📜

6. ජච්චන්ධවග්ගො

1. ආයුසඞ්ඛාරොස්සජ්ජනසුත්තවණ්ණනා

51. ජච්චන්ධවග්ගස්ස පඨමෙ වෙසාලියන්තිආදි හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙව. වෙසාලිං පිණ්ඩාය පාවිසීති කදා පාවිසි? උක්කාචෙලතො නික්ඛමිත්වා වෙසාලිං ගතකාලෙ. භගවා හි වෙළුවගාමකෙ වස්සං වසිත්වා තතො නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං පත්වා ජෙතවනෙ විහාසි. තස්මිං කාලෙ ධම්මසෙනාපති අත්තනො ආයුසඞ්ඛාරං ඔලොකෙත්වා ‘‘සත්තාහමෙව පවත්තිස්සතී’’ති ඤත්වා භගවන්තං අනුජානාපෙත්වා නාළකගාමං ගන්ත්වා තත්ථ මාතරං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා පරිනිබ්බායි. සත්ථා චුන්දෙන ආභතා තස්ස ධාතුයො ගහෙත්වා ධාතුචෙතියං කාරාපෙත්වා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො රාජගහං අගමාසි. තත්ථ ගතකාලෙ ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො පරිනිබ්බායි. භගවා තස්සපි ධාතුයො ගහෙත්වා චෙතියං කාරාපෙත්වා රාජගහතො නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන උක්කාචෙලං අගමාසි. තත්ථ ගඞ්ගාතීරෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො නිසීදිත්වා අග්ගසාවකානං පරිනිබ්බානප්පටිසංයුත්තං ධම්මං දෙසෙත්වා උක්කාචෙලතො නික්ඛමිත්වා වෙසාලිං අගමාසි. එවං ගතො භගවා ‘‘පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය වෙසාලිං පිණ්ඩාය පාවිසී’’ති වුච්චති. තෙන වුත්තං – ‘‘උක්කාචෙලතො නික්ඛමිත්වා වෙසාලිං ගතකාලෙ’’ති.

නිසීදනන්ති ඉධ චම්මක්ඛණ්ඩං අධිප්පෙතං. චාපාලං චෙතියන්ති පුබ්බෙ චාපාලස්ස නාම යක්ඛස්ස වසිතට්ඨානං ‘‘චාපාලචෙතිය’’න්ති පඤ්ඤායිත්ථ. තත්ථ භගවතො කතවිහාරොපි තාය රුළ්හියා ‘‘චාපාලචෙතිය’’න්ති වුච්චති. උදෙනං චෙතියන්ති එවමාදීසුපි එසෙව නයො. සත්තම්බන්ති කිකිස්ස කිර කාසිරඤ්ඤො ධීතරො සත්ත කුමාරියො සංවෙගජාතා රාජගෙහතො නික්ඛමිත්වා යත්ථ පධානං පදහිංසු, තං ඨානං ‘‘සත්තම්බං චෙතිය’’න්ති වදන්ති. බහුපුත්තන්ති බහුපාරොහො එකො නිග්රොධරුක්ඛො, තස්මිං අධිවත්ථං දෙවතං බහූ මනුස්සා පුත්තෙ පත්ථෙන්ති, තදුපාදාය තං ඨානං ‘‘බහුපුත්තං චෙතිය’’න්ති පඤ්ඤායිත්ථ. සාරන්දදන්ති සාරන්දදස්ස නාම යක්ඛස්ස වසිතට්ඨානං. ඉති සබ්බානෙව තානි බුද්ධුප්පාදතො පුබ්බෙ දෙවතාපරිග්ගහිතත්තා චෙතියවොහාරෙන වොහරිතානි , භගවතො විහාරෙ කතෙපි ච තථෙව පඤ්ඤායන්ති. රමණීයාති එත්ථ වෙසාලියා තාව භූමිභාගසම්පත්තියා පුග්ගලසම්පත්තියා සුලභපච්චයතාය ච රමණීයභාවො වෙදිතබ්බො. විහාරානං පන නගරතො නාතිදූරතාය නාච්චාසන්නතාය ගමනාගමනසම්පත්තියා අනාකිණ්ණවිහාරට්ඨානතාය ඡායූදකසම්පත්තියා පවිවෙකපතිරූපතාය ච රමණීයතා දට්ඨබ්බා. චත්තාරො ඉද්ධිපාදාති එත්ථ ඉද්ධිපාදපදස්ස අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. භාවිතාති වඩ්ඪිතා. බහුලීකතාති පුනප්පුනං කතා. යානීකතාති යුත්තයානං විය කතා. වත්ථුකතාති පතිට්ඨට්ඨෙන වත්ථු විය කතා. අනුට්ඨිතාති අධිට්ඨිතා. පරිචිතාති සමන්තතො චිතා සුවඩ්ඪිතා. සුසමාරද්ධාති සුට්ඨු සමාරද්ධා, අතිවිය සම්මා නිප්ඵාදිතාති.

එවං අනියමෙන කථෙත්වා පුන නියමෙත්වා දස්සෙතුං, ‘‘තථාගතස්ස ඛො’’තිආදිමාහ. එත්ථ ච කප්පන්ති ආයුකප්පං. තිට්ඨෙය්යාති තස්මිං තස්මිං කාලෙ යං මනුස්සානං ආයුප්පමාණං, තං පරිපුණ්ණං කත්වා තිට්ඨෙය්ය ධරෙය්ය. කප්පාවසෙසං වාති ‘‘අප්පං වා භිය්යො වා’’ති (දී. නි. 2.7; අ. නි. 7.74) වුත්තං වස්සසතතො අතිරෙකං වා. මහාසීවත්ථෙරො පනාහ – ‘‘බුද්ධානං අට්ඨානෙ ගජ්ජිතං නාම නත්ථි. යථෙව හි වෙළුවගාමකෙ උප්පන්නං මාරණන්තිකං වෙදනං දස මාසෙ වික්ඛම්භෙසි, එවං පුනප්පුනං තං සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා වික්ඛම්භෙන්තො ඉමං භද්දකප්පමෙව තිට්ඨෙය්යා’’ති. කස්මා පන න ඨිතොති? උපාදින්නකසරීරං නාම ඛණ්ඩිච්චාදීහි අභිභුය්යති, බුද්ධා ච පන ඛණ්ඩිච්චාදිභාවං අප්පත්වා පඤ්චමෙ ආයුකොට්ඨාසෙ බහුජනස්ස පියමනාපකාලෙයෙව පරිනිබ්බායන්ති. බුද්ධානුබුද්ධෙසු අග්ගසාවකමහාසාවකෙසු පරිනිබ්බුතෙසු අපරිවාරෙන එකකෙනෙව ඨාතබ්බං හොති, දහරසාමණෙරපරිවාරෙන වා. තතො ‘‘අහො බුද්ධානං පරිසා’’ති හීළෙතබ්බතං ආපජ්ජෙය්ය, තස්මා න ඨිතොති. එවං වුත්තෙපි සො පන න රුච්චති, ‘‘ආයුකප්පො’’ති ඉදමෙව අට්ඨකථාය නියමිතං.

ඔළාරිකෙනිමිත්තෙති ථූලෙ සඤ්ඤුප්පාදනෙ. ථූලසඤ්ඤුප්පාදනඤ්හෙතං, ‘‘තිට්ඨතු භගවා කප්ප’’න්ති සකලකප්පං අවට්ඨානයාචනාය යදිදං ‘‘යස්ස කස්සචි, ආනන්ද, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා භාවිතා’’තිආදිනා අඤ්ඤාපදෙසෙන අත්තනො චතුරිද්ධිපාදභාවනානුභාවෙන කප්පං අවට්ඨානසමත්ථතාවිභාවනං. ඔභාසෙති පාකටවචනෙ. පාකටඤ්චෙතං වචනං පරියායං මුඤ්චිත්වා උජුකමෙව අත්තනො අධිප්පායවිභාවනං.

බහුජනහිතායාති මහාජනස්ස හිතත්ථාය. බහුජනසුඛායාති මහාජනස්ස සුඛත්ථාය. ලොකානුකම්පායාති සත්තලොකස්ස අනුකම්පං පටිච්ච. කතරස්ස සත්තලොකස්ස? යො භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා පටිවිජ්ඣති, අමතපානං පිවති, තස්ස. භගවතො හි ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තදෙසනාය අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤප්පමුඛා අට්ඨාරස බ්රහ්මකොටියො ධම්මං පටිවිජ්ඣිංසු. එවං යාව සුභද්දපරිබ්බාජකවිනයනා ධම්මපටිවිද්ධසත්තානං ගණනා නත්ථි, මහාසමයසුත්තං මඞ්ගලසුත්තං චූළරාහුලොවාදසුත්තං සමචිත්තසුත්තන්ති ඉමෙසං චතුන්නං සුත්තානං දෙසනාකාලෙ අභිසමයප්පත්තසත්තානං පරිච්ඡෙදො නත්ථි, එතස්ස අපරිමාණස්ස සත්තලොකස්ස අනුකම්පාය භගවතො ඨානං ජාතං. එවං අනාගතෙපි භවිස්සතීති අධිප්පායෙන වදති. දෙවමනුස්සානන්ති න කෙවලං දෙවමනුස්සානංයෙව, අවසෙසානං නාගසුපණ්ණාදීනම්පි අත්ථාය හිතාය සුඛාය භගවතො ඨානං හොති. සහෙතුකපටිසන්ධිකෙ පන මග්ගඵලසච්ඡිකිරියාය භබ්බපුග්ගලෙ දස්සෙතුං එවං වුත්තං, තස්මා අඤ්ඤෙසම්පි අත්ථත්ථාය හිතත්ථාය සුඛත්ථාය භගවා තිට්ඨතූති අත්ථො. තත්ථ අත්ථායාති ඉධලොකසම්පත්තිඅත්ථාය . හිතායාති පරලොකසම්පත්තිහෙතුභූතහිතත්ථාය. සුඛායාති නිබ්බානධාතුසුඛත්ථාය. පුරිමං පන හිතසුඛග්ගහණං සබ්බසාධාරණවසෙන වෙදිතබ්බං.

යථා තං මාරෙන පරියුට්ඨිතචිත්තොති එත්ථ න්ති නිපාතමත්තං, යථා මාරෙන පරියුට්ඨිතචිත්තො අජ්ඣොත්ථටචිත්තො අඤ්ඤොපි කොචි පුථුජ්ජනො පටිවිජ්ඣිතුං න සක්කුණෙය්ය, එවමෙව නාසක්ඛි පටිවිජ්ඣිතුන්ති අත්ථො. මාරො හි යස්ස කෙචි විපල්ලාසා අප්පහීනා, තස්ස චිත්තං පරියුට්ඨාති. යස්ස පන සබ්බෙන සබ්බං ද්වාදස විපල්ලාසා අප්පහීනා, තස්ස වත්තබ්බමෙව නත්ථි, ථෙරස්ස ච චත්තාරො විපල්ලාසා අප්පහීනා, තෙනස්ස චිත්තං පරියුට්ඨාසි. සො පන චිත්තපරියුට්ඨානං කරොන්තො කිං කරොතීති? භෙරවං රූපාරම්මණං වා දස්සෙති, සද්දාරම්මණං වා සාවෙති, තතො සත්තා තං දිස්වා වා සුත්වා වා සතිං විස්සජ්ජෙත්වා විවටමුඛා හොන්ති. තෙසං මුඛෙන හත්ථං පවෙසෙත්වා හදයං මද්දති, තතො විසඤ්ඤිනො හුත්වා තිට්ඨන්ති. ථෙරස්ස පනෙස මුඛෙන හත්ථං පවෙසෙතුං කිං සක්ඛිස්සති, භෙරවාරම්මණං පන දස්සෙති. තං දිස්වා ථෙරො නිමිත්තොභාසං න පටිවිජ්ඣි. ජානන්තොයෙව භගවා කිමත්ථං යාවතතියං ආමන්තෙසි? පරතො ‘‘තිට්ඨතු, භන්තෙ භගවා’’ති යාචිතෙ ‘‘තුය්හෙවෙතං දුක්කටං, තුය්හෙවෙතං අපරද්ධ’’න්ති දොසාරොපනෙන සොකතනුකරණත්ථං. පස්සති හි භගවා ‘‘අයං මයි අතිවිය සිනිද්ධහදයො, සො පරතො භූමිචාලකාරණඤ්ච ආයුසඞ්ඛාරොස්සජ්ජනඤ්ච සුත්වා මම චිරට්ඨානං යාචිස්සති, අථාහං ‘කිස්ස ත්වං පුරෙතරං න යාචසී’ති තස්සෙව සීසෙ දොසං පාතෙස්සාමි, සත්තා ච අත්තනො අපරාධෙන න තථා විහඤ්ඤන්ති, තෙනස්ස සොකො තනුකො භවිස්සතී’’ති.

ගච්ඡ ත්වං, ආනන්දාති යස්මා දිවාවිහාරත්ථාය ඉධාගතො, තස්මා, ආනන්ද, ගච්ඡ ත්වං යථාරුචිතං ඨානං දිවාවිහාරාය. තෙනෙවාහ – ‘‘යස්ස දානි කාලං මඤ්ඤසී’’ති.

මාරොපාපිමාති එත්ථ සත්තෙ අනත්ථෙ නියොජෙන්තො මාරෙතීති මාරො. පාපිමාති තස්සෙව වෙවචනං. සො හි පාපධම්මෙන සමන්නාගතත්තා ‘පාපිමා’ති වුච්චති. භාසිතා ඛො පනෙසාති අයඤ්හි භගවති බොධිමණ්ඩෙ සත්ත සත්තාහෙ අතික්කමිත්වා අජපාලනිග්රොධෙ විහරන්තෙ අත්තනො ධීතාසු ආගන්ත්වා ඉච්ඡාවිඝාතං පත්වා ගතාසු අයං ‘‘අත්ථෙසො උපායො’’ති චින්තෙන්තො ආගන්ත්වා ‘‘භගවා යදත්ථං තුම්හෙහි පාරමියො පූරිතා, සො වො අත්ථො අනුප්පත්තො, පටිවිද්ධං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, කිං තෙ ලොකවිචරණෙනා’’ති වත්වා යථා අජ්ජ එවමෙව ‘‘පරිනිබ්බාතු දානි, භන්තෙ භගවා’’ති යාචි. භගවා චස්ස ‘‘න තාවාහ’’න්තිආදීනි වත්වා පටික්ඛිපි. තං සන්ධාය ඉදානි ‘‘භාසිතා ඛො පනෙසා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ වියත්තාති අරියමග්ගාධිගමවසෙන බ්යත්තා. විනීතාති තථෙව කිලෙසවිනයනෙන විනීතා. විසාරදාති සාරජ්ජකරානං දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාදීනං පහානෙන විසාරදභාවං පත්තා. බහුස්සුතාති තෙපිටකවසෙන බහු සුතමෙතෙසන්ති බහුස්සුතා. තමෙව ධම්මං ධාරෙන්තීති ධම්මධරා. අථ වා බහුස්සුතාති පරියත්තිබහුස්සුතා චෙව පටිවෙධබහුස්සුතා ච. ධම්මධරාති පරියත්තිධම්මානං චෙව පටිවෙධධම්මානඤ්ච ධාරණතො ධම්මධරාති එවම්පෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො . ධම්මානුධම්මප්පටිපන්නාති අරියධම්මස්ස අනුධම්මභූතං විපස්සනාධම්මං පටිපන්නා. සාමීචිප්පටිපන්නාති ඤාණදස්සනවිසුද්ධියා අනුච්ඡවිකං විසුද්ධිපරම්පරාපටිපදං පටිපන්නා. අනුධම්මචාරිනොති සල්ලෙඛිකං තස්සා පටිපදාය අනුරූපං අප්පිච්ඡතාදිධම්මං චරණසීලා. සකං ආචරියකන්ති අත්තනො ආචරියවාදං. ආචික්ඛිස්සන්තීති ආදිතො කථෙස්සන්ති, අත්තනා උග්ගහිතනියාමෙන පරෙ උග්ගණ්හාපෙස්සන්තීති අත්ථො. දෙසෙස්සන්තීති වාචෙස්සන්ති, පාළිං සම්මා වාචෙස්සන්තීති අත්ථො. පඤ්ඤපෙස්සන්තීති පජානාපෙස්සන්ති, පකාසෙස්සන්තීති අත්ථො. පට්ඨපෙස්සන්තීති පකාරෙන ඨපෙස්සන්ති. විවරිස්සන්තීති විවටං කරිස්සන්ති. විභජිස්සන්තීති විභත්තං කරිස්සන්ති. උත්තානීකරිස්සන්තීති අනුත්තානං ගම්භීරං උත්තානං පාකටං කරිස්සන්ති. සහධම්මෙනාති සහෙතුකෙන සකාරණෙන වචනෙන. සප්පාටිහාරියන්ති යාවනිය්යානිකං කත්වා. ධම්මං දෙසෙස්සන්තීති නවවිධලොකුත්තරධම්මං පබොධෙස්සන්ති, පකාසෙස්සන්තීති අත්ථො.

එත්ථ ච ‘‘පඤ්ඤපෙස්සන්තී’’තිආදීහි ඡහි පදෙහි ඡ අත්ථපදානි දස්සිතානි, ආදිතො පන ද්වීහි පදෙහි ඡ බ්යඤ්ජනපදානීති. එත්තාවතා තෙපිටකං බුද්ධවචනං සංවණ්ණනානයෙන සඞ්ගහෙත්වා දස්සිතං හොති. වුත්තඤ්හෙතං නෙත්තියං ‘‘ද්වාදසපදානි සුත්තං, තං සබ්බං බ්යඤ්ජනඤ්ච අත්ථො චා’’ති (නෙත්ති. සඞ්ගහවාර).

බ්රහ්මචරියන්ති සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතං සකලං සාසනබ්රහ්මචරියං. ඉද්ධන්ති සමිද්ධං ඣානුප්පාදවසෙන. ඵීතන්ති වුද්ධිප්පත්තං සබ්බඵාලිඵුල්ලං අභිඤ්ඤාසම්පත්තිවසෙන. විත්ථාරිකන්ති විත්ථතං තස්මිං තස්මිං දිසාභාගෙ පතිට්ඨහනවසෙන. බාහුජඤ්ඤන්ති බහූහි ඤාතං පටිවිද්ධං බහුජනාභිසමයවසෙන. පුථුභූතන්ති සබ්බාකාරවසෙන පුථුලභාවප්පත්තං. කථං? යාව දෙවමනුස්සෙහි සුප්පකාසිතන්ති යත්තකා විඤ්ඤුජාතිකා දෙවා මනුස්සා ච අත්ථි, තෙහි සබ්බෙහි සුට්ඨු පකාසිතන්ති අත්ථො.

අප්පොස්සුක්කොති නිරුස්සුක්කො ලීනවීරියො. ‘‘ත්වඤ්හි, පාපිම, සත්තසත්තාහාතික්කමනතො පට්ඨාය ‘පරිනිබ්බාතු දානි, භන්තෙ භගවා, පරිනිබ්බාතු සුගතො’ති විරවන්තො ආහිණ්ඩිත්ථ, අජ්ජ දානි පට්ඨාය විගතුස්සාහො හොහි, මා මය්හං පරිනිබ්බානත්ථාය වායාමං කරොහී’’ති වදති. සතො සම්පජානො ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජීති සතිං සූපට්ඨිතං කත්වා ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ආයුසඞ්ඛාරං විස්සජි පජහි. තත්ථ න භගවා හත්ථෙන ලෙඩ්ඩුං විය ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජි, තෙමාසමත්තමෙව පන සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තතො පරං න සමාපජ්ජිස්සාමීති චිත්තං උප්පාදෙසි. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘ඔස්සජී’’ති, ‘‘වොස්සජ්ජී’’තිපි පාඨො.

කස්මා පන භගවා කප්පං වා කප්පාවසෙසං වා ඨාතුං සමත්ථො තත්තකං කාලං අට්ඨත්වා පරිනිබ්බායිතුං මාරස්ස යාචනාය ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජි? න භගවා මාරස්ස යාචනාය ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජි, නාපි ථෙරස්ස ආයාචනාය න ඔස්සජිස්සති, තෙමාසතො පන පරං බුද්ධවෙනෙය්යානං අභාවතො ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජි . ඨානඤ්හි නාම බුද්ධානං භගවන්තානං යාවදෙව වෙනෙය්යවිනයනත්ථං, තෙ අසති විනෙය්යජනෙ කෙන නාම කාරණෙන ඨස්සන්ති. යදි ච මාරස්ස යාචනාය පරිනිබ්බායෙය්ය, පුරෙතරංයෙව පරිනිබ්බායෙය්ය. බොධිමණ්ඩෙපි හි මාරෙන යාචිතං, නිමිත්තොභාසකරණම්පි ථෙරස්ස සොකතනුකරණත්ථන්ති වුත්තොවායමත්ථො. අපිච බුද්ධබලදීපනත්ථං නිමිත්තොභාසකරණං. එවං මහානුභාවා බුද්ධා භගවන්තොයෙව තිට්ඨන්තාපි අත්තනො රුචියාව තිට්ඨන්ති, පරිනිබ්බායන්තාපි අත්තනො රුචියාව පරිනිබ්බායන්තීති.

මහාභූමිචාලොති මහන්තො පථවීකම්පො. තදා කිර දසසහස්සිලොකධාතු අකම්පිත්ථ. භිංසනකොති භයජනකො. දෙවදුන්දුභියො ච ඵලිංසූති දෙවභෙරියො නදිංසු, දෙවො සුක්ඛගජ්ජිතං ගජ්ජි, අකාලවිජ්ජුලතා නිච්ඡරිංසු, ඛණිකවස්සං වස්සීති වුත්තං හොති.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං සඞ්ඛාරවිසඞ්ඛාරානං විසෙසසඞ්ඛාතං අත්ථං සබ්බාකාරතො විදිත්වා. ඉමංඋදානන්ති අනවසෙසසඞ්ඛාරෙ විස්සජ්ජෙත්වා අත්තනො විසඞ්ඛාරගමනදීපකං උදානං උදානෙසි. කස්මා උදානෙසි? කොචි නාම වදෙය්ය ‘‘මාරෙන පච්ඡතො පච්ඡතො අනුබන්ධිත්වා ‘පරිනිබ්බාතු, භන්තෙ’ති උපද්දුතො භයෙන භගවා ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජී’’ති. ‘‘තස්සොකාසො මා හොතු, භීතස්ස උදානං නාම නත්ථී’’ති එතස්ස දීපනත්ථං පීතිවෙගවිස්සට්ඨං උදානං උදානෙසීති අට්ඨකථාසු වුත්තං. තතො තෙමාසමත්තෙනෙව ච පන බුද්ධකිච්චස්ස නිප්ඵජ්ජනතො එවං දීඝරත්තං මයා පරිහටොයං දුක්ඛභාරො න චිරස්සෙව නික්ඛිපියතීති පස්සතො පරිනිබ්බානගුණපච්චවෙක්ඛණෙ තස්ස උළාරං පීතිසොමනස්සං උප්පජ්ජි, තෙන පීතිවෙගෙන උදානෙසීති යුත්තං විය. එකන්තෙන හි විසඞ්ඛාරනින්නො නිබ්බානජ්ඣාසයො සත්ථා මහාකරුණාය බලක්කාරෙන විය සත්තහිතත්ථං ලොකෙ සුචිරං ඨිතො. තථා හි දෙවසිකං චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛා සමාපත්තියො වළඤ්ජෙති, සොදානි මහාකරුණාධිකාරස්ස නිප්ඵන්නත්තා නිබ්බානාභිමුඛො අනප්පකං පීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදෙසි. තෙනෙව හි භගවතො කිලෙසපරිනිබ්බානදිවසෙ විය ඛන්ධපරිනිබ්බානදිවසෙපි සරීරාභා විසෙසතො විප්පසන්නා පරිසුද්ධා පභස්සරා අහොසීති.

ගාථාය සොණසිඞ්ගාලාදීනම්පි පච්චක්ඛභාවතො තුලිතං පරිච්ඡින්නන්ති තුලං, කාමාවචරකම්මං. න තුලං අතුලං, තුලං වා සදිසමස්ස අඤ්ඤං ලොකියකම්මං නත්ථීති අතුලං, මහග්ගතකම්මං. කාමාවචරං රූපාවචරං වා තුලං, අරූපාවචරං අතුලං. අප්පවිපාකං වා තුලං, බහුවිපාකං අතුලං. සම්භවන්ති සම්භවස්ස හෙතුභූතං, උපපත්තිජනකන්ති අත්ථො. භවසඞ්ඛාරන්ති පුනබ්භවසඞ්ඛාරණකං. අවස්සජීති විස්සජ්ජෙසි. මුනීති බුද්ධමුනි. අජ්ඣත්තරතොති නියකජ්ඣත්තරතො. සමාහිතොති උපචාරප්පනාසමාධිවසෙන සමාහිතො. අභින්දි කවචමිවාති කවචං විය අභින්දි. අත්තසම්භවන්ති අත්තනි සඤ්ජාතං කිලෙසං. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘සවිපාකට්ඨෙන සම්භවං, භවාභවාභිසඞ්ඛරණට්ඨෙන භවසඞ්ඛාරන්ති ච ලද්ධනාමං තුලාතුලසඞ්ඛාතං ලොකියකම්මඤ්ච ඔස්සජි, සඞ්ගාමසීසෙ මහායොධො කවචං විය අත්තසම්භවං කිලෙසඤ්ච අජ්ඣත්තරතො සමාහිතො හුත්වා අභින්දී’’ති.

අථ වා තුලන්ති තුලෙන්තො තීරෙන්තො. අතුලඤ්ච සම්භවන්ති නිබ්බානඤ්චෙව භවඤ්ච. භවසඞ්ඛාරන්ති භවගාමිකං කම්මං. අවස්සජි මුනීති ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා අනිච්චා, පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො නිබ්බානං නිච්ච’’න්තිආදිනා නයෙන තුලෙන්තො බුද්ධමුනි භවෙ ආදීනවං, නිබ්බානෙ ච ආනිසංසං දිස්වා තං ඛන්ධානං මූලභූතං භවසඞ්ඛාරකම්මං ‘‘කම්මක්ඛයාය සංවත්තතී’’ති (ම. නි. 2.81; අ. නි. 4.233) එවං වුත්තෙන කම්මක්ඛයකරෙන අරියමග්ගෙන අවස්සජි . කථං අජ්ඣත්තරතො සමාහිතො, අභින්දි කවචමිවත්තසම්භවං. සො හි විපස්සනාවසෙන අජ්ඣත්තරතො, සමථවසෙන සමාහිතොති එවං පුබ්බභාගතො පට්ඨාය සමථවිපස්සනාබලෙන කවචං විය අත්තභාවං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතං, අත්තනි සම්භවත්තා ‘‘අත්තසම්භව’’න්ති ලද්ධනාමං සබ්බං කිලෙසජාලං අභින්දි, කිලෙසාභාවෙනෙව කම්මං අප්පටිසන්ධිකත්තා අවස්සට්ඨං නාම හොතීති එවං කිලෙසප්පහානෙන කම්මං පජහි. ඉති බොධිමූලෙයෙව අවස්සට්ඨභවසඞ්ඛාරො භගවා වෙඛමිස්සකෙන විය ජරසකටං සමාපත්තිවෙඛමිස්සකෙන අත්තභාවං යාපෙන්තොපි ‘‘ඉතො තෙමාසතො උද්ධං සමාපත්තිවෙඛමස්ස න දස්සාමී’’ති චිත්තුප්පාදනෙන ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජීති.

පඨමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සත්තජටිලසුත්තවණ්ණනා

52. දුතියෙ බහිද්වාරකොට්ඨකෙති පාසාදද්වාරකොට්ඨකස්ස බහි, න විහාරද්වාරකොට්ඨකස්ස. සො කිර පාසාදො ලොහපාසාදො විය සමන්තා චතුද්වාරකොට්ඨකපරිවුතො පාකාරපරික්ඛිත්තො. තෙසු පාචීනද්වාරකොට්ඨකස්ස බහි පාසාදච්ඡායායං පාචීනලොකධාතුං ඔලොකෙන්තො පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො හොති. ජටිලාති ජටාවන්තො තාපසවෙසධාරිනො. නිගණ්ඨාති සෙතපටනිගණ්ඨරූපධාරිනො. එකසාටකාති එකසාටකනිගණ්ඨා විය එකං පිලොතිකඛණ්ඩං හත්ථෙ බන්ධිත්වා තෙනාපි සරීරස්ස පුරිමභාගං පටිච්ඡාදෙත්වා විචරණකා. පරූළ්හකච්ඡනඛලොමාති පරූළ්හකච්ඡලොමා පරූළ්හනඛා පරූළ්හඅවසෙසලොමා ච, කච්ඡාදීසු දීඝලොමා දීඝනඛා චාති අත්ථො. ඛාරිවිවිධමාදායාති විවිධං ඛාරාදිනානප්පකාරං පබ්බජිතපරික්ඛාරභණ්ඩිකං ගහෙත්වා. අවිදූරෙ අතික්කමන්තීති විහාරස්ස අවිදූරමග්ගෙන නගරං පවිසන්ති.

රාජාහං, භන්තෙ, පසෙනදි කොසලොති අහං, භන්තෙ, රාජා පසෙනදි කොසලො, මය්හං නාමං තුම්හෙ ජානාථාති. කස්මා පන රාජා ලොකෙ අග්ගපුග්ගලස්ස සන්තිකෙ නිසින්නො එවරූපානං නග්ගනිස්සිරීකානං අඤ්ජලිං පග්ගණ්හාතීති? සඞ්ගණ්හනත්ථාය. එවඤ්හිස්ස අහොසි ‘‘සචාහං එත්තකම්පි එතෙසං න කරිස්සාමි, මයං පුත්තදාරං පහාය එතස්සත්ථාය දුබ්භොජනදුක්ඛසෙය්යාදීනි අනුභොම, අයං අම්හාකං නිපච්චකාරමත්තම්පි න කරොති . තස්මිඤ්හි කතෙ අම්හෙ ‘ඔචරකා’ති ජනො අග්ගහෙත්වා ‘පබ්බජිතා’ඉච්චෙව සඤ්ජානිස්සති, කිං ඉමස්ස භූතත්ථකථනෙනාති අත්තනා දිට්ඨං සුතං පටිච්ඡාදෙත්වා න කථෙය්යුං, එවං කතෙ පන අනිගූහිත්වා කථෙස්සන්තී’’ති. අපිච සත්ථු අජ්ඣාසයජානනත්ථම්පි එවමකාසීති. රාජා කිර භගවන්තං උපසඞ්කමන්තොපි කතිපයකාලං සම්මාසම්බොධිං න සද්දහි. තෙනස්ස එවං අහොසි ‘‘යදි භගවා සබ්බං ජානාති, මයා ඉමෙසං නිපච්චකාරං කත්වා ‘ඉමෙ අරහන්තො’ති වුත්තෙ නානුජානෙය්ය, අථ මං අනුවත්තන්තො අනුජානෙය්ය, කුතො තස්ස සබ්බඤ්ඤුතා’’ති. එවං සො සත්ථු අජ්ඣාසයජානනත්ථං තථා අකාසි. භගවා පන ‘‘උජුකමෙව ‘න ඉමෙ සමණා ඔචරකා’ති වුත්තෙ යදිපි රාජා සද්දහති, මහාජනො පන තමත්ථං අජානන්තො න සද්දහෙය්ය, සමණො ගොතමො ‘රාජා අත්තනො කථං සුණාතී’ති යං කිඤ්චි මුඛාරුළ්හං කථෙතී’ති වදෙය්ය, තදස්ස දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තෙය්ය, අඤ්ඤො ච ගුළ්හකම්මං විවටං කතං භවෙය්ය, සයමෙව රාජා තෙසං ඔචරකභාවං කථෙස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘දුජ්ජානං ඛො එත’’න්තිආදිමාහ.

තත්ථ කාමභොගිනාති ඉමිනා පන රාගාභිභවං, උභයෙනාපි වික්ඛිත්තචිත්තතං දස්සෙති. පුත්තසම්බාධසයනන්ති පුත්තෙහි සම්බාධසයනං . එත්ථ ච පුත්තසීසෙන දාරපරිග්ගහං, පුත්තදාරෙසු උප්පිලාවිතෙන තෙසං ඝරාවාසාදිහෙතු සොකාභිභවෙන චිත්තස්ස සංකිලිට්ඨතං දස්සෙති. කාසිකචන්දනන්ති සණ්හචන්දනං, කාසිකවත්ථඤ්ච චන්දනඤ්චාති වා අත්ථො. මාලාගන්ධවිලෙපනන්ති වණ්ණගන්ධත්ථාය මාලා, සුගන්ධභාවත්ථාය ගන්ධං, ඡවිරාගකරණත්ථාය විලෙපනං ධාරෙන්තෙන. ජාතරූපරජතන්ති සුවණ්ණඤ්චෙව අවසිට්ඨධනඤ්ච. සාදියන්තෙනාති පටිග්ගණ්හන්තෙන. සබ්බෙනපි කාමෙසු අභිගිද්ධභාවමෙව පකාසෙති.

සංවාසෙනාති සහවාසෙන. සීලං වෙදිතබ්බන්ති ‘‘අයං පෙසලො වා දුස්සීලො වා’’ති සංවසන්තෙන එකස්මිං ඨානෙ සහ වසන්තෙන ජානිතබ්බො. තඤ්ච ඛො දීඝෙන අද්ධුනා න ඉත්තරන්ති තඤ්ච සීලං දීඝෙන කාලෙන වෙදිතබ්බං, න ඉත්තරෙන. කතිපයදිවසෙ හි සඤ්ඤතාකාරො සංවුතින්ද්රියාකාරො ච හුත්වා සක්කා දස්සෙතුං. මනසි කරොතා නො අමනසි කරොතාති තම්පි ‘‘සීලමස්ස පරිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති මනසි කරොන්තෙන පච්චවෙක්ඛන්තෙන සක්කා ජානිතුං, න ඉතරෙන. පඤ්ඤවතාති තම්පි සප්පඤ්ඤෙනෙව පණ්ඩිතෙන. බාලො හි මනසි කරොන්තොපි ජානිතුං න සක්කොති. සංවොහාරෙනාති කථනෙන.

‘‘යො හි කොචි මනුස්සෙසු, වොහාරං උපජීවති;

එවං වාසෙට්ඨ ජානාහි, වාණිජො සො න බ්රාහ්මණො’’ති. (සු. නි. 619) –

එත්ථ හි වාණිජ්ජං වොහාරො නාම. ‘‘චත්තාරො අරියවොහාරා’’ති (දී. නි. 3.313) එත්ථ චෙතනා. ‘‘සඞ්ඛා සමඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වොහාරො’’ති (ධ. ස. 1313-1315) එත්ථ පඤ්ඤත්ති. ‘‘වොහාරමත්තෙන සො වොහරෙය්යා’’ති (සං. නි. 1.25) එත්ථ කථා වොහාරො. ඉධාපි සො එව අධිප්පෙතො. එකච්චස්ස හි සම්මුඛාකථා පරම්මුඛාකථාය න සමෙති, පරම්මුඛාකථා සම්මුඛාකථාය, තථා පුරිමකථා පච්ඡිමකථාය, පච්ඡිමකථා ච පුරිමකථාය. සො කථෙන්තොයෙව සක්කා ජානිතුං ‘‘අසුචි එසො පුග්ගලො’’ති. සුචිසීලස්ස පන පුරිමං පච්ඡිමෙන, පච්ඡිමඤ්ච පුරිමෙන, සම්මුඛා කථිතඤ්ච පරම්මුඛා කථිතෙන, පරම්මුඛා කථිතඤ්ච සම්මුඛා කථිතෙන සමෙති, තස්මා කථෙන්තෙන සක්කා සුචිභාවො ජානිතුන්ති පකාසෙන්තො ආහ – ‘‘සංවොහාරෙන සොචෙය්යං වෙදිතබ්බ’’න්ති.

ථාමොති ඤාණථාමො. යස්ස හි ඤාණථාමො නත්ථි, සො උප්පන්නෙසු උපද්දවෙසු ගහෙතබ්බගහණං කත්තබ්බකරණං අපස්සන්තො අද්වාරිකං ඝරං පවිට්ඨො විය චරති. තෙනාහ – ‘‘ආපදාසු ඛො, මහාරාජ,ථාමො වෙදිතබ්බො’’ති. සාකච්ඡායාති සහකථාය. දුප්පඤ්ඤස්ස හි කථා උදකෙ ගෙණ්ඩු විය උප්ලවති, පඤ්ඤවතො කථෙන්තස්ස පටිභානං අනන්තං හොති. උදකවිප්ඵන්දනෙනෙව හි මච්ඡො ඛුද්දකො මහන්තො වාති පඤ්ඤායති.

ඉති භගවා රඤ්ඤො උජුකමෙව තෙ ‘‘ඉමෙ නාමා’’ති අවත්වා අරහන්තානං අනරහන්තානඤ්ච ජානනූපායං පකාසෙසි. රාජා තං සුත්වා භගවතො සබ්බඤ්ඤුතාය දෙසනාවිලාසෙන ච අභිප්පසන්නො ‘‘අච්ඡරියං, භන්තෙ’’තිආදිනා අත්තනො පසාදං පකාසෙත්වා ඉදානි තෙ යාථාවතො භගවතො ආරොචෙන්තො ‘‘එතෙ, භන්තෙ, මම පුරිසා චරා’’තිආදිමාහ. තත්ථ චරාති අපබ්බජිතා එව පබ්බජිතරූපෙන රට්ඨපිණ්ඩං භුඤ්ජන්තා පටිච්ඡන්නකම්මන්තත්තා. ඔචරකාති හෙට්ඨා චරකා. චරා හි පබ්බතමත්ථකෙන චරන්තාපි හෙට්ඨා චරකාව නිහීනකම්මත්තා. අථ වා ඔචරකාති චරපුරිසා. ඔචරිත්වාති අවචරිත්වා වීමංසිත්වා, තස්මිං තස්මිං දෙසෙ තං තං පවත්තිං ඤත්වාති අත්ථො. ඔසාරිස්සාමීති පටිපජ්ජිස්සාමි, කරිස්සාමීති අත්ථො. රජොජල්ලන්ති රජඤ්ච මලඤ්ච. පවාහෙත්වාති සුට්ඨු වික්ඛාලනවසෙන අපනෙත්වා. කප්පිතකෙසමස්සූති අලඞ්කාරසත්ථෙ වුත්තවිධිනා කප්පකෙහි ඡින්නකෙසමස්සූ. කාමගුණෙහීති කාමකොට්ඨාසෙහි, කාමබන්ධනෙහි වා සමප්පිතාති සුට්ඨු අප්පිතා අල්ලීනා. සමඞ්ගිභූතාති සහභූතා . පරිචාරෙස්සන්තීති ඉන්ද්රියානි සමන්තතො චාරෙස්සන්ති කීළාපෙස්සන්ති වා.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං තෙසං රාජපුරිසානං අත්තනො උදරස්ස කාරණා පබ්බජිතවෙසෙන ලොකවඤ්චනසඞ්ඛාතං අත්ථං විදිත්වා. ඉමං උදානන්ති ඉමං පරාධීනතාපරවඤ්චනතාපටික්ඛෙපවිභාවනං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ න වායමෙය්ය සබ්බත්ථාති දූතෙය්යඔචරකකම්මාදිකෙ සබ්බස්මිං පාපධම්මෙ ඉමෙ රාජපුරිසා විය පබ්බජිතො න වායමෙය්ය, වායාමං උස්සාහං න කරෙය්ය, සබ්බත්ථ යත්ථ කත්ථචි වායාමං අකත්වා අප්පමත්තකෙපි පුඤ්ඤස්මිංයෙව වායමෙය්යාති අධිප්පායො. නාඤ්ඤස්ස පුරිසො සියාති පබ්බජිතරූපෙන අඤ්ඤස්ස පුග්ගලස්ස සෙවකපුරිසො න සියා. කස්මා? එවරූපස්සපි ඔචරකාදිපාපකම්මස්ස කත්තබ්බත්තා. නාඤ්ඤං නිස්සාය ජීවෙය්යාති අඤ්ඤං පරං ඉස්සරාදිං නිස්සාය ‘‘තප්පටිබද්ධං මෙ සුඛදුක්ඛ’’න්ති එවංචිත්තො හුත්වා න ජීවිකං පවත්තෙය්ය, අත්තදීපො අත්තසරණො අනඤ්ඤසරණො එව භවෙය්ය. අථ වා අනත්ථාවහතො ‘‘ඔචරණ’’න්ති ලද්ධනාමකත්තා අඤ්ඤං අකුසලකම්මං නිස්සාය න ජීවෙය්ය. ධම්මෙන න වණිං චරෙති ධනාදිඅත්ථාය ධම්මං න කථෙය්ය. යො හි ධනාදිහෙතු පරෙසං ධම්මං දෙසෙති, සො ධම්මෙන වාණිජ්ජං කරොති නාම, එවං ධම්මෙන තං න චරෙය්ය. අථ වා ධනාදීනං අත්ථාය කොසලරඤ්ඤො පුරිසො විය ඔචරකාදිකම්මං කරොන්තො පරෙහි අනාසඞ්කනීයතාය පබ්බජ්ජාලිඞ්ගසමාදානාදීනි අනුතිට්ඨන්තො ධම්මෙන වාණිජ්ජං කරොති නාම. යොපි ඉධ පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං චරන්තොපි අඤ්ඤතරං දෙවනිකායං පණිධාය බ්රහ්මචරියං චරති, සොපි ධම්මෙන වාණිජ්ජං කරොති නාම, එවං ධම්මෙන වාණිජ්ජං න චරෙ, න කරෙය්යාති අත්ථො.

දුතියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පච්චවෙක්ඛණසුත්තවණ්ණනා

53. තතියෙ අත්තනො අනෙකෙ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ පහීනෙති ලොභදොසමොහවිපරීතමනසිකාරඅහිරිකානොත්තප්පකොධූපනාහමක්ඛපලාසඉස්සාමච්ඡරියමායා- සාඨෙය්යථම්භසාරම්භමානාතිමානමදපමාදතණ්හාඅවිජ්ජාතිවිධාකුසලමූලදුච්චරිතසංකිලෙසවිසම- සඤ්ඤාවිතක්කපපඤ්චචතුබ්බිධවිපල්ලාසආසවඔඝයොගගන්ථාගතිගමනතණ්හුපාදානපඤ්චවිධ- චෙතොඛිලපඤ්චචෙතොවිනිබන්ධනීවරණාභිනන්දනඡවිවාද- මූලතණ්හාකායසත්තානුසයඅට්ඨමිච්ඡත්තනව- තණ්හාමූලකදසාකුසලකම්මපථද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතඅට්ඨසතතණ්හාවිචරිතාදිප්පභෙදෙ අත්තනො සන්තානෙ අනාදිකාලපවත්තෙ දියඩ්ඪසහස්සකිලෙසෙ තංසහගතෙ චාපි අනෙකෙ පාපකෙ ලාමකෙ අකොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන අකුසලෙ ධම්මෙ අනවසෙසං සහ වාසනාය බොධිමූලෙයෙව පහීනෙ අරියමග්ගෙන සමුච්ඡින්නෙ පච්චවෙක්ඛමානො ‘‘අයම්පි මෙ කිලෙසො පහීනො, අයම්පි මෙ කිලෙසො පහීනො’’ති අනුපදපච්චවෙක්ඛණාය පච්චවෙක්ඛමානො භගවා නිසින්නො හොති.

අනෙකෙ ච කුසලෙ ධම්මෙති සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනං චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, චත්තාරො අරියමග්ගා, චත්තාරි ඵලානි, චතස්සො පටිසම්භිදා, චතුයොනිපරිච්ඡෙදකඤාණං, චත්තාරො අරියවංසා, චත්තාරි වෙසාරජ්ජඤාණානි, පඤ්ච පධානියඞ්ගානි, පඤ්චඞ්ගිකො සම්මාසමාධි, පඤ්චඤාණිකො සම්මාසමාධි, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, පඤ්ච නිස්සාරණීයා ධාතුයො, පඤ්ච විමුත්තායතනඤාණානි, පඤ්ච විමුත්තිපරිපාචනීයා සඤ්ඤා, ඡ අනුස්සතිට්ඨානානි, ඡ ගාරවා, ඡ නිස්සාරණීයා ධාතුයො, ඡ සතතවිහාරා, ඡ අනුත්තරියානි, ඡ නිබ්බෙධභාගියා පඤ්ඤා, ඡ අභිඤ්ඤා, ඡ අසාධාරණඤාණානි, සත්ත අපරිහානියා ධම්මා, සත්ත අරියධනානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, සත්ත සප්පුරිසධම්මා, සත්ත නිජ්ජරවත්ථූනි, සත්ත සඤ්ඤා, සත්ත දක්ඛිණෙය්යපුග්ගලදෙසනා, සත්ත ඛීණාසවබලදෙසනා, අට්ඨ පඤ්ඤාපටිලාභහෙතුදෙසනා, අට්ඨ සම්මත්තානි, අට්ඨ ලොකධම්මාතික්කමා, අට්ඨ ආරම්භවත්ථූනි, අට්ඨ අක්ඛණදෙසනා, අට්ඨ මහාපුරිසවිතක්කා, අට්ඨ අභිභායතනදෙසනා, අට්ඨ විමොක්ඛා, නව යොනිසොමනසිකාරමූලකා ධම්මා, නව පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගානි, නව සත්තාවාසදෙසනා, නව ආඝාතප්පටිවිනයා, නව සඤ්ඤා, නව නානත්තානි, නව අනුපුබ්බවිහාරා, දස නාථකරණා ධම්මා, දස කසිණායතනානි, දස කුසලකම්මපථා, දස සම්මත්තානි, දස අරියවාසා, දස අසෙක්ඛා ධම්මා, දස තථාගතබලානි, එකාදස මෙත්තානිසංසා, ද්වාදස ධම්මචක්කාකාරා, තෙරස ධුතඞ්ගගුණා, චුද්දස බුද්ධඤාණානි, පන්නරස විමුත්තිපරිපාචනීයා ධම්මා, සොළසවිධා ආනාපානස්සති, සොළස අපරන්තපනීයා ධම්මා, අට්ඨාරස මහාවිපස්සනා, අට්ඨාරස බුද්ධධම්මා, එකූනවීසති පච්චවෙක්ඛණඤාණානි, චතුචත්තාලීස ඤාණවත්ථූනි, පඤ්ඤාස උදයබ්බයඤාණානි, පරොපඤ්ඤාස කුසලා ධම්මා, සත්තසත්තති ඤාණවත්ථූනි, චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසමාපත්තිසඤ්චාරිමහාවජිරඤාණං, අනන්තනයසමන්තපට්ඨානපවිචයපච්චවෙක්ඛණදෙසනාඤාණානි, තථා අනන්තාසු ලොකධාතූසු අනන්තානං සත්තානං ආසයාදිවිභාවනඤාණානි චාති එවමාදිකෙ අනෙකෙ අත්තනො කුසලෙ අනවජ්ජධම්මෙ අනන්තකාලං පාරමිපරිභාවනාය මග්ගභාවනාය ච පාරිපූරිං වුද්ධිං ගතෙ ‘‘ඉමෙපි අනවජ්ජධම්මා මයි සංවිජ්ජන්ති, ඉමෙපි අනවජ්ජධම්මා මයි සංවිජ්ජන්තී’’ති රුචිවසෙන මනසිකාරාභිමුඛෙ බුද්ධගුණෙ වග්ගවග්ගෙ පුඤ්ජපුඤ්ජෙ කත්වා පච්චවෙක්ඛමානො නිසින්නො හොති. තෙ ච ඛො සපදෙසතො එව, න නිප්පදෙසතො. සබ්බෙ බුද්ධගුණෙ භගවතාපි අනුපදං අනවසෙසතො මනසි කාතුං න සක්කා අනන්තාපරිමෙය්යභාවතො.

වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘බුද්ධොපි බුද්ධස්ස භණෙය්ය වණ්ණං,

කප්පම්පි චෙ අඤ්ඤමභාසමානො;

ඛීයෙථ කප්පො චිරදීඝමන්තරෙ,

වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්සා’’ති.

අපරම්පි වුත්තං –

‘‘අසඞ්ඛ්යෙය්යානි නාමානි, සගුණෙන මහෙසිනො;

ගුණෙන නාමමුද්ධෙය්යං, අපි නාම සහස්සතො’’ති.

තදා හි භගවා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතප්පටික්කන්තො විහාරං පවිසිත්වා ගන්ධකුටිප්පමුඛෙ ඨත්වා භික්ඛූසු වත්තං දස්සෙත්වා ගතෙසු මහාගන්ධකුටිං පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො අත්තනො අතීතජාතිවිසයං ඤාණං පෙසෙසි. අථස්ස තානි නිරන්තරං පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛං අනන්තාපරිමාණප්පභෙදා උපට්ඨහිංසු. සො ‘‘එවං මහන්තස්ස නාම දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස මූලභූතා ඉමෙ කිලෙසා’’ති කිලෙසවිසයං ඤාණාචාරං පෙසෙත්වා තෙ පහානමුඛෙන අනුපදං පච්චවෙක්ඛිත්වා ‘‘ඉමෙ වත කිලෙසා අනවසෙසතො මය්හං සුට්ඨු පහීනා’’ති පුන තෙසං පහානකරං සාකාරං සපරිවාරං සඋද්දෙසං අරියමග්ගං පච්චවෙක්ඛන්තො අනන්තාපරිමාණභෙදෙ අත්තනො සීලාදිඅනවජ්ජධම්මෙ මනසාකාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා අත්තනො අනෙකෙ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ පහීනෙ පච්චවෙක්ඛමානො නිසින්නො හොති, අනෙකෙ ච කුසලෙ ධම්මෙ භාවනාපාරිපූරිං ගතෙ’’ති.

එවං පච්චවෙක්ඛිත්වා උප්පන්නපීතිසොමනස්සුද්දෙසභූතං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ අහු පුබ්බෙති අරහත්තමග්ගඤාණුප්පත්තිතො පුබ්බෙ සබ්බොපි චායං රාගාදිකො කිලෙසගණො මය්හං සන්තානෙ අහු ආසි, න ඉමස්මිං කිලෙසගණෙ කොචිපි කිලෙසො නාහොසි. තදා නාහූති තදා තස්මිං කාලෙ අරියමග්ගක්ඛණෙ සො කිලෙසගණො න අහු න ආසි, තත්ථ අණුමත්තොපි කිලෙසො අග්ගමග්ගක්ඛණෙ අප්පහීනො නාම නත්ථි. ‘‘තතො නාහූ’’තිපි පඨන්ති, තතො අරහත්තමග්ගක්ඛණතො පරං නාසීති අත්ථො. නාහු පුබ්බෙති යො චායං මම අපරිමාණො අනවජ්ජධම්මො එතරහි භාවනාපාරිපූරිං ගතො උපලබ්භති, සොපි අරියමග්ගක්ඛණතො පුබ්බෙ න අහු න ආසි. තදා අහූති යදා පන මෙ අග්ගමග්ගඤාණං උප්පන්නං, තදා සබ්බොපි මෙ අනවජ්ජධම්මො ආසි. අග්ගමග්ගාධිගමෙන හි සද්ධිං සබ්බෙපි සබ්බඤ්ඤුගුණා බුද්ධානං හත්ථගතා එව හොන්ති.

නචාහු න ච භවිස්සති, න චෙතරහි විජ්ජතීති යො පන සො අනවජ්ජධම්මො අරියමග්ගො මය්හං බොධිමණ්ඩෙ උප්පන්නො, යෙන සබ්බො කිලෙසගණො අනවසෙසං පහීනො, සො යථා මය්හං මග්ගක්ඛණතො පුබ්බෙ න චාහු න ච අහොසි, එවං අත්තනා පහාතබ්බකිලෙසාභාවතො තෙ කිලෙසා විය අයම්පි න ච භවිස්සති අනාගතෙ න උප්පජ්ජිස්සති, එතරහි පච්චුප්පන්නකාලෙපි න විජ්ජති න උපලබ්භති අත්තනා කත්තබ්බකිච්චාභාවතො. න හි අරියමග්ගො අනෙකවාරං පවත්තති. තෙනෙවාහ – ‘‘න පාරං දිගුණං යන්තී’’ති.

ඉති භගවා අරියමග්ගෙන අත්තනො සන්තානෙ අනවසෙසං පහීනෙ අකුසලෙ ධම්මෙ භාවනාපාරිපූරිං ගතෙ අපරිමාණෙ අනවජ්ජධම්මෙ ච පච්චවෙක්ඛමානො අත්තුපනායිකපීතිවෙගවිස්සට්ඨං උදානං උදානෙසි. පුරිමාය කථාය පුරිමවෙසාරජ්ජද්වයමෙව කථිතං, පච්ඡිමද්වයං සම්මාසම්බොධියා පකාසිතත්තා පකාසිතමෙව හොතීති.

තතියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. පඨමනානාතිත්ථියසුත්තවණ්ණනා

54. චතුත්ථෙ නානාතිත්ථියසමණබ්රාහ්මණපරිබ්බාජකාති එත්ථ තරන්ති එතෙන සංසාරොඝන්ති තිත්ථං, නිබ්බානමග්ගො. ඉධ පන විපරීතවිපල්ලාසවසෙන දිට්ඨිගතිකෙහි තථා ගහිතදිට්ඨිදස්සනං ‘‘තිත්ථ’’න්ති අධිප්පෙතං. තස්මිං සස්සතාදිනානාකාරෙ තිත්ථෙ නියුත්තාති නානාතිත්ථියා, නග්ගනිගණ්ඨාදිසමණා චෙව කඨකලාපාදිබ්රාහ්මණා ච පොක්ඛරසාතාදිපරිබ්බාජකා ච සමණබ්රාහ්මණපරිබ්බාජකා. නානාතිත්ථියා ච තෙ සමණබ්රාහ්මණපරිබ්බාජකා චාති නානාතිත්ථියසමණබ්රාහ්මණපරිබ්බාජකා.

‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’තිආදිනා පස්සන්ති එතාය, සයං වා පස්සති, තථා දස්සනමත්තමෙව වාති දිට්ඨි, මිච්ඡාභිනිවෙසස්සෙතං අධිවචනං. සස්සතාදිවසෙන නානා අනෙකවිධා දිට්ඨියො එතෙසන්ති නානාදිට්ඨිකා. සස්සතාදිවසෙනෙව ඛමනං ඛන්ති, රොචනං රුචි, අත්ථතො ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’තිආදිනා (උදා. 55) පවත්තො චිත්තවිපල්ලාසො සඤ්ඤාවිපල්ලාසො ච. තථා නානා ඛන්තියො එතෙසන්ති නානාඛන්තිකා, නානා රුචියො එතෙසන්ති නානාරුචිකා. දිට්ඨිගතිකා හි පුබ්බභාගෙ තථා තථා චිත්තං රොචෙත්වා ඛමාපෙත්වා ච පච්ඡා ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති අභිනිවිසන්ති. අථ වා ‘‘අනිච්චං නිච්ච’’න්තිආදිනා තථා තථා දස්සනවසෙන දිට්ඨි, ඛමනවසෙන ඛන්ති, රුච්චනවසෙන රුචීති එවං තීහිපි පදෙහි දිට්ඨි එව වුත්තාති වෙදිතබ්බා. නානාදිට්ඨිනිස්සයනිස්සිතාති සස්සතාදිපරිකප්පවසෙන නානාවිධං දිට්ඨියා නිස්සයං වත්ථුං කාරණං, දිට්ඨිසඞ්ඛාතමෙව වා නිස්සයං නිස්සිතා අල්ලීනා උපගතා, තං අනිස්සජ්ජිත්වා ඨිතාති අත්ථො. දිට්ඨියොපි හි දිට්ඨිගතිකානං අභිනිවෙසාකාරානං නිස්සයා හොන්ති.

සන්තීති අත්ථි සංවිජ්ජන්ති උපලබ්භන්ති. එකෙති එකච්චෙ. සමණබ්රාහ්මණාති පබ්බජ්ජූපගමෙන සමණා, ජාතියා බ්රාහ්මණා, ලොකෙන වා සමණාති ච බ්රාහ්මණාති ච එවං ගහිතා. එවංවාදිනොති එවං ඉදානි වත්තබ්බාකාරෙන වදන්තීති එවංවාදිනො. එවං ඉදානි වත්තබ්බාකාරෙන පවත්තා දිට්ඨි එතෙසන්ති එවංදිට්ඨිනො. තත්ථ දුතියෙන දිට්ඨිගතිකානං මිච්ඡාභිනිවෙසො දස්සිතො, පඨමෙන තෙසං යථාභිනිවෙසං පරෙසං තත්ථ පතිට්ඨාපනවසෙන වොහාරො.

සස්සතො ලොකො, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤන්ති එත්ථ ලොකොති අත්තා. සො හි දිට්ඨිගතිකෙහි ලොකියන්ති එත්ථ පුඤ්ඤං පාපං තබ්බිපාකා, සයං වා කාරකාදිභාවෙන අභියුත්තෙහි ලොකියතීති ලොකොති අධිප්පෙතො. ස්වායං සස්සතො අමරො නිච්චො ධුවොති යදිදං අම්හාකං දස්සනං ඉදමෙව සච්චං අවිපරීතං, අඤ්ඤං පන අසස්සතොතිආදි පරෙසං දස්සනං මොඝං මිච්ඡාති අත්ථො. එතෙන චත්තාරොපි සස්සතවාදා දස්සිතා හොන්ති. අසස්සතොති න සස්සතො, අනිච්චො අධුවො චවනධම්මොති අත්ථො. ‘‘අසස්සතො’’ති සස්සතභාවප්පටික්ඛෙපෙනෙව උච්ඡෙදො දීපිතොති සත්තපි උච්ඡෙදවාදා දීපිතා හොන්ති.

අන්තවාති සපරියන්තො පරිවටුමො පරිච්ඡින්නප්පමාණො, න සබ්බගතොති අත්ථො. එතෙන සරීරපරිමාණො අඞ්ගුට්ඨපරිමාණො අවයවපරිමාණො පරමාණුපරිමාණො අත්තාති එවමාදිවාදා දස්සිතා හොන්ති. අනන්තවාති අපරියන්තො, සබ්බගතොති අත්ථො. එතෙන කපිලකණාදාදිවාදා දීපිතා හොන්ති.

තං ජීවං තංසරීරන්ති යං සරීරං, තදෙව ජීවසඞ්ඛාතං වත්ථු, යඤ්ච ජීවසඞ්ඛාතං වත්ථු, තදෙව සරීරන්ති ජීවඤ්ච සරීරඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. එතෙන ආජීවකානං විය ‘‘රූපී අත්තා’’ති අයං වාදො දස්සිතො හොති. අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරන්ති ඉමිනා පන ‘‘අරූපී අත්තා’’ති අයං වාදො දස්සිතො.

හොති තථාගතො පරං මරණාති එත්ථ තථාගතොති සත්තො. තඤ්හි දිට්ඨිගතිකො කාරකවෙදකාදිසඞ්ඛාතං, නිච්චධුවාදිසඞ්ඛාතං වා තථාභාවං ගතොති තථාගතොති වොහරති, සො මරණතො ඉධකායස්ස භෙදතො පරං උද්ධං හොති, අත්ථි සංවිජ්ජතීති අත්ථො. එතෙන සස්සතග්ගාහමුඛෙන සොළස සඤ්ඤීවාදා අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා අට්ඨ ච නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා දස්සිතා හොන්ති. න හොතීති නත්ථි න උපලබ්භති. එතෙන උච්ඡෙදවාදො දස්සිතො. හොති ච න ච හොතීති අත්ථි ච නත්ථි චාති. එතෙන එකච්චසස්සතවාදා සත්ත සඤ්ඤීවාදා ච දස්සිතා. නෙව හොති න න හොතීති ඉමිනා පන අමරාවික්ඛෙපවාදො දස්සිතොති වෙදිතබ්බං.

ඉමෙ කිර දිට්ඨිගතිකා නානාදෙසතො ආගන්ත්වා සාවත්ථියං පටිවසන්තා එකදා සමයප්පවාදකෙ සන්නිපතිත්වා අත්තනො අත්තනො වාදං පග්ගය්හ අඤ්ඤවාදෙ ඛුංසෙන්තා විවාදාපන්නා අහෙසුං. තෙන වුත්තං ‘‘තෙ භණ්ඩනජාතා’’තිආදි.

තත්ථ භණ්ඩනං නාම කලහස්ස පුබ්බභාගො. භණ්ඩනජාතාති ජාතභණ්ඩනා. කලහොති කලහො එව, කලස්ස වා හනනතො කලහො දට්ඨබ්බො. අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස විරුද්ධවාදං ආපන්නාති විවාදාපන්නා. මම්මඝට්ටනතො මුඛමෙව සත්තීති මුඛසත්ති, ඵරුසවාචා. ඵලූපචාරෙන විය හි කාරණං කාරණූපචාරෙන ඵලම්පි වොහරියති යථා තං ‘‘සුඛො බුද්ධුප්පාදො, පාපකම්මං පච්චනුභොතී’’ති ච. තාහි මුඛසත්තීහි විතුදන්තා විජ්ඣන්තා විහරන්ති. එදිසො ධම්මොති ධම්මො අවිපරීතසභාවො එදිසො එවරූපො, යථා මයා වුත්තං ‘‘සස්සතො ලොකො’’ති. නෙදිසො ධම්මොති න එදිසො ධම්මො , යථා තයා වුත්තං ‘‘අසස්සතො ලොකො’’ති, එවං සෙසපදෙහිපි යොජෙතබ්බං. සො ච තිත්ථියානං විවාදො සකලනගරෙ පාකටො ජාතො. අථ භික්ඛූ සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිට්ඨා තං සුත්වා ‘‘අත්ථි නො ඉදං කථාපාභතං, යං නූන මයං ඉමං පවත්තිං භගවතො ආරොචෙය්යාම, අප්පෙව නාම තං නිස්සාය සත්ථු සණ්හසුඛුමං ධම්මදෙසනං ලභෙය්යාමා’’ති තෙ පච්ඡාභත්තං ධම්මදෙසනාකාලෙ භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො සම්බහුලා භික්ඛූ’’තිආදි.

තං සුත්වා භගවා අඤ්ඤතිත්ථියානං ධම්මස්ස අයථාභූතපජානනං පකාසෙන්තො ‘‘අඤ්ඤතිත්ථියා, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ අන්ධාති පඤ්ඤාචක්ඛුවිරහෙන අන්ධා. තෙනාහ ‘‘අචක්ඛුකා’’ති. පඤ්ඤා හි ඉධ ‘‘චක්ඛූ’’ති අධිප්පෙතා. තථා හි වුත්තං ‘‘අත්ථං න ජානන්තී’’තිආදි. තත්ථ අත්ථං න ජානන්තීති ඉධලොකත්ථං පරලොකත්ථං න ජානන්ති, ඉධලොකපරලොකෙසු වුද්ධිං අබ්භුදයං නාවබුජ්ඣන්ති, පරමත්ථෙ පන නිබ්බානෙ කථාවකා. යෙ හි නාම පවත්තිමත්තෙපි සම්මූළ්හා, තෙ කථං නිවත්තිං ජානිස්සන්තීති. අනත්ථං න ජානන්තීති යදග්ගෙන තෙ අත්ථං න ජානන්ති, තදග්ගෙන අනත්ථම්පි න ජානන්ති. යස්මා ධම්මං න ජානන්ති, තස්මා අධම්මම්පි න ජානන්ති. තෙ හි විපරියෙසග්ගාහිතාය ධම්මං කුසලම්පි අකුසලං කරොන්ති, අධම්මම්පි අකුසලං කුසලං කරොන්ති. න කෙවලඤ්ච ධම්මාධම්මෙසු එව, අථ ඛො තස්ස විපාකෙසුපි සම්මූළ්හා. තථා හි තෙ කම්මම්පි විපාකං කත්වා වොහරන්ති, විපාකම්පි කම්මං කත්වා. තථා ධම්මං සභාවධම්මම්පි න ජානන්ති, අධම්මං අසභාවධම්මම්පි න ජානන්ති. එවංභූතා ච සභාවධම්මං අසභාවධම්මඤ්ච, අසභාවධම්මං සභාවධම්මඤ්ච කත්වා පවෙදෙන්ති.

ඉති භගවා තිත්ථියානං මොහදිට්ඨිපටිලාභභාවෙන පඤ්ඤාචක්ඛුවෙකල්ලතො අන්ධභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි තමත්ථං ජච්චන්ධූපමාය පකාසෙතුං ‘‘භූතපුබ්බං, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ භූතපුබ්බන්ති පුබ්බෙ භූතං, අතීතකාලෙ නිබ්බත්තං. අඤ්ඤතරො රාජා අහොසීති පුරාතනො නාමගොත්තෙහි ලොකෙ අපාකටො එකො රාජා අහොසි. සො රාජා අඤ්ඤතරං පුරිසං ආමන්තෙසීති තස්ස කිර රඤ්ඤො සොභග්ගප්පත්තං සබ්බඞ්ගසම්පන්නං අත්තනො ඔපවය්හං හත්ථිං උපට්ඨානං ආගතං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘භද්දකං වත, භො, හත්ථියානං දස්සනීය’’න්ති. තෙන ච සමයෙන එකො ජච්චන්ධො රාජඞ්ගණෙන ගච්ඡති. තං දිස්වා රාජා චින්තෙසි – ‘‘මහාජානියා ඛො ඉමෙ අන්ධා යෙ එවරූපං දස්සනීයං න ලභන්ති දට්ඨුං. යංනූනාහං ඉමිස්සා සාවත්ථියා යත්තකා ජච්චන්ධා සබ්බෙ තෙ සන්නිපාතාපෙත්වා එකදෙසං එකදෙසං හත්ථෙන ඵුසාපෙත්වා තෙසං වචනං සුණෙය්ය’’න්ති. කෙළිසීලො රාජා එකෙන පුරිසෙන සාවත්ථියා සබ්බෙ ජච්චන්ධෙ සන්නිපාතාපෙත්වා තස්ස පුරිසස්ස සඤ්ඤං අදාසි ‘‘යථා එකෙකො ජච්චන්ධො සීසාදිකං එකෙකංයෙව හත්ථිස්ස අඞ්ගං ඵුසිත්වා ‘හත්ථී මයා දිට්ඨො’ති සඤ්ඤං උප්පාදෙසි, තථා කරොහී’’ති. සො පුරිසො තථා අකාසි. අථ රාජා තෙ ජච්චන්ධෙ පච්චෙකං පුච්ඡි ‘‘කීදිසො, භණෙ, හත්ථී’’ති. තෙ අත්තනා දිට්ඨදිට්ඨාවයවමෙව හත්ථිං කත්වා වදන්තා ‘‘එදිසො හත්ථී, නෙදිසො හත්ථී’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහං කරොන්තා හත්ථාදීහි උපක්කමිත්වා රාජඞ්ගණෙ මහන්තං කොලාහලං අකංසු. රාජා සපරිජනො තෙසං තං විප්පකාරං දිස්වා ඵාසුකෙහි භිජ්ජමානෙහි හදයෙන උග්ගතෙන මහාහසිතං හසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, සො රාජා…පෙ… අත්තමනො අහොසී’’ති.

තත්ථ අම්භොති ආලපනං. යාවතකාති යත්තකා. ජච්චන්ධාති ජාතියා අන්ධා, ජාතිතො පට්ඨාය අචක්ඛුකා. එකජ්ඣන්ති එකතො. භණෙති අබහුමානාලාපො. හත්ථිං දස්සෙහීති යථාවුත්තං හත්ථිං සයාපෙත්වා දස්සෙහි. සො ච සුසික්ඛිතත්තා අපරිප්ඵන්දන්තො නිපජ්ජි. දිට්ඨො නො හත්ථීති හත්ථෙන පරාමසනං දස්සනං කත්වා ආහංසු. තෙන පුරිසෙන සීසං පරාමසාපෙත්වා ‘‘එදිසො හත්ථී’’ති සඤ්ඤාපිතත්තා තාදිසංයෙව නං හත්ථිං සඤ්ජානන්තා ජච්චන්ධා ‘‘එදිසො දෙව හත්ථී සෙය්යථාපි කුම්භො’’ති වදිංසු. කුම්භොති ච ඝටොති අත්ථො. ඛීලොති නාගදන්තඛීලො. සොණ්ඩොති හත්ථො. නඞ්ගලීසාති නඞ්ගලස්ස සිරස්ස ඊසා. කායොති සරීරං. කොට්ඨොති කුසූලො. පාදොති ජඞ්ඝො. ථූණොති ථම්භො. නඞ්ගුට්ඨන්ති වාළස්ස උරිමප්පදෙසො. වාලධීති වාලස්ස අග්ගප්පදෙසො. මුට්ඨීහි සංසුම්භිංසූති මුට්ඨියො බන්ධිත්වා පහරිංසු, මුට්ඨිඝාතං අකංසු. අත්තමනො අහොසීති කෙළිසීලත්තා සො රාජා තෙන ජච්චන්ධානං කලහෙන අත්තමනො පහාසෙන ගහිතමනො අහොසි.

එවමෙව ඛොති උපමාසංසන්දනං. තස්සත්ථො – භික්ඛවෙ, යථා තෙ ජච්චන්ධා අචක්ඛුකා එකඞ්ගදස්සිනො අනවසෙසතො හත්ථිං අපස්සිත්වා අත්තනා දිට්ඨාවයවමත්තං හත්ථිසඤ්ඤාය ඉතරෙහි දිට්ඨං අනනුජානන්තා අඤ්ඤමඤ්ඤං විවාදං ආපන්නා කලහං අකංසු, එවමෙව ඉමෙ අඤ්ඤතිත්ථියා සක්කායස්ස එකදෙසං රූපවෙදනාදිං අත්තනො දිට්ඨිදස්සනෙන යථාදිට්ඨං ‘‘අත්තා’’ති මඤ්ඤමානා තස්ස සස්සතාදිභාවං ආරොපෙත්වා ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති අභිනිවිසිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං විවදන්ති, යථාභූතං පන අත්ථානත්ථං ධම්මාධම්මඤ්ච න ජානන්ති. තස්මා අන්ධා අචක්ඛුකා ජච්චන්ධපටිභාගාති.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං තිත්ථියානං ධම්මසභාවං යථාභූතං අජානන්තානං අපස්සන්තානං ජච්චන්ධානං විය හත්ථිම්හි යථාදස්සනං මිච්ඡාභිනිවෙසං, තත්ථ ච විවාදාපත්තිං සබ්බාකාරතො විදිත්වා තදත්ථදීපකං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ ඉමෙසු කිර සජ්ජන්ති, එකෙ සමණබ්රාහ්මණාති ඉධෙකච්චෙ පබ්බජ්ජූපගමනෙන සමණා, ජාතිමත්තෙන බ්රාහ්මණා ‘‘සස්සතො ලොකො’’තිආදිනයප්පවත්තෙසු ඉමෙසු එව අසාරෙසු දිට්ඨිගතෙසු දිට්ඨාභිනන්දනවසෙන, ඉමෙසු වා රූපාදීසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු එවං අනිච්චෙසු දුක්ඛෙසු විපරිණාමධම්මෙසු තණ්හාභිනන්දනදිට්ඨාභිනන්දනානං වසෙන ‘‘එතං මමා’’තිආදිනා සජ්ජන්ති කිර. අහො නෙසං සම්මොහොති දස්සෙති. කිරසද්දො චෙත්ථ අරුචිසූචනත්ථො. තෙන තත්ථ සඞ්ගකාරණාභාවමෙව දීපෙති. න කෙවලං සජ්ජන්ති එව, අථ ඛො විග්ගය්හ නං විවදන්ති ‘‘න ත්වං ඉමං ධම්මවිනයං ආජානාසි, අහං ඉමං ධම්මවිනයං ආජානාමී’’තිආදිනා විග්ගාහිකකථානුයොගවසෙන විග්ගය්හ විවදන්ති විවාදං ආපජ්ජන්ති. නන්ති චෙත්ථ නිපාතමත්තං. අථ වා විග්ගය්හ නන්ති නං දිට්ඨිනිස්සයං සක්කායදිට්ඨිමෙව වා විපරීතදස්සනත්තා සස්සතාදිවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං විරුද්ධං ගහෙත්වා විවදන්ති විසෙසතො වදන්ති, අත්තනො එව වාදං විසිට්ඨං අවිපරීතං කත්වා අභිනිවිස්ස වොහරන්ති. යථා කිං? ජනා එකඞ්ගදස්සිනො යථෙව ජච්චන්ධජනා හත්ථිස්ස එකෙකඞ්ගදස්සිනො ‘‘යං යං අත්තනා ඵුසිත්වා ඤාතං, තං තදෙව හත්ථී’’ති ගහෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං විග්ගය්හ විවදිංසු, එවංසම්පදමිදන්ති අත්ථො. ඉවසද්දො චෙත්ථ ලුත්තනිද්දිට්ඨොති වෙදිතබ්බො.

චතුත්ථසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. දුතියනානාතිත්ථියසුත්තවණ්ණනා

55. පඤ්චමෙ සස්සතො අත්තා ච ලොකො චාති රූපාදීසු අඤ්ඤතරං අත්තාති ච ලොකොති ච ගහෙත්වා තං සස්සතං නිච්චන්ති අඤ්ඤෙපි ච තථා ගාහෙන්තා වොහරන්ති. යථාහ –

‘‘රූපං අත්තා චෙව ලොකො ච සස්සතො චාති අත්තානඤ්ච ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙන්ති. වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තා ච ලොකො ච සස්සතො චාති අත්තානඤ්ච ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙන්තී’’ති.

අථ වා අත්තාති අහඞ්කාරවත්ථු, ලොකොති මමඞ්කාරවත්ථු, යං ‘‘අත්තනිය’’න්ති වුච්චති. අත්තාති වා සයං, ලොකොති පරො. අත්තාති වා පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු එකො ඛන්ධො, ඉතරො ලොකො. අත්තාති වා සවිඤ්ඤාණකො ඛන්ධසන්තානො, අවිඤ්ඤාණකො ලොකො. එවං තං තං අත්තාති ච ලොකොති ච යථාදස්සනං ද්විධා ගහෙත්වා තදුභයං ‘‘නිච්චො ධුවො සස්සතො’’ති අභිනිවිස්ස වොහරන්ති. එතෙන චත්තාරො සස්සතවාදා දස්සිතා. අසස්සතොති සත්තපි උච්ඡෙදවාදා දස්සිතා. සස්සතො ච අසස්සතො චාති එකච්චො අත්තා ච ලොකො ච සස්සතො, එකච්චො අසස්සතොති එවං සස්සතො ච අසස්සතො චාති අත්ථො. අථ වා ස්වෙව අත්තා ච ලොකො ච අත්තගතිදිට්ඨිකානං විය සස්සතො ච අසස්සතො ච, සියා සස්සතොති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. සබ්බථාපි ඉමිනා එකච්චසස්සතවාදො දස්සිතො. නෙව සස්සතො නාසස්සතොති ඉමිනා අමරාවික්ඛෙපවාදො දස්සිතො. තෙ හි සස්සතවාදෙ අසස්සතවාදෙ ච දොසං දිස්වා ‘‘නෙව සස්සතො නාසස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’ති වික්ඛෙපං කරොන්තා විවදන්ති.

සයංකතොති අත්තනා කතො. යථා හි තෙසං තෙසං සත්තානං අත්තා ච අත්තනො ධම්මානුධම්මං කත්වා සුඛදුක්ඛානි පටිසංවෙදෙති, එවං අත්තාව අත්තානං තස්ස ච උපභොගභූතං කිඤ්චනං පලිබොධසඞ්ඛාතං ලොකඤ්ච කරොති, අභිනිම්මිනාතීති අත්තලද්ධි විය අයම්පි තෙසං ලද්ධි. පරංකතොති පරෙන කතො, අත්තතො පරෙන ඉස්සරෙන වා පුරිසෙන වා පජාපතිනා වා කාලෙන වා පකතියා වා අත්තා ච ලොකො ච කතො , නිම්මිතොති අත්ථො. සයංකතො ච පරංකතො චාති යස්මා අත්තානඤ්ච ලොකඤ්ච නිම්මිනන්තා ඉස්සරාදයො න කෙවලං සයමෙව නිම්මිනන්ති, අථ ඛො තෙසං තෙසං සත්තානං ධම්මාධම්මානං සහකාරීකාරණං ලභිත්වාව, තස්මා සයංකතො ච පරංකතො ච අත්තා ච ලොකො චාති එකච්චානං ලද්ධි. අසයංකාරො අපරංකාරොති නත්ථි එතස්ස සයංකාරොති අසයංකාරො, නත්ථි එතස්ස පරකාරොති අපරකාරො. අනුනාසිකාගමං කත්වා වුත්තං ‘‘අපරංකාරො’’ති. අයං උභයත්ථ දොසං දිස්වා උභයං පටික්ඛිපති. අථ කථං උප්පන්නොති ආහ – අධිච්චසමුප්පන්නොති යදිච්ඡාය සමුප්පන්නො කෙනචි කාරණෙන විනා උප්පන්නොති අධිච්චසමුප්පන්නවාදො දස්සිතො. තෙන ච අහෙතුකවාදොපි සඞ්ගහිතො හොති.

ඉදානි යෙ දිට්ඨිගතිකා අත්තානං විය සුඛදුක්ඛම්පි තස්ස ගුණභූතං කිඤ්චනභූතං වා සස්සතාදිවසෙන අභිනිවිස්ස වොහරන්ති, තෙසං තං වාදං දස්සෙතුං ‘‘සන්තෙකෙ සමණබ්රාහ්මණා’’තිආදි වුත්තං. තං වුත්තනයමෙව.

එතමත්ථං විදිත්වාති එත්ථ පන ඉධ ජච්චන්ධූපමාය අනාගතත්තා තං හිත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො යොජෙතබ්බො, තථා ගාථාය.

තත්ථ අන්තරාව විසීදන්ති, අපත්වාව තමොගධන්ති අයං විසෙසො. තස්සත්ථො – එවං දිට්ඨිගතෙසු දිට්ඨිනිස්සයෙසු ආසජ්ජමානා දිට්ඨිගතිකා කාමොඝාදීනං චතුන්නං ඔඝානං, සංසාරමහොඝස්සෙව වා අන්තරාව වෙමජ්ඣෙ එව යං තෙසං පාරභාවෙන පතිට්ඨට්ඨෙන වා ඔගධසඞ්ඛාතං නිබ්බානං තදධිගමූපායො වා අරියමග්ගො තං අප්පත්වාව අනධිගන්ත්වාව විසීදන්ති සංසීදන්ති. ඔගාධන්ති පතිට්ඨහන්ති එතෙන, එත්ථ වාති ඔගාධො, අරියමග්ගො නිබ්බානඤ්ච. ඔගාධමෙවෙත්ථ රස්සත්තං කත්වා ඔගධන්ති වුත්තං. තං ඔගධං තමොගධන්ති පදවිභාගො.

පඤ්චමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. තතියනානාතිත්ථියසුත්තවණ්ණනා

56. ඡට්ඨෙ සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. ඉමං උදානන්ති එත්ථ පන දිට්ඨිතණ්හාමානෙසු දොසං දිස්වා තෙ දූරතො වජ්ජෙත්වා සඞ්ඛාරෙ යථාභූතං පස්සතො ච තත්ථ අනාදීනවදස්සිතාය මිච්ඡාභිනිවිට්ඨස්ස යථාභූතං අපස්සතො ච යථාක්කමං සංසාරතො අතිවත්තනානතිවත්තනදීපකං ඉමං උදානං උදානෙසීති අත්ථො යොජෙතබ්බො.

තත්ථ අහඞ්කාරපසුතායං පජාති ‘‘සයංකතො අත්තා ච ලොකො චා’’ති එවං වුත්තසයංකාරසඞ්ඛාතං අහඞ්කාරං තථාපවත්තං දිට්ඨිං පසුතා අනුයුත්තා අයං පජා මිච්ඡාභිනිවිට්ඨො සත්තකායො. පරංකාරූපසංහිතාති පරො අඤ්ඤො ඉස්සරාදිකො සබ්බං කරොතීති එවං පවත්තපරංකාරදිට්ඨිසන්නිස්සිතා තාය උපසංහිතාති පරංකාරූපසංහිතා. එතදෙකෙ නාබ්භඤ්ඤංසූති එතං දිට්ඨිද්වයං එකෙ සමණබ්රාහ්මණා තත්ථ දොසදස්සිනො හුත්වා නානුජානිංසු. කථං? සති හි සයංකාරෙ කාමකාරතො සත්තානං ඉට්ඨෙනෙව භවිතබ්බං, න අනිට්ඨෙන. න හි කොචි අත්තනො දුක්ඛං ඉච්ඡති, භවති ච අනිට්ඨං, තස්මා න සයංකාරො. පරංකාරොපි යදි ඉස්සරහෙතුකො, ස්වායං ඉස්සරො අත්තත්ථං වා කරෙය්ය පරත්ථං වා. තත්ථ යදි අත්තත්ථං, අත්තනා අකතකිච්චො සියා අසිද්ධස්ස සාධනතො. අථ වා පරත්ථං සබ්බෙසං හිතසුඛමෙව නිප්ඵජ්ජෙය්ය, න අහිතං දුක්ඛං නිප්ඵජ්ජති, තස්මා ඉස්සරවසෙන න පරංකාරො සිජ්ඣති. යදි ච ඉස්සරසඞ්ඛාතං අඤ්ඤනිරපෙක්ඛං නිච්චමෙකකාරණං පවත්තියා සියා, කම්මෙන උප්පත්ති න සියා, සබ්බෙහෙව එකජ්ඣං උප්පජ්ජිතබ්බං කාරණස්ස සන්නිහිතත්තා. අථස්ස අඤ්ඤම්පි සහකාරීකාරණං ඉච්ඡිතං, තඤ්ඤෙව හෙතු, කිං ඉස්සරෙන අපරිනිට්ඨිතසාමත්ථියෙන පරිකප්පිතෙන. යථා ච ඉස්සරහෙතුකො පරංකාරො න සිජ්ඣති, එවං පජාපතිපුරිසපකතිබ්රහ්මකාලාදිහෙතුතොපි න සිජ්ඣතෙව තෙසම්පි අසිද්ධත්තා වුත්තදොසානතිවත්තනතො ච. තෙන වුත්තං ‘‘එතදෙකෙ නාබ්භඤ්ඤංසූ’’ති. යෙ පන යථාවුත්තෙ සයංකාරපරංකාරෙ නානුජානන්තාපි අධිච්චසමුප්පන්නං අත්තානඤ්ච ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙන්ති, තෙපි න නං සල්ලන්ති අද්දසුං අධිච්චසමුප්පන්නන්තිවාදිනොපි මිච්ඡාභිනිවෙසං අනතික්කමනතො යථාභූතං අජානන්තානං දිට්ඨිගතං තත්ථ තත්ථ දුක්ඛුප්පාදනතො විජ්ඣනට්ඨෙන ‘‘සල්ල’’න්ති න පස්සිංසු.

එතඤ්ච සල්ලං පටිකච්ච පස්සතොති යො පන ආරද්ධවිපස්සකො පඤ්චපි උපාදානක්ඛන්ධෙ අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො සමනුපස්සති, සො එතඤ්ච තිවිධං විපරීතදස්සනං අඤ්ඤඤ්ච සකලං මිච්ඡාභිනිවෙසං තෙසඤ්ච නිස්සයභූතෙ පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙපි තුජ්ජනතො දුරුද්ධාරතො ච ‘‘සල්ල’’න්ති පටිකච්ච පුබ්බෙයෙව විපස්සනාපඤ්ඤාය පස්සති. එවං පස්සතො අරියමග්ගක්ඛණෙ එකන්තෙනෙව අහං කරොමීති න තස්ස හොති. යථා ච අත්තනො කාරකභාවො තස්ස න උපට්ඨාති, එවං පරො කරොතීති න තස්ස හොති, කෙවලං පන අනිච්චසඞ්ඛාතං පටිච්චසමුප්පන්නධම්මමත්තමෙව හොති. එත්තාවතා සම්මාපටිපන්නස්ස සබ්බථාපි දිට්ඨිමානාභාවොව දස්සිතො. තෙන ච අරහත්තප්පත්තියා සංසාරසමතික්කමො පකාසිතො හොති.

ඉදානි යො දිට්ඨිගතෙ අල්ලීනො, න සො සංසාරතො සීසං උක්ඛිපිතුං සක්කොති, තං දස්සෙතුං ‘‘මානුපෙතා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ මානුපෙතා අයං පජාති අයං සබ්බාපි දිට්ඨිගතිකසඞ්ඛාතා පජා සත්තකායො ‘‘මය්හං දිට්ඨි සුන්දරා, මය්හං ආදානො සුන්දරො’’ති අත්තනො ගාහස්ස සංපග්ගහලක්ඛණෙන මානෙන උපෙතා සමන්නාගතා. මානගන්ථා මානවිනිබද්ධාති තතො එව තෙන අපරාපරං උප්පජ්ජමානෙන යථා තං දිට්ඨිං න පටිනිස්සජ්ජති, එවං අත්තනො සන්තානස්ස ගන්ථිතත්තා විනිබද්ධත්තා ච මානගන්ථා මානවිනිබද්ධා. දිට්ඨීසු සාරම්භකථා, සංසාරං නාතිවත්තතීති ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති අත්තුක්කංසනපරවම්භනවසෙන අත්තනො දිට්ඨාභිනිවෙසෙන පරෙසං දිට්ඨීසු සාරම්භකථා විරොධකථා සංසාරනායිකානං අවිජ්ජාතණ්හානං අප්පහානතො සංසාරං නාතිවත්තති, න අතික්කමතීති අත්ථො.

ඡට්ඨසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. සුභූතිසුත්තවණ්ණනා

57. සත්තමෙ සුභූතීති තස්ස ථෙරස්ස නාමං. සො හි ආයස්මා පදුමුත්තරස්ස භගවතො පාදමූලෙ කතාභිනීහාරො කප්පසතසහස්සං උපචිතපුඤ්ඤසම්භාරො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ උළාරවිභවෙ ගහපතිකුලෙ උප්පන්නො භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා සංවෙගජාතො ඝරා නික්ඛම්ම පබ්බජිත්වා කතාධිකාරත්තා ඝටෙන්තො වායමන්තො න චිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො ජාතො, බ්රහ්මවිහාරභාවනාය පන උක්කංසපාරමිප්පත්තියා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං අරණවිහාරීනං යදිදං සුභූතී’’ති (අ. නි. 1.201) අරණවිහාරෙ භගවතා එතදග්ගෙ ඨපිතො. සො එකදිවසං සායන්හසමයං දිවාට්ඨානතො විහාරඞ්ගණං ඔතිණ්ණො චතුපරිසමජ්ඣෙ භගවන්තං ධම්මං දෙසෙන්තං දිස්වා ‘‘දෙසනාපරියොසානෙ වුට්ඨහිත්වා වන්දිස්සාමී’’ති කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා භගවතො අවිදූරෙ අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසින්නො ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජි. තෙන වුත්තං – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මා සුභූති…පෙ… සමාපජ්ජිත්වා’’ති.

තත්ථ දුතියජ්ඣානතො පට්ඨාය රූපාවචරසමාධි සබ්බොපි අරූපාවචරසමාධි අවිතක්කසමාධි එව. ඉධ පන චතුත්ථජ්ඣානපාදකො අරහත්තඵලසමාධි ‘‘අවිතක්කසමාධී’’ති අධිප්පෙතො. දුතියජ්ඣානාදීහි පහීනා මිච්ඡාවිතක්කා න තාව සුප්පහීනා අච්චන්තපහානාභාවතො, අරියමග්ගෙන පන පහීනා එව පුන පහානකිච්චාභාවතො. තස්මා අග්ගමග්ගපරියොසානභූතො අරහත්තඵලසමාධි සබ්බෙසං මිච්ඡාවිතක්කානං පහානන්තෙ උප්පන්නත්තා විසෙසතො ‘‘අවිතක්කසමාධී’’ති වත්තබ්බතං අරහති, පගෙව චතුත්ථජ්ඣානපාදකො. තෙන වුත්තං – ‘‘ඉධ පන චතුත්ථජ්ඣානපාදකො අරහත්තඵලසමාධි ‘අවිතක්කසමාධී’ති අධිප්පෙතො’’ති.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං ආයස්මතො සුභූතිස්ස සබ්බමිච්ඡාවිතක්කසබ්බසංකිලෙසපහානසඞ්ඛාතං අත්ථං සබ්බාකාරතො ජානිත්වා තදත්ථදීපකං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ යස්ස විතක්කා විධූපිතාති යෙන අරියපුග්ගලෙන, යස්ස වා අරියපුග්ගලස්ස කාමවිතක්කාදයො සබ්බෙපි මිච්ඡාවිතක්කා විධූපිතා අරියමග්ගඤාණෙන සන්තාපිතා සමුච්ඡින්නා. අජ්ඣත්තං සුවිකප්පිතා අසෙසාති නියකජ්ඣත්තසඞ්ඛාතෙ අත්තනො සන්තානෙ උප්පජ්ජනාරහා සුවිකප්පිතා සුට්ඨු විකප්පිතා අසෙසතො, කිඤ්චිපි අසෙසෙත්වා සුසමුච්ඡින්නාති අත්ථො. තං සඞ්ගමතිච්ච අරූපසඤ්ඤීති එත්ථ න්ති නිපාතමත්තං. අථ වා හෙතුඅත්ථො තංසද්දො. යස්මා අනවසෙසෙන මිච්ඡාවිතක්කා සමුච්ඡින්නා, තස්මා රාගසඞ්ගාදිකං පඤ්චවිධං සඞ්ගං, සබ්බම්පි වා කිලෙසසඞ්ගං අතිච්ච අතික්කමිත්වා අතික්කමනහෙතු රූපසභාවාභාවතො රුප්පනසඞ්ඛාතස්ස ච විකාරස්ස තත්ථ අභාවතො නිබ්බිකාරහෙතුභාවතො වා ‘‘අරූප’’න්ති ලද්ධනාමං නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තාහි මග්ගඵලසඤ්ඤාහි අරූපසඤ්ඤී. චතුයොගාතිගතොති කාමයොගො භවයොගො දිට්ඨියොගො අවිජ්ජායොගොති චත්තාරො යොගෙ යථාරහං චතූහිපි මග්ගෙහි අතික්කමිත්වා ගතො. න ජාතු මෙතීති මකාරො පදසන්ධිකරො, ජාතු එකංසෙනෙව පුනබ්භවාය න එති, ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති තස්ස නත්ථීති අත්ථො. ‘‘න ජාති මෙතී’’තිපි පඨන්ති, සො එවත්ථො. ඉති භගවා ආයස්මතො සුභූතිස්ස අරහත්තඵලසමාපත්තිවිහාරං අනුපාදිසෙසනිබ්බානඤ්ච ආරබ්භ පීතිවෙගවිස්සට්ඨං උදානං උදානෙසි.

සත්තමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. ගණිකාසුත්තවණ්ණනා

58. අට්ඨමෙ ද්වෙ පූගාති ද්වෙ ගණා. අඤ්ඤතරිස්සා ගණිකායාති අඤ්ඤතරාය නගරසොභිනියා. සාරත්තාති සුට්ඨු රත්තා. පටිබද්ධචිත්තාති කිලෙසවසෙන බද්ධචිත්තා. රාජගහෙ කිර එකස්මිං ඡණදිවසෙ බහූ ධුත්තපුරිසා ගණබන්ධනෙන විචරන්තා එකමෙකස්ස එකමෙකං වෙසිං ආනෙත්වා උය්යානං පවිසිත්වා ඡණකීළං කීළිංසු. තතො පරම්පි ද්වෙ තයො ඡණදිවසෙ තං තංයෙව වෙසිං ආනෙත්වා ඡණකීළං කීළිංසු. අථාපරස්මිං ඡණදිවසෙ අඤ්ඤෙපි ධුත්තා තථෙව ඡණකීළං කීළිතුකාමා වෙසියො ආනෙන්තා පුරිමධුත්තෙහි පුබ්බෙ ආනීතං එකං වෙසිං ආනෙන්ති. ඉතරෙ තං දිස්වා ‘‘අයං අම්හාකං පරිග්ගහො’’ති ආහංසු. තෙපි තථෙව ආහංසු. ‘‘එවං අම්හාකං පරිග්ගහො, අම්හාකං පරිග්ගහො’’ති කලහං වඩ්ඪෙත්වා පාණිප්පහාරාදීනි අකංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන රාජගහෙ ද්වෙ පූගා’’තිආදි. තත්ථ උපක්කමන්තීති පහරන්ති. මරණම්පි නිගච්ඡන්තීති බලවූපක්කමෙහි මරණං උපගච්ඡන්ති, ඉතරෙපි මරණමත්තං මරණප්පමාණදුක්ඛං පාපුණන්ති.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං කාමෙසු ගෙධං විවාදමූලං සබ්බානත්ථමූලන්ති සබ්බාකාරතො විදිත්වා. ඉමං උදානන්ති අන්තද්වයෙ ච මජ්ඣිමාය පටිපත්තියා ආදීනවානිසංසවිභාවනං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ යඤ්ච පත්තන්ති යං රූපාදිපඤ්චකාමගුණජාතං පත්තං ‘‘නත්ථි කාමෙසු දොසො’’ති දිට්ඨිං පුරක්ඛත්වා වා අපුරක්ඛත්වා වා එතරහි ලද්ධං අනුභුය්යමානං. යඤ්ච පත්තබ්බන්ති යඤ්ච කාමගුණජාතමෙව ‘‘භුඤ්ජිතබ්බා කාමා, පරිභුඤ්ජිතබ්බා කාමා, ආසෙවිතබ්බා කාමා, පටිසෙවිතබ්බා කාමා, යො කාමෙ පරිභුඤ්ජති, සො ලොකං වඩ්ඪෙති, යො ලොකං වඩ්ඪෙති, සො බහුං පුඤ්ඤං පසවතී’’ති දිට්ඨිං උපනිස්සාය තං අනිස්සජ්ජිත්වා කතෙන කම්මුනා අනාගතෙ පත්තබ්බං අනුභවිතබ්බඤ්ච. උභයමෙතං රජානුකිණ්ණන්ති එතං උභයං පත්තං පත්තබ්බඤ්ච රාගරජාදීහි අනුකිණ්ණං. සම්පත්තෙ හි වත්ථුකාමෙ අනුභවන්තො රාගරජෙන වොකිණ්ණො හොති, තත්ථ පන සංකිලිට්ඨචිත්තස්ස ඵලෙ ආයතිං ආපන්නෙ දොමනස්සුප්පත්තියා දොසරජෙන වොකිණ්ණො හොති, උභයත්ථාපි මොහරජෙන වොකිණ්ණො හොති. කස්ස පනෙතං රජානුකිණ්ණන්ති ආහ – ‘‘ආතුරස්සානුසික්ඛතො’’ති කාමපත්ථනාවසෙන කිලෙසාතුරස්ස, තස්ස ච ඵලෙන දුක්ඛාතුරස්ස ච උභයත්ථාපි පටිකාරාභිලාසාය කිලෙසඵලෙ අනුසික්ඛතො.

තථා යඤ්ච පත්තන්ති යං අචෙලකවතාදිවසෙන පත්තං අත්තපරිතාපනං . යඤ්ච පත්තබ්බන්ති යං මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මසමාදානහෙතු අපායෙසු පත්තබ්බං ඵලං. උභයමෙතං රජානුකිණ්ණන්ති තදුභයං දුක්ඛරජානුකිණ්ණං. ආතුරස්සාති කායකිලමථෙන දුක්ඛාතුරස්ස. අනුසික්ඛතොති මිච්ඡාදිට්ඨිං, තස්සා සමාදායකෙ පුග්ගලෙ ච අනුසික්ඛතො.

යෙ ච සික්ඛාසාරාති යෙහි යථාසමාදින්නං සීලබ්බතාදිසඞ්ඛාතං සික්ඛං සාරතො ගහෙත්වා ‘‘ඉමිනා සංසාරසුද්ධී’’ති කථිතා. තෙනාහ – සීලබ්බතං ජීවිතං බ්රහ්මචරියං උපට්ඨානසාරාති. තත්ථ යං ‘‘න කරොමී’’ති ඔරමති, තං සීලං, විසභොජනකිච්ඡාචරණාදිකං වතං, සාකභක්ඛතාදිජීවිකා ජීවිතං, මෙථුනවිරති බ්රහ්මචරියං, එතෙසං අනුතිට්ඨනං උපට්ඨානං, භූතපිණ්ඩකපරිභණ්ඩාදිවසෙන ඛන්ධදෙවසිවාදිපරිචරණං වා උපට්ඨානං, එවමෙතෙහි යථාවුත්තෙහි සීලාදීහි සංසාරසුද්ධි හොතීති තානි සාරතො ගහෙත්වා ඨිතා සමණබ්රාහ්මණා සික්ඛාසාරා සීලබ්බතං ජීවිතං බ්රහ්මචරියං ‘‘උපට්ඨානසාරා’’ති වෙදිතබ්බා. අයමෙකො අන්තොති අයං සීලබ්බතපරාමාසවසෙන අත්තකිලමථානුයොගසඞ්ඛාතො මජ්ඣිමාය පටිපත්තියා උප්පථභූතො ලාමකට්ඨෙන ච එකො අන්තො. අයං දුතියො අන්තොති අයං කාමසුඛල්ලිකානුයොගො කාමෙසු පාතබ්යතාපත්තිසඞ්ඛාතො දුතියො වුත්තනයෙන අන්තො.

ඉච්චෙතෙ උභො අන්තාති කාමසුඛල්ලිකානුයොගො අත්තකිලමථානුයොගො ච ඉති එතෙ උභො අන්තා. තෙ ච ඛො එතරහි පත්තෙ, ආයතිං පත්තබ්බෙ ච කිලෙසදුක්ඛරජානුකිණ්ණෙ කාමගුණෙ අත්තපරිතාපනෙ ච අල්ලීනෙහි කිලෙසදුක්ඛාතුරානං අනුසික්ඛන්තෙහි, සයඤ්ච කිලෙසදුක්ඛාතුරෙහි පටිපජ්ජිතබ්බත්තා ලාමකා උප්පථභූතා චාති අන්තා. කටසිවඩ්ඪනාති අන්ධපුථුජ්ජනෙහි අභිකඞ්ඛිතබ්බට්ඨෙන කටසිසඞ්ඛාතානං තණ්හාඅවිජ්ජානං අභිවඩ්ඪනා. කටසියො දිට්ඨිං වඩ්ඪෙන්තීති තා පන කටසියො නානප්පකාරදිට්ඨිං වඩ්ඪෙන්ති. වත්ථුකාමෙසු අස්සාදානුපස්සිනො හි තෙ පජහිතුං අසක්කොන්තස්ස තණ්හාඅවිජ්ජාසහකාරීකාරණං ලභිත්වා ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 1221; විභ. 938) නත්ථිකදිට්ඨිං අකිරියදිට්ඨිං අහෙතුකදිට්ඨිඤ්ච ගණ්හාපෙන්ති, අත්තපරිතාපනං අනුයුත්තස්ස පන අවිජ්ජාතණ්හාසහකාරීකාරණං ලභිත්වා ‘‘සීලෙන සුද්ධි වතෙන සුද්ධී’’තිආදිනා අත්තසුද්ධිඅභිලාසෙන සීලබ්බතපරාමාසදිට්ඨිං ගණ්හාපෙන්ති. සක්කායදිට්ඨියා පන තෙසං පච්චයභාවො පාකටොයෙව. එවං අන්තද්වයූපනිස්සයෙන තණ්හාඅවිජ්ජානං දිට්ඨිවඩ්ඪකතා වෙදිතබ්බා. කෙචි පන ‘‘කටසීති පඤ්චන්නං ඛන්ධානං අධිවචන’’න්ති වදන්ති. තෙසං යදග්ගෙන තතො අන්තද්වයතො සංසාරසුද්ධි න හොති, තදග්ගෙන තෙ උපාදානක්ඛන්ධෙ අභිවඩ්ඪෙතීති අධිප්පායො. අපරෙ පන ‘‘කටසිවඩ්ඪනා’’ති පදස්ස ‘‘අපරාපරං ජරාමරණෙහි සිවථිකවඩ්ඪනා’’ති අත්ථං වදන්ති. තෙහිපි අන්තද්වයස්ස සංසාරසුද්ධිහෙතුභාවාභාවොයෙව වුත්තො, කටසියා පන දිට්ඨිවඩ්ඪනකාරණභාවො වත්තබ්බො.

එතෙ තෙ උභො අන්තෙ අනභිඤ්ඤායාති තෙ එතෙ යථාවුත්තෙ උභොපි අන්තෙ අජානිත්වා ‘‘ඉමෙ අන්තා තෙ ච එවංගහිතා එවංඅනුට්ඨිතා එවංගතිකා එවංඅභිසම්පරායා’’ති එවං අජානනහෙතු අජානනකාරණා. ‘‘පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා’’තිආදීසු (පු. ප. 208; අ. නි. 9.43) වියස්ස හෙතුඅත්ථතා දට්ඨබ්බා. ඔලීයන්ති එකෙති එකෙ කාමසුඛානුයොගවසෙන සඞ්කොචං ආපජ්ජන්ති. අතිධාවන්ති එකෙති එකෙ අත්තකිලමථානුයොගවසෙන අතික්කමන්ති. කාමසුඛමනුයුත්තා හි වීරියස්ස අකරණතො කොසජ්ජවසෙන සම්මාපටිපත්තිතො සඞ්කොචමාපන්නතා ඔලීයන්ති නාම, අත්තපරිතාපනමනුයුත්තා පන කොසජ්ජං පහාය අනුපායෙන වීරියාරම්භං කරොන්තා සම්මාපටිපත්තියා අතික්කමනතො අතිධාවන්ති නාම, තදුභයං පන තත්ථ ආදීනවාදස්සනතො. තෙන වුත්තං – ‘‘උභො අන්තෙ අනභිඤ්ඤාය ඔලීයන්ති එකෙ අතිධාවන්ති එකෙ’’ති. තත්ථ තණ්හාභිනන්දනවසෙන ඔලීයන්ති, දිට්ඨාභිනන්දනවසෙන අතිධාවන්තීති වෙදිතබ්බං.

අථ වා සස්සතාභිනිවෙසවසෙන ඔලීයන්ති එකෙ, උච්ඡෙදාභිනිවෙසවසෙන අතිධාවන්ති එකෙ. ගොසීලාදිවසෙන හි අත්තපරිතාපනමනුයුත්තා එකච්චෙ ‘‘ඉමිනාහං සීලෙන වා වතෙන වා තපෙන වා බ්රහ්මචරියෙන වා දෙවො වා භවිස්සාමි දෙවඤ්ඤතරො වා, තත්ථ නිච්චො ධුවො සස්සතො අවිපරිණාමධම්මො සස්සතිසමං තථෙව ඨස්සාමී’’ති සස්සතදස්සනං අභිනිවිසන්තා සංසාරෙ ඔලීයන්ති නාම, කාමසුඛමනුයුත්තා පන එකච්චෙ යංකිඤ්චි කත්වා ඉන්ද්රියානි සන්තප්පෙතුකාමා ලොකායතිකා විය තදනුගුණං උච්ඡෙදදස්සනං අභිනිවිසන්තා අනුපායෙන වට්ටුපච්ඡෙදස්ස පරියෙසනතො අතිධාවන්ති නාම. එවං සස්සතුච්ඡෙදවසෙනපි ඔලීයනාතිධාවනානි වෙදිතබ්බානි.

යෙ ච ඛො තෙ අභිඤ්ඤායාති යෙ ච ඛො පන අරියපුග්ගලා තෙ යථාවුත්තෙ උභො අන්තෙ ‘‘ඉමෙ අන්තා එවංගහිතා එවංඅනුට්ඨිතා එවංගතිකා එවංඅභිසම්පරායා’’ති අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙන විපස්සනාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය ජානිත්වා මජ්ඣිමපටිපදං සම්මාපටිපන්නා, තාය සම්මාපටිපත්තියා. තත්ර ච නාහෙසුන්ති තත්ර තස්මිං අන්තද්වයෙ පතිතා න අහෙසුං, තං අන්තද්වයං පජහිංසූති අත්ථො. තෙන ච නාමඤ්ඤිංසූති තෙන අන්තද්වයපහානෙන ‘‘මම ඉදං අන්තද්වයපහානං, අහං අන්තද්වයං පහාසිං, ඉමිනා අන්තද්වයපහානෙන සෙය්යො’’තිආදිනා තණ්හාදිට්ඨිමානමඤ්ඤනාවසෙන න අමඤ්ඤිංසු සබ්බමඤ්ඤනානං සම්මදෙව පහීනත්තා. එත්ථ ච අග්ගඵලෙ ඨිතෙ අරියපුග්ගලෙ සන්ධාය ‘‘තත්ර ච නාහෙසුං, තෙන ච නාමඤ්ඤිංසූ’’ති අතීතකාලවසෙන අයං දෙසනා පවත්තා, මග්ගක්ඛණෙ පන අධිප්පෙතෙ වත්තමානකාලවසෙනෙව වත්තබ්බං සියා. වට්ටං තෙසං නත්ථි පඤ්ඤාපනායාති යෙ එවං පහීනසබ්බමඤ්ඤනා උත්තමපුරිසා, තෙසං අනුපාදාපරිනිබ්බුතානං කම්මවිපාකකිලෙසවසෙන තිවිධම්පි වට්ටං නත්ථි පඤ්ඤාපනාය, වත්තමානක්ඛන්ධභෙදතො උද්ධං අනුපාදානො විය ජාතවෙදො අපඤ්ඤත්තිකභාවමෙව ගච්ඡතීති අත්ථො.

අට්ඨමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. උපාතිධාවන්තිසුත්තවණ්ණනා

59. නවමෙ රත්තන්ධකාරතිමිසායන්ති රත්තියං අන්ධකාරෙ මහාතිමිසායං. රත්තීපි හි අන්ධකාරවිරහිතා හොති, යා පුණ්ණමාය රත්ති ජුණ්හොභාසිතා. අන්ධකාරොපි ‘‘තිමිසා’’ති න වත්තබ්බො හොති අබ්භමහිකාදිඋපක්කිලෙසවිරහිතෙ දෙවෙ. මහන්ධකාරො හි ‘‘තිමිසා’’ති වුච්චති. අයං පන අමාවසී රත්ති දෙවො ච මෙඝපටලසඤ්ඡන්නො. තෙන වුත්තං – ‘‘රත්තන්ධකාරතිමිසායන්ති රත්තියා අන්ධකාරෙ මහාතිමිසාය’’න්ති. අබ්භොකාසෙති අප්පටිච්ඡන්නෙ ඔකාසෙ විහාරඞ්ගණෙ. තෙලප්පදීපෙසු ඣායමානෙසූති තෙලපජ්ජොතෙසු ජලමානෙසු.

නනු ච භගවතො බ්යාමප්පභා පකතියා බ්යාමමත්තප්පදෙසං අභිබ්යාපෙත්වා චන්දිමසූරියාලොකං අභිභවිත්වා ඝනබහලං බුද්ධාලොකං විස්සජ්ජෙන්තී අන්ධකාරං විධමිත්වා තිට්ඨති, කායප්පභාපි නීලපීතාදිවසෙන ඡබ්බණ්ණඝනබුද්ධරස්මියො විස්සජ්ජෙත්වා පකතියාව සමන්තතො අසීතිහත්ථප්පදෙසං ඔභාසෙන්තී තිට්ඨති, එවං බුද්ධාලොකෙනෙව එකොභාසභූතෙ භගවතො නිසින්නොකාසෙ පදීපකරණෙ කිච්චං නත්ථීති? සච්චං නත්ථි, තථාපි පුඤ්ඤත්ථිකා උපාසකා භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච පූජාකරණත්ථං දෙවසිකං තෙලප්පදීපං උපට්ඨපෙන්ති. තථා හි වුත්තං – සාමඤ්ඤඵලෙපි ‘‘එතෙ මණ්ඩලමාලෙ දීපා ඣායන්තී’’ති (දී. නි. 1.159). ‘‘රත්තන්ධකාරතිමිසාය’’න්ති ඉදම්පි තස්සා රත්තියා සභාවකිත්තනත්ථං වුත්තං, න පන භගවතො නිසින්නොකාසස්ස අන්ධකාරභාවතො. පූජාකරණත්ථමෙව හි තදාපි උපාසකෙහි පදීපා කාරිතා.

තස්මිඤ්හි දිවසෙ සාවත්ථිවාසිනො බහූ උපාසකා පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා විහාරං ගන්ත්වා උපොසථඞ්ගානි සමාදියිත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා නගරං පවිසිත්වා මහාදානානි පවත්තෙත්වා භගවන්තං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච අනුගන්ත්වා නිවත්තිත්වා අත්තනො අත්තනො ගෙහානි ගන්ත්වා සයම්පි පරිභුඤ්ජිත්වා සුද්ධවත්ථනිවත්ථා සුද්ධුත්තරාසඞ්ගා ගන්ධමාලාදිහත්ථා විහාරං ගන්ත්වා භගවන්තං පූජෙත්වා කෙචි මනොභාවනීයෙ භික්ඛූ පයිරුපාසන්තා කෙචි යොනිසොමනසිකරොන්තා දිවසභාගං වීතිනාමෙසුං. තෙ සායන්හසමයෙ භගවතො සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සත්ථරි ධම්මසභාමණ්ඩපතො පට්ඨාය ගන්ධකුටිසමීපෙ අජ්ඣොකාසෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නෙ, භික්ඛුසඞ්ඝෙ ච භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පයිරුපාසන්තෙ උපොසථවිසොධනත්ථඤ්චෙව යොනිසොමනසිකාරපරිබ්රූහනත්ථඤ්ච නගරං අගන්ත්වා විහාරෙයෙව වසිතුකාමා ඔහීයිංසු. අථ තෙ භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච පූජාකරණත්ථං බහූ තෙලප්පදීපෙ ආරොපෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච අඤ්ජලිං කත්වා භික්ඛූනං පරියන්තෙ නිසින්නා කථං සමුට්ඨාපෙසුං, ‘‘භන්තෙ, ඉමෙ තිත්ථියා නානාවිධානි දිට්ඨිගතානි අභිනිවිස්ස වොහරන්ති, තථා වොහරන්තා ච කදාචි සස්සතං, කදාචි අසස්සතං, උච්ඡෙදාදීසු අඤ්ඤතරන්ති එකස්මිංයෙව අට්ඨත්වා නවනවානි දිට්ඨිගතානි ‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’න්ති පග්ගය්හ තිට්ඨන්ති උම්මත්තකසදිසා, තෙසං තථා අභිනිවිට්ඨානං කා ගති, කො අභිසම්පරායො’’ති. තෙන ච සමයෙන බහූ පටඞ්ගපාණකා පතන්තා පතන්තා තෙසු තෙලප්පදීපෙසු නිපතන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන සම්බහුලා අධිපාතකා’’තිආදි.

තත්ථ අධිපාතකාති පටඞ්ගපාණකා, යෙ ‘‘සලභා’’තිපි වුච්චන්ති. තෙ හි දීපසිඛං අධිපතනතො ‘‘අධිපාතකා’’ති අධිප්පෙතා. ආපාතපරිපාතන්ති ආපාතං පරිපාතං, ආපතිත්වා ආපතිත්වා පරිපතිත්වා පරිපතිත්වා, අභිමුඛපාතඤ්චෙව පරිබ්භමිත්වා පාතඤ්ච කත්වාති අත්ථො. ‘‘ආපාථෙ පරිපාත’’න්ති කෙචි පඨන්ති, ආපාථෙ පදීපස්ස අත්තනො ආපාථගමනෙ සති පරිපතිත්වා පරිපතිත්වාති අත්ථො. අනයන්ති අවඩ්ඪිං දුක්ඛං. බ්යසනන්ති විනාසං. පුරිමපදෙන හි මරණමත්තං දුක්ඛං, පච්ඡිමපදෙන මරණං තෙසං දීපෙති. තත්ථ කෙචි පාණකා සහ පතනෙන මරිංසු, කෙචි මරණමත්තං දුක්ඛං ආපජ්ජිංසු.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං අධිපාතකපාණකානං අත්තහිතං අජානන්තානං අත්තුපක්කමවසෙන නිරත්ථකබ්යසනාපත්තිං විදිත්වා තෙසං විය දිට්ඨිගතිකානං දිට්ඨාභිනිවෙසෙන අනයබ්යසනාපත්තිදීපකං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ උපාතිධාවන්ති න සාරමෙන්තීති සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිආදිභෙදං සාරං න එන්ති, චතුසච්චාභිසමයවසෙන න අධිගච්ඡන්ති. තස්මිං පන සඋපායෙ සාරෙ තිට්ඨන්තෙයෙව විමුත්තාභිලාසාය තං උපෙන්තා විය හුත්වාපි දිට්ඨිවිපල්ලාසෙන අතිධාවන්ති අතික්කමිත්වා ගච්ඡන්ති, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ ‘‘නිච්චං සුභං සුඛං අත්තා’’ති අභිනිවිසිත්වා ගණ්හන්තාති අත්ථො. නවං නවං බන්ධනං බ්රූහයන්තීති තථා ගණ්හන්තා ච තණ්හාදිට්ඨිසඞ්ඛාතං නවං නවං බන්ධනං බ්රූහයන්ති වඩ්ඪයන්ති. පතන්ති පජ්ජොතමිවාධිපාතකා, දිට්ඨෙ සුතෙ ඉතිහෙකෙ නිවිට්ඨාති එවං තණ්හාදිට්ඨිබන්ධනෙහි බද්ධත්තා එකෙ සමණබ්රාහ්මණා දිට්ඨෙ අත්තනා චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දිට්ඨිදස්සනෙනෙව වා දිට්ඨෙ අනුස්සවූපලබ්භමත්තෙනෙව ච සුතෙ ‘‘ඉතිහ එකන්තතො එවමෙත’’න්ති නිවිට්ඨා දිට්ඨාභිනිවෙසෙන ‘‘සස්සත’’න්තිආදිනා අභිනිවිට්ඨා, එකන්තහිතං වා නිස්සරණං අජානන්තා රාගාදීහි එකාදසහි අග්ගීහි ආදිත්තං භවත්තයසඞ්ඛාතං අඞ්ගාරකාසුංයෙව ඉමෙ විය අධිපාතකා ඉමං පජ්ජොතං පතන්ති, න තතො සීසං උක්ඛිපිතුං සක්කොන්තීති අත්ථො.

නවමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. උප්පජ්ජන්තිසුත්තවණ්ණනා

60. දසමෙ යාවකීවන්ති යත්තකං කාලං. යතොති යදා, යතො පට්ඨාය, යස්මිං කාලෙති වා අත්ථො. එවමෙතං, ආනන්දාති, ආනන්ද, තථාගතෙ උප්පන්නෙ තථාගතස්ස තථාගතසාවකානංයෙව ච ලාභසක්කාරො අභිවඩ්ඪති, තිත්ථියා පන නිත්තෙජා විහතප්පභා පහීනලාභසක්කාරා හොන්තීති යං තයා වුත්තං, එතං එවං, න එතස්ස අඤ්ඤථාභාවො. චක්කවත්තිනො හි චක්කරතනස්ස පාතුභාවෙන ලොකො චක්කරතනං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤත්ථ පූජාසක්කාරසම්මානං න පවත්තෙති, චක්කරතනමෙව පන සබ්බො ලොකො සබ්බභාවෙහි සක්කරොති ගරුං කරොති මානෙති පූජෙති. ඉති වට්ටානුසාරිපුඤ්ඤමත්තනිස්සන්දස්සපි තාව මහන්තො ආනුභාවො, කිමඞ්ගං පන විවට්ටානුසාරිපුඤ්ඤඵලූපත්ථම්භස්ස අනන්තාපරිමෙය්යගුණගණාධාරස්ස බුද්ධරතනස්ස ධම්මරතනස්ස සඞ්ඝරතනස්ස චාති දස්සෙති.

භගවා හි සම්මාසම්බොධිං පත්වා පවත්තවරධම්මචක්කො අනුක්කමෙන ලොකෙ එකසට්ඨියා අරහන්තෙසු ජාතෙසු සට්ඨි අරහන්තෙ ජනපදචාරිකාය විස්සජ්ජෙත්වා උරුවෙලං පත්වා උරුවෙලකස්සපප්පමුඛෙ සහස්සජටිලෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තෙහි පරිවුතො ලට්ඨිවනුය්යානෙ නිසීදිත්වා බිම්බිසාරප්පමුඛානං අඞ්ගමගධවාසීනං ද්වාදස නහුතානි සාසනෙ ඔතාරෙත්වා යදා රාජගහෙ විහාසි, තතො පට්ඨාය භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච යථා යථා උපරූපරි උළාරලාභසක්කාරො අභිවඩ්ඪති, තථා තථා සබ්බතිත්ථියානං ලාභසක්කාරො පරිහායි එව.

අථෙකදිවසං ආයස්මා ආනන්දො දිවාට්ඨානෙ නිසින්නො භගවතො ච අරියසඞ්ඝස්ස ච සම්මාපටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පීතිසොමනස්සජාතො ‘‘කථං නු ඛො තිත්ථියාන’’න්ති තෙසං පටිපත්තිං ආවජ්ජෙසි. අථස්ස නෙසං සබ්බථාපි දුප්පටිපත්තියෙව උපට්ඨාසි. සො ‘‘එවංමහානුභාවෙ නාම පුඤ්ඤූපනිස්සයස්ස ධම්මානුධම්මප්පටිපත්තියා ච උක්කංසපාරමිප්පත්තෙ භගවති, අරියසඞ්ඝෙ ච ධරන්තෙ කථං ඉමෙ අඤ්ඤතිත්ථියා එවං දුප්පටිපන්නා අකතපුඤ්ඤා වරාකා ලාභිනො සක්කතා භවිස්සන්තී’’ති තිත්ථියානං ලාභසක්කාරහානිං නිස්සාය කාරුඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා අථ අත්තනො පරිවිතක්කං ‘‘යාවකීවඤ්ච, භන්තෙ’’තිආදිනා භගවතො ආරොචෙසි. භගවා ච තං, ‘‘ආනන්ද, තයා මිච්ඡා පරිවිතක්කිත’’න්ති අවත්වා සුවණ්ණාලිඞ්ගසදිසං ගීවං උන්නාමෙත්වා සුපුප්ඵිතසතපත්තසස්සිරිකං මහාමුඛං අභිප්පසන්නතරං කත්වා ‘‘එවමෙතං, ආනන්දා’’ති සම්පහංසිත්වා ‘‘යාවකීවඤ්චා’’තිආදිනා තස්ස වචනං පච්චනුමොදි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො ආයස්මා ආනන්දො…පෙ… භික්ඛුසඞ්ඝො චා’’ති. අථ භගවා තස්සං අට්ඨුප්පත්තියං අතීතෙපි මයි අනුප්පන්නෙ එකච්චෙ නීචජනා සම්මානං ලභිත්වා මම උප්පාදතො පට්ඨාය හතලාභසක්කාරා අහෙසුන්ති බාවෙරුජාතකං (ජා. 1.4.153 ආදයො) කථෙසි.

එතමත්ථංවිදිත්වාති දිට්ඨිගතිකානං තාව සක්කාරසම්මානො යාව න සම්මාසම්බුද්ධා ලොකෙ උප්පජ්ජන්ති, තෙසං පන උප්පාදතො පට්ඨාය තෙ හතලාභසක්කාරා නිප්පභා නිත්තෙජාව හොන්ති, දුප්පටිපත්තියා දුක්ඛතො ච න මුච්චන්තීති එතමත්ථං සබ්බාකාරතො විදිත්වා තදත්ථදීපනං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ ඔභාසති තාව සො කිමීති සො ඛජ්ජූපනකකිමි තාවදෙව ඔභාසති ජොතති දිබ්බති. යාව න උන්නමතෙ පභඞ්කරොති තීසුපි මහාදීපෙසු එකක්ඛණෙ ආලොකකරණෙන ‘‘පභඞ්කරො’’ති ලද්ධනාමො සූරියො යාව න උග්ගමති න උදෙති. අනුග්ගතෙ හි සූරියෙ ලද්ධොකාසා ඛජ්ජූපනකා විපරිවත්තමානාපි කණ්ටකඵලසදිසා තමසි විජ්ජොතන්ති. ස වෙරොචනම්හි උග්ගතෙ, හතප්පභො හොති න චාපි භාසතීති සමන්තතො අන්ධකාරං විධමිත්වා කිරණසහස්සෙන විරොචනසභාවතාය වෙරොචනනාමකෙ ආදිච්චෙ උට්ඨිතෙ සො ඛජ්ජූපනකො හතප්පභො නිත්තෙජො කාළකො හොති, රත්තන්ධකාරෙ විය න භාසති න දිබ්බති.

එවං ඔභාසිතමෙව තක්කිකානන්ති යථා තෙන ඛජ්ජූපනකෙන සූරියුග්ගමනතො පුරෙයෙව ඔභාසිතං හොති, එවං තක්කෙත්වා විතක්කෙත්වා පරිකප්පනමත්තෙන දිට්ඨීනං ගහණතො ‘‘තක්කිකා’’ති ලද්ධනාමෙහි තිත්ථියෙහි ඔභාසිතං අත්තනො සමයතෙජෙන දීපෙත්වා අධිට්ඨිතං තාව, යාව සම්මාසම්බුද්ධා ලොකෙ නුප්පජ්ජන්ති. න තක්කිකා සුජ්ඣන්ති න චාපි සාවකාති යදා පන සම්මාසම්බුද්ධා ලොකෙ උප්පජ්ජන්ති, තදා දිට්ඨිගතිකා න සුජ්ඣන්ති න සොභන්ති, න චාපි තෙසං සාවකා සොභන්ති, අඤ්ඤදත්ථු විහතසොභා රත්තිඛිත්තා විය සරා න පඤ්ඤායන්තෙව. අථ වා යාව සම්මාසම්බුද්ධා ලොකෙ නුප්පජ්ජන්ති, තාවදෙව තක්කිකානං ඔභාසිතං අත්තනො සමයෙන ජොතනං බාලලාපනං, න තතො පරං. කස්මා? යස්මා න තක්කිකා සුජ්ඣන්ති, න චාපි සාවකා. තෙ හි දුරක්ඛාතධම්මවිනයා සම්මාපටිපත්තිරහිතා න සංසාරතො සුජ්ඣන්ති අනිය්යානිකසාසනත්තා. තෙනාහ ‘‘දුද්දිට්ඨී න දුක්ඛා පමුච්චරෙ’’ති. තක්කිකා හි අයාථාවලද්ධිකතාය දුද්දිට්ඨිනො මිච්ඡාභිනිවිට්ඨදිට්ඨිකා විපරීතදස්සනා තං දිට්ඨිං අනිස්සජ්ජිත්වා සංසාරදුක්ඛතො න කදාචිපි මුච්චන්තීති.

දසමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතා ච ජච්චන්ධවග්ගවණ්ණනා.