📜

7. චූළවග්ගො

1. පඨමලකුණ්ඩකභද්දියසුත්තවණ්ණනා

61. චූළවග්ගස්ස පඨමෙ ලකුණ්ඩකභද්දියන්ති එත්ථ භද්දියොති තස්ස ආයස්මතො නාමං, කායස්ස පන රස්සත්තා ‘‘ලකුණ්ඩකභද්දියො’’ති නං සඤ්ජානන්ති. සො කිර සාවත්ථිවාසී කුලපුත්තො මහද්ධනො මහාභොගො රූපෙන අපාසාදිකො දුබ්බණ්ණො දුද්දසිකො ඔකොටිමකො. සො එකදිවසං සත්ථරි ජෙතවනෙ විහරන්තෙ උපාසකෙහි සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා ධම්මදෙසනං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො සොතාපත්තිඵලං පාපුණි. තදා සෙක්ඛා භික්ඛූ යෙභුය්යෙන ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං උපසඞ්කමිත්වා උපරිමග්ගත්ථාය කම්මට්ඨානං යාචන්ති, ධම්මදෙසනං යාචන්ති, පඤ්හං පුච්ඡන්ති. සො තෙසං අධිප්පායං පූරෙන්තො කම්මට්ඨානං ආචික්ඛති, ධම්මං දෙසෙති, පඤ්හං විස්සජ්ජෙති. තෙ ඝටෙන්තා වායමන්තා අප්පෙකච්චෙ සකදාගාමිඵලං, අප්පෙකච්චෙ අනාගාමිඵලං, අප්පෙකච්චෙ අරහත්තං, අප්පෙකච්චෙ තිස්සො විජ්ජා, අප්පෙකච්චෙ ඡළභිඤ්ඤා, අප්පෙකච්චෙ චතස්සො පටිසම්භිදා අධිගච්ඡන්ති. තෙ දිස්වා ලකුණ්ඩකභද්දියොපි සෙඛො සමානො කාලං ඤත්වා අත්තනො චිත්තකල්ලතඤ්ච සල්ලෙඛඤ්ච පච්චවෙක්ඛිත්වා ධම්මසෙනාපතිං උපසඞ්කමිත්වා කතපටිසන්ථාරො සම්මොදමානො ධම්මදෙසනං යාචි. සොපිස්ස අජ්ඣාසයස්ස අනුරූපං කථං කථෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මා සාරිපුත්තො ආයස්මන්තං ලකුණ්ඩකභද්දියං අනෙකපරියායෙන ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙතී’’තිආදි.

තත්ථ අනෙකපරියායෙනාති ‘‘ඉතිපි පඤ්චක්ඛන්ධා අනිච්චා, ඉතිපි දුක්ඛා, ඉතිපි අනත්තා’’ති එවං අනෙකෙහි කාරණෙහි. ධම්මියා කථායාති පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං උදයබ්බයාදිපකාසනියා ධම්මියා කථාය. සන්දස්සෙතීති තානියෙව අනිච්චාදිලක්ඛණානි උදයබ්බයාදිකෙ ච සම්මා දස්සෙති, හත්ථෙන ගහෙත්වා විය පච්චක්ඛතො දස්සෙති. සමාදපෙතීති තත්ථ ලක්ඛණාරම්මණිකං විපස්සනං සම්මා ආදපෙති, යථා වීථිපටිපන්නා හුත්වා පවත්තති, එවං ගණ්හාපෙති. සමුත්තෙජෙතීති විපස්සනාය ආරද්ධාය සඞ්ඛාරානං උදයබ්බයාදීසු උපට්ඨහන්තෙසු යථාකාලං පග්ගහනිග්ගහසමුපෙක්ඛණෙහි බොජ්ඣඞ්ගානං අනුපවත්තනෙන භාවනං මජ්ඣිමං වීථිං ඔතාරෙත්වා යථා විපස්සනාඤාණං සූරං පසන්නං හුත්වා වහති, එවං ඉන්ද්රියානං විසදභාවකරණෙන විපස්සනාචිත්තං සම්මා උත්තෙජෙති, විසදාපනවසෙන වොදපෙති. සම්පහංසෙතීති තථා පවත්තියමානාය විපස්සනාය සමප්පවත්තභාවනාවසෙන චෙව උපරිලද්ධබ්බභාවනාබලෙන ච චිත්තං සම්මා පහංසෙති, ලද්ධස්සාදවසෙන වා සුට්ඨු තොසෙති. අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චීති යථා යථා ධම්මසෙනාපති ධම්මං දෙසෙති, තථා තථා තථලක්ඛණං විපස්සන්තස්ස ථෙරස්ස ච දෙසනානුභාවෙන, අත්තනො ච උපනිස්සයසම්පත්තියා ඤාණස්ස පරිපාකං ගතත්තා දෙසනානුසාරෙන ඤාණෙ අනුපවත්තන්තෙ කාමාසවාදීසු කඤ්චි ආසවං අග්ගහෙත්වා මග්ගපටිපාටියාව අනවසෙසතො චිත්තං විමුච්චි, අරහත්තඵලං සච්ඡාකාසීති අත්ථො.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං ආයස්මතො ලකුණ්ඩකභද්දියස්ස අඤ්ඤාරාධනසඞ්ඛාතං අත්ථං සබ්බාකාරතො විදිත්වා තදත්ථදීපනං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ උද්ධන්ති රූපධාතුයා අරූපධාතුයා ච. අධොති කාමධාතුයා. සබ්බධීති සබ්බස්මිම්පි සඞ්ඛාරගතෙ. විප්පමුත්තොති පුබ්බභාගෙ වික්ඛම්භනවිමුත්තියා අපරභාගෙ සමුච්ඡෙදපටිපස්සද්ධිවිමුත්තීහි සබ්බප්පකාරෙන විමුත්තො. එත්ථ ච උද්ධං විප්පමුත්තොති එතෙන පඤ්චුද්ධම්භාගියසංයොජනපහානං දස්සෙති. අධො විප්පමුත්තොති එතෙන පඤ්චොරම්භාගියසංයොජනපහානං. සබ්බධිවිප්පමුත්තොති එතෙන අවසිට්ඨසබ්බාකුසලපහානං දස්සෙති. අථ වා උද්ධන්ති අනාගතකාලග්ගහණං. අධොති අතීතකාලග්ගහණං. උභයග්ගහණෙනෙව තදුභයපටිසංයුත්තත්තා පච්චුප්පන්නො අද්ධා ගහිතො හොති, තත්ථ අනාගතකාලග්ගහණෙන අනාගතක්ඛන්ධායතනධාතුයො ගහිතා. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. සබ්බධීති කාමභෙදාදිකෙ සබ්බස්මිං භවෙ. ඉදං වුත්තං හොති – අනාගතො අතීතො පච්චුප්පන්නොති එවං තියද්ධසඞ්ගහිතෙ සබ්බස්මිං භවෙ විප්පමුත්තොති.

අයංහමස්මීතිඅනානුපස්සීති යො එවං විප්පමුත්තො, සො රූපවෙදනාදීසු ‘‘අයං නාම ධම්මො අහමස්මී’’ති දිට්ඨිමානමඤ්ඤනාවසෙන එවං නානුපස්සති. තස්ස තථා දස්සනෙ කාරණං නත්ථීති අධිප්පායො. අථ වා අයංහමස්මීති අනානුපස්සීති ඉදං යථාවුත්තාය විමුත්තියා අධිගමුපායදීපනං. තියද්ධසඞ්ගහිතෙ තෙභූමකෙ සඞ්ඛාරෙ ‘‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති පවත්තනසභාවාය මඤ්ඤනාය අනධිට්ඨානං කත්වා ‘‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙ සො අත්තා’’ති එවං උප්පජ්ජමානා යා පුබ්බභාගවුට්ඨානගාමිනී විපස්සනා, සා විමුත්තියා පදට්ඨානං. එවං විමුත්තො උදතාරි ඔඝං, අතිණ්ණපුබ්බං අපුනබ්භවායාති එවං දසහි සංයොජනෙහි සබ්බාකුසලෙහි ච සබ්බථා විමුත්තො අරහා අරියමග්ගාධිගමනතො පුබ්බෙ සුපිනන්තෙපි අතිණ්ණපුබ්බං කාමොඝො භවොඝො දිට්ඨොඝො අවිජ්ජොඝොති ඉමං චතුබ්බිධං ඔඝං, සංසාරමහොඝමෙව වා අපුනබ්භවාය අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානාය උදතාරි උත්තිණ්ණො, උත්තරිත්වා පාරෙ ඨිතොති අත්ථො.

පඨමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. දුතියලකුණ්ඩකභද්දියසුත්තවණ්ණනා

62. දුතියෙ සෙඛං මඤ්ඤමානොති ‘‘සෙඛො අය’’න්ති මඤ්ඤමානො. තත්රායං වචනත්ථො – සික්ඛතීති සෙඛො. කිං සික්ඛති? අධිසීලං අධිචිත්තං අධිපඤ්ඤඤ්ච. අථ වා සික්ඛනං සික්ඛා, සා එතස්ස සීලන්ති සෙඛො. සො හි අපරියොසිතසික්ඛත්තා තදධිමුත්තත්තා ච එකන්තෙන සික්ඛනසීලො, න පරිනිට්ඨිතසික්ඛො අසෙඛො විය තත්ථ පටිප්පස්සද්ධුස්සුක්කො, නාපි විස්සට්ඨසික්ඛො පචුරජනො විය තත්ථ අනධිමුත්තො. අථ වා අරියාය ජාතියා තීසු සික්ඛාසු ජාතො, තත්ථ වා භවොති සෙඛො. භිය්යොසොමත්තායාති පමාණතො උත්තරි, පමාණං අතික්කමිත්වා අධිකතරන්ති අත්ථො. ආයස්මා හි ලකුණ්ඩකභද්දියො පඨමසුත්තෙ වුත්තෙන විධිනා පඨමොවාදෙන යථානිසින්නොව ආසවක්ඛයප්පත්තො. ධම්මසෙනාපති පන තස්ස තං අරහත්තප්පත්තිං අනාවජ්ජනෙන අජානිත්වා ‘‘සෙඛොයෙවා’’ති මඤ්ඤමානො අප්පං යාචිතො බහුං දදමානො උළාරපුරිසො විය භිය්යො භිය්යො අනෙකපරියායෙන ආසවක්ඛයාය ධම්මං කථෙතියෙව. ආයස්මාපි ලකුණ්ඩකභද්දියො ‘‘කතකිච්චො දානාහං, කිං ඉමිනා ඔවාදෙනා’’ති අචින්තෙත්වා සද්ධම්මගාරවෙන පුබ්බෙ විය සක්කච්චං සුණාතියෙව. තං දිස්වා භගවා ගන්ධකුටියං නිසින්නොයෙව බුද්ධානුභාවෙන යථා ධම්මසෙනාපති තස්ස කිලෙසක්ඛයං ජානාති, තථා කත්වා ඉමං උදානං උදානෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙනා’’තිආදි. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං අනන්තරසුත්තෙ වුත්තමෙව.

ගාථායං පන අච්ඡෙච්ඡි වට්ටන්ති අනවසෙසතො කිලෙසවට්ටං සමුච්ඡින්දි, ඡින්නෙ ච කිලෙසවට්ටෙ කම්මවට්ටම්පි ඡින්නමෙව. බ්යගා නිරාසන්ති ආසා වුච්චති තණ්හා, නත්ථි එත්ථ ආසාති නිරාසං, නිබ්බානං. තං නිරාසං විසෙසෙන අගා අධිගතොති බ්යගා, අග්ගමග්ගස්ස අධිගතත්තා පුන අධිගමකාරණෙන විනා අධිගතොති අත්ථො. යස්මා තණ්හා දුක්ඛසමුදයභූතා, තාය පහීනාය අප්පහීනො නාම කිලෙසො නත්ථි, තස්මාස්ස තණ්හාපහානං සවිසෙසං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘විසුක්ඛා සරිතා න සන්දතී’’ති ආහ. තස්සත්ථො – චතුත්ථසූරියපාතුභාවෙන විය මහානදියො චතුත්ථමග්ගඤාණුප්පාදෙන අනවසෙසතො විසුක්ඛා විසොසිතා තණ්හාසරිතා නදී න සන්දති, ඉතො පට්ඨාය න පවත්තති. තණ්හා හි ‘‘සරිතා’’ති වුච්චති. යථාහ – ‘‘සරිතානි සිනෙහිතානි ච, සොමනස්සානි භවන්ති ජන්තුනො’’ති (ධ. ප. 341), ‘‘සරිතා විසත්තිකා’’ති (ධ. ස. 1065; මහානි. 3) ච. ඡින්නං වට්ටං න වත්තතීති එවං කිලෙසවට්ටසමුච්ඡෙදෙන ඡින්නං වට්ටං අනුප්පාදධම්මතං අවිපාකධම්මතඤ්ච ආපාදනෙන උපච්ඡින්නං කම්මවට්ටං න වත්තති න පවත්තති. එසෙවන්තො දුක්ඛස්සාති යදෙතං සබ්බසො කිලෙසවට්ටාභාවතො කම්මවට්ටස්ස අප්පවත්තනං, සො ආයතිං විපාකවට්ටස්ස එකංසෙනෙව අනුප්පාදො එව සකලස්සාපි සංසාරදුක්ඛස්ස අන්තො පරිච්ඡෙදො පරිවටුමභාවොති.

දුතියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පඨමසත්තසුත්තවණ්ණනා

63. තතියෙ කාමෙසූති වත්ථුකාමෙසු. අතිවෙලන්ති වෙලං අතික්කමිත්වා. සත්තාති අයොනිසොමනසිකාරබහුලතාය විජ්ජමානම්පි ආදීනවං අනොලොකෙත්වා අස්සාදමෙව සරිත්වා සජ්ජනවසෙන සත්තා, ආසත්තා ලග්ගාති අත්ථො. රත්තාති වත්ථං විය රඞ්ගජාතෙන චිත්තස්ස විපරිණාමකරණෙන ඡන්දරාගෙන රත්තා සාරත්තා. ගිද්ධාති අභිකඞ්ඛනසභාවෙන අභිජ්ඣනෙන ගිද්ධා ගෙධං ආපන්නා. ගධිතාති රාගමුච්ඡිතා විය දුම්මොචනීයභාවෙන තත්ථ පටිබද්ධා. මුච්ඡිතාති කිලෙසවසෙන විසඤ්ඤීභූතා විය අනඤ්ඤකිච්චා මුච්ඡං මොහං ආපන්නා. අජ්ඣොපන්නාති අනඤ්ඤසාධාරණෙ විය කත්වා ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා ඨිතා. සම්මත්තකජාතාති කාමෙසු පාතබ්යතං ආපජ්ජන්තා අප්පසුඛවෙදනාය සම්මත්තකා සුට්ඨු මත්තකා ජාතා. ‘‘සම්මොදකජාතා’’තිපි පාඨො, ජාතසම්මොදනා උප්පන්නපහංසාති අත්ථො. සබ්බෙහිපි පදෙහි තෙසං තණ්හාධිපන්නතංයෙව වදති. එත්ථ ච පඨමං ‘‘කාමෙසූ’’ති වත්වා පුනපි ‘‘කාමෙසූ’’ති වචනං තෙසං සත්තානං තදධිමුත්තිදීපනත්ථං. තෙන සබ්බිරියාපථෙසු කාමගුණසමඞ්ගිනො හුත්වා තදා විහරිංසූති දස්සෙති.

තස්මිඤ්හි සමයෙ ඨපෙත්වා අරියසාවකෙ සබ්බෙ සාවත්ථිවාසිනො උස්සවං ඝොසෙත්වා යථාවිභවං ආපානභූමිං සජ්ජෙත්වා භුඤ්ජන්තා පිවන්තා ආවි චෙව රහො ච කාමෙ පරිභුඤ්ජන්තා ඉන්ද්රියානි පරිචාරෙන්තා කාමෙසු පාතබ්යතං ආපජ්ජිංසු. භික්ඛූ සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරන්තා තත්ථ තත්ථ ගෙහෙ ආරාමුය්යානාදීසු ච මනුස්සෙ උස්සවං ඝොසෙත්වා කාමනින්නෙ තථා පටිපජ්ජන්තෙ දිස්වා ‘‘විහාරං ගන්ත්වා සණ්හසුඛුමං ධම්මං ලභිස්සාමා’’ති භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො සම්බහුලා භික්ඛූ…පෙ… කාමෙසු විහරන්තී’’ති.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං තෙසං මනුස්සානං ආපානභූමිරමණීයෙසු මහාපරිළාහෙසු අනෙකානත්ථානුබන්ධෙසු ඝොරාසය්හකටුකඵලෙසු කාමෙසු අනාදීනවදස්සිතං සබ්බාකාරතො විදිත්වා කාමානඤ්චෙව කිලෙසානඤ්ච ආදීනවවිභාවනං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ කාමෙසු සත්තාති වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමෙන රත්තා මත්තා සත්තා විසත්තා ලග්ගා ලග්ගිතා සංයුත්තා. කාමසඞ්ගසත්තාති තායෙව කාමසත්තියා වත්ථුකාමෙසු රාගසඞ්ගෙන චෙව දිට්ඨිමානදොසඅවිජ්ජාසඞ්ගෙහි ච සත්තා ආසත්තා. සංයොජනෙ වජ්ජමපස්සමානාති කම්මවට්ටං විපාකවට්ටෙන, භවාදිකෙ වා භවන්තරාදීහි, සත්තෙ වා දුක්ඛෙහි සංයොජනතො බන්ධනතො සංයොජනනාමකෙ කාමරාගාදිකිලෙසජාතෙ සංයොජනීයෙසු ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිතාය වට්ටදුක්ඛමූලභාවාදිකං වජ්ජං දොසං ආදීනවං අපස්සන්තා. න හි ජාතු සංයොජනසඞ්ගසත්තා, ඔඝං තරෙය්යුං විපුලං මහන්තන්ති එවං ආදීනවදස්සනාභාවෙන සංයොජනසභාවෙසු සඞ්ගෙසු, සංයොජනසඞ්ඛාතෙහි වා සඞ්ගෙහි තෙසං විසයෙසු තෙභූමකධම්මෙසු සත්තා විපුලවිසයතාය අනාදිකාලතාය ච විපුලං විත්ථිණ්ණං මහන්තඤ්ච කාමාදිඔඝං, සංසාරොඝමෙව වා න කදාචි තරෙය්යුං, එකංසෙනෙව තස්ස ඔඝස්ස පාරං න ගච්ඡෙය්යුන්ති අත්ථො.

තතියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. දුතියසත්තසුත්තවණ්ණනා

64. චතුත්ථෙ අන්ධීකතාති කාමා නාම අනන්ධම්පි අන්ධං කරොන්ති.

යථාහ –

‘‘ලුද්ධො අත්ථං න ජානාති, ලුද්ධො ධම්මං න පස්සති;

අන්ධතමං තදා හොති, යං ලොභො සහතෙ නර’’න්ති. (ඉතිවු. 88; මහානි. 5; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 128) –

තස්මා කාමෙන අනන්ධාපි අන්ධා කතාති අන්ධීකතා. සෙසං අනන්තරසුත්තෙ වුත්තනයමෙව. තත්ථ හි මනුස්සානං පවත්ති භික්ඛූහි දිස්වා භගවතො ආරොචිතා, ඉධ භගවතා සාමංයෙව දිට්ඨාති අයමෙව විසෙසො. සත්ථා සාවත්ථිතො නික්ඛමිත්වා ජෙතවනං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ අචිරවතියං නදියං මච්ඡබන්ධෙහි ඔඩ්ඩිතං කුමිනං පවිසිත්වා නික්ඛන්තුං අසක්කොන්තෙ බහූ මච්ඡෙ පස්සි, තතො අපරභාගෙ එකං ඛීරපකං වච්ඡං ගොරවං කත්වා අනුබන්ධිත්වා ථඤ්ඤපිපාසාය ගීවං පසාරෙත්වා මාතු අන්තරසත්ථියං මුඛං උපනෙන්තං පස්සි. අථ භගවා විහාරං පවිසිත්වා පාදෙ පක්ඛාලෙත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො පච්ඡිමං වත්ථුද්වයං පුරිමස්ස උපමානභාවෙන ගහෙත්වා ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ කාමන්ධාති වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමෙන අන්ධා විචක්ඛුකා කතා. ජාලසඤ්ඡන්නාති සකත්තභාවපරත්තභාවෙසු අජ්ඣත්තිකබාහිරායතනෙසු, තන්නිස්සිතෙසු ච ධම්මෙසු අතීතාදිවසෙන අනෙකභෙදභින්නෙසු හෙට්ඨුපරියවසෙන අපරාපරං උප්පත්තියා අන්තොගධානං අනත්ථාවහතො ච ජාලභූතාය තණ්හාය සුඛුමච්ඡිද්දෙන ජාලෙන පරිවුතො විය උදකරහදො සඤ්ඡන්නා පලිගුණ්ඨිතා අජ්ඣොත්ථටා. තණ්හාඡදනඡාදිතාති තණ්හාසඞ්ඛාතෙන ඡදනෙන සෙවාලපණකෙන විය උදකං ඡාදිතා, පටිච්ඡන්නා පිහිතාති අත්ථො. පදද්වයෙනාපි කාමච්ඡන්දනීවරණනිවාරිතකුසලචිත්තාචාරතං දස්සෙති.

පමත්තබන්ධුනා බද්ධාති කිලෙසමාරෙන දෙවපුත්තමාරෙන ච බද්ධා. යදග්ගෙන හි කිලෙසමාරෙන බද්ධා, තදග්ගෙන දෙවපුත්තමාරෙනපි බද්ධා නාම හොන්ති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අන්තලික්ඛචරො පාසො, ය්වායං චරති මානසො;

තෙන තං බාධයිස්සාමි, න මෙ සමණ මොක්ඛසී’’ති. (සං. නි. 1.151; මහාව. 33);

නමුචි කණ්හො පමත්තබන්ධූති තීණි මාරස්ස නාමානි. දෙවපුත්තමාරොපි හි කිලෙසමාරො විය අනත්ථෙන පමත්තෙ සත්තෙ බන්ධතීති පමත්තබන්ධු. ‘‘පමත්තා බන්ධනෙ බද්ධා’’තිපි පඨන්ති. තත්ථ බන්ධනෙති කාමගුණබන්ධනෙති අත්ථො. බද්ධාති නියමිතා. යථා කිං? මච්ඡාව කුමිනාමුඛෙ යථා නාම මච්ඡබන්ධකෙන ඔඩ්ඩිතස්ස කුමිනස්ස මුඛෙ පවිට්ඨා මච්ඡා තෙන බද්ධා හුත්වා මරණමන්වෙන්ති පාපුණන්ති, එවමෙව මාරෙන ඔඩ්ඩිතෙන කාමගුණබන්ධනෙන බද්ධා ඉමෙ සත්තා ජරාමරණමන්වෙන්ති. වච්ඡො ඛීරපකොව මාතරං යථා ඛීරපායී තරුණවච්ඡො අත්තනො මාතරං අන්වෙති අනුගච්ඡති, න අඤ්ඤං එවං මාරබන්ධනබද්ධා සත්තා සංසාරෙ පරිබ්භමන්තා මරණමෙව අන්වෙන්ති අනුගච්ඡන්ති, න අජරං අමරණං නිබ්බානන්ති අධිප්පායො.

චතුත්ථසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. අපරලකුණ්ඩකභද්දියසුත්තවණ්ණනා

65. පඤ්චමෙ සම්බහුලානං භික්ඛූනං පිට්ඨිතො පිට්ඨිතොති ආයස්මා ලකුණ්ඩකභද්දියො එකදිවසං සම්බහුලෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං ගාමන්තරෙන පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චො පත්තං වොදකං කත්වා ථවිකාය පක්ඛිපිත්වා අංසෙ ලග්ගෙත්වා චීවරං සඞ්ඝරිත්වා තම්පි වාමංසෙ ඨපෙත්වා පාසාදිකෙන අභික්කන්තෙන පටික්කන්තෙන ආලොකිතෙන විලොකිතෙන සමිඤ්ජිතෙන පසාරිතෙන ඔක්ඛිත්තචක්ඛු ඉරියාපථසම්පන්නො අත්තනො සතිපඤ්ඤාවෙපුල්ලං පකාසෙන්තො විය සතිසම්පජඤ්ඤං සූපට්ඨිතං කත්වා සමාහිතෙන චිත්තෙන පදෙ පදං නික්ඛිපන්තො ගච්ඡති, ගච්ඡන්තො ච භික්ඛූනං පච්ඡතො පච්ඡතො ගච්ඡති තෙහි භික්ඛූහි අසංමිස්සො. කස්මා? අසංසට්ඨවිහාරිතාය. අපිච තස්සායස්මතො රූපං පරිභූතං පරිභවට්ඨානීයං පුථුජ්ජනා ඔහීළෙන්ති. ථෙරො තං ජානිත්වා පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො ගච්ඡති ‘‘මා ඉමෙ මං නිස්සාය අපුඤ්ඤං පසවිංසූ’’ති. එවං තෙ භික්ඛූ ච ථෙරො ච සාවත්ථිං පත්වා විහාරං පවිසිත්වා යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මා ලකුණ්ඩකභද්දියො’’තිආදි.

තත්ථ දුබ්බණ්ණන්ති විරූපං. තෙනස්ස වණ්ණසම්පත්තියා සණ්ඨානසම්පත්තියා ච අභාවං දස්සෙති. දුද්දසිකන්ති අපාසාදිකදස්සනං. තෙනස්ස අනුබ්යඤ්ජනසම්පත්තියා ආකාරසම්පත්තියා ච අභාවං දස්සෙති. ඔකොටිමකන්ති රස්සං. ඉමිනා ආරොහසම්පත්තියා අභාවං දස්සෙති. යෙභුය්යෙනභික්ඛූනං පරිභූතරූපන්ති පුථුජ්ජනභික්ඛූහි ඔහීළිතරූපං. පුථුජ්ජනා එකච්චෙ ඡබ්බග්ගියාදයො තස්සායස්මතො ගුණං අජානන්තා හත්ථකණ්ණචූළිකාදීසු ගණ්හන්තා පරාමසන්තා කීළන්තා පරිභවන්ති, න අරියා, කල්යාණපුථුජ්ජනා වා.

භික්ඛූ ආමන්තෙසීති කස්මා ආමන්තෙසි? ථෙරස්ස ගුණං පකාසෙතුං. එවං කිර භගවතො අහොසි ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ මම පුත්තස්ස මහානුභාවතං න ජානන්ති, තෙන තං පරිභවන්ති, තං නෙසං දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය භවිස්සති, හන්දාහං ඉමස්ස ගුණෙ භික්ඛූනං පකාසෙත්වා පරිභවතො නං මොචෙස්සාමී’’ති.

පස්සථ නොති පස්සථ නු. න ච සා සමාපත්ති සුලභරූපා, යා තෙන භික්ඛුනා අසමාපන්නපුබ්බාති රූපසමාපත්ති අරූපසමාපත්ති බ්රහ්මවිහාරසමාපත්ති නිරොධසමාපත්ති ඵලසමාපත්තීති එවං පභෙදා සාවකසාධාරණා යා කාචි සමාපත්තියො නාම, තාසු එකාපි සමාපත්ති න සුලභරූපා, දුල්ලභා, නත්ථියෙව සා තෙන ලකුණ්ඩකභද්දියෙන භික්ඛුනා අසමාපන්නපුබ්බා. එතෙනස්ස යං වුත්තං. ‘‘මහිද්ධිකො මහානුභාවො’’ති, තත්ථ මහිද්ධිකතං පකාසෙත්වා ඉදානි මහානුභාවතං දස්සෙතුං ‘‘යස්ස චත්ථායා’’තිආදිමාහ. තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. එත්ථ ච භගවා ‘‘එසො, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ’’තිආදිනා, ‘‘භික්ඛවෙ, අයං භික්ඛු න යො වා සො වා දුබ්බණ්ණො දුද්දසිකො ඔකොටිමකොති භික්ඛූනං පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො ආගච්ඡතීති ච එත්තකෙන න ඔඤ්ඤාතබ්බො, අථ ඛො මහිද්ධිකො මහානුභාවො, යංකිඤ්චි සාවකෙන පත්තබ්බං, සබ්බං තං තෙන අනුප්පත්තං, තස්මා තං පාසාණච්ඡත්තං විය ගරුං කත්වා ඔලොකෙථ, තං වො දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය භවිස්සතී’’ති දස්සෙති.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං ආයස්මතො ලකුණ්ඩකභද්දියස්ස මහිද්ධිකතාමහානුභාවතාදිභෙදං ගුණරාසිං සබ්බාකාරතො ජානිත්වා තදත්ථදීපනං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ නෙලඞ්ගොති එලං වුච්චති දොසො, නාස්ස එලන්ති නෙලං . කිං පන තං? සුපරිසුද්ධසීලං. තඤ්හි නිද්දොසට්ඨෙන ඉධ ‘‘නෙල’’න්ති අධිප්පෙතං. තං නෙලං පධානභූතං අඞ්ගං එතස්සාති නෙලඞ්ගො. සො යං ‘‘රථො’’ති වක්ඛති, තෙන සම්බන්ධො, තස්මා සුපරිසුද්ධසීලඞ්ගොති අත්ථො. අරහත්තඵලසීලඤ්හි ඉධාධිප්පෙතං. සෙතො පච්ඡාදො එතස්සාති සෙතපච්ඡාදො. පච්ඡාදොති රථස්ස උපරි අත්ථරිතබ්බකම්බලාදි. සො පන සුපරිසුද්ධධවලභාවෙන සෙතො වා හොති රත්තනීලාදීසු වා අඤ්ඤතරො. ඉධ පන අරහත්තඵලවිමුත්තියා අධිප්පෙතත්තා සුපරිසුද්ධභාවං උපාදාය ‘‘සෙතපච්ඡාදො’’ති වුත්තං යථා අඤ්ඤත්රාපි ‘‘රථො සීලපරික්ඛාරො’’ති. එකො සතිසඞ්ඛාතො අරො එතස්සාති එකාරො. වත්තතීති පවත්තති. රථොති ථෙරස්ස අත්තභාවං සන්ධාය වදති.

අනීඝන්ති නිද්දුක්ඛං, ඛොභවිරහිතං යානං විය කිලෙසපරිඛොභවිරහිතන්ති අත්ථො. ආයන්තන්ති සම්බහුලානං භික්ඛූනං පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො ආගච්ඡන්තං. ඡින්නසොතන්ති පච්ඡින්නසොතං. පකතිරථස්ස හි සුඛපවත්තනත්ථං අක්ඛසීසෙසු නාභියඤ්ච උපලිත්තානං සප්පිතෙලාදීනං සොතො සවනං සන්දනං හොති, තෙන සො අච්ඡින්නසොතො නාම හොති. අයං පන ඡත්තිංසතියා සොතානං අනවසෙසතො පහීනත්තා ඡින්නසොතො නාම හොති, තං ඡින්නසොතං. නත්ථි එතස්ස බන්ධනන්ති අබන්ධනො. රථූපත්ථරස්ස හි අක්ඛෙන සද්ධිං නිච්චලභාවකරණත්ථං බහූනි බන්ධනානි හොන්ති, තෙන සො සබන්ධනො. අයං පන සබ්බසංයොජනබන්ධනානං අනවසෙසතො පරික්ඛීණත්තා අබන්ධනො, තං අබන්ධනං. පස්සාති භගවා ථෙරස්ස ගුණෙහි සොමනස්සප්පත්තො හුත්වා අත්තානං වදති.

ඉති සත්ථා ආයස්මන්තං ලකුණ්ඩකභද්දියං අරහත්තඵලසීසෙන සුචක්කං, අරහත්තඵලවිමුත්තියා සුඋත්තරච්ඡදං, සූපට්ඨිතාය සතියා ස්වාරං, කිලෙසපරිඛොභාභාවෙන අපරිඛොභං, තණ්හූපලෙපාභාවෙන අනුපලෙපං, සංයොජනාදීනං අභාවෙන අබන්ධනං සුපරික්ඛිත්තං සුයුත්තං ආජඤ්ඤරථං කත්වා දස්සෙති.

පඤ්චමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. තණ්හාසඞ්ඛයසුත්තවණ්ණනා

66. ඡට්ඨෙ අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤොති එත්ථ කොණ්ඩඤ්ඤොති තස්සායස්මතො ගොත්තතො ආගතනාමං. සාවකෙසු පන සබ්බපඨමං අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣීති භගවතා ‘‘අඤ්ඤාසි වත, භො, කොණ්ඩඤ්ඤො’’ති (මහාව. 17; සං. නි. 5.1081) වුත්තඋදානවසෙන ථෙරො සාසනෙ ‘‘අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤො’’ත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්තින්ති තණ්හා සඞ්ඛීයති පහීයති එත්ථාති තණ්හාසඞ්ඛයො, නිබ්බානං. තස්මිං තණ්හාසඞ්ඛයෙ විමුත්ති. තණ්හා වා සඞ්ඛීයති පහීයති එතෙනාති තණ්හාසඞ්ඛයො, අරියමග්ගො. තස්ස ඵලභූතා, පරියොසානභූතා වා විමුත්තීති තණ්හාසඞ්ඛයවිමුත්ති , නිප්පරියායෙන අරහත්තඵලසමාපත්ති. තං පච්චවෙක්ඛමානො නිසින්නො හොති. අයඤ්හි ආයස්මා බහුලං ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, තස්මා ඉධාපි එවමකාසි.

එතමත්ථංවිදිත්වාති එතං අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරස්ස අග්ගඵලපච්චවෙක්ඛණං විදිත්වා තදත්ථදීපනං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ යස්ස මූලං ඡමා නත්ථීති යස්ස අරියපුග්ගලස්ස අත්තභාවරුක්ඛමූලභූතා අවිජ්ජා, තස්සාව පතිට්ඨා හෙතුභූතා ආසවනීවරණඅයොනිසොමනසිකාරසඞ්ඛාතා ඡමා පථවී ච නත්ථි අග්ගමග්ගෙන සමුග්ඝාතිතත්තා. පණ්ණා නත්ථි කුතො ලතාති නත්ථි ලතා කුතො පණ්ණාති පදසම්බන්ධො. මානාතිමානාදිපභෙදා සාඛාපසාඛාදිසඞ්ඛාතා ලතාපි නත්ථි, කුතො එව මදප්පමාදමායාසාඨෙය්යාදිපණ්ණානීති අත්ථො. අථ වා පණ්ණා නත්ථි කුතො ලතාති රුක්ඛඞ්කුරස්ස වඩ්ඪමානස්ස පඨමං පණ්ණානි නිබ්බත්තන්ති. පච්ඡා සාඛාපසාඛාසඞ්ඛාතා ලතාති කත්වා වුත්තං. තත්ථ යස්ස අරියමග්ගභාවනාය අසති උප්පජ්ජනාරහස්ස අත්තභාවරුක්ඛස්ස අරියමග්ගස්ස භාවිතත්තා යං අවිජ්ජාසඞ්ඛාතං මූලං, තස්ස පතිට්ඨානභූතං ආසවාදි ච නත්ථි. මූලග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ මූලකාරණත්තා බීජට්ඨානියං කම්මං තදභාවොපි ගහිතොයෙවාති වෙදිතබ්බො. අසති ච කම්මබීජෙ තංනිමිත්තො විඤ්ඤාණඞ්කුරො, විඤ්ඤාණඞ්කුරනිමිත්තා ච නාමරූපසළායතනපත්තසාඛාදයො න නිබ්බත්තිස්සන්තියෙව. තෙන වුත්තං – ‘‘යස්ස මූලං ඡමා නත්ථි, පණ්ණා නත්ථි කුතො ලතා’’ති.

තං ධීරං බන්ධනා මුත්තන්ති තං චතුබ්බිධසම්මප්පධානවීරියයොගෙන විජිතමාරත්තා ධීරං, තතො එව සබ්බකිලෙසාභිසඞ්ඛාරබන්ධනතො මුත්තං. කො තං නින්දිතුමරහතීති එත්ථ න්ති නිපාතමත්තං. එවං සබ්බකිලෙසවිප්පමුත්තං සීලාදිඅනුත්තරගුණසමන්නාගතං කො නාම විඤ්ඤුජාතිකො නින්දිතුං ගරහිතුං අරහති නින්දානිමිත්තස්සෙව අභාවතො. දෙවාපි නං පසංසන්තීති අඤ්ඤදත්ථු දෙවා සක්කාදයො ගුණවිසෙසවිදූ, අපිසද්දෙන මනුස්සාපි ඛත්තියපණ්ඩිතාදයො පසංසන්ති. කිඤ්ච භිය්යො බ්රහ්මුනාපි පසංසිතො මහාබ්රහ්මුනාපි අඤ්ඤෙහිපි බ්රහ්මනාගයක්ඛගන්ධබ්බාදීහිපි පසංසිතො ථොමිතොයෙවාති.

ඡට්ඨසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. පපඤ්චඛයසුත්තවණ්ණනා

67. සත්තමෙ පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛාපහානන්ති පපඤ්චෙන්ති යත්ථ සයං උප්පන්නා, තං සන්තානං විත්ථාරෙන්ති චිරං ඨපෙන්තීති පපඤ්චා, කිලෙසා. විසෙසතො රාගදොසමොහතණ්හාදිට්ඨිමානා. තථා හි වුත්තං –

‘‘රාගො පපඤ්චො, දොසො පපඤ්චො, මොහො පපඤ්චො, තණ්හා පපඤ්චො, දිට්ඨි පපඤ්චො, මානො පපඤ්චො’’ති. –

අපිච සංකිලෙසට්ඨො පපඤ්චට්ඨො, කචවරට්ඨො පපඤ්චට්ඨො. තත්ථ රාගපපඤ්චස්ස සුභසඤ්ඤා නිමිත්තං, දොසපපඤ්චස්ස ආඝාතවත්ථු, මොහපපඤ්චස්ස ආසවා, තණ්හාපපඤ්චස්ස වෙදනා, දිට්ඨිපපඤ්චස්ස සඤ්ඤා, මානපපඤ්චස්ස විතක්කො නිමිත්තං. තෙහි පපඤ්චෙහි සහගතා සඤ්ඤා පපඤ්චසඤ්ඤා. පපඤ්චසඤ්ඤානං සඞ්ඛා භාගා කොට්ඨාසා පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛා. අත්ථතො සද්ධිං නිමිත්තෙහි තංතංපපඤ්චස්ස පක්ඛියො කිලෙසගණො. සඤ්ඤාගහණඤ්චෙත්ථ තස්ස නෙසං සාධාරණහෙතුභාවෙන. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛා’’ති (සු. නි. 880). තෙසං පහානං, තෙන තෙන මග්ගෙන රාගාදිකිලෙසානං සමුච්ඡෙදනන්ති අත්ථො.

තදා හි භගවා අතීතාසු අනෙකකොටිසතසහස්සසඞ්ඛාසු අත්තනො ජාතීසු අනත්ථස්ස නිමිත්තභූතෙ කිලෙසෙ ඉමස්මිං චරිමභවෙ අරියමග්ගෙන බොධිමණ්ඩෙ සවාසනෙ පහීනෙ පච්චවෙක්ඛිත්වා සත්තසන්තානඤ්ච කිලෙසචරිතං රාගාදිකිලෙසසංකිලිට්ඨං කඤ්ජියපුණ්ණලාබුං විය තක්කභරිතචාටිං විය වසාපීතපිලොතිකං විය ච දුබ්බිනිමොචියං දිස්වා ‘‘එවං ගහනං නාමිදං කිලෙසවට්ටං අනාදිකාලභාවිතං මය්හං අනවසෙසං පහීනං, අහො සුප්පහීන’’න්ති උප්පන්නපීතිපාමොජ්ජො උදානං උදානෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො භගවා අත්තනො පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛාපහානං විදිත්වා තායං වෙලායං ඉමං උදානං උදානෙසී’’ති.

තත්ථ යස්ස පපඤ්චා ඨිති ච නත්ථීති යස්මා භගවා අත්තානමෙව පරං විය කත්වා නිද්දිසති තස්මා යස්ස අග්ගපුග්ගලස්ස වුත්තලක්ඛණා පපඤ්චා, තෙහි කතා සංසාරෙ ඨිති ච නත්ථි. නෙත්තියං පන ‘‘ඨිති නාම අනුසයො’’ති (නෙත්ති. 27) වුත්තං. අනුසයො හි භවපවත්තියා මූලන්ති. සත්තෙ සංසාරෙ පපඤ්චෙන්තීති පපඤ්චා. ‘‘පපඤ්චට්ඨිතී’’ති ච පාඨො. තස්සත්ථො – පපඤ්චානං ඨිති විජ්ජමානතා මග්ගෙන අසමුච්ඡෙදො පපඤ්චට්ඨිති, පපඤ්චා එව වා අවසිට්ඨකුසලාකුසලවිපාකානං පවත්තියා හෙතුභාවතො වට්ටස්ස ඨිති පපඤ්චට්ඨිති, සා යස්ස අග්ගපුග්ගලස්ස නත්ථි. සන්දානං පලිඝඤ්ච වීතිවත්තොති යො බන්ධනට්ඨෙන සන්තානසදිසත්තා ‘‘සන්දාන’’න්ති ලද්ධනාමා තණ්හාදිට්ඨියො, නිබ්බානනගරපවෙසනිසෙධනතො පලිඝසදිසත්තා පලිඝසඞ්ඛාතං අවිජ්ජඤ්ච වීතිවත්තො සවාසනපහානෙන විසෙසතො අතික්කන්තො. අපරෙ පන කොධං ‘‘සන්දාන’’න්ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. සො හි ‘‘පරාභිසජ්ජනී’’ති වුත්තොති.

තං නිත්තණ්හං මුනිං චරන්තන්ති තං සබ්බථාපි තණ්හාභාවෙන නිත්තණ්හං, උභයලොකමුනනතො අත්තහිතපරහිතමුනනතො ච මුනිං, එකන්තෙනෙව සබ්බසත්තහිතත්ථං චතූහි ඉරියාපථෙහි නානාසමාපත්තිචාරෙහි අනඤ්ඤසාධාරණෙන ඤාණචාරෙන ච චරන්තං. නාවජානාති සදෙවකොපි ලොකොති සබ්බො සපඤ්ඤජාතිකො සත්තලොකො සදෙවකොපි සබ්රහ්මකොපි න කදාචිපි අවජානාති න පරිභොති, අථ ඛො අයමෙව ලොකෙ අග්ගො සෙට්ඨො උත්තමො පවරොති ගරුං කරොන්තො සක්කච්චං පූජාසක්කාරනිරතො හොතීති.

සත්තමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. කච්චානසුත්තවණ්ණනා

68. අට්ඨමෙ අජ්ඣත්තන්ති එත්ථ අයං අජ්ඣත්තසද්දො ‘‘ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.304) අජ්ඣත්තජ්ඣත්තෙ ආගතො. ‘‘අජ්ඣත්තා ධම්මා (ධ. ස. තිකමාතිකා 20), අජ්ඣත්තං වා කායෙ කායානුපස්සී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.373-374) නියකජ්ඣත්තෙ. ‘‘සබ්බනිමිත්තානං අමනසිකාරා අජ්ඣත්තං සුඤ්ඤතං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.187) විසයජ්ඣත්තෙ, ඉස්සරියට්ඨානෙති අත්ථො. ඵලසමාපත්ති හි බුද්ධානං ඉස්සරියට්ඨානං නාම. ‘‘තෙනානන්ද, භික්ඛුනා තස්මිංයෙව පුරිමස්මිං සමාධිනිමිත්තෙ අජ්ඣත්තමෙව චිත්තං සණ්ඨපෙතබ්බ’’න්තිආදීසු (ම. නි. 3.188) ගොචරජ්ඣත්තෙ. ඉධාපි ගොචරජ්ඣත්තෙයෙව දට්ඨබ්බො. තස්මා අජ්ඣත්තන්ති ගොචරජ්ඣත්තභූතෙ කම්මට්ඨානාරම්මණෙති වුත්තං හොති. පරිමුඛන්ති අභිමුඛං. සූපට්ඨිතායාති සුට්ඨු උපට්ඨිතාය කායගතාය සතියා. සතිසීසෙන චෙත්ථ ඣානං වුත්තං. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘අජ්ඣත්තං කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානවසෙන පටිලද්ධං උළාරං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා’’ති.

අයඤ්හි ථෙරො භගවති සාවත්ථියං විහරන්තෙ එකදිවසං සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතප්පටික්කන්තො විහාරං පවිසිත්වා භගවතො වත්තං දස්සෙත්වා දිවාට්ඨානෙ දිවාවිහාරං නිසින්නො නානාසමාපත්තීහි දිවසභාගං වීතිනාමෙත්වා සායන්හසමයං විහාරමජ්ඣං ඔතරිත්වා භගවති ගන්ධකුටියං නිසින්නෙ ‘‘අකාලො තාව භගවන්තං උපසඞ්කමිතු’’න්ති ගන්ධකුටියා අවිදූරෙ, අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා යථාවුත්තං සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා නිසීදි. සත්ථා තං තථානිසින්නං ගන්ධකුටියං නිසින්නොයෙව පස්සි. තෙන වුත්තං – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මා මහාකච්චානො…පෙ… සූපට්ඨිතායා’’ති.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං ආයස්මතො මහාකච්චානත්ථෙරස්ස සතිපට්ඨානභාවනාවසෙන අධිගතං ඣානං පාදකං කත්වා සමාපජ්ජනං සබ්බාකාරතො විදිත්වා තදත්ථදීපනං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ යස්ස සියා සබ්බදා සති, සතතං කායගතා උපට්ඨිතාති යස්ස ආරද්ධවිපස්සකස්ස එකදිවසං ඡ කොට්ඨාසෙ කත්වා සබ්බස්මිම්පි කාලෙ නාමරූපභෙදෙන දුවිධෙපි කායෙ ගතා කායාරම්මණා පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං අනිච්චාදිසම්මසනවසෙන සතතං නිරන්තරං සාතච්චාභියොගවසෙන සති උපට්ඨිතා සියා.

අයං කිරායස්මා පඨමං කායගතාසතිකම්මට්ඨානවසෙන ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තං පාදකං කත්වා කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානමුඛෙන විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්තො. සො අපරභාගෙපි යෙභුය්යෙන තමෙව ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය තථෙව ච විපස්සිත්වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති. ස්වායං යෙන විධිනා අරහත්තං පත්තො, තං විධිං දස්සෙන්තො සත්ථා ‘‘යස්ස සියා සබ්බදා සති, සතතං කායගතා උපට්ඨිතා’’ති වත්වා තස්සා උපට්ඨානාකාරං විභාවෙතුං ‘‘නොචස්ස නො ච මෙ සියා, න භවිස්සති න ච මෙ භවිස්සතී’’ති ආහ.

තස්සත්ථො ද්විධා වෙදිතබ්බො සම්මසනතො පුබ්බභාගවසෙන සම්මසනකාලවසෙන චාති. තෙසු පුබ්බභාගවසෙන තාව නො චස්ස නො ච මෙ සියාති අතීතකාලෙ මම කිලෙසකම්මං නො චස්ස න භවෙය්ය චෙ, ඉමස්මිං පච්චුප්පන්නකාලෙ අයං අත්තභාවො නො ච මෙ සියා න මෙ උප්පජ්ජෙය්ය. යස්මා පන මෙ අතීතෙ කම්මකිලෙසා අහෙසුං, තස්මා තංනිමිත්තො එතරහි අයං මෙ අත්තභාවො පවත්තති. න භවිස්සති න ච මෙ භවිස්සතීති ඉමස්මිං අත්තභාවෙ පටිපක්ඛාධිගමෙන කිලෙසකම්මං න භවිස්සති න උප්පජ්ජිස්සති මෙ, ආයතිං විපාකවට්ටං න ච මෙ භවිස්සති න මෙ පවත්තිස්සතීති. එවං කාලත්තයෙ කම්මකිලෙසහෙතුකං ඉදං මය්හං අත්තභාවසඞ්ඛාතං ඛන්ධපඤ්චකං , න ඉස්සරාදිහෙතුකං, යථා ච මය්හං, එවං සබ්බසත්තානන්ති සප්පච්චයනාමරූපදස්සනං පකාසිතං හොති.

සම්මසනකාලවසෙන පන නො චස්ස නො ච මෙ සියාති යස්මා ඉදං ඛන්ධපඤ්චකං හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චං, අභිණ්හපටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛං, අවසවත්තනට්ඨෙන අනත්තා, එවං යදි අයං අත්තා නාම නාපි ඛන්ධපඤ්චකවිනිමුත්තො කොචි නො චස්ස නො ච සියා න භවෙය්ය, එවං, භන්තෙ, නො ච මෙ සියා මම සන්තකං නාම කිඤ්චි න භවෙය්ය. න භවිස්සතීති අත්තනි අත්තනියෙ භවිතබ්බං යථා චිදං නාමරූපං එතරහි ච අතීතෙ ච අත්තත්තනියං සුඤ්ඤං, එවං න භවිස්සති න මෙ භවිස්සති, අනාගතෙපි ඛන්ධවිනිමුත්තො අත්තා නාම න කොචි න මෙ භවිස්සති න පවත්තිස්සති, තතො එව කිඤ්චි පලිබොධට්ඨානියං න මෙ භවිස්සති ආයතිම්පි අත්තනියං නාම න මෙ කිඤ්චි භවිස්සතීති. ඉමිනා තීසු කාලෙසු ‘‘අහ’’න්ති ගහෙතබ්බස්ස අභාවතො ‘‘මම’’න්ති ගහෙතබ්බස්ස ච අභාවං දස්සෙති. තෙන චතුක්කොටිකා සුඤ්ඤතා පකාසිතා හොති.

අනුපුබ්බවිහාරි තත්ථ සොති එවං තීසුපි කාලෙසු අත්තත්තනියං සුඤ්ඤතං තත්ථ සඞ්ඛාරගතෙ අනුපස්සන්තො අනුක්කමෙන උදයබ්බයඤාණාදිවිපස්සනාඤාණෙසු උප්පජ්ජමානෙසු අනුපුබ්බවිපස්සනාවිහාරවසෙන අනුපුබ්බවිහාරී සමානො. කාලෙනෙවතරෙ විසත්තිකන්ති සො එවං විපස්සනං මත්ථකං පාපෙත්වා ඨිතො යොගාවචරො ඉන්ද්රියානං පරිපාකගතකාලෙන වුට්ඨානගාමිනියා විපස්සනාය මග්ගෙන ඝටිතකාලෙන අරියමග්ගස්ස උප්පත්තිකාලෙන සකලස්ස භවත්තයස්ස සංතනනතො විසත්තිකාසඞ්ඛාතං තණ්හං තරෙය්ය, විතරිත්වා තස්සා පරතීරෙ තිට්ඨෙය්යාති අධිප්පායො.

ඉති භගවා අඤ්ඤාපදෙසෙන ආයස්මතො මහාකච්චානස්ස අරහත්තුප්පත්තිදීපනං උදානං උදානෙසි.

අට්ඨමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. උදපානසුත්තවණ්ණනා

69. නවමෙ මල්ලෙසූති මල්ලා නාම ජානපදිනො රාජකුමාරා, තෙසං නිවාසො එකොපි ජනපදො රුළ්හීවසෙන ‘‘මල්ලා’’ති වුච්චති, තෙසු මල්ලෙසු, යං ලොකෙ ‘‘මල්ලො’’ති වුච්චති. කෙචි පන ‘‘මාලෙසූ’’ති පඨන්ති. චාරියං චරමානොති අතුරිතචාරිකාවසෙන මහාමණ්ඩලජනපදචාරිකං චරමානො. මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙනාති අපරිච්ඡෙදගුණෙන මහන්තෙන සමණගණෙන. තදා හි භගවතො මහාභික්ඛුපරිවාරො අහොසි. ථූණං නාම මල්ලානං බ්රාහ්මණගාමොති පුරත්ථිමදක්ඛිණාය දිසාය මජ්ඣිමදෙසස්ස අවධිට්ඨානෙ මල්ලදෙසෙ ථූණනාමකො බ්රාහ්මණබහුලතාය බ්රාහ්මණගාමො. තදවසරීති තං අවසරි, ථූණගාමමග්ගං පාපුණීති අත්ථො. අස්සොසුන්ති සුණිංසු, සොතද්වාරසම්පත්තවචනනිග්ඝොසානුසාරෙන ජානිංසූති අත්ථො. ඛොති පදපූරණෙ, අවධාරණත්ථෙ වා නිපාතො. තත්ථ අවධාරණත්ථෙන අස්සොසුංයෙව, න තෙසං සවනන්තරායො අහොසීති වුත්තං හොති. පදපූරණෙන පදබ්යඤ්ජනසිලිට්ඨත්තමත්තමෙව. ථූණෙය්යකාති ථූණගාමවාසිනො. බ්රාහ්මණගහපතිකාති එත්ථ බ්රහ්මං අණන්තීති බ්රාහ්මණා, මන්තෙ සජ්ඣායන්තීති අත්ථො. ඉදමෙව හි ජාතිබ්රාහ්මණානං නිබ්බචනං, අරියා පන බාහිතපාපත්තා ‘‘බ්රාහ්මණා’’ති වුච්චන්ති. ගහපතිකාති ඛත්තියබ්රාහ්මණෙ වජ්ජෙත්වා යෙ කෙචි අගාරං අජ්ඣාවසන්තා වුච්චන්ති, විසෙසතො වෙස්සා. බ්රාහ්මණා ච ගහපතිකා ච බ්රාහ්මණගහපතිකා.

ඉදානි යමත්ථං තෙ අස්සොසුං, තං දස්සෙතුං ‘‘සමණො ඛලු, භො, ගොතමො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සමිතපාපත්තා ‘‘සමණො’’ති වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘සමිතාස්ස හොන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මා’’තිආදි (ම. නි. 1.434). භගවා ච අනුත්තරෙන අරියමග්ගෙන සබ්බසො සමිතපාපො. තෙනස්ස යථාභුච්චගුණාධිගතමෙතං නාමං, යදිදං සමණොති. ඛලූති අනුස්සවත්ථෙ නිපාතො. භොති බ්රාහ්මණජාතිකානං ජාතිසමුදාගතං ආලපනමත්තං. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘භොවාදි නාම සො හොති, සචෙ හොති සකිඤ්චනො’’ති (ධ. ප. 396). ගොතමොති ගොත්තවසෙන භගවතො පරිකිත්තනං. තස්මා ‘‘සමණො ඛලු, භො, ගොතමො’’ති සමණො කිර, භො, ගොතමගොත්තොති අයමෙත්ථ අත්ථො. සක්යපුත්තොති ඉදං පන භගවතො උච්චාකුලපරිදීපනං. සක්යකුලා පබ්බජිතොති සද්ධාපබ්බජිතභාවපරිදීපනං. කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙන අනභිභූතො අපරික්ඛීණංයෙව තං කුලං පහාය නෙක්ඛම්මාධිගමසද්ධාය පබ්බජිතොති වුත්තං හොති. උදපානං තිණස්ස ච භුසස්ස ච යාව මුඛතො පූරෙසුන්ති පානීයකූපං තිණෙන ච භුසෙන ච මුඛප්පමාණෙන වඩ්ඪෙසුං, තිණාදීනි පක්ඛිපිත්වා කූපං පිදහිංසූති අත්ථො.

තස්ස කිර ගාමස්ස බහි භගවතො ආගමනමග්ගෙ බ්රාහ්මණානං පරිභොගභූතො එකො උදපානො අහොසි. තං ඨපෙත්වා තත්ථ සබ්බානි කූපතළාකාදීනි උදකට්ඨානානි තදා විසුක්ඛානි නිරුදකානි අහෙසුං. අථ ථූණෙය්යකා රතනත්තයෙ අප්පසන්නා මච්ඡෙරපකතා භගවතො ආගමනං සුත්වා ‘‘සචෙ සමණො ගොතමො සසාවකො ඉමං ගාමං පවිසිත්වා ද්වීහතීහං වසෙය්ය, සබ්බං ඉමං ජනං අත්තනො වචනෙ ඨපෙය්ය, තතො බ්රාහ්මණධම්මො පතිට්ඨං න ලභෙය්යා’’ති තත්ථ භගවතො අවාසාය පරිසක්කන්තා ‘‘ඉමස්මිං ගාමෙ අඤ්ඤත්ථ උදකං නත්ථි, අමුං උදපානං අපරිභොගං කරිස්සාම, එවං සමණො ගොතමො සසාවකො ඉමං ගාමං න පවිසිස්සතී’’ති සම්මන්තයිත්වා සබ්බෙ ගාමවාසිනො සත්තාහස්ස උදකං ගහෙත්වා චාටිආදීනි පූරෙත්වා උදපානං තිණෙන ච භුසෙන ච පිදහිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘උදපානං තිණස්ස ච භුසස්ස ච යාව මුඛතො පූරෙසුං, ‘මා තෙ මුණ්ඩකා සමණකා පානීයං අපංසූ’’’ති.

තත්ථ මුණ්ඩකා සමණකාති මුණ්ඩෙ ‘‘මුණ්ඩා’’ති සමණෙ ‘‘සමණා’’ති වත්තුං වට්ටෙය්ය, තෙ පන ඛුංසනාධිප්පායෙන හීළෙන්තා එවමාහංසු. මාති පටිසෙධෙ, මා අපංසු මා පිවිංසූති අත්ථො. මග්ගා ඔක්කම්මාති මග්ගතො අපසක්කිත්වා. එතම්හාති යො උදපානො තෙහි තථා කතො, තමෙව නිද්දිසන්තො ආහ. කිං පන භගවා තෙසං බ්රාහ්මණානං විප්පකාරං අනාවජ්ජිත්වා එවමාහ – ‘‘එතම්හා උදපානා පානීයං ආහරා’’ති, උදාහු ආවජ්ජිත්වා ජානන්තොති? ජානන්තො එව භගවා අත්තනො බුද්ධානුභාවං පකාසෙත්වා තෙ දමෙත්වා නිබ්බිසෙවනෙ කාතුං එවමාහ, න පානීයං පාතුකාමො. තෙනෙවෙත්ථ මහාපරිනිබ්බානසුත්තෙ විය ‘‘පිපාසිතොස්මී’’ති (දී. නි. 2.191) න වුත්තං. ධම්මභණ්ඩාගාරිකො පන සත්ථු අජ්ඣාසයං අජානන්තො ථූණෙය්යකෙහි කතං විප්පකාරං ආචික්ඛන්තො ‘‘ඉදානි සො, භන්තෙ’’තිආදිමාහ.

තත්ථ ඉදානීති අධුනා, අම්හාකං ආගමනවෙලායමෙවාති අත්ථො. එසො, භන්තෙ, උදපානොති පඨන්ති. ථෙරො ද්වික්ඛත්තුං පටික්ඛිපිත්වා තතියවාරෙ ‘‘න ඛො තථාගතා තික්ඛත්තුං පච්චනීකා කාතබ්බා, කාරණං දිට්ඨං භවිස්සති දීඝදස්සිනා’’ති මහාරාජදත්තියං භගවතො පත්තං ගහෙත්වා උදපානං අගමාසි. ගච්ඡන්තෙ ථෙරෙ උදපානෙ උදකං පරිපුණ්ණං හුත්වා උත්තරිත්වා සමන්තතො සන්දති, සබ්බං තිණං භුසඤ්ච උප්ලවිත්වා සයමෙව අපගච්ඡි. තෙන ච සන්දමානෙන සලිලෙන උපරූපරි වඩ්ඪන්තෙන තස්මිං ගාමෙ සබ්බෙව පොක්ඛරණීආදයො ජලාසයා විසුක්ඛා පරිපූරිංසු, තථා පරිඛාකුසුබ්භනින්නාදීනි ච. සබ්බො ගාමප්පදෙසො මහොඝෙන අජ්ඣොත්ථටො මහාවස්සකාලෙ විය අහොසි. කුමුදුප්පලපදුමපුණ්ඩරීකාදීනි ජලජපුප්ඵානි තත්ථ තත්ථ උබ්භිජ්ජිත්වා විකසමානානි උදකං සඤ්ඡාදිංසු. සරෙසු හංසකොඤ්චචක්කවාකකාරණ්ඩවබකාදයා එ උදකසකුණිකා වස්සමානා තත්ථ තත්ථ විචරිංසු. ථූණෙය්යකා තං මහොඝං තථා උත්තරන්තං සමන්තතො වීචිතරඞ්ගසමාකුලං පරියන්තතො සමුට්ඨහමානං රුචිරං ඵෙණබුබ්බුළකං දිස්වා අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතා එවං සම්මන්තෙසුං ‘‘මයං සමණස්ස ගොතමස්ස උදකුපච්ඡෙදං කාතුං වායමිම්හා, අයං පන මහොඝො තස්ස ආගමනකාලතො පට්ඨාය එවං අභිවඩ්ඪති, නිස්සංසයං ඛො අයං තස්ස ඉද්ධානුභාවො. මහිද්ධිකො හි සො මහානුභාවො. ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජති, යථා යං මහොඝො උට්ඨහිත්වා අම්හාකං ගාමම්පි ඔත්ථරෙය්ය. හන්ද මයං සමණං ගොතමං උපසඞ්කමිත්වා පයිරුපාසිත්වා අච්චයං දෙසෙන්තා ඛමාපෙය්යාමා’’ති.

තෙ සබ්බෙව එකජ්ඣාසයා හුත්වා සඞ්ඝසඞ්ඝී ගණීභූතා ගාමතො නික්ඛමිත්වා යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසු. උපසඞ්කමිත්වා අප්පෙකච්චෙ භගවතො පාදෙ සිරසා වන්දිංසු, අප්පෙකච්චෙ අඤ්ජලිං පණාමෙසුං, අප්පෙකච්චෙ භගවතා සද්ධිං සම්මොදිංසු, අප්පෙකච්චෙ තුණ්හීභූතා නිසීදිංසු, අප්පෙකච්චෙ නාමගොත්තං සාවෙසුං. එවං පන කත්වා සබ්බෙව එකමන්තං නිසීදිත්වා ‘‘ඉධ මයං, භො ගොතම, භොතො චෙව ගොතමස්ස ගොතමසාවකානඤ්ච උදකප්පටිසෙධං කාරයිම්හ, අමුකස්මිං උදපානෙ තිණඤ්ච භුසඤ්ච පක්ඛිපිම්හ. සො පන උදපානො අචෙතනොපි සමානො සචෙතනො විය භොතො ගුණං ජානන්තො විය සයමෙව සබ්බං තිණං භුසං අපනෙත්වා සුවිසුද්ධො ජාතො, සබ්බොපි චෙත්ථ නින්නප්පදෙසො මහතා උදකොඝෙන පරිපුණ්ණො රමණීයොව ජාතො, උදකූපජීවිනො සත්තා පරිතුට්ඨා. මයං පන මනුස්සාපි සමානා භොතො ගුණෙ න ජානිම්හ, යෙ මයං එවං අකරිම්හ, සාධු නො භවං ගොතමො තථා කරොතු, යථායං මහොඝො ඉමං ගාමං න ඔත්ථරෙය්ය, අච්චයො නො අච්චගමා යථාබාලං, තං නො භවං ගොතමො අච්චයං පටිග්ගණ්හාතු අනුකම්පං උපාදායා’’ති අච්චයං දෙසෙසුං. භගවාපි ‘‘තග්ඝ තුම්හෙ අච්චයො අච්චගමා යථාබාලං, තං වො මයං පටිග්ගණ්හාම ආයතිං සංවරායා’’ති තෙසං අච්චයං පටිග්ගහෙත්වා පසන්නචිත්තතං ඤත්වා උත්තරි අජ්ඣාසයානුරූපං ධම්මං දෙසෙසි. තෙ භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා පසන්නචිත්තා සරණාදීසු පතිට්ඨිතා භගවන්තං වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කමිංසු. තෙසං පන ආගමනතො පුරෙතරංයෙව ආයස්මා ආනන්දො තං පාටිහාරියං දිස්වා අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතො පත්තෙන පානීයං ආදාය භගවතො උපනාමෙත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘එවං, භන්තෙති ඛො ආයස්මා ආනන්දො’’තිආදි.

තත්ථ මුඛතො ඔවමිත්වාති සබ්බං තං තිණාදිං මුඛෙන ඡඩ්ඩෙත්වා. විස්සන්දන්තො මඤ්ඤෙති පුබ්බෙ දීඝරජ්ජුකෙන උදපානෙන උස්සිඤ්චිත්වා ගහෙතබ්බඋදකොඝො භගවතො පත්තං ගහෙත්වා ථෙරස්ස ගතකාලෙ මුඛෙන විස්සන්දන්තො විය සමතිත්තිකො කාකපෙය්යො හුත්වා අට්ඨාසි. ඉදඤ්ච ථෙරස්ස ගතකාලෙ උදකප්පවත්තිං සන්ධාය වුත්තං. තතො පරං පන පුබ්බෙ වුත්තනයෙන තස්මිං ගාමෙ සකලං නින්නට්ඨානං උදකෙන පරිපුණ්ණං අහොසීති. අයං පනිද්ධි න බුද්ධානං අධිට්ඨානෙන, නාපි දෙවානුභාවෙන, අථ ඛො භගවතො පුඤ්ඤානුභාවෙන පරිත්තදෙසනත්ථං රාජගහතො වෙසාලිගමනෙ විය. කෙචි පන ‘‘ථූණෙය්යකානං භගවති පසාදජනනත්ථං තෙසං අත්ථකාමාහි දෙවතාහි කත’’න්ති. අපරෙ ‘‘උදපානස්ස හෙට්ඨා වසනකනාගරාජා එවමකාසී’’ති. සබ්බං තං අකාරණං, යථා භගවතො පුඤ්ඤානුභාවෙනයෙව තථා උදකුප්පත්තියා පරිදීපිතත්තා.

එතමත්ථං විදිත්වාති එතං අධිට්ඨානෙන විනා අත්තනා ඉච්ඡිතනිප්ඵත්තිසඞ්ඛාතං අත්ථං සබ්බාකාරතො විදිත්වා තදත්ථදීපනං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ කිං කයිරා උදපානෙන, ආපා චෙ සබ්බදා සියුන්ති යස්ස සබ්බකාලං සබ්බත්ථ ච ආපා චෙ යදි සියුං යදි උපලබ්භෙය්යුං යදි ආකඞ්ඛාමත්තපටිබද්ධො, තෙසං ලාභො, තෙන උදපානෙන කිං කයිරා කිං කරෙය්ය, කිං පයොජනන්ති අත්ථො. තණ්හාය මූලතො ඡෙත්වා, කිස්ස පරියෙසනං චරෙති යාය තණ්හාය විනිබද්ධා සත්තා අකතපුඤ්ඤා හුත්වා ඉච්ඡිතාලාභදුක්ඛෙන විහඤ්ඤන්ති, තස්සා තණ්හාය මූලං, මූලෙ වා ඡින්දිත්වා ඨිතො මාදිසො සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො කිස්ස කෙන කාරණෙන පානීයපරියෙසනං, අඤ්ඤං වා පච්චයපරියෙසනං චරෙය්ය. ‘‘මූලතො ඡෙත්තා’’තිපි පඨන්ති, තණ්හාය මූලං මූලෙයෙව වා ඡෙදකොති අත්ථො. අථ වා මූලතො ඡෙත්තාති මූලතො පට්ඨාය තණ්හාය ඡෙදකො. ඉදං වුත්තං හොති – යො බොධියා මූලභූතමහාපණිධානතො පට්ඨාය අපරිමිතං සකලං පුඤ්ඤසම්භාරං අත්තනො අචින්තෙත්වා ලොකහිතත්ථමෙව පරිණාමනවසෙන පරිපූරෙන්තො මූලතො පභුති තණ්හාය ඡෙත්තා, සො තණ්හාහෙතුකස්ස ඉච්ඡිතාලාභස්ස අභාවතො කිස්ස කෙන කාරණෙන උදකපරියෙසනං චරෙය්ය, ඉමෙ පන ථූණෙය්යකා අන්ධබාලා ඉමං කාරණං අජානන්තා එවමකංසූති.

නවමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. උතෙනසුත්තවණ්ණනා

70. දසමෙ රඤ්ඤො උතෙනස්සාති උතෙනස්ස නාම රඤ්ඤො, යො ‘‘වජ්ජිරාජා’’තිපි වුච්චති. උය්යානගතස්සාති උය්යානකීළනත්ථං උය්යානං ගතස්ස . අනාදරෙ හි ඉදං සාමිවචනං, ‘‘අන්තෙපුර’’න්ති පන පදං අපෙක්ඛිත්වා සම්බන්ධෙපෙතං සාමිවචනං හොති. කාලඞ්කතානීති අග්ගිදඩ්ඪානි හුත්වා මතානි හොන්ති. සාමාවතීපමුඛානීති එත්ථ කා පනායං සාමාවතී, කථඤ්ච දඩ්ඪාති? වුච්චතෙ, භද්දවතියං සෙට්ඨිනො ධීතා ඝොසකසෙට්ඨිනා ධීතුට්ඨානෙ ඨපිතා පඤ්චසතඉත්ථිපරිවාරා රඤ්ඤො උතෙනස්ස අග්ගමහෙසී මෙත්තාවිහාරබහුලා අරියසාවිකා සාමාවතී නාම. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පන ආදිතො පට්ඨාය සාමාවතියා උප්පත්තිකථා ධම්මපදවත්ථුම්හි (ධ. ප. අට්ඨ. 1.20 සාමාවතීවත්ථු) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා. මාගණ්ඩියස්ස නාම බ්රාහ්මණස්ස ධීතා අත්තනො මාතාපිතූනං –

‘‘දිස්වාන තණ්හං අරතිං රගඤ්ච,

නාහොසි ඡන්දො අපි මෙථුනස්මිං;

කිමෙවිදං මුත්තකරීසපුණ්ණං,

පාදාපි නං සම්ඵුසිතුං න ඉච්ඡෙ’’ති. (සු. නි. 841) –

භගවතා දෙසිතං ඉමං ගාථං සුත්වා සත්ථරි බද්ධාඝාතා මාගණ්ඩියා අපරභාගෙ රඤ්ඤා උතෙනෙන මහෙසිට්ඨානෙ ඨපිතා භගවතො කොසම්බිං උපගතභාවං, සාමාවතීපමුඛානඤ්ච පඤ්චන්නං ඉත්ථිසතානං උපාසිකාභාවං ඤත්වා ‘‘ආගතො නාම සමණො ගොතමො ඉමං නගරං, දානිස්ස කත්තබ්බං ජානිස්සාමි, ඉමාපි තස්ස උපට්ඨායිකා, ඉමාසම්පි සාමාවතීපමුඛානඤ්ච කත්තබ්බං ජානිස්සාමී’’ති අනෙකපරියායෙහි තථාගතස්ස තාසඤ්ච අනත්ථං කාතුං වායමිත්වාපි අසක්කොන්තී පුනෙකදිවසං රඤ්ඤා සද්ධිං උය්යානකීළං ගච්ඡන්තී චූළපිතු සාසනං පහිණි ‘‘සාමාවතියා පාසාදං ගන්ත්වා දුස්සකොට්ඨාගාරතෙලකොට්ඨාගාරානි විවරාපෙත්වා දුස්සානි තෙලචාටීසු තෙමෙත්වා ථම්භෙ වෙඨෙත්වා තා සබ්බා එකතො කත්වා ද්වාරං පිදහිත්වා බහි යන්තං දත්වා දණ්ඩදීපිකාහි ගෙහෙ අග්ගිං දදමානො ඔතරිත්වා ගච්ඡතූ’’ති.

තං සුත්වා සො පාසාදං අභිරුය්හ කොට්ඨාගාරානි විවරිත්වා වත්ථානි තෙලචාටීසු තෙමෙත්වා ථම්භෙ වෙඨෙතුං ආරභි. අථ නං සාමාවතීපමුඛා ඉත්ථියො ‘‘කිං එතං චූළපිතා’’ති වදන්තියො උපසඞ්කමිංසු. ‘‘අම්මා, රාජා දළ්හිකම්මත්ථාය ඉමෙ ථම්භෙ තෙලපිලොතිකාහි බන්ධාපෙති , රාජගෙහෙ නාම සුයුත්තදුයුත්තං දුජ්ජානං, මා මෙ සන්තිකෙ හොථා’’ති වත්වා තා ආගතා ගබ්භෙසු පවෙසෙත්වා ද්වාරානි පිදහිත්වා බහි යන්තකං දත්වා ආදිතො පට්ඨාය අග්ගිං දෙන්තො ඔතරි. සාමාවතී තාසං ඔවාදං අදාසි, ‘‘අම්මා, අනමතග්ගෙ සංසාරෙ විචරන්තීනං එවමෙව අග්ගිනා ඣාමත්තභාවානං බුද්ධඤාණෙනපි පරිච්ඡෙදො න සුකරො, අප්පමත්තා හොථා’’ති. තා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා අධිගතඵලාය විඤ්ඤාතසාසනාය ඛුජ්ජුත්තරාය අරියසාවිකාය සෙක්ඛපටිසම්භිදාපත්තාය සත්ථාරා දෙසිතනියාමෙනෙව ධම්මං දෙසෙන්තියා සන්තිකෙ සොතාපත්තිඵලස්ස අධිගතා අන්තරන්තරා කම්මට්ඨානමනසිකාරෙන යුත්තප්පයුත්තා ගෙහෙ ඣායන්තෙ වෙදනාපරිග්ගහකම්මට්ඨානං මනසි කරොන්තියො කාචි දුතියඵලං, කාචි තතියඵලං පාපුණිත්වා කාලමකංසු. අථ භික්ඛූ කොසම්බියං පිණ්ඩාය චරන්තා තං පවත්තිං ඤත්වා පච්ඡාභත්තං භගවතො ආරොචෙත්වා තාසං අභිසම්පරායං පුච්ඡිංසු. භගවා ච තාසං අරියඵලාධිගමං භික්ඛූනං අභාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන රඤ්ඤො උතෙනස්ස…පෙ… අනිප්ඵලා කාලඞ්කතා’’ති.

තත්ථ අනිප්ඵලාති න නිප්ඵලා, සම්පත්තසාමඤ්ඤඵලා එව කාලඞ්කතා. තා පන ඵලානි පටිලභන්තියො සාමාවතියා –

‘‘ආරම්භථ නික්කමථ, යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙ;

ධුනාථ මච්චුනො සෙනං, නළාගාරංව කුඤ්ජරො.

‘‘යො ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ, අප්පමත්තො විහස්සති;

පහාය ජාතිසංසාරං, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සතී’’ති. (සං. නි. 1.185; නෙත්ති. 29) –

ගාථාහි ඔවදියමානා වෙදනාපරිග්ගහකම්මට්ඨානං මනසි කරොන්තියො විපස්සිත්වා දුතියතතියඵලානි පටිලභිංසු. ඛුජ්ජුත්තරා පන ආයුසෙසස්ස අත්ථිතාය, පුබ්බෙ තාදිසස්ස කම්මස්ස අකතත්තා ච තතො පාසාදතො බහි අහොසි. ‘‘දසයොජනන්තරෙ පක්කාමී’’ති ච වදන්ති. අථ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං, ‘‘ආවුසො, අනනුච්ඡවිකං වත අරියසාවිකානං එවරූපං මරණ’’න්ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ , ‘‘භික්ඛවෙ, යදිපි තාසං ඉමස්මිං අත්තභාවෙ අයුත්තං, පුබ්බෙ කතකම්මස්ස පන යුත්තමෙව තාහි ලද්ධ’’න්ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ අට්ඨ පච්චෙකබුද්ධා රඤ්ඤො නිවෙසනෙ නිබද්ධං භුඤ්ජන්ති. පඤ්චසතා ඉත්ථියො තෙ උපට්ඨහන්ති. තෙසු සත්ත ජනා හිමවන්තං ගච්ඡන්ති, එකො නදීතීරසමීපෙ එකස්මිං තිණගහනෙ සමාපත්තියා නිසීදති. අථෙකදිවසං රාජා පච්චෙකබුද්ධෙසු ගතෙසු තාහි ඉත්ථීහි සද්ධිං උදකකීළං කීළිතුකාමො තත්ථ ගතො. තා ඉත්ථියො දිවසභාගං උදකෙ කීළිත්වා සීතපීළිතා විසිබ්බිතුකාමා තං තිණගහනං උපරි විසුක්ඛතිණසඤ්ඡන්නං ‘‘තිණරාසී’’ති සඤ්ඤාය පරිවාරෙත්වා අග්ගිං දත්වා තිණෙසු ඣායිත්වා පතන්තෙසු පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා ‘‘රඤ්ඤො පච්චෙකබුද්ධො ඣායති, තං රාජා ඤත්වා අම්හෙ නාසෙස්සති, සුදඩ්ඪං නං කරිස්සාමා’’ති සබ්බා ඉතො චිතො ච දාරුආදීනි ආහරිත්වා තස්ස උපරි රාසිං කත්වා ආලිම්පෙත්වා ‘‘ඉදානි ඣායිස්සතී’’ති පක්කමිංසු. තා පඨමං අසඤ්චෙතනිකා හුත්වා ඉදානි කම්මුනා බජ්ඣිංසු. පච්චෙකබුද්ධං පන අන්තොසමාපත්තියං සචෙ දාරූනං සකටසහස්සම්පි ආහරිත්වා ආලිම්පෙන්තා උසුමාකාරමත්තම්පි ගාහෙතුං න සක්කොන්ති, තස්මා සො සත්තමෙ දිවසෙ උට්ඨාය යථාසුඛං අගමාසි. තා තස්ස කම්මස්ස කතත්තා බහූනි වස්සසහස්සානි බහූනි වස්සසතසහස්සානි නිරයෙ පච්චිත්වා තස්සෙව කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙන අත්තභාවසතෙ ඉමිනාව නියාමෙන ගෙහෙ ඣායමානෙ ඣායිංසු. ඉදං තාසං පුබ්බකම්මං.

යස්මා පන තෙ ඉමස්මිං අත්තභාවෙ අරියඵලානි සච්ඡාකංසු, රතනත්තයං පයිරුපාසිංසු, තස්මා තත්ථ අනාගාමිනියො සුද්ධාවාසෙසු උපපන්නා, ඉතරා කාචි තාවතිංසෙසු, කාචි යාමෙසු, කාචි තුසිතෙසු, කාචි නිම්මානරතීසු, කාචි පරනිම්මිතවසවත්තීසු උපපන්නා.

රාජාපි ඛො උතෙනො ‘‘සාමාවතියා ගෙහං කිර ඣායතී’’ති සුත්වා වෙගෙන ආගච්ඡන්තොපි තං පදෙසං තාසු දඩ්ඪාසුයෙව සම්පාපුණි. ආගන්ත්වා පන ගෙහං නිබ්බාපෙත්වා උප්පන්නබලවදොමනස්සො මාගණ්ඩියාය තථා කාරිතභාවං උපායෙන ඤත්වා අරියසාවිකාසු කතාපරාධකම්මුනා චොදියමානො තස්සා රාජාණං කාරෙසි සද්ධිං ඤාතකෙහි. එවං සා සපරිජනා සමිත්තබන්ධවා අනයබ්යසනං පාපුණි.

එතමත්ථංවිදිත්වාති එතං සාමාවතීපමුඛානං තාසං ඉත්ථීනං අග්ගිම්හි අනයබ්යසනාපත්තිහෙතුං, මාගණ්ඩියාය ච සමිත්තබන්ධවාය රාජාණාය අනයබ්යසනාපත්තිනිමිත්තං සබ්බාකාරතො විදිත්වා තදත්ථදීපනං ඉමං උදානං උදානෙසි.

තත්ථ මොහසම්බන්ධනො ලොකො, භබ්බරූපොව දිස්සතීති යො ඉධ සත්තලොකො භබ්බරූපොව හෙතුසම්පන්නො විය හුත්වා දිස්සති, සොපි මොහසම්බන්ධනො මොහෙන පලිගුණ්ඨිතො අත්තහිතාහිතං අජානන්තො හිතෙ න පටිපජ්ජති, අහිතං දුක්ඛාවහං බහුඤ්ච අපුඤ්ඤං ආචිනාති. ‘‘භවරූපොව දිස්සතී’’තිපි පාඨො. තස්සත්ථො – අයං ලොකො මොහසම්බන්ධනො මොහෙන පලිගුණ්ඨිතො, තතො එව භවරූපොව සස්සතසභාවො වියස්ස අත්තා දිස්සති, අජරාමරො විය උපට්ඨාති, යෙන පාණාතිපාතාදීනි අකත්තබ්බානි කරොති.

උපධිබන්ධනොබාලො, තමසා පරිවාරිතො. සස්සතොරිව ඛායතීති න කෙවලඤ්ච මොහසම්බන්ධනො එව, අපිච ඛො උපධිබන්ධනොපි අයං අන්ධබාලලොකො අවිජ්ජාතමසා පරිවාරිතො. ඉදං වුත්තං හොති – යෙන ඤාණෙන අවිපරීතං කාමෙ ච ඛන්ධෙ ච ‘‘අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා’’ති පස්සෙය්ය, තස්ස අභාවතො යස්මා බාලො අන්ධපුථුජ්ජනො අඤ්ඤාණතමසා සමන්තතො පරිවාරිතො නිවුතො, තස්මා සො කාමූපධි කිලෙසූපධි ඛන්ධූපධීති ඉමෙසං උපධීනං වසෙන ච උපධිබන්ධනො, තතො එව චස්ස සොපධිස්ස පස්සතො සස්සතො විය නිච්චො සබ්බකාලභාවී විය ඛායති. ‘‘අසස්සතිරිව ඛායතී’’තිපි පාඨො. තස්සත්ථො – අත්තා සබ්බකාලං විජ්ජති උපලබ්භතීති අඤ්ඤො අසස්සති අනිච්චොති ලොකස්ස සො උපධි මිච්ඡාභිනිවෙසවසෙන එකදෙසො විය ඛායති, උපට්ඨහතීති අත්ථො. රකාරො හි පදසන්ධිකරො. පස්සතො නත්ථි කිඤ්චනන්ති යො පන සඞ්ඛාරෙ පරිග්ගහෙත්වා අනිච්චාදිවසෙන විපස්සති, තස්සෙව විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය යථාභූතං පස්සතො ජානතො පටිවිජ්ඣතො රාගාදිකිඤ්චනං නත්ථි, යෙන සංසාරෙ බජ්ඣෙය්ය. තථා අපස්සන්තො එව හි අවිජ්ජාතණ්හාදිට්ඨිආදිබන්ධනෙහි සංසාරෙ බද්ධො සියාති අධිප්පායො.

දසමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතා ච චූළවග්ගවණ්ණනා.