📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

ඛුද්දකනිකායෙ

ඉතිවුත්තක-අට්ඨකථා

ගන්ථාරම්භකථා

මහාකාරුණිකං නාථං, ඤෙය්යසාගරපාරගුං;

වන්දෙ නිපුණගම්භීර-විචිත්රනයදෙසනං.

විජ්ජාචරණසම්පන්නා, යෙන නිය්යන්ති ලොකතො;

වන්දෙ තමුත්තමං ධම්මං, සම්මාසම්බුද්ධපූජිතං.

සීලාදිගුණසම්පන්නො, ඨිතො මග්ගඵලෙසු යො;

වන්දෙ අරියසඞ්ඝං තං, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං අනුත්තරං.

වන්දනාජනිතං පුඤ්ඤං, ඉති යං රතනත්තයෙ;

හතන්තරායො සබ්බත්ථ, හුත්වාහං තස්ස තෙජසා.

එකකාදිප්පභෙදෙන , දෙසිතානි මහෙසිනා;

ලොභාදීනං පහානානි, දීපනානි විසෙසතො.

සුත්තානි එකතො කත්වා, ඉතිවුත්තපදක්ඛරං;

ධම්මසඞ්ගාහකා ථෙරා, සඞ්ගායිංසු මහෙසයො.

ඉතිවුත්තකමිච්චෙව, නාමෙන වසිනො පුරෙ;

යං ඛුද්දකනිකායස්මිං, ගම්භීරත්ථපදක්කමං.

තස්ස ගම්භීරඤාණෙහි, ඔගාහෙතබ්බභාවතො;

කිඤ්චාපි දුක්කරා කාතුං, අත්ථසංවණ්ණනා මයා.

සහසංවණ්ණනං යස්මා, ධරතෙ සත්ථු සාසනං;

පුබ්බාචරියසීහානං, තිට්ඨතෙව විනිච්ඡයො.

තස්මා තං අවලම්බිත්වා, ඔගාහෙත්වාන පඤ්චපි;

නිකායෙ උපනිස්සාය, පොරාණට්ඨකථානයං.

නිස්සිතං වාචනාමග්ගං, සුවිසුද්ධං අනාකුලං;

මහාවිහාරවාසීනං, නිපුණත්ථවිනිච්ඡයං.

පුනප්පුනාගතං අත්ථං, වජ්ජයිත්වාන සාධුකං;

යථාබලං කරිස්සාමි, ඉතිවුත්තකවණ්ණනං.

ඉති ආකඞ්ඛමානස්ස, සද්ධම්මස්ස චිරට්ඨිතිං;

විභජන්තස්ස තස්සත්ථං, නිසාමයථ සාධවොති.

තත්ථ ඉතිවුත්තකං නාම එකකනිපාතො, දුකනිපාතො, තිකනිපාතො, චතුක්කනිපාතොති චතුනිපාතසඞ්ගහං. තම්පි විනයපිටකං, සුත්තන්තපිටකං, අභිධම්මපිටකන්ති තීසු පිටකෙසු සුත්තන්තපිටකපරියාපන්නං; දීඝනිකායො මජ්ඣිමනිකායො, සංයුත්තනිකායො, අඞ්ගුත්තරනිකායො, ඛුද්දකනිකායොති පඤ්චසු නිකායෙසු ඛුද්දකනිකායපරියාපන්නං; සුත්තං, ගෙය්යං, වෙය්යාකරණං, ගාථා, උදානං, ඉතිවුත්තකං, ජාතකං, අබ්භුතධම්මං, වෙදල්ලන්ති නවසු සාසනඞ්ගෙසු ඉතිවුත්තකඞ්ගභූතං.

‘‘ද්වාසීති බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙසහස්සානි භික්ඛුතො;

චතුරාසීති සහස්සානි, යෙ මෙ ධම්මා පවත්තිනො’’ති. (ථෙරගා. 1027) –

එවං ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන පටිඤ්ඤාතෙසු චතුරාසීතියා ධම්මක්ඛන්ධසහස්සෙසු කතිපයධම්මක්ඛන්ධසඞ්ගහං. සුත්තතො එකකනිපාතෙ තාව සත්තවීසති සුත්තානි, දුකනිපාතෙ ද්වාවීසති, තිකනිපාතෙ පඤ්ඤාස, චතුක්කනිපාතෙ තෙරසාති ද්වාදසාධිකසුත්තසතසඞ්ගහං. තස්ස නිපාතෙසු එකකනිපාතො ආදි, වග්ගෙසු පාටිභොගවග්ගො, සුත්තෙසු ලොභසුත්තං. තස්සාපි ‘‘වුත්තඤ්හෙතං භගවතා’’තිආදිකං ආයස්මතා ආනන්දෙන පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ වුත්තං නිදානමාදි. සා පනායං පඨමමහාසඞ්ගීති විනයපිටකෙ තන්තිමාරුළ්හා එව. යො පනෙත්ථ නිදානකොසල්ලත්ථං වත්තබ්බො කථාමග්ගො , සොපි සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකාය-අට්ඨකථාය විත්ථාරතො වුත්තොයෙවාති තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

නිදානවණ්ණනා

යං පනෙතං වුත්තඤ්හෙතං භගවතාතිආදිකං නිදානං. එකධම්මං, භික්ඛවෙ, පජහථාතිආදිකං සුත්තං. තත්ථ වුත්තං භගවතාතිආදීනි නාමපදානි. ඉතීති නිපාතපදං. පජහථාති එත්ථ ප-ඉති උපසග්ගපදං, ජහථා-ති ආඛ්යාතපදං. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ පදවිභාගො වෙදිතබ්බො.

අත්ථතො පන වුත්තසද්දො තාව සඋපසග්ගො අනුපසග්ගො ච වපනෙ වාපසමකරණෙ කෙසොහාරණෙ ජීවිතවුත්තියං පවුත්තභාවෙ පාවචනභාවෙන පවත්තිතෙ අජ්ඣෙසනෙ කථනෙති එවමාදීසු දිස්සති. තථා හෙස –

‘‘ගාවො තස්ස පජායන්ති, ඛෙත්තෙ වුත්තං විරූහති;

වුත්තානං ඵලමස්නාති, යො මිත්තානං න දුබ්භතී’’ති. –

ආදීසු (ජා. 2.22.19) වපනෙ ආගතො. ‘‘නො ච ඛො පටිවුත්ත’’න්තිආදීසු (පාරා. 289) අට්ඨදන්තකාදීහි වාපසමකරණෙ. ‘‘කාපටිකො මාණවො දහරො වුත්තසිරො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.426) කෙසොහාරණෙ. ‘‘පන්නලොමො පරදත්තවුත්තො මිගභූතෙන චෙතසා විහරතී’’තිආදීසු (චූළව. 332) ජීවිතවුත්තියං. ‘‘සෙය්යථාපි නාම පණ්ඩුපලාසො බන්ධනා පවුත්තො අභබ්බො හරිතත්ථායා’’තිආදීසු (පාරා. 92; පාචි. 666; මහාව. 129) බන්ධනතො පවුත්තභාවෙ. ‘‘යෙසමිදං එතරහි, බ්රාහ්මණා, පොරාණං මන්තපදං ගීතං පවුත්තං සමිහිත’’න්තිආදීසු පාවචනභාවෙන පවත්තිතෙ. ලොකෙ පන – ‘‘වුත්තො ගණො වුත්තො පාරායනො’’තිආදීසු අජ්ඣෙනෙ. ‘‘වුත්තං ඛො පනෙතං භගවතා ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථ, මා ආමිසදායාදා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.30) කථනෙ. ඉධාපි කථනෙ දට්ඨබ්බො. තස්මා වුත්තං කථිතං භාසිතන්ති අත්ථො.

දුතියො පන වුත්තසද්දො වචනෙ චිණ්ණභාවෙ ච වෙදිතබ්බො. හි-ඉති ජාතු විබ්යත්තන්ති එතස්මිං අත්ථෙ නිපාතො. සො ඉදානි වුච්චමානසුත්තස්ස භගවතො විබ්යත්තං භාසිතභාවං ජොතෙති. වාචකසද්දසන්නිධානෙ හි පයුත්තා නිපාතා. තෙහි වත්තබ්බමත්ථං ජොතෙන්ති. එතන්ති අයං එතසද්දො –

‘‘යො ච බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච, සඞ්ඝඤ්ච සරණං ගතො;

චත්තාරි අරියසච්චානි, සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති.

‘‘දුක්ඛං දුක්ඛසමුප්පාදං, දුක්ඛස්ස ච අතික්කමං;

අරියඤ්චට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං, දුක්ඛූපසමගාමිනං.

‘‘එතං ඛො සරණං ඛෙමං, එතං සරණමුත්තමං;

එතං සරණමාගම්ම, සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති. (ධ. ප. 190-192) –

ආදීසු යථාවුත්තෙ ආසන්නපච්චක්ඛෙ ආගතො. ‘‘අප්පමත්තකං ඛො පනෙතං, භික්ඛවෙ, ඔරමත්තකං සීලමත්තකං, යෙන පුථුජ්ජනො තථාගතස්ස වණ්ණං වදමානො වදෙය්යා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.7) පන වක්ඛමානෙ ආසන්නපච්චක්ඛෙ. ඉධාපි වක්ඛමානෙයෙව දට්ඨබ්බො. සඞ්ගායනවසෙන වක්ඛමානඤ්හි සුත්තං ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන බුද්ධියං ඨපෙත්වා තදා ‘‘එත’’න්ති වුත්තං.

භගවතාති එත්ථ භගවාති ගරුවචනං. ගරුං හි ලොකෙ භගවාති වදන්ති. තථාගතො ච සබ්බගුණවිසිට්ඨතාය සත්තානං ගරු, තස්මා භගවාති වෙදිතබ්බො. පොරාණෙහිපි වුත්තං –

‘‘භගවාති වචනං සෙට්ඨං, භගවාති වචනමුත්තමං;

ගරු ගාරවයුත්තො සො, භගවා තෙන වුච්චතී’’ති.

සෙට්ඨවාචකඤ්හි වචනං සෙට්ඨගුණසහචරණතො සෙට්ඨන්ති වුත්තං. අථ වා වුච්චතීති වචනං, අත්ථො. තස්මා භගවාතිවචනං සෙට්ඨන්ති භගවාති ඉමිනා වචනෙන වචනීයො යො අත්ථො, සො සෙට්ඨොති අත්ථො. භගවාති වචනමුත්තමන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ගාරවයුත්තොති ගරුභාවයුත්තො ගරුගුණයොගතො, ගරුකරණං වා සාතිසයං අරහතීති ගාරවයුත්තො, ගාරවාරහොති අත්ථො. එවං ගුණවිසිට්ඨසත්තුත්තමගරුගාරවාධිවචනමෙතං යදිදං භගවාති. අපිච –

‘‘භගී භජී භාගී විභත්තවා ඉති,

අකාසි භග්ගන්ති ගරූති භාග්යවා;

බහූහි ඤායෙහි සුභාවිතත්තනො,

භවන්තගො සො භගවාති වුච්චතී’’ති. –

නිද්දෙසෙ ආගතනයෙන –

‘‘භාග්යවා භග්ගවා යුත්තො, භගෙහි ච විභත්තවා;

භත්තවා වන්තගමනො, භවෙසු භගවා තතො’’ති.

ඉමිස්සා ගාථාය ච වසෙන භගවාති පදස්ස අත්ථො වත්තබ්බො. සො පනායං අත්ථො සබ්බාකාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ බුද්ධානුස්සතිනිද්දෙසෙ වුත්තොති. තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

අපරො නයො – භාගවාති භගවා, භතවාති භගවා, භාගෙ වනීති භගවා, භගෙ වනීති භගවා, භත්තවාති භගවා, භගෙ වමීති භගවා, භාගෙ වමීති භගවා.

‘‘භාගවා භතවා භාගෙ, භගෙ ච වනි භත්තවා;

භගෙ වමි තථා භාගෙ, වමීති භගවා ජිනො’’.

තත්ථ කථං භාගවාති භගවා? යෙ තෙ සීලාදයො ධම්මක්ඛන්ධා ගුණකොට්ඨාසා, තෙ අනඤ්ඤසාධාරණා නිරතිසයා තථාගතස්ස අත්ථි උපලබ්භන්ති. තථා හිස්ස සීලං, සමාධි, පඤ්ඤා, විමුත්ති, විමුත්තිඤාණදස්සනං, හිරී, ඔත්තප්පං, සද්ධා, වීරියං, සති, සම්පජඤ්ඤං, සීලවිසුද්ධි, චිත්තවිසුද්ධි, දිට්ඨිවිසුද්ධි, සමථො, විපස්සනා, තීණි කුසලමූලානි, තීණි සුචරිතානි, තයො සම්මාවිතක්කා, තිස්සො අනවජ්ජසඤ්ඤා, තිස්සො ධාතුයො, චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, චත්තාරො අරියමග්ගා, චත්තාරි අරියඵලානි , චතස්සො පටිසම්භිදා, චතුයොනිපරිච්ඡෙදකඤාණානි, චත්තාරො අරියවංසා, චත්තාරි වෙසාරජ්ජඤාණානි, පඤ්ච පධානියඞ්ගානි, පඤ්චඞ්ගිකො සම්මාසමාධි, පඤ්චඤාණිකො සම්මාසමාධි, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, පඤ්ච නිස්සාරණීයා ධාතුයො, පඤ්ච විමුත්තායතනඤාණානි, පඤ්ච විමුත්තිපරිපාචනීයා සඤ්ඤා, ඡ අනුස්සතිට්ඨානානි, ඡ ගාරවා, ඡ නිස්සාරණීයා ධාතුයො, ඡ සතතවිහාරා, ඡ අනුත්තරියානි, ඡ නිබ්බෙධභාගියා සඤ්ඤා, ඡ අභිඤ්ඤා, ඡ අසාධාරණඤාණානි, සත්ත අපරිහානියා ධම්මා, සත්ත අරියධනානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, සත්ත සප්පුරිසධම්මා, සත්ත නිජ්ජරවත්ථූනි, සත්ත සඤ්ඤා, සත්ත දක්ඛිණෙය්යපුග්ගලදෙසනා, සත්ත ඛීණාසවබලදෙසනා, අට්ඨ පඤ්ඤාපටිලාභහෙතුදෙසනා, අට්ඨසම්මත්තානි, අට්ඨ ලොකධම්මාතික්කමො, අට්ඨ ආරම්භවත්ථූනි, අට්ඨ අක්ඛණදෙසනා, අට්ඨ මහාපුරිසවිතක්කා, අට්ඨ අභිභායතනදෙසනා, අට්ඨ විමොක්ඛා, නව යොනිසොමනසිකාරමූලකා ධම්මා, නව පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගානි, නව සත්තාවාසදෙසනා, නව ආඝාතප්පටිවිනයා, නව සඤ්ඤා, නව නානත්තා, නව අනුපුබ්බවිහාරා, දස නාථකරණා ධම්මා, දස කසිණායතනානි, දස කුසලකම්මපථා, දස සම්මත්තානි, දස අරියවාසා, දස අසෙක්ඛා ධම්මා, දස තථාගතබලානි, එකාදස මෙත්තානිසංසා, ද්වාදස ධම්මචක්කාකාරා, තෙරස ධුතගුණා, චුද්දස බුද්ධඤාණානි, පඤ්චදස විමුත්තිපරිපාචනීයා ධම්මා, සොළසවිධා ආනාපානස්සති, සොළස අපරන්තපනීයා ධම්මා, අට්ඨාරස බුද්ධධම්මා, එකූනවීසති පච්චවෙක්ඛණඤාණානි, චතුචත්තාලීස ඤාණවත්ථූනි, පඤ්ඤාස උදයබ්බයඤාණානි, පරොපණ්ණාස කුසලධම්මා, සත්තසත්තති ඤාණවත්ථූනි, චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසමාපත්තිසඤ්චාරිමහාවජිරඤාණං, අනන්තනයසමන්තපට්ඨානපවිචයපච්චවෙක්ඛණදෙසනාඤාණානි, තථා අනන්තාසු ලොකධාතූසු අනන්තානං සත්තානං ආසයාදිවිභාවනඤාණානි චාති, එවමාදයො අනන්තා අපරිමාණභෙදා අනඤ්ඤසාධාරණා නිරතිසයා ගුණභාගා ගුණකොට්ඨාසා විජ්ජන්ති උපලබ්භන්ති. තස්මා යථාවුත්තවිභාගා ගුණභාගා අස්ස අත්ථීති භාගවාති වත්තබ්බෙ. ආකාරස්ස රස්සත්තං කත්වා ‘‘භගවා’’ති වුත්තො. එවං තාව භාගවාති භගවා.

‘‘යස්මා සීලාදයො සබ්බෙ, ගුණභාගා අසෙසතො;

විජ්ජන්ති සුගතෙ තස්මා, භගවාති පවුච්චති’’.

කථං භතවාති භගවා? යෙ තෙ සබ්බලොකහිතාය උස්සුක්කමාපන්නෙහි මනුස්සත්තාදිකෙ අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා සම්මාසම්බොධියා කතමහාභිනීහාරෙහි මහාබොධිසත්තෙහි පරිපූරෙතබ්බා දානපාරමී, සීලනෙක්ඛම්මපඤ්ඤාවීරියඛන්තිසච්චඅධිට්ඨානමෙත්තාඋපෙක්ඛාපාරමීති දස පාරමියො, දස උපපාරමියො, දස පරමත්ථපාරමියොති සමතිංස පාරමියො, දානාදීනි චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි, චත්තාරි අධිට්ඨානානි, අත්තපරිච්චාගො, නයනධනරජ්ජපුත්තදාරපරිච්චාගොති පඤ්ච මහාපරිච්චාගා, පුබ්බයොගො, පුබ්බචරියා, ධම්මක්ඛානං, ලොකත්ථචරියා, ඤාතත්ථචරියා, බුද්ධත්ථචරියාති එවමාදයො සඞ්ඛෙපතො වා පුඤ්ඤසම්භාරඤාණසම්භාරා බුද්ධකරධම්මා, තෙ මහාභිනීහාරතො පට්ඨාය කප්පානං සතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි යථා හානභාගියා, සංකිලෙසභාගියා , ඨිතිභාගියා, වා න හොන්ති; අථ ඛො උත්තරුත්තරි විසෙසභාගියාව හොන්ති; එවං සක්කච්චං නිරන්තරං අනවසෙසතො භතා සම්භතා අස්ස අත්ථීති භතවාති භගවා; නිරුත්තිනයෙන තකාරස්ස ගකාරං කත්වා. අථ වා භතවාති තෙයෙව යථාවුත්තෙ බුද්ධකරධම්මෙ වුත්තනයෙන භරි සම්භරි පරිපූරෙසීති අත්ථො. එවම්පි භතවාති භගවා.

‘‘යස්මා සම්බොධියා සබ්බෙ, දානපාරමිආදිකෙ;

සම්භාරෙ භතවා නාථො, තස්මාපි භගවා මතො’’.

කථං භාගෙ වනීති භගවා? යෙ තෙ චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛා දෙවසිකං වළඤ්ජනකසමාපත්තිභාගා, තෙ අනවසෙසතො ලොකහිතත්ථං අත්තනො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථඤ්ච නිච්චකප්පං වනි භජි සෙවි බහුලමකාසීති භාගෙ වනීති භගවා. අථ වා අභිඤ්ඤෙය්යෙසු ධම්මෙසු කුසලාදීසු ඛන්ධාදීසු ච යෙ තෙ පරිඤ්ඤෙය්යාදිවසෙන සඞ්ඛෙපතො වා චතුබ්බිධා අභිසමයභාගා, විත්ථාරතො පන ‘‘චක්ඛු පරිඤ්ඤෙය්යං …පෙ… ජරාමරණං පරිඤ්ඤෙය්ය’’න්තිආදිනා (පටි. ම. 1.21) අනෙකෙ පරිඤ්ඤෙය්යභාගා, ‘‘චක්ඛුස්ස සමුදයො පහාතබ්බො…පෙ… ජරාමරණස්ස සමුදයො පහාතබ්බො’’තිආදිනා පහාතබ්බභාගා, ‘‘චක්ඛුස්ස නිරොධො සච්ඡිකාතබ්බො…පෙ… ජරාමරණස්ස නිරොධො සච්ඡිකාතබ්බො’’තිආදිනා සච්ඡිකාතබ්බභාගා, ‘‘චක්ඛුනිරොධගාමිනීපටිපදා භාවෙතබ්බා…පෙ… චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවෙතබ්බා’’තිආදිනා ච අනෙකභෙදා භාවෙතබ්බභාගා ච ධම්මා, තෙ සබ්බෙ වනි භජි යථාරහං ගොචරභාවනාසෙවනානං වසෙන සෙවි. එවම්පි භාගෙ වනීති භගවා. අථ වා යෙ ඉමෙ සීලාදයො ධම්මක්ඛන්ධා සාවකෙහි සාධාරණා ගුණකොට්ඨාසා ගුණභාගා, කින්ති නු ඛො තෙ වෙනෙය්යසන්තානෙසු පතිට්ඨපෙය්යන්ති මහාකරුණාය වනි අභිපත්ථයි. සා චස්ස අභිපත්ථනා යථාධිප්පෙතඵලාවහා අහොසි. එවම්පි භාගෙ වනීති භගවා.

‘‘යස්මා ඤෙය්යසමාපත්ති-ගුණභාගෙ තථාගතො;

භජි පත්ථයි සත්තානං, හිතාය භගවා තතො’’.

කථං භගෙ වනීති භගවා? සමාසතො තාව කතපුඤ්ඤෙහි පයොගසම්පන්නෙහි යථාවිභවං භජීයන්තීති භගා, ලොකියලොකුත්තරා සම්පත්තියො. තත්ථ ලොකියෙ තාව තථාගතො සම්බොධිතො පුබ්බෙ බොධිසත්තභූතො පරමුක්කංසගතෙ වනි භජි සෙවි, යත්ථ පතිට්ඨාය නිරවසෙසතො බුද්ධකරධම්මෙ සමන්නානෙන්තො බුද්ධධම්මෙ පරිපාචෙසි. බුද්ධභූතො පන තෙ නිරවජ්ජසුඛූපසංහිතෙ අනඤ්ඤසාධාරණෙ ලොකුත්තරෙපි වනි භජි සෙවි. විත්ථාරතො පන පදෙසරජ්ජඉස්සරියචක්කවත්තිසම්පත්තිදෙවරජ්ජසම්පත්තිආදිවසෙන ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තිඤාණදස්සනමග්ගභාවනාඵල- සච්ඡිකිරියාදිඋත්තරිමනුස්සධම්මවසෙන ච අනෙකවිහිතෙ අනඤ්ඤසාධාරණෙ භගෙ වනි භජි සෙවි. එවං භගෙ වනීති භගවා.

‘‘යා තා සම්පත්තියො ලොකෙ, යා ච ලොකුත්තරා පුථූ;

සබ්බා තා භජි සම්බුද්ධො, තස්මාපි භගවා මතො’’.

කථං භත්තවාති භගවා? භත්තා දළ්හභත්තිකා අස්ස බහූ අත්ථීති භගවා. තථාගතො හි මහාකරුණාසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅපරිමිතනිරුපමප්පභාවගුණවිසෙසසමඞ්ගිභාවතො සබ්බසත්තුත්තමො, සබ්බානත්ථපරිහාරපුබ්බඞ්ගමාය නිරවසෙසහිතසුඛවිධානතප්පරාය නිරතිසයාය පයොගසම්පත්තියා සදෙවමනුස්සාය පජාය අච්චන්තූපකාරිතාය ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණඅසීතිඅනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභාදි- අනඤ්ඤසාධාරණගුණවිසෙසපටිමණ්ඩිතරූපකායතාය, යථාභුච්චගුණාධිගතෙන ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනයප්පවත්තෙන ලොකත්තයබ්යාපිනා සුවිපුලෙන සුවිසුද්ධෙන ච ථුතිඝොසෙන සමන්නාගතත්තා උක්කංසපාරමිප්පත්තාසු අප්පිච්ඡතාසන්තුට්ඨිතාදීසු සුප්පතිට්ඨිතභාවතො දසබලචතුවෙසාරජ්ජාදිනිරතිසයගුණවිසෙසසමඞ්ගිභාවතො ච රූපප්පමාණො රූපප්පසන්නො, ඝොසප්පමාණො ඝොසප්පසන්නො, ලූඛප්පමාණො ලූඛප්පසන්නො, ධම්මප්පමාණො ධම්මප්පසන්නොති එවං චතුප්පමාණිකෙ ලොකසන්නිවාසෙ සබ්බථාපි පසාදාවහභාවෙන සමන්තපාසාදිකත්තා අපරිමාණානං සත්තානං සදෙවමනුස්සානං ආදරබහුමානගාරවායතනතාය පරමපෙමසම්භත්තිට්ඨානං. යෙ ච තස්ස ඔවාදෙ පතිට්ඨිතා අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතා හොන්ති, කෙනචි අසංහාරියා තෙසං සම්භත්ති සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා. තථා හි තෙ අත්තනො ජීවිතපරිච්චාගෙපි තත්ථ පසාදං න පරිච්චජන්ති, තස්ස වා ආණං දළ්හභත්තිභාවතො. තෙනෙවාහ –

‘‘යො වෙ කතඤ්ඤූ කතවෙදි ධීරො;

කල්යාණමිත්තො දළ්හභත්ති ච හොතී’’ති. (ජා. 2.17.78);

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මහාසමුද්දො ඨිතධම්මො වෙලං නාතිවත්තති; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යං මයා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තං මම සාවකා ජීවිතහෙතුපි නාතික්කමන්තී’’ති (අ. නි. 8.20; උදා. 45; චූළව. 385) ච.

එවං භත්තවාති භගවා නිරුත්තිනයෙන එකස්ස තකාරස්ස ලොපං කත්වා ඉතරස්ස ගකාරං කත්වා.

‘‘ගුණාතිසයයුත්තස්ස, යස්මා ලොකහිතෙසිනො;

සම්භත්තා බහවො සත්ථු, භගවා තෙන වුච්චතී’’ති.

කථං භගෙ වමීති භගවා? යස්මා තථාගතො බොධිසත්තභූතොපි පුරිමාසු ජාතීසු පාරමියො පූරෙන්තො භගසඞ්ඛාතං සිරිං ඉස්සරියං යසඤ්ච වමි උග්ගිරි ඛෙළපිණ්ඩං විය අනපෙක්ඛො ඡඩ්ඩයි. තථා හිස්ස සොමනස්සකුමාරකාලෙ, හත්ථිපාලකුමාරකාලෙ, අයොඝරපණ්ඩිතකාලෙ, මූගපක්ඛපණ්ඩිතකාලෙ, චූළසුතසොමකාලෙති එවමාදීසු නෙක්ඛම්මපාරමිපූරණවසෙන දෙවරජ්ජසදිසාය රජ්ජසිරියා පරිච්චත්තත්තභාවානං පරිමාණං නත්ථි. චරිමත්තභාවෙපි හත්ථගතං චක්කවත්තිසිරිං දෙවලොකාධිපච්චසදිසං චතුද්දීපිස්සරියං චක්කවත්තිසම්පත්තිසන්නිස්සයං සත්තරතනසමුජ්ජලං යසඤ්ච තිණායපි අමඤ්ඤමානො නිරපෙක්ඛො පහාය අභිනික්ඛමිත්වා සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො. තස්මා ඉමෙ සිරිආදිකෙ භගෙ වමීති භගවා. අථ වා භානි නාම නක්ඛත්තානි, තෙහි සමං ගච්ඡන්ති පවත්තන්තීති භගා , සිනෙරුයුගන්ධරඋත්තරකුරුහිමවන්තාදිභාජනලොකවිසෙසසන්නිස්සයා සොභා කප්පට්ඨිතියභාවතො. තෙපි භගවා වමි තංනිවාසිසත්තාවාසසමතික්කමනතොතප්පටිබද්ධඡන්දරාගප්පහානෙන පජහීති. එවම්පි භගෙ වමීති භගවා.

‘‘චක්කවත්තිසිරිං යස්මා, යසං ඉස්සරියං සුඛං;

පහාසි ලොකචිත්තඤ්ච, සුගතො භගවා තතො’’.

කථං භාගෙ වමීති භගවා? භාගා නාම කොට්ඨාසා. තෙ ඛන්ධායතනධාතාදිවසෙන, තත්ථාපි රූපවෙදනාදිවසෙන, අතීතාදිවසෙන ච අනෙකවිධා. තෙ ච භගවා සබ්බං පපඤ්චං, සබ්බං යොගං, සබ්බං ගන්ථං, සබ්බං සංයොජනං, සමුච්ඡින්දිත්වා අමතධාතුං සමධිගච්ඡන්තො වමි උග්ගිරි අනපෙක්ඛො ඡඩ්ඩයි, න පච්චාගමි. තථා හෙස සබ්බත්ථකමෙව පථවිං, ආපං, තෙජං, වායං, චක්ඛුං, සොතං, ඝානං, ජීව්හං, කායං, මනං, රූපෙ, සද්දෙ, ගන්ධෙ, රසෙ, ඵොට්ඨබ්බෙ, ධම්මෙ, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණං, චක්ඛුසම්ඵස්සං …පෙ… මනොසම්ඵස්සං, චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං, චක්ඛුසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං; චක්ඛුසම්ඵස්සජං චෙතනං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං චෙතනං; රූපතණ්හං …පෙ… ධම්මතණ්හං; රූපවිතක්කං…පෙ… ධම්මවිතක්කං; රූපවිචාරං…පෙ… ධම්මවිචාරන්තිආදිනා අනුපදධම්මවිභාගවසෙනපි සබ්බෙව ධම්මකොට්ඨාසෙ අනවසෙසතො වමි උග්ගිරි අනපෙක්ඛපරිච්චාගෙන ඡඩ්ඩයි. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යං තං, ආනන්ද, චත්තං වන්තං මුත්තං පහීනං පටිනිස්සට්ඨං, තං තථාගතො පුන පච්චාගමිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති. (දී. නි. 2.183) –

එවම්පි භාගෙ වමීති භගවා. අථ වා භාගෙ වමීති සබ්බෙපි කුසලාකුසලෙ සාවජ්ජානවජ්ජෙ හීනප්පණීතෙ කණ්හසුක්කසප්පටිභාගෙ ධම්මෙ අරියමග්ගඤාණමුඛෙන වමි උග්ගිරි අනපෙක්ඛො පරිච්චජි පජහි, පරෙසඤ්ච තථත්තාය ධම්මං දෙසෙසි. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘ධම්මාපි වො, භික්ඛවෙ, පහාතබ්බා පගෙව අධම්මා, කුල්ලූපමං, වො භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙස්සාමි, නිත්ථරණත්ථාය නො ගහණත්ථායා’’තිආදි. (ම. නි. 1.240) –

එවම්පි භාගෙ වමීති භගවා.

‘‘ඛන්ධායතනධාතාදි-ධම්මභෙදා මහෙසිනා;

කණ්හසුක්කා යතො වන්තා, තතොපි භගවා මතො’’.

තෙන වුත්තං –

‘‘භාගවා භතවා භාගෙ, භගෙ ච වනි භත්තවා;

භගෙ වමි තථා භාගෙ, වමීති භගවා ජිනො’’ති.

තෙන භගවතා. අරහතාති කිලෙසෙහි ආරකත්තා, අනවසෙසානං වා කිලෙසාරීනං හතත්තා, සංසාරචක්කස්ස වා අරානං හතත්තා, පච්චයාදීනං අරහත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවාති ඉමෙහි කාරණෙහි අරහතා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ච භගවතාති ඉමිනාස්ස භාග්යවන්තතාදීපනෙන කප්පානං අනෙකෙසු අසඞ්ඛ්යෙය්යෙසු උපචිතපුඤ්ඤසම්භාරභාවතො සතපුඤ්ඤලක්ඛණධරස්ස ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණඅසීතිඅනුබ්යඤ්ජන- බ්යාමප්පභාකෙතුමාලාදිපටිමණ්ඩිතා අනඤ්ඤසාධාරණා රූපකායසම්පත්තිදීපිතා හොති. අරහතාති ඉමිනාස්ස අනවසෙසකිලෙසප්පහානදීපනෙන ආසවක්ඛයපදට්ඨානසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාධිගමපරිදීපනතො දසබලචතුවෙසාරජ්ජඡඅසාධාරණඤාණඅට්ඨාරසාවෙණිකබුද්ධධම්මාදි- අචින්තෙය්යාපරිමෙය්යධම්මකායසම්පත්ති දීපිතා හොති. තදුභයෙනපි ලොකියසරික්ඛකානං බහුමතභාවො, ගහට්ඨපබ්බජිතෙහි අභිගමනීයතා, තථා අභිගතානඤ්ච තෙසං කායිකචෙතසිකදුක්ඛාපනයනෙ පටිබලභාවො, ආමිසදානධම්මදානෙහි උපකාරිතා, ලොකියලොකුත්තරෙහි ගුණෙහි සංයොජනසමත්ථතා ච පකාසිතා හොති.

තථා භගවතාති ඉමිනා චරණධම්මෙසු මුද්ධභූතදිබ්බවිහාරාදිවිහාරවිසෙසසමායොගපරිදීපනෙන චරණසම්පදා දීපිතා හොති. අරහතාති ඉමිනා සබ්බවිජ්ජාසු සිඛාප්පත්තආසවක්ඛයඤාණාධිගමපරිදීපනෙන විජ්ජාසම්පදා දීපිතා හොති. පුරිමෙන වා අන්තරායිකනිය්යානිකධම්මානං අවිපරීතවිභත්තභාවදීපනෙන පච්ඡිමවෙසාරජ්ජද්වයසමායොගො, පච්ඡිමෙන සවාසනනිරවසෙසකිලෙසප්පහානදීපනෙන පුරිමවෙසාරජ්ජද්වයසමායොගො විභාවිතො හොති.

තථා පුරිමෙන තථාගතස්ස පටිඤ්ඤාසච්චවචීසච්චඤාණසච්චපරිදීපනෙන, කාමගුණලොකියාධිපච්චයසලාභසක්කාරාදිපරිච්චාගපරිදීපනෙන, අනවසෙසකිලෙසාභිසඞ්ඛාරපරිච්චාගපරිදීපනෙන, ච සච්චාධිට්ඨානචාගාධිට්ඨානපාරිපූරි පකාසිතා හොති; දුතියෙන සබ්බසඞ්ඛාරූපසමසමධිගමපරිදීපනෙන, සම්මාසම්බොධිපරිදීපනෙන ච, උපසමාධිට්ඨානපඤ්ඤාධිට්ඨානපාරිපූරි පකාසිතා හොති. තථා හි භගවතො බොධිසත්තභූතස්ස ලොකුත්තරගුණෙ කතාභිනීහාරස්ස මහාකරුණායොගෙන යථාපටිඤ්ඤං සබ්බපාරමිතානුට්ඨානෙන සච්චාධිට්ඨානං, පාරමිතාපටිපක්ඛපරිච්චාගෙන චාගාධිට්ඨානං, පාරමිතාගුණෙහි චිත්තවූපසමෙන උපසමාධිට්ඨානං, පාරමිතාහි එව පරහිතූපායකොසල්ලතො පඤ්ඤාධිට්ඨානං පාරිපූරිගතං.

තථා ‘යාචකජනං අවිසංවාදෙත්වා දස්සාමී’ති පටිජානනෙන පටිඤ්ඤං අවිසංවාදෙත්වා දානෙන ච සච්චාධිට්ඨානං, දෙය්යපරිච්චාගතො චාගාධිට්ඨානං, දෙය්යපටිග්ගාහකදානදෙය්යපරික්ඛයෙසු ලොභදොසමොහභයවූපසමෙන උපසමාධිට්ඨානං, යථාරහං යථාකාලං යථාවිධි ච දානෙන පඤ්ඤුත්තරතාය ච පඤ්ඤාධිට්ඨානං පාරිපූරිගතං. ඉමිනා නයෙන සෙසපාරමීසුපි චතුරාධිට්ඨානපාරිපූරි වෙදිතබ්බා. සබ්බා හි පාරමියො සච්චප්පභාවිතා චාගාභිබ්යඤ්ජිතා උපසමානුබ්රූහිතා පඤ්ඤාපරිසුද්ධාති එවං චතුරාධිට්ඨානසමුදාගතස්ස තථාගතස්ස සච්චාධිට්ඨානං සච්චාධිට්ඨානසමුදාගමෙන සීලවිසුද්ධි, චාගාධිට්ඨානසමුදාගමෙන ආජීවවිසුද්ධි, උපසමාධිට්ඨානසමුදාගමෙන චිත්තවිසුද්ධි, පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගමෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි. තථා සච්චාධිට්ඨානසමුදාගමෙනස්ස සංවාසෙන සීලං වෙදිතබ්බං, චාගාධිට්ඨානසමුදාගමෙන සංවොහාරෙන සොචෙය්යං වෙදිතබ්බං, උපසමාධිට්ඨානසමුදාගමෙන ආපදාසු ථාමො වෙදිතබ්බො, පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගමෙන සාකච්ඡාය පඤ්ඤා වෙදිතබ්බා.

තථා සච්චාධිට්ඨානසමුදාගමෙන අදුට්ඨො අධිවාසෙති, චාගාධිට්ඨානසමුදාගමෙන අලුද්ධො පටිසෙවති, උපසමාධිට්ඨානසමුදාගමෙන අභීතො පරිවජ්ජෙති, පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගමෙන අමූළ්හො විනොදෙති. තථා සච්චාධිට්ඨානසමුදාගමෙන චස්ස නෙක්ඛම්මසුඛප්පත්ති, චාගාධිට්ඨානසමුදාගමෙන පවිවෙකසුඛප්පත්ති, උපසමාධිට්ඨානසමුදාගමෙන උපසමසුඛප්පත්ති, පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගමෙන සම්බොධිසුඛප්පත්ති දීපිතා හොති. සච්චාධිට්ඨානසමුදාගමෙන වා විවෙකජපීතිසුඛප්පත්ති, චාගාධිට්ඨානසමුදාගමෙන සමාධිජපීතිසුඛප්පත්ති, උපසමාධිට්ඨානසමුදාගමෙන අපීතිජකායසුඛප්පත්ති, පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගමෙන සතිපාරිසුද්ධිජඋපෙක්ඛාසුඛප්පත්ති. තථා සච්චාධිට්ඨානසමුදාගමෙන පරිවාරසම්පත්තිලක්ඛණපච්චයසුඛසමායොගො පරිදීපිතො හොති අවිසංවාදනතො, චාගාධිට්ඨානසමුදාගමෙන සන්තුට්ඨිලක්ඛණසභාවසුඛසමායොගො අලොභභාවතො, උපසමාධිට්ඨානසමුදාගමෙන කතපුඤ්ඤතාලක්ඛණහෙතුසුඛසමායොගො කිලෙසෙහි අනභිභූතභාවතො, පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගමෙන විමුත්තිසම්පත්තිලක්ඛණදුක්ඛූපසමසුඛසමායොගො පරිදීපිතො හොති, ඤාණසම්පත්තියා නිබ්බානාධිගමනතො.

තථා සච්චාධිට්ඨානසමුදාගමෙන අරියස්ස සීලක්ඛන්ධස්ස අනුබොධප්පටිවෙධසිද්ධි, චාගාධිට්ඨානසමුදාගමෙන අරියස්ස සමාධික්ඛන්ධස්ස, පඤ්ඤාධිට්ඨානසමුදාගමෙන අරියස්ස පඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස, උපසමාධිට්ඨානසමුදාගමෙන අරියස්ස විමුත්තික්ඛන්ධස්ස අනුබොධප්පටිවෙධසිද්ධි දීපිතා හොති. සච්චාධිට්ඨානපරිපූරණෙන ච තපසිද්ධි, චාගාධිට්ඨානපරිපූරණෙන සබ්බනිස්සග්ගසිද්ධි, උපසමාධිට්ඨානපරිපූරණෙන ඉන්ද්රියසංවරසිද්ධි, පඤ්ඤාධිට්ඨානපරිපූරණෙන බුද්ධිසිද්ධි, තෙන ච නිබ්බානසිද්ධි. තථා සච්චාධිට්ඨානපරිපූරණෙන චතුඅරියසච්චාභිසමයප්පටිලාභො, චාගාධිට්ඨානපරිපූරණෙන චතුඅරියවංසප්පටිලාභො, 0.උපසමාධිට්ඨානපරිපූරණෙන චතුඅරියවිහාරප්පටිලාභො, පඤ්ඤාධිට්ඨානපරිපූරණෙන චතුඅරියවොහාරප්පටිලාභො දීපිතො හොති.

අපරො නයො – භගවතාති එතෙන සත්තානං ලොකියලොකුත්තරසම්පත්තිඅභිකඞ්ඛාදීපනෙන තථාගතස්ස මහාකරුණා පකාසිතා හොති. අරහතාති එතෙන පහානසම්පත්තිදීපනෙන පහානපඤ්ඤා පකාසිතා හොති. තත්ථ පඤ්ඤායස්ස ධම්මරජ්ජපත්ති, කරුණාය ධම්මසංවිභාගො; පඤ්ඤාය සංසාරදුක්ඛනිබ්බිදා, කරුණාය සංසාරදුක්ඛසහනං; පඤ්ඤාය පරදුක්ඛපරිජානනං, කරුණාය පරදුක්ඛප්පටිකාරාරම්භො. පඤ්ඤාය පරිනිබ්බානාභිමුඛභාවො , කරුණාය තදධිගමො; පඤ්ඤාය සයං තරණං, කරුණාය පරෙසං තාරණං; පඤ්ඤාය බුද්ධභාවසිද්ධි, කරුණාය බුද්ධකිච්චසිද්ධි. කරුණාය වා බොධිසත්තභූමියං සංසාරාභිමුඛභාවො, පඤ්ඤාය තත්ථ අනභිරති. තථා කරුණාය පරෙසං අවිහිංසනං, පඤ්ඤාය සයං පරෙහි අභායනං; කරුණාය පරං රක්ඛන්තො අත්තානං රක්ඛති, පඤ්ඤාය අත්තානං රක්ඛන්තො පරං රක්ඛති. තථා කරුණාය අපරන්තපො, පඤ්ඤාය අනත්තන්තපො. තෙන අත්තහිතාය පටිපන්නාදීසු චතුත්ථපුග්ගලභාවො සිද්ධො හොති .

තථා කරුණාය ලොකනාථතා, පඤ්ඤාය අත්තනාථතා; කරුණාය චස්ස නින්නතාභාවො, පඤ්ඤාය උන්නතාභාවො. තථා කරුණාය සබ්බසත්තෙසු ජනිතානුග්ගහො, පඤ්ඤානුගතත්තා න ච න සබ්බත්ථ විරත්තචිත්තො; පඤ්ඤාය සබ්බධම්මෙසු විරත්තචිත්තො, කරුණානුගතත්තා න ච න සබ්බසත්තානුග්ගහාය පවත්තො. යථා හි කරුණා තථාගතස්ස සිනෙහසොකවිරහිතා, එවං පඤ්ඤා අහංකාරමමංකාරවිනිමුත්තාති අඤ්ඤමඤ්ඤං විසොධිතා පරමවිසුද්ධාති දට්ඨබ්බා. තත්ථ පඤ්ඤාඛෙත්තං බලානි, කරුණාඛෙත්තං වෙසාරජ්ජානි. තෙසු බලසමායොගෙන පරෙහි න අභිභුය්යති, වෙසාරජ්ජසමායොගෙන පරෙ අභිභවති. බලෙහි සත්ථුසම්පදාසිද්ධි, වෙසාරජ්ජෙහි සාසනසම්පදාසිද්ධි. තථා බලෙහි බුද්ධරතනසිද්ධි, වෙසාරජ්ජෙහි ධම්මරතනසිද්ධීති අයමෙත්ථ ‘‘භගවතා අරහතා’’ති පදද්වයස්ස අත්ථයොජනාය මුඛමත්තදස්සනං.

කස්මා පනෙත්ථ ‘‘වුත්තඤ්හෙතං භගවතා’’ති වත්වා පුන ‘‘වුත්ත’’න්ති වුත්තං? අනුස්සවපටික්ඛෙපෙන නියමදස්සනත්ථං. යථා හි කෙනචි පරතො සුත්වා වුත්තං යදිපි ච ජානන්තෙන වුත්තං, න තෙනෙව වුත්තං පරෙනපි වුත්තත්තා. න ච තං තෙන වුත්තමෙව, අපිච ඛො සුතම්පි, න එවමිධ. භගවතා හි පරතො අසුත්වා සයම්භුඤාණෙන අත්තනා අධිගතමෙව වුත්තන්ති ඉමස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං ද්වික්ඛත්තුං ‘‘වුත්ත’’න්ති වුත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘වුත්තඤ්හෙතං භගවතා’’ තඤ්ච ඛො භගවතාව වුත්තං, න අඤ්ඤෙන, වුත්තමෙව ච, න සුතන්ති. අධිකවචනඤ්හි අඤ්ඤමත්ථං බොධෙතීති න පුනරුත්තිදොසො. එස නයො ඉතො පරෙසුපි.

තථා පුබ්බරචනාභාවදස්සනත්ථං ද්වික්ඛත්තුං ‘‘වුත්ත’’න්ති වුත්තං. භගවා හි සම්මාසම්බුද්ධතාය ඨානුප්පත්තිකප්පටිභානෙන සම්පත්තපරිසාය අජ්ඣාසයානුරූපං ධම්මං දෙසෙති, න තස්ස කාරණා දානාදීනං විය පුබ්බරචනාකිච්චං අත්ථි. තෙනෙතං දස්සෙති – ‘‘වුත්තඤ්හෙතං භගවතා, තඤ්ච ඛො න පුබ්බරචනාවසෙන තක්කපරියාහතං වීමංසානුචරිතං, අපිච ඛො වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං ඨානසො වුත්තමෙවා’’ති.

අප්පටිවත්තියවචනභාවදස්සනත්ථං වා ද්වික්ඛත්තුං ‘‘වුත්ත’’න්ති වුත්තං. යඤ්හි භගවතා වුත්තං, වුත්තමෙව තං, න කෙනචි පටික්ඛිපිතුං සක්කා අක්ඛරසම්පත්තියා අත්ථසම්පත්තියා ච. වුත්තං හෙතං –

‘‘එතං භගවතා බාරාණසියං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං අප්පටිවත්තියං කෙනචි සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා’’තිආදි (සං. නි. 5.1081; මහාව. 17).

අපරම්පි වුත්තං –

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, ආගච්ඡෙය්ය සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ‘න යිදං දුක්ඛං අරියසච්චං, යං සමණෙන ගොතමෙන පඤ්ඤත්තං, අහමිදං දුක්ඛං අරියසච්චං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං දුක්ඛං අරියසච්චං පඤ්ඤාපෙස්සාමී’ති, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’තිආදි. –

තස්මා අප්පටිවත්තියවචනභාවදස්සනත්ථම්පි ද්වික්ඛත්තුං ‘‘වුත්ත’’න්ති වුත්තං.

අථ වා සොතූනං අත්ථනිප්ඵාදකභාවදස්සනත්ථං ද්වික්ඛත්තුං ‘‘වුත්ත’’න්ති වුත්තං. යඤ්හි පරෙසං ආසයාදිං අජානන්තෙන අසබ්බඤ්ඤුනා අදෙසෙ අකාලෙ වා වුත්තං, තං සච්චම්පි සමානං සොතූනං අත්ථනිප්ඵාදනෙ අසමත්ථතාය අවුත්තං නාම සියා, පගෙව අසච්චං. භගවතා පන සම්මාසම්බුද්ධභාවතො සම්මදෙව පරෙසං ආසයාදිං දෙසකාලං අත්ථසිද්ධිඤ්ච ජානන්තෙන වුත්තං එකන්තෙන සොතූනං යථාධිප්පෙතත්ථනිප්ඵාදනතො වුත්තමෙව, නත්ථි තස්ස අවුත්තතාපරියායො. තස්මා සොතූනං අත්ථනිප්ඵාදකභාවදස්සනත්ථම්පි ද්වික්ඛත්තුං ‘‘වුත්ත’’න්ති වුත්තං. අපිච යථා න තං සුතං නාම, යං න විඤ්ඤාතත්ථං යඤ්ච න තථත්තාය පටිපන්නං, එවං න තං වුත්තං නාම, යං න සම්මා පටිග්ගහිතං. භගවතො පන වචනං චතස්සොපි පරිසා සම්මදෙව පටිග්ගහෙත්වා තථත්තාය පටිපජ්ජන්ති. තස්මා සම්මදෙව පටිග්ගහිතභාවදස්සනත්ථම්පි ද්වික්ඛත්තුං ‘‘වුත්ත’’න්ති වුත්තං.

අථ වා අරියෙහි අවිරුද්ධවචනභාවදස්සනත්ථං ද්වික්ඛත්තුං ‘‘වුත්ත’’න්ති වුත්තං. යථා හි භගවා කුසලාකුසලසාවජ්ජානවජ්ජභෙදෙ ධම්මෙ පවත්තිනිවත්තියො සම්මුතිපරමත්ථෙ ච අවිසංවාදෙන්තො වදති, එවං ධම්මසෙනාපතිප්පභුතයො අරියාපි භගවති ධරමානෙ පරිනිබ්බුතෙ ච තස්සෙව දෙසනං අනුගන්ත්වා වදන්ති, න තත්ථ නානාවාදතා. තස්මා වුත්තමරහතා තතො පරභාගෙ අරහතා අරියසඞ්ඝෙනාපීති එවං අරියෙහි අවිරුද්ධවචනභාවදස්සනත්ථම්පි එවං වුත්තං.

අථ වා පුරිමෙහි සම්මාසම්බුද්ධෙහි වුත්තනයභාවදස්සනත්ථං ද්වික්ඛත්තුං ‘‘වුත්ත’’න්ති වුත්තං. සතිපි හි ජාතිගොත්තායුප්පමාණාදිවිසෙසෙ දසබලාදිගුණෙහි විය ධම්මදෙසනාය බුද්ධානං විසෙසො නත්ථි, අඤ්ඤමඤ්ඤං අත්තනා ච තෙ පුබ්බෙනාපරං අවිරුද්ධමෙව වදන්ති. තස්මා වුත්තඤ්හෙතං යථා බුද්ධෙහි අත්තනා ච පුබ්බෙ, ඉදානිපි අම්හාකං භගවතා තථෙව වුත්තං අරහතාති එවං පුරිමබුද්ධෙහි අත්තනා ච සුත්තන්තරෙසු වුත්තනයභාවදස්සනත්ථම්පි ද්වික්ඛත්තුං ‘‘වුත්ත’’න්ති වුත්තං. තෙන බුද්ධානං දෙසනාය සබ්බත්ථ අවිරොධො දීපිතො හොති.

අථ වා ‘‘වුත්ත’’න්ති යදෙතං දුතියං පදං, තං අරහන්තවුත්තභාවවචනං දට්ඨබ්බං. ඉදං වුත්තං හොති – වුත්තඤ්හෙතං භගවතා අරහතාපි වුත්තං – ‘‘එකධම්මං, භික්ඛවෙ’’තිආදිකං ඉදානි වුච්චමානං වචනන්ති. අථ වා ‘‘වුත්ත’’න්ති යදෙතං දුතියං පදං, තං න වචනත්ථං, අථ ඛො වපනත්ථං දට්ඨබ්බං. තෙනෙතං දස්සෙති – ‘‘වුත්තඤ්හෙතං භගවතා, තඤ්ච ඛො න වුත්තමත්තං, න කථිතමත්තං; අථ ඛො වෙනෙය්යානං කුසලමූලං වපිත’’න්ති අත්ථො. අථ වා යදෙතං වුත්තන්ති දුතියං පදං, තං වත්තනත්ථං. අයං හිස්ස අත්ථො – වුත්තඤ්හෙතං භගවතා අරහතා, තඤ්ච ඛො න වුත්තමත්තං, අපිච තදත්ථජාතං වුත්තං චරිතන්ති. තෙන ‘‘යථා වාදී භගවා තථා කාරී’’ති දස්සෙති. අථ වා වුත්තං භගවතා, වුත්තවචනං අරහතා වත්තුං යුත්තෙනාති අත්ථො.

අථ වා ‘‘වුත්ත’’න්ති සඞ්ඛෙපකථාඋද්දිසනං සන්ධායාහ, පුන ‘‘වුත්ත’’න්ති විත්ථාරකථානිදස්සනං. භගවා හි සඞ්ඛෙපතො විත්ථාරතො ච ධම්මං දෙසෙති. අථ වා භගවතො දුරුත්තවචනාභාවදස්සනත්ථං ‘‘වුත්තඤ්හෙතං භගවතා’’ති වත්වා පුන ‘‘වුත්ත’’න්ති වුත්තං. සබ්බදා ඤාණානුගතවචීකම්මතාය හි භගවතො සවාසනපහීනසබ්බදොසස්ස අක්ඛලිතබ්යප්පථස්ස කදාචිපි දුරුත්තං නාම නත්ථි. යථා කෙචි ලොකෙ සතිසම්මොසෙන වා දවා වා රවා වා කිඤ්චි වත්වා අථ පටිලද්ධසඤ්ඤා පුබ්බෙ වුත්තං අවුත්තං වා කරොන්ති පටිසඞ්ඛරොන්ති වා, න එවං භගවා. භගවා පන නිච්චකාලං සමාහිතො. අසම්මොසධම්මො අසම්මොහධම්මො ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසමුපබ්යූළ්හාය පටිභානපටිසම්භිදාය උපනීතමත්ථං අපරිමිතකාලං සම්භතපුඤ්ඤසම්භාරසමුදාගතෙහි අනඤ්ඤසාධාරණෙහි විසදවිසුද්ධෙහි කරණවිසෙසෙහි සොතායතනරසායනභූතං සුණන්තානං අමතවස්සං වස්සන්තො විය සොතබ්බසාරං සවනානුත්තරියං චතුසච්චං පකාසෙන්තො කරවීකරුතමඤ්ජුනා සරෙන සභාවනිරුත්තියා වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං වචනං වදති, නත්ථි තත්ථ වාලග්ගමත්තම්පි අවක්ඛලිතං, කුතො පන දුරුත්තාවකාසො. තස්මා ‘‘යං භගවතා වුත්තං, තං වුත්තමෙව, න අවුත්තං දුරුත්තං වා කදාචි හොතී’’ති දස්සනත්ථං – ‘‘වුත්තඤ්හෙතං භගවතා’’ති වත්වා පුන – ‘‘වුත්තමරහතා’’ති වුත්තන්ති න එත්ථ පුනරුත්තිදොසොති. එවමෙත්ථ පුනරුත්තසද්දස්ස සාත්ථකතා වෙදිතබ්බා.

ඉති මෙ සුතන්ති එත්ථ ඉතීති අයං ඉතිසද්දො හෙතුපරිසමාපනාදිපදත්ථවිපරියායපකාරනිදස්සනාවධාරණාදිඅනෙකත්ථප්පභෙදො. තථා හෙස – ‘‘රුප්පතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා රූපන්ති වුච්චතී’’තිආදීසු (සං. නි. 3.79) හෙතුඅත්ථෙ දිස්සති. ‘‘තස්මාතිහ මෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මදායාදා භවථ, මා ආමිසදායාදා. අත්ථි මෙ තුම්හෙසු අනුකම්පා – කින්ති මෙ සාවකා ධම්මදායාදා භවෙය්යුං, නො ආමිසදායාදා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.30) පරිසමාපනෙ. ‘‘ඉති වා ඉති එවරූපා විසූකදස්සනා පටිවිරතො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.10) ආදිඅත්ථෙ. ‘‘මාගණ්ඩියොති වා තස්ස බ්රාහ්මණස්ස සඞ්ඛා සමඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වොහාරො නාමං නාමකම්මං නාමධෙය්යං නිරුත්ති බ්යඤ්ජනං අභිලාපො’’තිආදීසු (මහානි. 75) පදත්ථවිපරියායෙ. ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, සප්පටිභයො බාලො, අප්පටිභයො පණ්ඩිතො; සඋපද්දවො බාලො, අනුපද්දවො පණ්ඩිතො; සඋපසග්ගො බාලො , අනුපසග්ගො පණ්ඩිතො’’තිආදීසු (අ. නි. 3.1) පකාරෙ. ‘‘සබ්බමත්ථීති ඛො, කච්චාන, අයමෙකො අන්තො, සබ්බං නත්ථීති ඛො, කච්චාන, අයං දුතියො අන්තො’’තිආදීසු (සං. නි. 2.15) නිදස්සනෙ . ‘‘අත්ථි ඉදප්පච්චයා ජරාමරණන්ති ඉති පුට්ඨෙන සතා, ආනන්ද, අත්ථීතිස්ස වචනීයං. කිංපච්චයා ජරාමරණන්ති ඉති චෙ වදෙය්ය, ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති ඉච්චස්ස වචනීය’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.96) අවධාරණෙ, සන්නිට්ඨානෙති අත්ථො. ස්වායමිධ පකාරනිදස්සනාවධාරණෙසු දට්ඨබ්බො.

තත්ථ පකාරත්ථෙන ඉතිසද්දෙන එතමත්ථං දීපෙති – නානානයනිපුණමනෙකජ්ඣාසයසමුට්ඨානං අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නං විවිධපාටිහාරියං ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධගම්භීරං සබ්බසත්තානං සකසකභාසානුරූපතො සොතපථමාගච්ඡන්තං තස්ස භගවතො වචනං සබ්බප්පකාරෙන කො සමත්ථො විඤ්ඤාතුං, සබ්බථාමෙන පන සොතුකාමතං ජනෙත්වාපි ඉති මෙ සුතං, මයාපි එකෙන පකාරෙන සුතන්ති.

එත්ථ ච එකත්තනානත්තඅබ්යාපාරඑවංධම්මතාසඞ්ඛාතා නන්දියාවත්තතිපුක්ඛලසීහවික්කීළිතදිසාලොචනඅඞ්කුසසඞ්ඛාතා ච විසයාදිභෙදෙන නානාවිධා නයා නානානයා. නයා වා පාළිගතියො, තා ච පඤ්ඤත්තිඅනුපඤ්ඤත්තිආදිවසෙන සංකිලෙසභාගියාදිලොකියාදිතදුභයවොමිස්සතාදිවසෙන, කුසලාදිවසෙන, ඛන්ධාදිවසෙන, සඞ්ගහාදිවසෙන, සමයවිමුත්තාදිවසෙන, ඨපනාදිවසෙන, කුසලමූලාදිවසෙන, තිකපට්ඨානාදිවසෙන ච නානප්පකාරාති නානානයා. තෙහි නිපුණං සණ්හං සුඛුමන්ති නානානයනිපුණං.

ආසයොව අජ්ඣාසයො, සො ච සස්සතාදිභෙදෙන අප්පරජක්ඛතාදිභෙදෙන ච අනෙකවිධො. අත්තජ්ඣාසයාදිකො එව වා අනෙකො අජ්ඣාසයො අනෙකජ්ඣාසයො. සො සමුට්ඨානං උප්පත්තිහෙතු එතස්සාති අනෙකජ්ඣාසයසමුට්ඨානං.

කුසලාදිඅත්ථසම්පත්තියා තබ්බිභාවනබ්යඤ්ජනසම්පත්තියා සඞ්කාසනපකාසනවිවරණවිභජනඋත්තානීකරණපඤ්ඤත්තිවසෙන ඡහි අත්ථපදෙහි අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනාකාරනිරුත්තිනිද්දෙසවසෙන ඡහි බ්යඤ්ජනපදෙහි ච සමන්නාගතත්තා අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නං.

ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීභෙදෙන තෙසු ච එකෙකස්ස විසයාදිභෙදෙන විවිධං බහුවිධං වා පාටිහාරියං එතස්සාති විවිධපාටිහාරියං. තත්ථ පටිපක්ඛහරණතො රාගාදිකිලෙසාපනයනතො පටිහාරියන්ති අත්ථෙ සති භගවතො පටිපක්ඛා රාගාදයො න සන්ති යෙ හරිතබ්බා, පුථුජ්ජනානම්පි විගතූපක්කිලෙසෙ අට්ඨගුණසමන්නාගතෙ චිත්තෙ හතපටිපක්ඛෙ ඉද්ධිවිධං පවත්තති. තස්මා තත්ථ පවත්තවොහාරෙන ච න සක්කා ඉධ පාටිහාරියන්ති වත්තුං. යස්මා පන මහාකාරුණිකස්ස භගවතො වෙනෙය්යගතා ච කිලෙසා පටිපක්ඛා, තස්මා තෙසං හරණතො පාටිහාරියං. අථ වා භගවතො සාසනස්ස ච පටිපක්ඛා තිත්ථියා, තෙසං හරණතො පාටිහාරියං. තෙ හි දිට්ඨිහරණවසෙන දිට්ඨිප්පකාසනෙ අසමත්ථභාවෙන ච ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීහි හරිතා අපනීතා හොන්ති. පටීති වා පච්ඡාති අත්ථො. තස්මා සමාහිතෙ චිත්තෙ විගතූපක්කිලෙසෙ කතකිච්චෙන පච්ඡා හරිතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති පටිහාරියං. අත්තනො වා උපක්කිලෙසෙසු චතුත්ථජ්ඣානමග්ගෙහි හරිතෙසු පච්ඡා හරණං පටිහාරියං. ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනියො ච විගතූපක්කිලෙසෙන කතකිච්චෙන සත්තහිතත්ථං පුන පවත්තෙතබ්බා, හරිතෙසු ච අත්තනො උපක්කිලෙසෙසු පරසන්තානෙ උපක්කිලෙසහරණානි හොන්තීති පටිහාරියානි භවන්ති. පටිහාරියමෙව පාටිහාරියං, පටිහාරියෙ වා ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනිසමුදායෙ භවං එකෙකං පාටිහාරියන්ති වුච්චති. පටිහාරියං වා චතුත්ථජ්ඣානං මග්ගො ච පටිපක්ඛහරණතො, තත්ථ ජාතං, තස්මිං වා නිමිත්තභූතෙ, තතො වා ආගතන්ති පාටිහාරියං.

යස්මා පන තන්තිඅත්ථදෙසනාතබ්බොහාරාභිසමයසඞ්ඛාතා හෙතුහෙතුඵලතදුභයපඤ්ඤත්තිපටිවෙධසඞ්ඛාතා වා ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධා ගම්භීරා, අනුපචිතසම්භාරෙහි සසාදීහි විය මහාසමුද්දො දුක්ඛොගාළ්හා අලබ්භනෙය්යප්පතිට්ඨා ච. තස්මා තෙහි චතූහි ගම්භීරභාවෙහි යුත්තන්ති ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධගම්භීරං.

එකො එව භගවතො ධම්මදෙසනාඝොසො එකස්මිං ඛණෙ පවත්තමානො නානාභාසානං සත්තානං අත්තනො අත්තනො භාසාවසෙන අපුබ්බං අචරිමං ගහණූපගො හුත්වා අත්ථාධිගමාය හොති. අචින්තෙය්යො හි බුද්ධානං බුද්ධානුභාවොති සබ්බසත්තානං සකසකභාසානුරූපතො සොතපථමාගච්ඡතීති වෙදිතබ්බං.

නිදස්සනත්ථෙන – ‘‘නාහං සයම්භූ, න මයා ඉදං සච්ඡිකත’’න්ති අත්තානං පරිමොචෙන්තො – ‘‘ඉති මෙ සුතං, මයාපි එවං සුත’’න්ති ඉදානි වත්තබ්බං සකලං සුත්තං නිදස්සෙති.

අවධාරණත්ථෙන – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං බහුස්සුතානං යදිදං ආනන්දො, ගතිමන්තානං, සතිමන්තානං, ධිතිමන්තානං, උපට්ඨාකානං යදිදං ආනන්දො’’ති (අ. නි. 1.219-223) එවං භගවතා, ‘‘ආයස්මා ආනන්දො අත්ථකුසලො ධම්මකුසලො බ්යඤ්ජනකුසලො නිරුත්තිකුසලො පුබ්බාපරකුසලො’’ති (අ. නි. 5.169) එවං ධම්මසෙනාපතිනා ච පසත්ථභාවානුරූපං අත්තනො ධාරණබලං දස්සෙන්තො සත්තානං සොතුකම්යතං ජනෙති – ‘‘ඉති මෙ සුතං, තඤ්ච ඛො අත්ථතො වා බ්යඤ්ජනතො වා අනූනමනධිකං, එවමෙව, න අඤ්ඤථා, දට්ඨබ්බ’’න්ති. අඤ්ඤථාති භගවතො සම්මුඛා සුතාකාරතො අඤ්ඤථා, න පන භගවතා දෙසිතාකාරතො. අචින්තෙය්යානුභාවා හි භගවතො දෙසනා, සා න සබ්බාකාරෙන සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති වුත්තොවායමත්ථො. සුතාකාරාවිරුජ්ඣනමෙව හි ධාරණබලං. න හෙත්ථ අත්ථන්තරතාපරිහාරො ද්වින්නම්පි අත්ථානං එකවිසයත්තා. ඉතරථා හි ථෙරො භගවතො දෙසනාය සබ්බථා පටිග්ගහණෙ සමත්ථො අසමත්ථොති වා ආපජ්ජෙය්යාති.

මෙ-සද්දො තීසු අත්ථෙසු දිස්සති. තථා හිස්ස – ‘‘ගාථාභිගීතං මෙ අභොජනෙය්ය’’න්තිආදීසු (සං. නි. 1.194; සු. නි. 81) මයාති අත්ථො. ‘‘සාධු මෙ, භන්තෙ, භගවා සංඛිත්තෙන ධම්මං දෙසෙතූ’’තිආදීසු (සං. නි. 4.88; 5.381; අ. නි. 4.257) මය්හන්ති අත්ථො. ‘‘ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.29) මමාති අත්ථො. ඉධ පන ‘‘මයා සුත’’න්ති ච ‘‘මම සුත’’න්ති ච අත්ථද්වයෙ යුජ්ජති.

එත්ථ ච යො පරො න හොති, සො අත්තාති එවං වත්තබ්බෙ නියකජ්ඣත්තසඞ්ඛාතෙ සකසන්තානෙ වත්තනතො තිවිධොපි මෙ-සද්දො යදිපි එකස්මිංයෙව අත්ථෙ දිස්සති, කරණසම්පදානාදිවිසෙසසඞ්ඛාතො පනස්ස විජ්ජතෙවායං අත්ථභෙදොති ආහ – ‘‘මෙ-සද්දො තීසු අත්ථෙසු දිස්සතී’’ති.

සුතන්ති අයං සුත-සද්දො සඋපසග්ගො අනුපසග්ගො ච ගමනවිස්සුතකිලින්නූපචිතානුයොගසොතවිඤ්ඤෙය්යසොතද්වාරානුසාරවිඤ්ඤාතාදිඅනෙකත්ථප්පභෙදො. කිඤ්චාපි හි කිරියාවිසෙසකො උපසග්ගො, ජොතකභාවතො පන සතිපි තස්මිං සුත-සද්දො එව තං තං අත්ථං වදතීති අනුපසග්ගස්ස සුතසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙ සඋපසග්ගොපි උදාහරීයති.

තත්ථ ‘‘සෙනාය පසුතො’’තිආදීසු ගච්ඡන්තොති අත්ථො. ‘‘සුතධම්මස්ස පස්සතො’’තිආදීසු (උදා. 11) විස්සුතධම්මස්සාති අත්ථො. ‘‘අවස්සුතා අවස්සුතස්සා’’තිආදීසු (පාචි. 657) කිලින්නා කිලින්නස්සාති අත්ථො. ‘‘තුම්හෙහි පුඤ්ඤං පසුතං අනප්පක’’න්තිආදීසු (ඛු. පා. 7.12) උපචිතන්ති අත්ථො. ‘‘යෙ ඣානප්පසුතා ධීරා’’තිආදීසු (ධ. ප. 181) ඣානානුයුත්තාති අත්ථො. ‘‘දිට්ඨං සුතං මුත’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.241) සොතවිඤ්ඤෙය්යන්ති අත්ථො. ‘‘සුතධරො සුතසන්නිචයො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.339) සොතද්වාරානුසාරවිඤ්ඤාතධරොති අත්ථො. ඉධ පනස්ස ‘‘සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරිත’’න්ති වා ‘‘උපධාරණ’’න්ති වා අත්ථො. මෙ-සද්දස්ස හි මයාති අත්ථෙ සති ‘‘ඉති මෙ සුතං, මයා සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරිත’’න්ති අත්ථො. මමාති අත්ථෙ සති ‘‘ඉති මම සුතං සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරණ’’න්ති අත්ථො.

එවමෙතෙසු තීසු පදෙසු යස්මා සුතසද්දසන්නිධානෙ පයුත්තෙන ඉතිසද්දෙන සවනකිරියාජොතකෙන භවිතබ්බං. තස්මා ඉතීති සොතවිඤ්ඤාණාදිවිඤ්ඤාණකිච්චනිදස්සනං. මෙති වුත්තවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිපුග්ගලනිදස්සනං. සබ්බානිපි වාක්යානි එවකාරත්ථසහිතානියෙව අවධාරණඵලත්තා. තෙන සුතන්ති අස්සවනභාවප්පටික්ඛෙපතො අනූනාවිපරීතග්ගහණනිදස්සනං. යථා හි සුතං සුතමෙවාති වත්තබ්බතං අරහති, තං සම්මා සුතං අනූනග්ගහණං අවිපරීතග්ගහණඤ්ච හොතීති. අථ වා සද්දන්තරත්ථාපොහනවසෙන සද්දො අත්ථං වදතීති, යස්මා සුතන්ති එතස්ස අසුතං න හොතීති අයමත්ථො, තස්මා සුතන්ති අස්සවනභාවප්පටික්ඛෙපතො අනූනාවිපරීතග්ගහණනිදස්සනං. ඉදං වුත්තං හොති – ඉති මෙ සුතං, න දිට්ඨං, න සයම්භුඤාණෙන සච්ඡිකතං, න අඤ්ඤථා වා උපලද්ධං, අපිච සුතංව, තඤ්ච ඛො සම්මදෙවාති. අවධාරණත්ථෙ වා ඉතිසද්දෙ අයමත්ථයොජනාති තදපෙක්ඛස්ස සුත-සද්දස්ස නියමත්ථො සම්භවතීති අස්සවනභාවප්පටික්ඛෙපො, අනූනාවිපරීතග්ගහණනිදස්සනතා ච වෙදිතබ්බා. එවං සවනහෙතුසවනවිසෙසවසෙන පදත්තයස්ස අත්ථයොජනා කතාති දට්ඨබ්බං.

තථා ඉතීති සොතද්වාරානුසාරෙන පවත්තාය විඤ්ඤාණවීථියා නානත්ථබ්යඤ්ජනග්ගහණතො නානප්පකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තිභාවප්පකාසනං ආකාරත්ථො ඉතිසද්දොති කත්වා. මෙති අත්තප්පකාසනං. සුතන්ති ධම්මප්පකාසනං යථාවුත්තාය විඤ්ඤාණවීථියා පරියත්තිධම්මාරම්මණත්තා. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – නානප්පකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තාය විඤ්ඤාණවීථියා කාරණභූතාය මයා න අඤ්ඤං කතං, ඉදං පන කතං, අයං ධම්මො සුතොති.

තථා ඉතීති නිදස්සිතබ්බප්පකාසනං නිදස්සනත්ථො ඉති-සද්දොති කත්වා නිදස්සෙතබ්බස්ස නිදස්සිතබ්බත්තාභාවාභාවතො. තස්මා ඉතිසද්දෙන සකලම්පි සුතං පච්චාමට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං. මෙති පුග්ගලප්පකාසනං. සුතන්ති පුග්ගලකිච්චප්පකාසනං. සුත-සද්දෙන හි ලබ්භමානා සවනකිරියා සවනවිඤ්ඤාණප්පබන්ධප්පටිබද්ධා, තත්ථ ච පුග්ගලවොහාරො. න හි පුග්ගලවොහාරරහිතෙ ධම්මප්පබන්ධෙ සවනකිරියා ලබ්භති. තස්සායං සඞ්ඛෙපත්ථො – යං සුත්තං නිද්දිසිස්සාමි, තං මයා ඉති සුතන්ති.

තථා ඉතීති යස්ස චිත්තසන්තානස්ස නානාරම්මණප්පවත්තියා නානත්ථබ්යඤ්ජනග්ගහණං හොති, තස්ස නානාකාරනිද්දෙසො ආකාරත්ථො ඉතිසද්දොති කත්වා. ඉතීති හි අයං ආකාරපඤ්ඤත්ති ධම්මානං තං තං පවත්තිආකාරං උපාදාය පඤ්ඤාපෙතබ්බසභාවත්තා. මෙති කත්තුනිද්දෙසො. සුතන්ති විසයනිද්දෙසො. සොතබ්බො හි ධම්මො සවනකිරියාකත්තුපුග්ගලස්ස සවනකිරියාවසෙන පවත්තිට්ඨානං හොති. එත්තාවතා නානප්පකාරප්පවත්තෙන චිත්තසන්තානෙන තංසමඞ්ගිනො කත්තු විසයෙ ගහණසන්නිට්ඨානං දස්සිතං හොති.

අථ වා ඉතීති පුග්ගලකිච්චනිද්දෙසො. සුතානඤ්හි ධම්මානං ගහිතාකාරස්ස නිදස්සනස්ස අවධාරණස්ස වා පකාසනභාවෙන ඉතිසද්දෙන තදාකාරාදිධාරණස්ස පුග්ගලවොහාරූපාදානධම්මබ්යාපාරභාවතො පුග්ගලකිච්චං නාම නිද්දිට්ඨං හොතීති. සුතන්ති විඤ්ඤාණකිච්චනිද්දෙසො. පුග්ගලවාදිනොපි හි සවනකිරියා විඤ්ඤාණනිරපෙක්ඛා න හොතීති. මෙති උභයකිච්චයුත්තපුග්ගලනිද්දෙසො . මෙති හි සද්දප්පවත්ති එකන්තෙනෙව සත්තවිසෙසවිසයා, විඤ්ඤාණකිච්චඤ්ච තත්ථෙව සමොදහිතබ්බන්ති. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – මයා සවනකිච්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිනා පුග්ගලෙන විඤ්ඤාණවසෙන ලද්ධස්සවනකිච්චවොහාරෙන සුතන්ති.

තථා ඉතීති ච මෙති ච සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. සබ්බස්ස හි සද්දාධිගමනීයස්ස අත්ථස්ස පඤ්ඤත්තිමුඛෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බත්තා සබ්බපඤ්ඤත්තීනඤ්ච විජ්ජමානාදීසු ඡස්වෙව පඤ්ඤත්තීසු අවරොධො, තස්මා යො මායාමරීචිආදයො විය අභූතත්ථො, අනුස්සවාදීහි ගහෙතබ්බො විය අනුත්තමත්ථො ච න හොති. සො රූපසද්දාදිකො රුප්පනානුභවනාදිකො ච පරමත්ථසභාවො සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන විජ්ජති. යො පන ඉතීති ච මෙති ච වුච්චමානො ආකාරාදිඅපරමත්ථසභාවො සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන අනුපලබ්භමානො අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම, කිමෙත්ථ තං පරමත්ථතො අත්ථි, යං ඉතීති වා මෙති වා නිද්දෙසං ලභෙථ. සුතන්ති විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. යඤ්හි තං සොතෙන උපලද්ධං, තං පරමත්ථතො විජ්ජමානන්ති.

තථා ඉතීති සොතපථමාගතෙ ධම්මෙ උපාදාය තෙසං උපධාරිතාකාරාදීනං පච්චාමසනවසෙන. මෙති සසන්තතිපරියාපන්නෙ ඛන්ධෙ කරණාදිවිසෙසවිසිට්ඨෙ උපාදාය වත්තබ්බතො උපාදාපඤ්ඤත්ති. සුතන්ති දිට්ඨාදීනි උපනිධාය වත්තබ්බතො උපනිධාපඤ්ඤත්ති. දිට්ඨාදිසභාවරහිතෙ සද්දායතනෙ පවත්තමානොපි සුතවොහාරො දුතියං, තතියන්ති ආදිකො විය පඨමාදිං නිස්සාය ‘‘යං න දිට්ඨමුතවිඤ්ඤාතනිරපෙක්ඛං, තං සුත’’න්ති විඤ්ඤෙය්යත්තා දිට්ඨාදීනි උපනිධාය වත්තබ්බො හොති. අසුතං න හොතීති හි සුතන්ති පකාසිතොයමත්ථොති.

එත්ථ ච ඉතීති වචනෙන අසම්මොහං දීපෙති. පටිවිද්ධා හි අත්ථස්ස පකාරවිසෙසා ඉතීති ඉධ ආයස්මතා ආනන්දෙන පච්චාමට්ඨා, තෙනස්ස අසම්මොහො දීපිතො. න හි සම්මූළ්හො නානප්පකාරප්පටිවෙධසමත්ථො හොති, ලොභප්පහානාදිවසෙන නානප්පකාරා දුප්පටිවිද්ධා ච සුත්තත්ථා නිද්දිසීයන්ති . සුතන්ති වචනෙන අසම්මොසං දීපෙති සුතාකාරස්ස යාථාවතො දස්සියමානත්තා යස්ස හි සුතං සම්මුට්ඨං හොති, න සො කාලන්තරෙ මයා සුතන්ති පටිජානාති. ඉච්චස්ස අසම්මොහෙන සම්මොහාභාවෙන පඤ්ඤාය එව වා සවනකාලසම්භූතාය තදුත්තරිකාලපඤ්ඤාසිද්ධි, තථා අසම්මොසෙන සතිසිද්ධි. තත්ථ පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමාය සතියා බ්යඤ්ජනාවධාරණසමත්ථතා. බ්යඤ්ජනානඤ්හි පටිවිජ්ඣිතබ්බො ආකාරො නාතිගම්භීරො, යථාසුතධාරණමෙව තත්ථ කරණීයන්ති සතියා බ්යාපාරො අධිකො, පඤ්ඤා තත්ථ ගුණීභූතා හොති පඤ්ඤාය පුබ්බඞ්ගමාති කත්වා. සතිපුබ්බඞ්ගමාය පඤ්ඤාය අත්ථප්පටිවෙධසමත්ථතා. අත්ථස්ස හි පටිවිජ්ඣිතබ්බො ආකාරො ගම්භීරොති පඤ්ඤාය බ්යාපාරො අධිකො, සති තත්ථ ගුණීභූතා හොති සතියා පුබ්බඞ්ගමාති කත්වා. තදුභයසමත්ථතායොගෙන අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නස්ස ධම්මකොසස්ස අනුපාලනසමත්ථතාය ධම්මභණ්ඩාගාරිකත්තසිද්ධි.

අපරො නයො – ඉතීති වචනෙන යොනිසොමනසිකාරං දීපෙති. තෙන වුච්චමානානං ආකාරනිදස්සනාවධාරණත්ථානං උපරි වක්ඛමානානං නානප්පකාරප්පටිවෙධජොතකානං අවිපරීතසද්ධම්මවිසයත්තා. න හි අයොනිසො මනසිකරොතො නානප්පකාරප්පටිවෙධො සම්භවති. සුතන්ති වචනෙන අවික්ඛෙපං දීපෙති, නිදානපුච්ඡාවසෙන පකරණප්පත්තස්ස වක්ඛමානස්ස සුත්තස්ස සවනං න සමාධානමන්තරෙන සම්භවති වික්ඛිත්තචිත්තස්ස සවනාභාවතො. තථා හි වික්ඛිත්තචිත්තො පුග්ගලො සබ්බසම්පත්තියා වුච්චමානොපි ‘‘න මයා සුතං, පුන භණථා’’ති වදති. යොනිසොමනසිකාරෙන චෙත්ථ අත්තසම්මාපණිධිං පුබ්බෙකතපුඤ්ඤතඤ්ච සාධෙති, සම්මා අප්පණිහිතත්තස්ස පුබ්බෙ අකතපුඤ්ඤස්ස වා තදභාවතො. අවික්ඛෙපෙන සද්ධම්මස්සවනං සප්පුරිසූපනිස්සයඤ්ච සාධෙති, අස්සුතවතො සප්පුරිසූපනිස්සයරහිතස්ස ච තදභාවතො. න හි වික්ඛිත්තචිත්තො සද්ධම්මං සොතුං සක්කොති, න ච සප්පුරිසෙ අනුපස්සයමානස්ස සවනං අත්ථි.

අපරො නයො – ‘‘යස්ස චිත්තසන්තානස්ස නානාකාරප්පවත්තියා නානත්ථබ්යඤ්ජනග්ගහණං හොති, තස්ස නානාකාරනිද්දෙසො’’ති වුත්තං. යස්මා ච සො භගවතො වචනස්ස අත්ථබ්යඤ්ජනප්පභෙදපරිච්ඡෙදවසෙන සකලසාසනසම්පතිඔගාහනෙන නිරවසෙසපරහිතපාරිපූරිකාරණභූතො එවංභද්දකො ආකාරො න සම්මා අප්පණිහිතත්තනො පුබ්බෙ අකතපුඤ්ඤස්ස වා හොති, තස්මා ඉතීති ඉමිනා භද්දකෙන ආකාරෙන පච්ඡිමචක්කද්වයසම්පත්තිමත්තනො දීපෙති, සුතන්ති සවනයොගෙන පුරිමචක්කද්වයසම්පත්තිං. න හි අප්පතිරූපෙ දෙසෙ වසතො සප්පුරිසූපනිස්සයරහිතස්ස වා සවනං අත්ථි. ඉච්චස්ස පච්ඡිමචක්කද්වයසිද්ධියා ආසයසුද්ධි සිද්ධා හොති, සම්මා පණිහිතත්තො පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤො විසුද්ධාසයො හොති, තදවිසුද්ධිහෙතූනං කිලෙසානං දූරීභාවතො. තථා හි වුත්තං – ‘‘සම්මා පණිහිතං චිත්තං, සෙය්යසො නං තතො කරෙ’’ති (ධ. ප. 43) ‘‘කතපුඤ්ඤොසි ත්වං, ආනන්ද, පධානමනුයුඤ්ජ, ඛිප්පං හොහිසි අනාසවො’’ති (දී. නි. 2.207) ච. පුරිමචක්කද්වයසිද්ධියා පයොගසුද්ධි. පතිරූපදෙසවාසෙන හි සප්පුරිසූපනිස්සයෙන ච සාධූනං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනෙනපි විසුද්ධප්පයොගො හොති. තාය ච ආසයසුද්ධියා අධිගමබ්යත්තිසිද්ධි, පුබ්බෙ එව තණ්හාදිට්ඨිසංකිලෙසානං විසොධිතත්තා පයොගසුද්ධියා ආගමබ්යත්තිසිද්ධි. සුපරිසුද්ධකායවචීපයොගො හි විප්පටිසාරාභාවතො අවික්ඛිත්තචිත්තො පරියත්තියං විසාරදො හොති. ඉති පයොගාසයසුද්ධස්ස ආගමාධිගමසම්පන්නස්ස වචනං අරුණුග්ගමනං විය සූරියස්ස උදයතො, යොනිසොමනසිකාරො විය ච කුසලධම්මස්ස, අරහති භගවතො වචනස්ස පුබ්බඞ්ගමං භවිතුන්ති ඨානෙ නිදානං ඨපෙන්තො ඉති මෙ සුතන්තිආදිමාහ.

අපරො නයො – ඉතීති ඉමිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන නානප්පකාරප්පටිවෙධදීපකෙන අත්තනො අත්ථපටිභානපටිසම්භිදාසම්පත්තිසබ්භාවං දීපෙති. සුතන්ති ඉමිනා ඉතිසද්දසන්නිධානතො වක්ඛමානාපෙක්ඛාය වා සොතබ්බභෙදප්පටිවෙධදීපකෙන ධම්මනිරුත්තිපටිසම්භිදාසම්පත්තිසබ්භාවං දීපෙති. ඉතීති ච ඉදං වුත්තනයෙනෙව යොනිසොමනසිකාරදීපකං වචනං භාසමානො ‘‘එතෙ මයා ධම්මා මනසානුපෙක්ඛිතා දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධා’’ති දීපෙති. පරියත්තිධම්මා හි ‘‘ඉධ සීලං කථිතං, ඉධ සමාධි, ඉධ පඤ්ඤා, එත්තකා එත්ථ අනුසන්ධියො’’තිආදිනා නයෙන මනසා අනුපෙක්ඛිතා අනුස්සවාකාරපරිවිතක්කසහිතාය ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තිභූතාය ඤාතපරිඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය වා දිට්ඨියා තත්ථ තත්ථ වුත්තරූපාරූපධම්මෙ ‘‘ඉති රූපං, එත්තකං රූප’’න්තිආදිනා නයෙන සුට්ඨු වවත්ථපෙත්වා පටිවිද්ධා අත්තනො පරෙසඤ්ච හිතසුඛාවහා හොන්තීති. සුත්තන්ති ඉදං සවනයොගපරිදීපකවචනං භාසමානො ‘‘බහූ මයා ධම්මා සුතා ධාතා වචසා පරිචිතා’’ති දීපෙති. සොතාවධානප්පටිබද්ධා හි පරියත්තිධම්මස්ස සවනධාරණපරිචයා. තදුභයෙනපි ධම්මස්ස ස්වාක්ඛාතභාවෙන අත්ථබ්යඤ්ජනපාරිපූරිං දීපෙන්තො සවනෙ ආදරං ජනෙති. අත්ථබ්යඤ්ජනපරිපුණ්ණඤ්හි ධම්මං ආදරෙන අස්සුණන්තො මහතා හිතා පරිබාහිරො හොතීති ආදරං ජනෙත්වා සක්කච්චං ධම්මො සොතබ්බො.

ඉති මෙ සුතන්ති ඉමිනා පන සකලෙන වචනෙන ආයස්මා ආනන්දො තථාගතප්පවෙදිතං ධම්මවිනයං අත්තනො අදහන්තො අසප්පුරිසභූමිං අතික්කමති, සාවකත්තං පටිජානන්තො සප්පුරිසභූමිං ඔක්කමති. තථා අසද්ධම්මා චිත්තං වුට්ඨාපෙති, සද්ධම්මෙ චිත්තං පතිට්ඨාපෙති. ‘‘කෙවලං සුතමෙවෙතං මයා, තස්සෙව පන භගවතො වචන’’න්ති දීපෙන්තො අත්තානං පරිමොචෙති, සත්ථාරං අපදිසති, ජිනවචනං අප්පෙති, ධම්මනෙත්තිං පතිට්ඨාපෙති.

අපිච ඉති මෙ සුතන්ති අත්තනා උප්පාදිතභාවං අප්පටිජානන්තො පුරිමස්සවනං විවරන්තො සම්මුඛා පටිග්ගහිතමිදං මයා තස්ස භගවතො චතුවෙසාරජ්ජවිසාරදස්ස දසබලධරස්ස ආසභට්ඨානට්ඨායිනො සීහනාදනාදිනො සබ්බසත්තුත්තමස්ස ධම්මිස්සරස්ස ධම්මරාජස්ස ධම්මාධිපතිනො ධම්මදීපස්ස ධම්මසරණස්ස සද්ධම්මවරචක්කවත්තිනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස. න එත්ථ අත්ථෙ වා ධම්මෙ වා පදෙ වා බ්යඤ්ජනෙ වා කඞ්ඛා වා විමති වා කාතබ්බාති සබ්බදෙවමනුස්සානං ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ අස්සද්ධියං විනාසෙති, සද්ධාසම්පදං උප්පාදෙති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘විනාසයති අස්සද්ධං, සද්ධං වඩ්ඪෙති සාසනෙ;

ඉති මෙ සුතමිච්චෙවං, වදං ගොතමසාවකො’’ති.

එත්ථාහ – ‘‘කස්මා පනෙත්ථ යථා අඤ්ඤෙසු සුත්තෙසු ‘එවං මෙ සුතං, එකං සමයං භගවා’තිආදිනා කාලදෙසෙ අපදිසිත්වාව නිදානං භාසිතං, එවං න භාසිත’’න්ති? අපරෙ තාව ආහු – න පන ථෙරෙන භාසිතත්තා. ඉදඤ්හි නිදානං න ආයස්මතා ආනන්දෙන පඨමං භාසිතං ඛුජ්ජුත්තරාය පන භගවතා උපාසිකාසු බහුස්සුතභාවෙන එතදග්ගෙ ඨපිතාය සෙක්ඛප්පටිසම්භිදාප්පත්තාය අරියසාවිකාය සාමාවතිප්පමුඛානං පඤ්චන්නං ඉත්ථිසතානං පඨමං භාසිතං.

තත්රායං අනුපුබ්බීකථා – ඉතො කිර කප්පසතසහස්සමත්ථකෙ පදුමුත්තරො නාම සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො හංසවතියං විහරති. අථෙකදිවසං හංසවතියං එකා කුලධීතා සත්ථු ධම්මදෙසනං සොතුං ගච්ඡන්තීහි උපාසිකාහි සද්ධිං ආරාමං ගතා. සත්ථාරං එකං උපාසිකං බහුස්සුතානං එතදග්ගෙ ඨපෙන්තං දිස්වා අධිකාරං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙසි. සත්ථාපි නං බ්යාකාසි ‘‘අනාගතෙ ගොතමස්ස නාම සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාවිකානං උපාසිකානං බහුස්සුතානං අග්ගා භවිස්සතී’’ති. තස්සා යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා පුන මනුස්සෙසූති එවං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තියා කප්පසතසහස්සං අතික්කන්තං. අථ ඉමස්මිං භද්දකප්පෙ අම්හාකං භගවතො කාලෙ සා දෙවලොකතො චවිත්වා ඝොසකසෙට්ඨිස්ස ගෙහෙ දාසියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගණ්හි, උත්තරාතිස්සා නාමං අකංසු. සා ජාතකාලෙ ඛුජ්ජා අහොසීති ඛුජ්ජුත්තරාත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. සා අපරභාගෙ ඝොසකසෙට්ඨිනා රඤ්ඤො උතෙනස්ස සාමාවතියා දින්නකාලෙ තස්සා පරිචාරිකභාවෙන දින්නා රඤ්ඤො උතෙනස්ස අන්තෙපුරෙ වසති.

තෙන ච සමයෙන කොසම්බියං ඝොසකසෙට්ඨිකුක්කුටසෙට්ඨිපාවාරිකසෙට්ඨිනො භගවන්තං උද්දිස්ස තයො විහාරෙ කාරෙත්වා ජනපදචාරිකං චරන්තෙ තථාගතෙ කොසම්බිනගරං සම්පත්තෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස විහාරෙ නිය්යාදෙත්වා මහාදානානි පවත්තෙසුං, මාසමත්තං අතික්කමි. අථ නෙසං එතදහොසි – ‘‘බුද්ධා නාම සබ්බලොකානුකම්පකා, අඤ්ඤෙසම්පි ඔකාසං දස්සාමා’’ති කොසම්බිනගරවාසිනොපි ජනස්ස ඔකාසං අකංසු. තතො පට්ඨාය නාගරා වීථිසභාගෙන ගණසභාගෙන මහාදානං දෙන්ති. අථෙකදිවසං සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො මාලාකාරජෙට්ඨකස්ස ගෙහෙ නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ ඛුජ්ජුත්තරා සාමාවතියා පුප්ඵානි ගහෙතුං අට්ඨ කහාපණෙ ආදාය තං ගෙහං අගමාසි. මාලාකාරජෙට්ඨකො තං දිස්වා ‘‘අම්ම උත්තරෙ, අජ්ජ තුය්හං පුප්ඵානි දාතුං ඛණො නත්ථි, අහං බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසාමි, ත්වම්පි පරිවෙසනාය සහායිකා හොහි, එවං ඉතො පරෙසං වෙය්යාවච්චකරණතො මුච්චිස්සසී’’ති ආහ. තතො ඛුජ්ජුත්තරා බුද්ධානං භත්තග්ගෙ වෙය්යාවච්චං අකාසි. සා සත්ථාරා උපනිසින්නකථාවසෙන කථිතං සබ්බමෙව ධම්මං උග්ගණ්හි, අනුමොදනං පන සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි.

සා අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු චත්තාරොව කහාපණෙ දත්වා පුප්ඵානි ගහෙත්වා ගච්ඡති, තස්මිං පන දිවසෙ දිට්ඨසච්චභාවෙන පරසන්තකෙ චිත්තං අනුප්පාදෙත්වා අට්ඨපි කහාපණෙ දත්වා පච්ඡිං පූරෙත්වා පුප්ඵානි ගහෙත්වා සාමාවතියා සන්තිකං අගමාසි. අථ නං සා පුච්ඡි ‘‘අම්ම උත්තරෙ, ත්වං අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු න බහූනි පුප්ඵානි ආහරසි, අජ්ජ පන බහුකානි, කිං නො රාජා උත්තරිතරං පසන්නො’’ති? සා මුසා වත්තුං අභබ්බතාය අතීතෙ අත්තනා කතං අනිගූහිත්වා සබ්බං කථෙසි. අථ ‘‘කස්මා අජ්ජ බහූනි ආහරසී’’ති ච වුත්තා ‘‘අජ්ජාහං සම්මාසම්බුද්ධස්ස ධම්මං සුත්වා අමතං සච්ඡාකාසිං, තස්මා තුම්හෙ න වඤ්චෙමී’’ති ආහ. තං සුත්වා ‘‘අරෙ දුට්ඨදාසි, එත්තකං කාලං තයා ගහිතෙ කහාපණෙ දෙහී’’ති අතජ්ජෙත්වා පුබ්බහෙතුනා චොදියමානා ‘‘අම්ම, තයා පීතං අමතං, අම්හෙපි පායෙහී’’ති වත්වා ‘‘තෙන හි මං න්හාපෙහී’’ති වුත්තෙ සොළසහි ගන්ධොදකඝටෙහි න්හාපෙත්වා ද්වෙ මට්ඨසාටකෙ දාපෙසි. සා එකං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා ආසනෙ නිසීදිත්වා විචිත්රබීජනිං ආදාය නීචාසනෙසු නිසින්නානි පඤ්ච මාතුගාමසතානි ආමන්තෙත්වා සෙඛප්පටිසම්භිදාසු ඨත්වා සත්ථාරා දෙසිතනියාමෙනෙව තාසං ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාවසානෙ තා සබ්බා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. තා සබ්බාපි ඛුජ්ජුත්තරං වන්දිත්වා ‘‘අම්ම, අජ්ජ පට්ඨාය ත්වං කිලිට්ඨකම්මං මා කරි, අම්හාකං මාතුට්ඨානෙ ආචරියට්ඨානෙ ච පතිට්ඨාහී’’ති ගරුට්ඨානෙ ඨපයිංසු.

කස්මා පනෙසා දාසී හුත්වා නිබ්බත්තාති? සා කිර කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ බාරාණසියං සෙට්ඨිධීතා හුත්වා නිබ්බත්තා. එකාය ඛීණාසවත්ථෙරියා උපට්ඨාකකුලං ගතාය ‘‘එතං මෙ අය්යෙ, පසාධනපෙළිකං දෙථා’’ති වෙය්යාවච්චං කාරෙසි. ථෙරීපි ‘‘අදෙන්තියා මයි ආඝාතං උප්පාදෙත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සති, දෙන්තියා පරෙසං දාසී හුත්වා නිබ්බත්තිස්සති, නිරයසන්තාපතො දාසිභාවො සෙය්යො’’ති අනුද්දයං පටිච්ච තස්සා වචනං අකාසි. සා තෙන කම්මෙන පඤ්ච ජාතිසතානි පරෙසං දාසීයෙව හුත්වා නිබ්බත්ති.

කස්මා පන ඛුජ්ජා අහොසි? අනුප්පන්නෙ කිර බුද්ධෙ අයං බාරාණසිරඤ්ඤො ගෙහෙ වසන්තී එකං රාජකුලූපකං පච්චෙකබුද්ධං ථොකං ඛුජ්ජධාතුකං දිස්වා අත්තනා සහවාසීනං මාතුගාමානං පුරතො පරිහාසං කරොන්තී යථාවජ්ජං කෙළිවසෙන ඛුජ්ජාකාරං දස්සෙසි, තස්මා ඛුජ්ජා හුත්වා නිබ්බත්ති.

කිං පන කත්වා පඤ්ඤවන්තී ජාතාති? අනුප්පන්නෙ කිර බුද්ධෙ අයං බාරාණසිරඤ්ඤො ගෙහෙ වසන්තී අට්ඨ පච්චෙකබුද්ධෙ රාජගෙහතො උණ්හපායාසස්ස පූරිතෙ පත්තෙ පරිවත්තිත්වා පරිවත්තිත්වා ගණ්හන්තෙ දිස්වා අත්තනො සන්තකානි අට්ඨ දන්තවලයානි ‘‘ඉධ ඨපෙත්වා ගණ්හථා’’ති අදාසි. තෙ තථා කත්වා ඔලොකෙසුං. ‘‘තුම්හාකඤ්ඤෙව තානි පරිච්චත්තානි, ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති ආහ. තෙ නන්දමූලකපබ්භාරං අගමංසු. අජ්ජාපි තානි වලයානි අරොගානෙව. සා තස්ස නිස්සන්දෙන පඤ්ඤවන්තී ජාතා.

අථ නං සාමාවතිප්පමුඛානි පඤ්ච ඉත්ථිසතානි ‘‘අම්ම, ත්වං දිවසෙ දිවසෙ සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා භගවතා දෙසිතං ධම්මං සුත්වා අම්හාකං දෙසෙහී’’ති වදිංසු. සා තථා කරොන්තී අපරභාගෙ තිපිටකධරා ජාතා. තස්මා නං සත්ථා – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවිකානං බහුස්සුතානං උපාසිකානං යදිදං ඛුජ්ජුත්තරා’’ති එතදග්ගෙ ඨපෙසි. ඉති උපාසිකාසු බහුස්සුතභාවෙන සත්ථාරා එතදග්ගෙ ඨපිතා පටිසම්භිදාප්පත්තා ඛුජ්ජුත්තරා අරියසාවිකා සත්ථරි කොසම්බියං විහරන්තෙ කාලෙන කාලං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා අන්තෙපුරං ගන්ත්වා සාමාවතිප්පමුඛානං පඤ්චන්නං ඉත්ථිසතානං අරියසාවිකානං සත්ථාරා දෙසිතනියාමෙන යථාසුතං ධම්මං කථෙන්තී අත්තානං පරිමොචෙත්වා සත්ථු සන්තිකෙ සුතභාවං පකාසෙන්තී ‘‘වුත්තඤ්හෙතං භගවතා වුත්තමරහතාති මෙ සුත’’න්ති නිදානං ආරොපෙසි.

යස්මා පන තස්මිංයෙව නගරෙ භගවතො සම්මුඛා සුත්වා තදහෙව තාය තාසං භාසිතං, තස්මා ‘‘එකං සමයං භගවා කොසම්බියං විහරතී’’ති කාලදෙසං අපදිසිතුං පයොජනසම්භවොව නත්ථි සුපාකටභාවතො. භික්ඛුනියො චස්සා සන්තිකෙ ඉමානි සුත්තානි ගණ්හිංසු. එවං පරම්පරාය භික්ඛූසුපි තාය ආරොපිතං නිදානං පාකටං අහොසි. අථ ආයස්මා ආනන්දො තථාගතස්ස පරිනිබ්බානතො අපරභාගෙ සත්තපණ්ණිගුහායං අජාතසත්තුනා කාරාපිතෙ සද්ධම්මමණ්ඩපෙ මහාකස්සපප්පමුඛස්ස වසීගණස්ස මජ්ඣෙ නිසීදිත්වා ධම්මං සඞ්ගායන්තො ඉමෙසං සුත්තානං නිදානස්ස ද්වෙළ්හකං පරිහරන්තො තාය ආරොපිතනියාමෙනෙව නිදානං ආරොපෙසීති.

කෙචි පනෙත්ථ බහුප්පකාරෙ පපඤ්චෙන්ති. කිං තෙහි? අපිච නානානයෙහි සඞ්ගීතිකාරා ධම්මවිනයං සඞ්ගායිංසු. අනුබුද්ධා හි ධම්මසඞ්ගාහකමහාථෙරා, තෙ සම්මදෙව ධම්මවිනයස්ස සඞ්ගායනාකාරං ජානන්තා කත්ථචි ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිනා, කත්ථචි ‘‘තෙන සමයෙනා’’තිආදිනා, කත්ථචි ගාථාබන්ධවසෙන නිදානං ඨපෙන්තා, කත්ථචි සබ්බෙන සබ්බං නිදානං අට්ඨපෙන්තා වග්ගසඞ්ගහාදිවසෙන ධම්මවිනයං සඞ්ගායිංසු. තත්ථ ඉධ වුත්තඤ්හෙතන්තිආදිනා නිදානං ඨපෙත්වා සඞ්ගායිංසු, කිඤ්චි සුත්තගෙය්යාදිවසෙන නවඞ්ගමිදං බුද්ධවචනං. යථා චෙතං, එවං සබ්බෙසම්පි සම්මාසම්බුද්ධානං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අප්පකඤ්ච නෙසං අහොසි සුත්තං ගෙය්ය’’න්තිආදි. තත්ථ ඉතිවුත්තකඞ්ගස්ස අඤ්ඤං කිඤ්චි න පඤ්ඤායති තබ්භාවනිමිත්තං ඨපෙත්වා ‘‘වුත්තඤ්හෙතං…පෙ… මෙ සුත’’න්ති ඉදං වචනං. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා ‘‘වුත්තඤ්හෙතං භගවතාති ආදිනයප්පවත්තා ද්වාදසුත්තරසතසුත්තන්තා ඉතිවුත්තක’’න්ති. තස්මා සත්ථු අධිප්පායං ජානන්තෙහි ධම්මසඞ්ගාහකෙහි අරියසාවිකාය වා ඉමෙසං සුත්තානං ඉතිවුත්තකඞ්ගභාවඤාපනත්ථං ඉමිනාව නයෙන නිදානං ඨපිතන්ති වෙදිතබ්බං.

කිමත්ථං පන ධම්මවිනයසඞ්ගහෙ කයිරමානෙ නිදානවචනං? නනු භගවතා භාසිතවචනස්සෙව සඞ්ගහො කාතබ්බොති? වුච්චතෙ – දෙසනාය ඨිතිඅසම්මොසසද්ධෙය්යභාවසම්පාදනත්ථං. කාලදෙසදෙසකපරිසාපදෙසෙහි උපනිබන්ධිත්වා ඨපිතා හි දෙසනා චිරට්ඨිතිකා හොති අසම්මොසධම්මා සද්ධෙය්යා ච දෙසකාලකත්තුහෙතුනිමිත්තෙහි උපනිබද්ධො විය වොහාරවිනිච්ඡයො. තෙනෙව ච ආයස්මතා මහාකස්සපෙන බ්රහ්මජාලමූලපරියායසුත්තාදීනං දෙසාදිපුච්ඡාසු කතාසු තාසං විස්සජ්ජනං කරොන්තෙන ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිනා නිදානං භාසිතං. ඉධ පන දෙසකාලස්ස අග්ගහණෙ කාරණං වුත්තමෙව.

අපිච සත්ථු සම්පත්තිප්පකාසනත්ථං නිදානවචනං. තථාගතස්ස හි භගවතො පුබ්බරචනානුමානාගමතක්කාභාවතො සම්මාසම්බුද්ධභාවසිද්ධි. න හි සම්මාසම්බුද්ධස්ස පුබ්බරචනාදීහි අත්ථො අත්ථි සබ්බත්ථ අප්පටිහතඤාණාචාරතාය එකප්පමාණත්තා ච ඤෙය්යධම්මෙසු. තථා ආචරියමුට්ඨිධම්මමච්ඡරියසාසනසාවකානුරාගාභාවතො ඛීණාසවභාවසිද්ධි. න හි සබ්බසො ඛීණාසවස්ස තෙ සම්භවන්තීති සුවිසුද්ධස්ස පරානුග්ගහපවත්ති. එවං දෙසකසංකිලෙසභූතානං දිට්ඨිසීලසම්පදාදූසකානං අවිජ්ජාතණ්හානං අච්චන්තාභාවසංසූචකෙහි ඤාණසම්පදාපහානසම්පදාභිබ්යඤ්ජකෙහි ච සම්බුද්ධවිසුද්ධභාවෙහි පුරිමවෙසාරජ්ජද්වයසිද්ධි, තතො ච අන්තරායිකනිය්යානිකධම්මෙසු අසම්මොහභාවසිද්ධිතො පච්ඡිමවෙසාරජ්ජද්වයසිද්ධීති භගවතො චතුවෙසාරජ්ජසමන්නාගමො අත්තහිතපරහිතපටිපත්ති ච නිදානවචනෙන පකාසිතා හොති, තත්ථ තත්ථ සම්පත්තපරිසාය අජ්ඣාසයානුරූපං ඨානුප්පත්තිකප්පටිභානෙන ධම්මදෙසනාදීපනතො. ඉධ පන අනවසෙසතො කාමදොසප්පහානං විධාය දෙසනාදීපනතො චාති යොජෙතබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘සත්ථු සම්පත්තිප්පකාසනත්ථං නිදානවචන’’න්ති. එත්ථ ච ‘‘භගවතා අරහතා’’ති ඉමෙහි පදෙහි යථාවුත්තඅත්ථවිභාවනතා හෙට්ඨා දස්සිතා එව.

තථා සාසනසම්පත්තිප්පකාසනත්ථං නිදානවචනං. ඤාණකරුණාපරිග්ගහිතසබ්බකිරියස්ස හි භගවතො නත්ථි නිරත්ථකා පටිපත්ති අත්තහිතා වා. තස්මා පරෙසංයෙවත්ථාය පවත්තසබ්බකිරියස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සකලම්පි කායවචීමනොකම්මං යථාපවත්තං වුච්චමානං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං සත්තානං අනුසාසනත්ථෙන සාසනං, න කබ්බරචනා. තයිදං සත්ථු චරිතං කාලදෙසදෙසකපරිසාපදෙසෙහි තත්ථ තත්ථ නිදානවචනෙහි යථාරහං පකාසියති. ඉධ පන දෙසකපරිසාපදෙසෙහීති යොජෙතබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘සාසනසම්පත්තිප්පකාසනත්ථං නිදානවචන’’න්ති.

අපිච සත්ථුනො පමාණභාවප්පකාසනෙන සාසනස්ස පමාණභාවදස්සනත්ථං නිදානවචනං. තඤ්චස්ස පමාණභාවදස්සනං හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙන ‘‘භගවතා අරහතා’’ති ඉමෙහි පදෙහි විභාවිතන්ති වෙදිතබ්බං. ඉදමෙත්ථ නිදානවචනප්පයොජනස්ස මුඛමත්තනිදස්සනන්ති.

නිදානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.