්ථො. අථ වා වාචාගොචරා එව හුත්වා භාණිනො, සයං අජානිත්වා පරපත්තිකා එව හුත්වා වත්තාරොති අත්ථො. තතො එව යාවිච්ඡන්ති මුඛායාමං යෙන වචනෙන සාවෙතබ්බා, තං අචින්තෙත්වා යාවදෙව අත්තනො මුඛප්පසාරණමත්තං ඉච්ඡන්තීති අත්ථො. යෙන නීතා න තං විදූති යෙන මුට්ඨස්සච්චාදිනා නිල්ලජ්ජභාවං පණ්ඩිතමානීභාවඤ්ච නීතා ‘‘මයමෙවං භණාමා’’ති, තං තථා අත්තනො භණන්තස්ස කාරණං න විදූ, අවිද්දසුනො අසූරා න ජානන්තීති අත්ථො.

නවමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. චූළපන්ථකසුත්තවණ්ණනා

50. දසමෙ චූළපන්ථකොති මහාපන්ථකත්ථෙරස්ස කනිට්ඨභාතිකත්තා පන්ථෙ ජාතත්තා ච දහරකාලෙ ලද්ධවොහාරෙන අපරභාගෙපි අයමායස්මා ‘‘චූළපන්ථකො’’ත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. ගුණවිසෙසෙහි පන ඡළභිඤ්ඤො පභින්නපටිසම්භිදො ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං මනොමයං කායං අභිනිම්මිනන්තානං යදිදං චූළපන්ථකො, චෙතොවිවට්ටකුසලානං යදිදං චූළපන්ථකො’’ති ද්වීසු (අ. නි. 1.199) ඨානෙසු භගවතා එතදග්ගෙ ඨපිතො අසීතියා මහාසාවකෙසු අබ්භන්තරො.

සො එකදිවසං පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතප්පටික්කන්තො අත්තනො දිවාට්ඨානෙ දිවාවිහාරං නිසින්නො සමාපත්තීහි දිවසභාගං වීතිනාමෙත්වා සායන්හසමයං උපාසකෙසු ධම්මස්සවනත්ථං අනාගතෙසු එව විහාරමජ්ඣං පවිසිත්වා භගවති ගන්ධකුටියං නිසින්නෙ ‘‘අකාලො තාව භගවතො උපට්ඨානං උපසඞ්කමිතු’’න්ති ගන්ධකුටිපමුඛෙ එකමන්තං නිසීදි පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා. තෙන වුත්තං – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මා චූළපන්ථකො භගවතො අවිදූරෙ නිසින්නො හොති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා උජුං කායං පණිධාය පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා’’ති. සො හි තදා කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා නිසීදි.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං ආයස්මතො චූළපන්ථකස්ස කායචිත්තානං සම්මාපණිහිතභාවසඞ්ඛාතං අත්ථං ජානිත්වා. ඉමං උදානන්ති අඤ්ඤොපි යො පස්සද්ධකායො සබ්බිරියාපථෙසු උපට්ඨිතස්සති සමාහිතො, තස්ස භික්ඛුනො අනුපාදා පරිනිබ්බානපරියොසානස්ස විසෙසාධිගමස්ස තත්ථ පාතුභාවවිභාවනං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ ඨිතෙන කායෙනාති කායද්වාරිකස්ස අසංවරස්ස පහානෙන අකරණෙන සම්මා ඨපිතෙන චොපනකායෙන, තථා චක්ඛාදීනං ඉන්ද්රියානං නිබ්බිසෙවනභාවකරණෙන සුට්ඨු ඨපිතෙන පඤ්චද්වාරිකකායෙන, සංයතහත්ථපාදතාය හත්ථකුක්කුච්චාදීනං අභාවතො අපරිඵන්දනෙන ඨිතෙන කරජකායෙන චාති සඞ්ඛෙපතො සබ්බෙනපි කායෙන නිබ්බිකාරතාසඞ්ඛාතෙන නිච්චලභාවෙන ඨිතෙන. එතෙනස්ස සීලපාරිසුද්ධි දස්සිතා. ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ ච ඉදං කරණවචනං. ඨිතෙන චෙතසාති චිත්තස්ස ඨිතිපරිදීපනෙන සමාධිසම්පදං දස්සෙති. සමාධි හි චිත්තස්ස ‘ඨිතී’ති වුච්චති. තස්මා සමථවසෙන විපස්සනාවසෙනෙව වා එකග්ගතාය සති චිත්තං ආරම්මණෙ එකොදිභාවූපගමනෙන ඨිතං නාම හොති, න අඤ්ඤථා. ඉදඤ්ච යථාවුත්තකායචිත්තානං ඨපනං සමාදහනං සබ්බස්මිං කාලෙ සබ්බෙසු ච ඉරියාපථෙසු ඉච්ඡිතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘තිට්ඨං නිසින්නො උද වා සයානො’’ති . තත්ථ වා-සද්දො අනියමත්ථො. තෙන තිට්ඨන්තො වා නිසින්නො වා සයානො වා තදඤ්ඤිරියාපථො වාති අයමත්ථො දීපිතො හොතීති චඞ්කමනස්සාපි ඉධ සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො.

එතංසතිං භික්ඛු අධිට්ඨහානොති යාය පගෙව පරිසුද්ධසමාචාරො කායචිත්තදුට්ඨුල්ලභාවූපසමනෙන කායං චිත්තඤ්ච අසාරද්ධං කත්වා පටිලද්ධාය අනවජ්ජසුඛාධිට්ඨාය කායචිත්තපස්සද්ධිවසෙන චිත්තං ලහුං මුදුං කම්මඤ්ඤඤ්ච කත්වා සම්මා ඨපෙන්තො සමාදහන්තො කම්මට්ඨානං පරිබ්රූහෙති මත්ථකඤ්ච පාපෙති, තං එව කම්මට්ඨානානුයොගස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානෙසු බහූපකාරං සතිං භික්ඛු අධිට්ඨහානො සීලවිසොධනං ආදිං කත්වා යාව විසෙසාධිගමා තත්ථ තත්ථ අධිට්ඨහන්තොති අත්ථො. ලභෙථ පුබ්බාපරියං විසෙසන්ති සො එවං සතිආරක්ඛෙන චෙතසා කම්මට්ඨානං උපරූපරි වඩ්ඪෙන්තො බ්රූහෙන්තො ඵාතිං කරොන්තො පුබ්බාපරියං පුබ්බාපරියවන්තං පුබ්බාපරභාගෙන පවත්තං උළාරුළාරතරාදිභෙදවිසෙසං ලභෙය්ය.

තත්ථ දුවිධො පුබ්බාපරියවිසෙසො සමථවසෙන විපස්සනාවසෙන චාති. තෙසු සමථවසෙන තාව නිමිත්තුප්පත්තිතො පට්ඨාය යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනවසීභාවො, තාව පවත්තො භාවනාවිසෙසො පුබ්බාපරියවිසෙසො. විපස්සනාවසෙන පන රූපමුඛෙන අභිනිවිසන්තස්ස රූපධම්මපරිග්ගහතො, ඉතරස්ස නාමධම්මපරිග්ගහතො පට්ඨාය යාව අරහත්තාධිගමො, තාව පවත්තො භාවනාවිසෙසො පුබ්බාපරියවිසෙසො. අයමෙව ච ඉධාධිප්පෙතො.

ලද්ධාන පුබ්බාපරියං විසෙසන්ති පුබ්බාපරියවිසෙසං උක්කංසපාරමිප්පත්තං අරහත්තං ලභිත්වා. අදස්සනං මච්චුරාජස්ස ගච්ඡෙති ජීවිතුපච්ඡෙදවසෙන සබ්බෙසං සත්තානං අභිභවනතො මච්චුරාජසඞ්ඛාතස්ස මරණස්ස විසයභූතං භවත්තයං සමතික්කන්තත්තා අදස්සනං අගොචරං ගච්ඡෙය්ය. ඉමස්මිං වග්ගෙ යං අවුත්තං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙවාති.

දසමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතා ච මහාවග්ගවණ්ණනා.