අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) > ඉතිවුත්තක-අට්ඨකථා

1. ඉදානි ¶ ¶ ¶ එකධම්මං, භික්ඛවෙ, පජහථාතිආදිනා නයෙන භගවතා නික්ඛිත්තස්ස සුත්තස්ස වණ්ණනාය ඔකාසො අනුප්පත්තො. සා පනෙසා අත්ථවණ්ණනා යස්මා සුත්තනික්ඛෙපං විචාරෙත්වා වුච්චමානා පාකටා හොති, තස්මා සුත්තනික්ඛෙපං තාව විචාරෙස්සාම. චත්තාරො හි සුත්තනික්ඛෙපා – අත්තජ්ඣාසයො, පරජ්ඣාසයො, පුච්ඡාවසිකො, අට්ඨුප්පත්තිකොති. යථා හි අනෙකසතඅනෙකසහස්සභෙදානිපි සුත්තන්තානි සංකිලෙසභාගියාදිපට්ඨානනයෙන සොළසවිධතං නාතිවත්තන්ති, එවං අත්තජ්ඣාසයාදිසුත්තනික්ඛෙපවසෙන චතුබ්බිධතං නාතිවත්තන්තීති. තත්ථ යථා අත්තජ්ඣාසයස්ස අට්ඨුප්පත්තියා ච පරජ්ඣාසයපුච්ඡාවසිකෙහි සද්ධිං සංසග්ගභෙදො සම්භවති අත්තජ්ඣාසයො ච පරජ්ඣාසයො ච, අත්තජ්ඣාසයො ච පුච්ඡාවසිකො ච, අට්ඨුප්පත්තිකො ච පරජ්ඣාසයො ච, අට්ඨුප්පත්තිකො ච පුච්ඡාවසිකො චාති අජ්ඣාසයපුච්ඡානුසන්ධිසම්භවතො; එවං යදිපි අට්ඨුප්පත්තියා අත්තජ්ඣාසයෙනපි සංසග්ගභෙදො සම්භවති, අත්තජ්ඣාසයාදීහි පන පුරතො ඨිතෙහි අට්ඨුප්පත්තියා සංසග්ගො නත්ථීති නිරවසෙසො පට්ඨානනයො න සම්භවති. තදන්තොගධත්තා වා සම්භවන්තානං සෙසනික්ඛෙපානං මූලනික්ඛෙපවසෙන චත්තාරො සුත්තනික්ඛෙපා වුත්තාති වෙදිතබ්බං.

තත්රායං වචනත්ථො – නික්ඛිපීයතීති නික්ඛෙපො, සුත්තං එව නික්ඛෙපො සුත්තනික්ඛෙපො. අථ වා නික්ඛිපනං නික්ඛෙපො, සුත්තස්ස නික්ඛෙපො සුත්තනික්ඛෙපො, සුත්තදෙසනාති අත්ථො. අත්තනො අජ්ඣාසයො අත්තජ්ඣාසයො, සො අස්ස අත්ථි කාරණභූතොති අත්තජ්ඣාසයො, අත්තනො අජ්ඣාසයො එතස්සාති වා අත්තජ්ඣාසයො. පරජ්ඣාසයෙපි එසෙව නයො. පුච්ඡාය වසොති පුච්ඡාවසො. සො එතස්ස අත්ථීති පුච්ඡාවසිකො. සුත්තදෙසනාය වත්ථුභූතස්ස අත්ථස්ස උප්පත්ති අත්ථුප්පත්ති ¶ , අත්ථුප්පත්ති එව අට්ඨුප්පත්ති ථ-කාරස්ස ඨ-කාරං කත්වා, සා එතස්ස අත්ථීති අට්ඨුප්පත්තිකො ¶ ¶ . අථ වා නික්ඛිපීයති සුත්තං එතෙනාති නික්ඛෙපො, අත්තජ්ඣාසයාදි එව. එතස්මිං පන අත්ථවිකප්පෙ අත්තනො අජ්ඣාසයො අත්තජ්ඣාසයො. පරෙසං අජ්ඣාසයො පරජ්ඣාසයො. පුච්ඡීයතීති පුච්ඡා, පුච්ඡිතබ්බො අත්ථො, පුච්ඡාවසෙන පවත්තං ධම්මප්පටිග්ගාහකානං වචනං පුච්ඡාවසං, තදෙව නික්ඛෙපසද්දාපෙක්ඛාය පුච්ඡාවසිකොති පුල්ලිඞ්ගවසෙන වුත්තං. තථා අට්ඨුප්පත්ති එව අට්ඨුප්පත්තිකොති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අපිච පරෙසං ඉන්ද්රියපරිපාකාදිකාරණනිරපෙක්ඛත්තා අත්තජ්ඣාසයස්ස විසුං සුත්තනික්ඛෙපභාවො යුත්තො, කෙවලං අත්තනො අජ්ඣාසයෙනෙව ධම්මතන්තිඨපනත්ථං පවත්තිතදෙසනත්තා. පරජ්ඣාසයපුච්ඡාවසිකානං පන පරෙසං අජ්ඣාසයපුච්ඡානං දෙසනාපවත්තිහෙතුභූතානං උප්පත්තියං පවත්තිතානං කථං අට්ඨුප්පත්තියං අනවරොධො, පුච්ඡාවසිකට්ඨුප්පත්තිකානං වා පරජ්ඣාසයානුරොධෙන පවත්තිතානං කථං පරජ්ඣාසයෙ අනවරොධොති? න චොදෙතබ්බමෙතං. පරෙසඤ්හි අභිනීහාරපරිපුච්ඡාදිවිනිමුත්තස්සෙව සුත්තදෙසනාකාරණුප්පාදස්ස අට්ඨුප්පත්තිභාවෙන ගහිතත්තා පරජ්ඣාසයපුච්ඡාවසිකානං විසුං ගහණං. තථා හි බ්රහ්මජාලධම්මදායාදසුත්තාදීනං (දී. න. 1.1 ආදයො) වණ්ණාවණ්ණආමිසුප්පාදාදිදෙසනානිමිත්තං අට්ඨුප්පත්ති වුච්චති. පරෙසං පුච්ඡං විනා අජ්ඣාසයමෙව නිමිත්තං කත්වා දෙසිතො පරජ්ඣාසයො, පුච්ඡාවසෙන දෙසිතො පුච්ඡාවසිකොති පාකටොයමත්ථොති.

යානි භගවා පරෙහි අනජ්ඣිට්ඨො කෙවලං අත්තනො අජ්ඣාසයෙනෙව කථෙති, සෙය්යථිදං – ආකඞ්ඛෙය්යසුත්තං, තුවට්ටකසුත්තන්තිඑවමාදීනි (සු. නි. 921 ආදයො; ම. නි. 1.64 ආදයො), තෙසං අත්තජ්ඣාසයො නික්ඛෙපො.

යානි පන ‘‘පරිපක්කා ඛො රාහුලස්ස විමුත්තිපරිපාචනීයා ධම්මා, යංනූනාහං රාහුලං උත්තරිං ආසවානං ඛයෙ විනෙය්ය’’න්ති එවං පරෙසං අජ්ඣාසයං ඛන්තිං අභිනීහාරං බුජ්ඣනභාවඤ්ච ඔලොකෙත්වා පරජ්ඣාසයවසෙන කථිතානි, සෙය්යථිදං – රාහුලොවාදසුත්තං, ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තිඑවමාදීනි (ම. නි. 2.107 ආදයො; 3.416 ආදයො; සං. නි. 3.59; මහාව. 19-20), තෙසං පරජ්ඣාසයො නික්ඛෙපො.

භගවන්තං පන ¶ උපසඞ්කමිත්වා දෙවා මනුස්සා චතස්සො පරිසා චත්තාරො වණ්ණා ච තථා තථා පඤ්හං පුච්ඡන්ති ‘‘බොජ්ඣඞ්ගා බොජ්ඣඞ්ගාති, භන්තෙ, වුච්චන්ති, නීවරණා ¶ නීවරණාති වුච්චන්තී’’තිආදිනා ¶ , එවං පුට්ඨෙන භගවතා යානි කථිතානි බොජ්ඣඞ්ගසංයුත්තාදීනි (සං. නි. 5.186) තෙසං පුච්ඡාවසිකො නික්ඛෙපො.

යානි පන තානි උප්පන්නං කාරණං පටිච්ච කථිතානි, සෙය්යථිදං – ධම්මදායාදං, පුත්තමංසූපමං, දාරුක්ඛන්ධූපමන්තිඑවමාදීනි (ම. නි. 1.29; සං. නි. 2.63), තෙසං අට්ඨුප්පත්තිකො නික්ඛෙපො.

එවමිමෙසු චතූසු සුත්තනික්ඛෙපෙසු ඉමස්ස සුත්තස්ස පරජ්ඣාසයො නික්ඛෙපො. පරජ්ඣාසයවසෙන හෙතං නික්ඛිත්තං. කෙසං අජ්ඣාසයෙන? ලොභෙ ආදීනවදස්සීනං පුග්ගලානං. කෙචි පන ‘‘අත්තජ්ඣාසයො’’ති වදන්ති.

තත්ථ එකධම්මං, භික්ඛවෙතිආදීසු එකසද්දො අත්ථෙව අඤ්ඤත්ථෙ ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො ච, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤන්ති ඉත්ථෙකෙ අභිවදන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.27). අත්ථි සෙට්ඨෙ ‘‘චෙතසො එකොදිභාව’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.228; පාරා. 11). අත්ථි අසහායෙ ‘‘එකො වූපකට්ඨො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.405). අත්ථි සඞ්ඛායං ‘‘එකොව ඛො, භික්ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’තිආදීසු (අ. නි. 8.29). ඉධාපි සඞ්ඛායමෙව දට්ඨබ්බො.

ධම්ම-සද්දො පරියත්තිසච්චසමාධිපඤ්ඤාපකතිපුඤ්ඤාපත්තිසුඤ්ඤතාඤෙය්යසභාවාදීසු දිස්සති. තථා හිස්ස ‘‘ඉධ භික්ඛු ධම්මං පරියාපුණාතී’’තිආදීසු (අ. නි. 5.73) පරියත්ති අත්ථො. ‘‘දිට්ඨධම්මො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.299) සච්චානි. ‘‘එවංධම්මා තෙ භගවන්තො අහෙසු’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.13; 3.142) සමාධි. ‘‘සච්චං ධම්මො ධිති චාගො, සවෙ පෙච්ච න සොචතී’’තිආදීසු (ජා. 1.1.57) පඤ්ඤා. ‘‘ජාතිධම්මානං, භික්ඛවෙ, සත්තානං එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජතී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.398) පකති. ‘‘ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරි’’න්තිආදීසු ¶ (ජා. 1.10.102) පුඤ්ඤං. ‘‘තිණ්ණං ධම්මානං අඤ්ඤතරෙන වදෙය්ය පාරාජිකෙන වා සඞ්ඝාදිසෙසෙන වා පාචිත්තියෙන වා’’තිආදීසු (පාරා. 444) ආපත්ති. ‘‘තස්මිං ඛො පන සමයෙ ධම්මා හොන්තී’’තිආදීසු (ධ. ස. 121) සුඤ්ඤතා. ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථං ආගච්ඡන්තී’’තිආදීසු (මහානි. 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85) ඤෙය්යො. ‘‘කුසලා ධම්මා අකුසලා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. තිකමාතිකා 1) සභාවො අත්ථො ¶ . ඉධාපි සභාවො. තස්මා ¶ එකධම්මන්ති එකං සංකිලෙසසභාවන්ති අධිප්පායො. එකො ච සො ධම්මො චාති එකධම්මො, තං එකධම්මං.

භික්ඛවෙති භික්ඛූ ආලපති. කිමත්ථං පන භගවා ධම්මං දෙසෙන්තො භික්ඛූ ආලපති, න ධම්මමෙව දෙසෙතීති? සතිජනනත්ථං. භික්ඛූ හි අඤ්ඤං චින්තෙන්තාපි ධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තාපි කම්මට්ඨානං මනසි කරොන්තාපි නිසින්නා හොන්ති. තෙ පඨමං අනාලපිත්වා ධම්මෙ දෙසියමානෙ ‘‘අයං දෙසනා කිංනිදානා, කිංපච්චයා’’ති සල්ලක්ඛෙතුං න සක්කොන්ති. ආලපිතෙ පන සතිං උපට්ඨපෙත්වා සල්ලක්ඛෙතුං සක්කොන්ති, තස්මා සතිජනනත්ථං ‘‘භික්ඛවෙ’’ති ආලපති. තෙන ච තෙසං භික්ඛනසීලතාදිගුණයොගසිද්ධෙන වචනෙන හීනාධිකජනසෙවිතං වුත්තිං පකාසෙන්තො උද්ධතදීනභාවනිග්ගහං කරොති. ‘‘භික්ඛවෙ’’ති ඉමිනා කරුණාවිප්ඵාරසොම්මහදයනයනනිපාතපුබ්බඞ්ගමෙන වචනෙන තෙ අත්තනො මුඛාභිමුඛෙ කරොන්තො තෙන ච කථෙතුකම්යතාදීපකෙන වචනෙන නෙසං සොතුකම්යතං ජනෙති. තෙනෙව ච සම්බොධනත්ථෙන සාධුකං සවනමනසිකාරෙපි නියොජෙති. සාධුකං සවනමනසිකාරායත්තා හි සාසනසම්පත්ති.

අඤ්ඤෙසුපි දෙවමනුස්සෙසු පරිසපරියාපන්නෙසු විජ්ජමානෙසු කස්මා භික්ඛූ එව ආමන්තෙසීති? ජෙට්ඨසෙට්ඨාසන්නසදාසන්නිහිතභාවතො. සබ්බපරිසසාධාරණා හි භගවතො ධම්මදෙසනා, පරිසාය ච ජෙට්ඨා භික්ඛූ පඨමුප්පන්නත්තා, සෙට්ඨා අනගාරියභාවං ආදිං කත්වා සත්ථු චරියානුවිධායකත්තා සකලසාසනපටිග්ගාහකත්තා ච, ආසන්නා තත්ථ නිසින්නෙසු සමීපවුත්තියා, සදාසන්නිහිතා සත්ථුසන්තිකාවචරත්තා. අපිච තෙ ධම්මදෙසනාය භාජනං ¶ යථානුසිට්ඨං පටිපත්තිසබ්භාවතො, විසෙසතො ච එකච්චෙ භික්ඛූ සන්ධාය අයං දෙසනාති තෙ එව ආලපි.

පජහථාති එත්ථ පහානං නාම තදඞ්ගප්පහානං, වික්ඛම්භනප්පහානං, සමුච්ඡෙදප්පහානං, පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං, නිස්සරණප්පහානන්ති පඤ්චවිධං. තත්ථ යං දීපාලොකෙනෙව තමස්ස පටිපක්ඛභාවතො අලොභාදීහි ලොභාදිකස්ස, නාමරූපපරිච්ඡෙදාදිවිපස්සනාඤාණෙහි තස්ස තස්ස අනත්ථස්ස පහානං. සෙය්යථිදං – පරිච්චාගෙන ලොභාදිමලස්ස, සීලෙන පාණාතිපාතාදිදුස්සීල්යස්ස, සද්ධාදීහි අස්සද්ධියාදිකස්ස, නාමරූපවවත්ථානෙන සක්කායදිට්ඨියා, පච්චයපරිග්ගහෙන අහෙතුවිසමහෙතුදිට්ඨීනං, තස්සෙව අපරභාගෙන කඞ්ඛාවිතරණෙන කථංකථීභාවස්ස, කලාපසම්මසනෙන ‘‘අහං ¶ මමා’’ති ගාහස්ස, මග්ගාමග්ගවවත්ථානෙන අමග්ගෙ මග්ගසඤ්ඤාය, උදයදස්සනෙන උච්ඡෙදදිට්ඨියා, වයදස්සනෙන සස්සතදිට්ඨියා, භයදස්සනෙන සභයෙසු අභයසඤ්ඤාය, ආදීනවදස්සනෙන අස්සාදසඤ්ඤාය, නිබ්බිදානුපස්සනෙන අභිරතිසඤ්ඤාය, මුච්චිතුකම්යතාඤාණෙන ¶ අමුච්චිතුකම්යතාය උපෙක්ඛාඤාණෙන අනුපෙක්ඛාය, අනුලොමෙන ධම්මට්ඨිතියා, නිබ්බානෙන පටිලොමභාවස්ස, ගොත්රභුනා සඞ්ඛාරනිමිත්තග්ගාහස්ස පහානං, එතං තදඞ්ගප්පහානං නාම.

යං පන උපචාරප්පනාභෙදෙන සමාධිනා පවත්තිභාවනිවාරණතො ඝටප්පහාරෙනෙව උදකපිට්ඨෙ සෙවාලස්ස තෙසං තෙසං නීවරණාදිධම්මානං පහානං, එතං වික්ඛම්භනප්පහානං නාම. යං චතුන්නං අරියමග්ගානං භාවිතත්තා තංතංමග්ගවතො අත්තනො සන්තානෙ ‘‘දිට්ඨිගතානං පහානායා’’තිආදිනා (ධ. ස. 277; විභ. 628) නයෙන වුත්තස්ස සමුදයපක්ඛියස්ස කිලෙසගණස්ස අච්චන්තං අප්පවත්තිභාවෙන සමුච්ඡින්දනං, ඉදං සමුච්ඡෙදප්පහානං නාම. යං පන ඵලක්ඛණෙ පටිප්පස්සද්ධත්තං කිලෙසානං, එතං පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං නාම. යං පන සබ්බසඞ්ඛතනිස්සටත්තා පහීනසබ්බසඞ්ඛතං නිබ්බානං, එතං නිස්සරණප්පහානං නාම. එවං පඤ්චවිධෙ පහානෙ අනාගාමිකභාවකරස්ස පහානස්ස අධිප්පෙතත්තා ඉධ සමුච්ඡෙදප්පහානන්ති වෙදිතබ්බං. තස්මා පජහථාති පරිච්චජථ, සමුච්ඡින්දථාති අත්ථො.

අහන්ති භගවා අත්තානං නිද්දිසති. වොති අයං වොසද්දො පච්චත්තඋපයොගකරණසාමිවචනපදපූරණසම්පදානෙසු ¶ දිස්සති. තථා හි ‘‘කච්චි, පන වො අනුරුද්ධා, සමග්ගා සම්මොදමානා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.326) පච්චත්තෙ ආගතො. ‘‘ගච්ඡථ, භික්ඛවෙ, පණාමෙමි වො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.157) උපයොගෙ. ‘‘න වො මම සන්තිකෙ වත්ථබ්බ’’න්තිආදීසු (ම. නි. 2.157) කරණෙ. ‘‘සබ්බෙසං වො, සාරිපුත්ත, සුභාසිත’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.345) සාමිවචනෙ. ‘‘යෙ හි වො අරියා පරිසුද්ධකායකම්මන්තා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.35) පදපූරණෙ. ‘‘වනපත්ථපරියායං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.190) සම්පදානෙ. ඉධාපි සම්පදානෙ එව දට්ඨබ්බො.

පාටිභොගොති පටිභූ. සො හි ධාරණකං පටිච්ච ධනිකස්ස, ධනිකං පටිච්ච ධාරණකස්ස පටිනිධිභූතො ධනිකසන්තකස්ස තතො හරණාදිසඞ්ඛාතෙන භුඤ්ජනෙන ¶ භොගොති පටිභොගො, පටිභොගො එව පාටිභොගො. අනාගාමිතායාති අනාගාමිභාවත්ථාය. පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන හි කාමභවස්ස අනාගමනතො අනාගාමී. යො යස්ස ධම්මස්ස අධිගමෙන අනාගාමීති වුච්චති, සඵලො සො තතියමග්ගො අනාගාමිතා නාම. ඉති භගවා වෙනෙය්යදමනකුසලො වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුකූලං තතියමග්ගාධිගමං ලහුනා උපායෙන එකධම්මපූරණතාමත්තෙන ථිරං කත්වා දස්සෙසි ¶ යථා තං සම්මාසම්බුද්ධො. භින්නභූමිකාපි හි පටිඝසංයොජනාදයො තතියමග්ගවජ්ඣා කිලෙසා කාමරාගප්පහානං නාතිවත්තන්තීති.

කස්මා පනෙත්ථ භගවා අත්තානං පාටිභොගභාවෙ ඨපෙසි? තෙසං භික්ඛූනං අනාගාමිමග්ගාධිගමාය උස්සාහජනනත්ථං. පස්සති හි භගවා ‘‘මයා ‘එකධම්මං, භික්ඛවෙ, පජහථ, අහං වො පාටිභොගො අනාගාමිතායා’ති වුත්තෙ ඉමෙ භික්ඛූ අද්ධා තං එකධම්මං පහාය සක්කා තතියභූමිං සමධිගන්තුං, යතො ධම්මස්සාමි පඨමමාහ ‘අහං පාටිභොගො’ති උස්සාහජාතා තදත්ථාය පටිපජ්ජිතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්තී’’ති. තස්මා උස්සාහජනනත්ථං අනාගාමිතාය තෙසං භික්ඛූනං අත්තානං පාටිභොගභාවෙ ඨපෙසි.

කතමං එකධම්මන්ති එත්ථ කතමන්ති පුච්ඡාවචනං. පුච්ඡා ච නාමෙසා පඤ්චවිධා – අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා, දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා, විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා, අනුමතිපුච්ඡා ¶ , කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති. තත්ථ පකතියා ලක්ඛණං අඤ්ඤාතං හොති අදිට්ඨං අතුලිතං අතීරිතං අවිභූතං අවිභාවිතං, තස්ස ඤාණාය දස්සනාය තුලනාය තීරණාය විභූතත්ථාය විභාවනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති, අයං අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා. පකතියා ලක්ඛණං ඤාතං හොති දිට්ඨං තුලිතං තීරිතං විභූතං විභාවිතං. සො අඤ්ඤෙහි පණ්ඩිතෙහි සද්ධිං සංසන්දනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති, අයං දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා. පකතියා සංසයපක්ඛන්දො හොති විමතිපක්ඛන්දො ද්වෙළ්හකජාතො – ‘‘එවං නු ඛො, න නු ඛො, කිං නු ඛො, කථං නු ඛො’’ති, සො විමතිච්ඡෙදනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති, අයං විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා. භගවා හි අනුමතිග්ගහණත්ථං පඤ්හං පුච්ඡති – ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වා’’තිආදිනා (සං. නි. 3.59; මහාව. 21), අයං අනුමතිපුච්ඡා. භගවා භික්ඛූනං කථෙතුකම්යතාය පඤ්හං පුච්ඡති – ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරා භූතානං ¶ වා සත්තානං ඨිතියා සම්භවෙසීනං වා අනුග්ගහාය. කතමෙ චත්තාරො’’ති (සං. නි. 2.11) අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා.

තත්ථ පුරිමා තිස්සො පුච්ඡා බුද්ධානං නත්ථි. කස්මා? තීසු හි අද්ධාසු කිඤ්චි සඞ්ඛතං අද්ධාවිමුත්තං වා අසඞ්ඛතං සම්මාසම්බුද්ධානං අදිට්ඨං අතුලිතං අතීරිතං අවිභූතං අවිභාවිතං නාම නත්ථි. තෙන නෙසං අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා නත්ථි. යං පන තෙහි අත්තනො ඤාණෙන පටිවිද්ධං, තස්ස අඤ්ඤෙන සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා සද්ධිං සංසන්දනකිච්චං නත්ථි, තෙන නෙසං දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡාපි නත්ථි. යස්මා පන බුද්ධා භගවන්තො අකථංකථී ¶ තිණ්ණවිචිකිච්ඡා සබ්බධම්මෙසු විගතසංසයා, තෙන නෙසං විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡාපි නත්ථි. ඉතරා පන ද්වෙ පුච්ඡා අත්ථි, තාසු අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති වෙදිතබ්බා.

ඉදානි තාය පුච්ඡාය පුට්ඨමත්ථං සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘ලොභං, භික්ඛවෙ, එකධම්ම’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ලුබ්භන්ති තෙන, සයං වා ලුබ්භති, ලුබ්භනමත්තමෙව වා තන්ති ලොභො. ස්වායං ආරම්මණග්ගහණලක්ඛණො මක්කටාලෙපො විය, අභිසඞ්ගරසො තත්තකපාලෙ පක්ඛිත්තමංසපෙසි ¶ විය, අපරිච්චාගපච්චුපට්ඨානො තෙලඤ්ජනරාගො විය, සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු අස්සාදදස්සනපදට්ඨානො, තණ්හානදිභාවෙන වඩ්ඪමානො යත්ථ සමුප්පන්නො, සීඝසොතා නදී විය මහාසමුද්දං අපායමෙව තං සත්තං ගහෙත්වා ගච්ඡතීති දට්ඨබ්බො. කිඤ්චාපි අයං ලොභසද්දො සබ්බලොභසාමඤ්ඤවචනො, ඉධ පන කාමරාගවචනොති වෙදිතබ්බො. සො හි අනාගාමිමග්ගවජ්ඣො.

පුන භික්ඛවෙති ආලපනං ධම්මස්ස පටිග්ගාහකභාවෙන අභිමුඛීභූතානං තත්ථ ආදරජනනත්ථං. පජහථාති ඉමිනා පහානාභිසමයො විහිතො, සො ච පරිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියාභාවනාභිසමයෙහි සද්ධිං එව පවත්තති, න විසුන්ති චතුසච්චාධිට්ඨානානි චත්තාරිපි සම්මාදිට්ඨියා කිච්චානි විහිතානෙව හොන්ති. යථා ච ‘‘ලොභං පජහථා’’ති වුත්තෙ පහානෙකට්ඨභාවතො දොසාදීනම්පි පහානං අත්ථතො වුත්තමෙව හොති, එවං සමුදයසච්චවිසයෙ සම්මාදිට්ඨිකිච්චෙ පහානාභිසමයෙ වුත්තෙ තස්සා සහකාරීකාරණභූතානං සම්මාසඞ්කප්පාදීනං සෙසමග්ගඞ්ගානම්පි සමුදයසච්චවිසයකිච්චං අත්ථතො වුත්තමෙව හොතීති පරිපුණ්ණො අරියමග්ගබ්යාපාරො ඉධ ¶ කථිතොති දට්ඨබ්බො. ඉමිනා නයෙන සතිපට්ඨානාදීනම්පි බොධිපක්ඛියධම්මානං බ්යාපාරස්ස ඉධ වුත්තභාවො යථාරහං විත්ථාරෙතබ්බො.

අපිචෙත්ථ ලොභං පජහථාති එතෙන පහානපරිඤ්ඤා වුත්තා. සා ච තීරණපරිඤ්ඤාධිට්ඨානා, තීරණපරිඤ්ඤා ච ඤාතපරිඤ්ඤාධිට්ඨානාති අවිනාභාවෙන තිස්සොපි පරිඤ්ඤා බොධිතා හොන්ති. එවමෙත්ථ සහ ඵලෙන චතුසච්චකම්මට්ඨානං පරිපුණ්ණං කත්වා පකාසිතන්ති දට්ඨබ්බං. අථ වා ලොභං පජහථාති සහ ඵලෙන ඤාණදස්සනවිසුද්ධි දෙසිතා. සා ච පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිසන්නිස්සයා…පෙ… චිත්තවිසුද්ධිසීලවිසුද්ධිසන්නිස්සයා චාති නානන්තරිකභාවෙන සහ ඵලෙන සබ්බාපි සත්ත විසුද්ධියො විභාවිතාති වෙදිතබ්බං.

එවමෙතාය විසුද්ධික්කමභාවනාය පරිඤ්ඤාත්තයසම්පාදනෙන ලොභං පජහිතුකාමෙන –

‘‘අනත්ථජනනො ¶ ලොභො, ලොභො චිත්තප්පකොපනො;

භයමන්තරතො ජාතං, තං ජනො නාවබුජ්ඣති.

‘‘ලුද්ධො අත්ථං න ජානාති, ලුද්ධො ධම්මං න පස්සති;

අන්ධතමං තදා හොති, යං ලොභො සහතෙ නරං’’. (ඉතිවු. 88);

රත්තො ¶ ඛො, ආවුසො, රාගෙන අභිභූතො පරියාදින්නචිත්තො පාණම්පි හනති, අදින්නම්පි ආදියති, සන්ධිම්පි ඡින්දති, නිල්ලොපම්පි හරති, එකාගාරිකම්පි කරොති, පරිපන්ථෙපි තිට්ඨති, පරදාරම්පි ගච්ඡති, මුසාපි භණති. තදපි තෙසං භවතං සමණබ්රාහ්මණානං අජානතං අපස්සතං අවෙදයතං තණ්හානුගතානං පරිතස්සිතං විප්ඵන්දිතමෙව (අ. නි. 3.54).

‘‘තණ්හාදුතියො පුරිසො, දීඝමද්ධාන සංසරං;

ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවං, සංසාරං නාතිවත්තති’’. (ඉතිවු. 15, 105);

‘‘නත්ථි රාගසමො අග්ගි, නත්ථි දොසසමො කලි’’. (ධ. ප. 202, 251);

‘‘කාමරාගෙන ඩය්හාමි, චිත්තං මෙ පරිඩය්හති’’. (සං. නි. 1.212);

‘‘යෙ රාගරත්තානුපතන්ති සොතං, සයංකතං මක්කටකොව ජාල’’න්ති. (ධ. ප. 347) ච –

එවමාදිසුත්තපදානුසාරෙන ¶ නානානයෙහි ලොභස්ස ආදීනවං පච්චවෙක්ඛිත්වා තස්ස පහානාය පටිපජ්ජිතබ්බං.

අපිච ඡ ධම්මා කාමරාගස්ස පහානාය සංවත්තන්ති, අසුභනිමිත්තස්ස උග්ගහො, අසුභභාවනානුයොගො, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති. දසවිධඤ්හි අසුභනිමිත්තං උග්ගණ්හන්තස්සාපි කාමරාගො පහීයති, කායගතාසතිභාවනාවසෙන සවිඤ්ඤාණකෙ උද්ධුමාතකාදිවසෙන අවිඤ්ඤාණකෙ අසුභෙ අසුභභාවනානුයොගමනුයුත්තස්සාපි, මනච්ඡට්ඨෙසු ඉන්ද්රියෙසු සංවරණවසෙන සතිකවාටෙන පිහිතද්වාරස්සාපි ¶ , චතුන්නං පඤ්චන්නං වා ආලොපානං ඔකාසෙ සති උදකං පිවිත්වා යාපනසීලතාය භොජනෙ මත්තඤ්ඤුනොපි. තෙනෙවාහ –

‘‘චත්තාරො පඤ්ච ආලොපෙ, අභුත්වා උදකං පිවෙ;

අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො’’ති. (ථෙරගා. 983);

අසුභකම්මට්ඨානභාවනාරතෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි, ඨානනිසජ්ජාදීසු දසඅසුභනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙනෙවාහ –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අසුභනිමිත්තං, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො, අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්ස අනුප්පාදාය උප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්ස පහානායා’’ති.

එවං පුබ්බභාගෙ කාමරාගසඞ්ඛාතස්ස ¶ ලොභස්ස පහානාය පටිපන්නො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා තතියමග්ගෙන තං අනවසෙසතො සමුච්ඡින්දති. තෙන වුත්තං ‘‘ලොභං, භික්ඛවෙ, එකධම්මං පජහථ, අහං වො පාටිභොගො අනාගාමිතායා’’ති.

එත්ථාහ ‘‘කො පනෙත්ථ ලොභො පහීයති, කිං අතීතො, අථ අනාගතො, උදාහු පච්චුප්පන්නො’’ති? කිඤ්චෙත්ථ – න තාව අතීතො ලොභො පහීයෙය්ය, න අනාගතො වා තෙසං අභාවතො. න හි නිරුද්ධං අනුප්පන්නං වා අත්ථීති වුච්චති, වායාමො ච අඵලො ආපජ්ජති. අථ පච්චුප්පන්නො, එවම්පි අඵලො වායාමො තස්ස සරසභඞ්ගත්තා, සංකිලිට්ඨා ච මග්ගභාවනා ¶ ආපජ්ජති, චිත්තවිප්පයුත්තො වා ලොභො සියා, න චායං නයො ඉච්ඡිතොති. වුච්චතෙ – න වුත්තනයෙන අතීතානාගතපච්චුප්පන්නො ලොභො පහීයති. සෙය්යථාපි ඉධ තරුණරුක්ඛො අසඤ්ජාතඵලො, තං පුරිසො කුඨාරියා මූලෙ ඡින්දෙය්ය, තස්ස රුක්ඛස්ස ඡෙදෙ අසති යානි ඵලානි නිබ්බත්තෙය්යුං, තානි රුක්ඛස්ස ඡින්නත්තා අජාතානි එව න ජායෙය්යුං, එවමෙව අරියමග්ගාධිගමෙ අසති උප්පජ්ජනාරහො ලොභො අරියමග්ගාධිගමෙන පච්චයඝාතස්ස කතත්තා න උප්පජ්ජති. අයඤ්හි අට්ඨකථාසු ‘‘භූමිලද්ධුප්පන්නො’’ති වුච්චති. විපස්සනාය හි ආරම්මණභූතා පඤ්චක්ඛන්ධා තස්ස උප්පජ්ජනට්ඨානතාය භූමි නාම. සා භූමි තෙන ලද්ධාති කත්වා භූමිලද්ධුප්පන්නො. ආරම්මණාධිග්ගහිතුප්පන්නො අවික්ඛම්භිතුප්පන්නො අසමූහතුප්පන්නොති ච අයමෙව වුච්චති.

තත්ථාති ¶ තස්මිං සුත්තෙ. එතන්ති එතං අත්ථජාතං. ඉදානි ගාථාබන්ධවසෙන වුච්චමානං. ඉති වුච්චතීති කෙන පන වුච්චති? භගවතා ව. අඤ්ඤෙසු හි තාදිසෙසු ඨානෙසු සඞ්ගීතිකාරෙහි උපනිබන්ධගාථා හොන්ති, ඉධ පන භගවතා ව ගාථාරුචිකානං පුග්ගලානං අජ්ඣාසයවසෙන වුත්තමෙවත්ථං සඞ්ගහෙත්වා ගාථා භාසිතා.

තත්ථ යෙන ලොභෙන ලුද්ධාසෙ, සත්තා ගච්ඡන්ති දුග්ගතින්ති යෙන ආරම්මණග්ගහණලක්ඛණෙන තතො එව අභිසඞ්ගරසෙන ලොභෙන ලුද්ධා අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ආයතනෙසු ගිද්ධා ගධිතා. සෙති හි නිපාතමත්තං. අක්ඛරචින්තකා පන ඊදිසෙසු ඨානෙසු සෙ-කාරාගමං ඉච්ඡන්ති. තථා ලුද්ධත්තා එව කායසුචරිතාදීසු කිඤ්චි සුචරිතං අකත්වා කායදුච්චරිතාදීනි ච උපචිනිත්වා ¶ රූපාදීසු සත්තවිසත්තතාය සත්තාති ලද්ධනාමා පාණිනො දුක්ඛස්ස නිබ්බත්තිට්ඨානතාය දුග්ගතීති සඞ්ඛං ගතං නිරයං තිරච්ඡානයොනිං පෙත්තිවිසයඤ්ච පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන ගච්ඡන්ති උපපජ්ජන්ති.

තං ලොභං සම්මදඤ්ඤාය, පජහන්ති විපස්සිනොති තං යථාවුත්තං ලොභං සභාවතො සමුදයතො අත්ථඞ්ගමතො අස්සාදතො ආදීනවතො නිස්සරණතොති ඉමෙහි ආකාරෙහි සම්මා අවිපරීතං හෙතුනා ඤායෙන අඤ්ඤාය ඤාතතීරණපරිඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය පඤ්ඤාය ජානිත්වා රූපාදිකෙ පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ අනිච්චාදීහි විවිධෙහි ආකාරෙහි පස්සනතො විපස්සිනො අවසිට්ඨකිලෙසෙ විපස්සනාපඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමාය මග්ගපඤ්ඤාය සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන පජහන්ති, න පුන අත්තනො සන්තානෙ උප්පජ්ජිතුං දෙන්ති. පහාය ¶ න පුනායන්ති, ඉමං ලොකං කුදාචනන්ති එවං සහජෙකට්ඨපහානෙකට්ඨෙහි අවසිට්ඨකිලෙසෙහි සද්ධිං තං ලොභං අනාගාමිමග්ගෙන පජහිත්වා පුන පච්ඡා ඉමං කාමධාතුසඞ්ඛාතං ලොකං පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන කදාචිපි න ආගච්ඡන්ති ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං සුප්පහීනත්තා. ඉති භගවා අනාගාමිඵලෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

අයම්පි අත්ථොති නිදානාවසානතො පභුති යාව ගාථාපරියොසානා ඉමිනා සුත්තෙන පකාසිතො අත්ථො. අපි-සද්දො ඉදානි වක්ඛමානසුත්තත්ථසම්පිණ්ඩනො. සෙසං වුත්තනයමෙව. ඉමස්මිං සුත්තෙ සමුදයසච්චං සරූපෙනෙව ආගතං, පහානාපදෙසෙන මග්ගසච්චං. ඉතරං සච්චද්වයඤ්ච තදුභයහෙතුතාය නිද්ධාරෙතබ්බං. ගාථාය පන දුක්ඛසමුදයමග්ගසච්චානි යථාරුතවසෙනෙව ඤායන්ති, ඉතරං නිද්ධාරෙතබ්බං. එසෙව නයො ඉතො පරෙසුපි සුත්තෙසු.

පරමත්ථදීපනියා ඛුද්දකනිකාය-අට්ඨකථාය

ඉතිවුත්තකවණ්ණනාය පඨමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. වුත්තඤ්හෙතං ¶ …පෙ… දොසන්ති දුතියසුත්තං. තත්රායං අපුබ්බපදවණ්ණනා. යථා එත්ථ, එවං ඉතො පරෙසුපි සබ්බත්ථ අපුබ්බපදවණ්ණනංයෙව කරිස්සාම. යස්මා ඉදං සුත්තං දොසබහුලානං පුග්ගලානං අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා ¶ දොසවූපසමනත්ථං දෙසිතං, තස්මා ‘‘දොසං, භික්ඛවෙ, එකධම්මං පජහථා’’ති ආගතං. තත්ථ දොසන්ති ‘‘අනත්ථං මෙ අචරීති ආඝාතො ජායතී’’තිආදිනා (විභ. 960) නයෙන සුත්තෙ වුත්තානං නවන්නං, ‘‘අත්ථං මෙ නාචරී’’තිආදීනඤ්ච තප්පටිපක්ඛතො සිද්ධානං නවන්නමෙවාති අට්ඨාරසන්නං ඛාණුකණ්ටකාදිනා අට්ඨානෙන සද්ධිං එකූනවීසතියා අඤ්ඤතරාඝාතවත්ථුසම්භවං ආඝාතං. සො හි දුස්සන්ති තෙන, සයං වා දුස්සති, දුස්සනමත්තමෙව වා තන්ති දොසොති වුච්චති. සො චණ්ඩික්කලක්ඛණො පහටාසීවිසො විය, විසප්පනරසො විසනිපාතො විය, අත්තනො නිස්සයදහනරසො වා දාවග්ගි විය, දුස්සනපච්චුපට්ඨානො ¶ ලද්ධොකාසො විය සපත්තො, යථාවුත්තආඝාතවත්ථුපදට්ඨානො විසසංසට්ඨපූතිමුත්තං විය දට්ඨබ්බො. පජහථාති සමුච්ඡින්දථ. තත්ථ යෙ ඉමෙ –

‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, ආඝාතපටිවිනයා, යත්ථ භික්ඛුනො උප්පන්නො ආඝාතො සබ්බසො පටිවිනෙතබ්බො. කතමෙ පඤ්ච? යස්මිං, භික්ඛවෙ, පුග්ගලෙ ආඝාතො ජායෙථ, මෙත්තා තස්මිං පුග්ගලෙ භාවෙතබ්බා…පෙ… කරුණා…පෙ… උපෙක්ඛා, අසතිඅමනසිකාරො තස්මිං පුග්ගලෙ ආපජ්ජිතබ්බො, එවං තස්මිං පුග්ගලෙ ආඝාතො පටිවිනෙතබ්බො. යස්මිං, භික්ඛවෙ, පුග්ගලෙ ආඝාතො ජායෙථ, කම්මස්සකතා තස්මිං පුග්ගලෙ අධිට්ඨාතබ්බා ‘කම්මස්සකො අයමායස්මා කම්මදායාදො…පෙ… භවිස්සතී’’ති (අ. නි. 5.161) –

එවං පඤ්ච ආඝාතප්පටිවිනයා වුත්තායෙව.

‘‘පඤ්චිමෙ, ආවුසො, ආඝාතපටිවිනයා, යත්ථ භික්ඛුනො උප්පන්නො ආඝාතො සබ්බසො පටිවිනෙතබ්බො. කතමෙ පඤ්ච? ඉධාවුසො, එකච්චො පුග්ගලො අපරිසුද්ධකායසමාචාරො හොති පරිසුද්ධවචීසමාචාරො; එවරූපෙපි, ආවුසො, පුග්ගලෙ ආඝාතො පටිවිනෙතබ්බො’’ති (අ. නි. 5.162) –

එවමාදිනාපි ¶ නයෙන පඤ්ච ආඝාතපටිවිනයා වුත්තා, තෙසු යෙන කෙනචි ආඝාතපටිවිනයවිධිනා පච්චවෙක්ඛිත්වා. අපිච යො –

‘‘උභතොදණ්ඩකෙන චෙපි, භික්ඛවෙ, කකචෙන චොරා ඔචරකා අඞ්ගමඞ්ගානි ඔකන්තෙය්යුං, තත්රාපි යො මනො පදූසෙය්ය, න මෙ සො තෙන සාසනකරො’’ති (ම. නි. 1.232) සත්ථු ඔවාදො.

‘‘තස්සෙව ¶ තෙන පාපියො, යො කුද්ධං පටිකුජ්ඣති;

කුද්ධං අප්පටිකුජ්ඣන්තො, සඞ්ගාමං ජෙති දුජ්ජයං.

‘‘උභින්නමත්ථං චරති, අත්තනො ච පරස්ස ච;

පරං සඞ්කුපිතං ඤත්වා, යො සතො උපසම්මති. (සං. නි. 1.188);

‘‘සත්තිමෙ ¶ , භික්ඛවෙ, ධම්මා සපත්තකන්තා සපත්තකරණා කොධනං ආගච්ඡන්ති ඉත්ථිං වා පුරිසං වා. කතමෙ සත්ත? ඉධ, භික්ඛවෙ, සපත්තො සපත්තස්ස එවං ඉච්ඡති, ‘අහො වතායං දුබ්බණ්ණො අස්සා’ති. තං කිස්ස හෙතු? න, භික්ඛවෙ, සපත්තො සපත්තස්ස වණ්ණවතාය නන්දති. කොධනොයං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො කොධාභිභූතො කොධපරෙතො කිඤ්චාපි සො හොති සුන්හාතො සුවිලිත්තො කප්පිතකෙසමස්සු ඔදාතවත්ථවසනො, අථ ඛො සො දුබ්බණ්ණොව හොති කොධාභිභූතො. අයං, භික්ඛවෙ, පඨමො ධම්මො සපත්තකන්තො සපත්තකරණො කොධනං ආගච්ඡති ඉත්ථිං වා පුරිසං වා.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, සපත්තො සපත්තස්ස එවං ඉච්ඡති ‘අහො වතායං දුක්ඛං සයෙය්යා’ති…පෙ… න පචුරත්ථො අස්සාති…පෙ… න භොගවා අස්සාති…පෙ… න යසවා අස්සාති…පෙ… න මිත්තවා අස්සාති…පෙ… කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජෙය්යාති. තං කිස්ස හෙතු? න, භික්ඛවෙ, සපත්තො සපත්තස්ස සුගතිගමනෙ නන්දති. කොධනොයං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො කොධාභිභූතො කොධපරෙතො කායෙන දුච්චරිතං චරති, වාචාය දුච්චරිතං චරති, මනසා දුච්චරිතං චරති. සො කායෙන දුච්චරිතං චරිත්වා වාචාය දුච්චරිතං චරිත්වා මනසා දුච්චරිතං චරිත්වා කායස්ස භෙදා පරං මරණා…පෙ… නිරයං උපපජ්ජති කොධාභිභූතො’’ති (අ. නි. 7.64).

‘‘කුද්ධො ¶ අත්ථං න ජානාති, කුද්ධො ධම්මං න පස්සති…පෙ…. (අ. නි. 7.64);

‘‘කොධං ජහෙ විප්පජහෙය්ය මානං, සංයොජනං සබ්බමතික්කමෙය්ය. (ධ. ප. 221);

‘‘අනත්ථජනනො කොධො, කොධො චිත්තප්පකොපනො…පෙ…. (අ. නි. 7.64);

‘‘කොධං ¶ ඡෙත්වා සුඛං සෙති, කොධං ඡෙත්වා න සොචති;

කොධස්ස විසමූලස්ස, මධුරග්ගස්ස බ්රාහ්මණා’’ති. (සං. නි. 1.187);

න පණ්ඩිතා කොධබලා භවන්තී’’ති. –

එවමාදිනා නයෙන දොසෙ ආදීනවෙ වුත්තප්පටිපක්ඛතො දොසප්පහානෙ ආනිසංසෙ ච පච්චවෙක්ඛිත්වා පුබ්බභාගෙ දොසං තදඞ්ගප්පහානාදිවසෙන පජහිත්වා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා තතියමග්ගෙන සබ්බසො දොසං සමුච්ඡින්දථ, පජහථාති තෙසං භික්ඛූනං තත්ථ නියොජනං. තෙන වුත්තං ‘‘දොසං, භික්ඛවෙ, එකධම්මං පජහථා’’ති. දුට්ඨාසෙති ආඝාතෙන දූසිතචිත්තතාය පදුට්ඨා. සෙසමෙත්ථ යං වත්තබ්බං, තං පඨමසුත්තවණ්ණනායං වුත්තනයමෙව.

3. තතියෙ මොහන්ති අඤ්ඤාණං. තඤ්හි දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය අඤ්ඤාණන්තිආදිනා නයෙන විභාගෙන අනෙකප්පභෙදම්පි මුය්හන්ති. තෙන සයං වා මුය්හති මුය්හනමත්තමෙව වා තන්ති මොහොති වුච්චති. සො චිත්තස්ස අන්ධභාවලක්ඛණො, අඤ්ඤාණලක්ඛණො වා, අසම්පටිවෙධරසො, ආරම්මණසභාවච්ඡාදනරසො ¶ වා, අසම්මාප්පටිපත්තිපච්චුපට්ඨානො, අන්ධකාරපච්චුපට්ඨානො වා, අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානො, සබ්බාකුසලානං මූලන්ති දට්ඨබ්බො. ඉධාපි පජහථාති පදස්ස –

‘‘මූළ්හො අත්ථං න ජානාති, මූළ්හො ධම්මං න පස්සති;

අන්ධතමං තදා හොති, යං මොහො සහතෙ නරං’’. (ඉතිවු. 88);

‘‘අනත්ථජනනො මොහො…පෙ…. (ඉතිවු. 88);

‘‘අවිජ්ජා, භික්ඛවෙ, පුබ්බඞ්ගමා අකුසලානං ධම්මානං සමාපත්තියා’’ (ඉතිවු. 40);

‘‘මොහසම්බන්ධනො ¶ ලොකො, භබ්බරූපොව දිස්සති’’; (උදා. 70);

‘‘මොහො ¶ නිදානං කම්මානං සමුදයාය’’ (අ. නි. 3.34);

‘‘මූළ්හො ඛො, බ්රාහ්මණ, මොහෙන අභිභූතො පරියාදින්නචිත්තො දිට්ඨධම්මිකම්පි භයං වෙරං පසවති, සම්පරායිකම්පි භයං වෙරං පසවතී’’ති ච –

ආදිනා නයෙන ‘‘යො කොචි ධම්මො කාමච්ඡන්දාදිසංකිලෙසධම්මෙහි නිබ්බත්තෙතබ්බො, අත්ථතො සබ්බො සො මොහහෙතුකො’’ති ච මොහෙ ආදීනවං තප්පටිපක්ඛතො මොහප්පහානෙ ආනිසංසඤ්ච පච්චවෙක්ඛිත්වා කාමච්ඡන්දාදිප්පහානක්කමෙනෙව පුබ්බභාගෙ තදඞ්ගාදිවසෙන මොහං පජහන්තා තතියමග්ගෙන යථාවුත්තලොභදොසෙකට්ඨං මොහං සමුච්ඡෙදවසෙන පජහථාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. අනාගාමිමග්ගවජ්ඣො එව හි මොහො ඉධාධිප්පෙතොති. මූළ්හාසෙති කුසලාකුසලසාවජ්ජානවජ්ජාදිභෙදෙ අත්තනො හිතාහිතෙ සම්මූළ්හා. සෙසං වුත්තනයමෙව.

4. චතුත්ථෙ කොධන්ති දොසං. දොසො එව හි කොධපරියායෙන බුජ්ඣනකානං පුග්ගලානං අජ්ඣාසයවසෙන ¶ එවං වුත්තො. තස්මා දුතියසුත්තෙ වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. අපිච කුජ්ඣනලක්ඛණො කොධො, ආඝාතකරණරසො, චිත්තස්ස බ්යාපත්තිභාවපච්චුපට්ඨානො, චෙතසො පූතිභාවොති දට්ඨබ්බොති අයම්පි විසෙසො වෙදිතබ්බො.

5. පඤ්චමෙ මක්ඛන්ති පරගුණමක්ඛනං. යදිපි හි සො ගූථං ගහෙත්වා පරං පහරන්තො විය අත්තනො කරං පඨමතරං මක්ඛතියෙව, තථාපි පරෙසං ගුණමක්ඛනාධිප්පායෙන පවත්තෙතබ්බත්තා ‘‘පරගුණමක්ඛනො’’ති වුච්චති. තථා හි ¶ සො උදකපුඤ්ඡනමිව න්හාතස්ස සරීරගතං උදකං පරෙසං ගුණෙ මක්ඛෙති පුඤ්ඡති විනාසෙති ¶ , පරෙහි වා කතානං මහන්තානම්පි කාරානං ඛෙපනතො ධංසනතො මක්ඛොති වුච්චති. සො පරගුණමක්ඛනලක්ඛණො, තෙසං විනාසනරසො, තදවච්ඡාදනපච්චුපට්ඨානො. අත්ථතො පන පරෙසං ගුණමක්ඛනාකාරෙන පවත්තො දොමනස්සසහගතචිත්තුප්පාදොති දට්ඨබ්බං. පජහථාති තත්ථ වුත්තප්පභෙදං දොසං, දොසෙ ච වුත්තනයං ආදීනවං, පහානෙ චස්ස ආනිසංසං පච්චවෙක්ඛිත්වා පුබ්බභාගෙ තදඞ්ගාදිවසෙන පජහන්තා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා තතියමග්ගෙන අනවසෙසං සමුච්ඡින්දථාති අත්ථො. මක්ඛාසෙති මක්ඛිතා මක්ඛිතපරගුණා, පරෙසං ගුණානං මක්ඛිතාරො, තතො එව අත්තනොපි ධංසිතගුණාති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

6. ඡට්ඨෙ මානන්ති ජාතිආදිවත්ථුකං චෙතසො උන්නමනං. සො හි ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදිනා නයෙන මඤ්ඤන්ති තෙන, සයං වා මඤ්ඤති, මානනං සම්පග්ගහොති වා මානොති වුච්චති. ස්වායං සෙය්යොහමස්මීති මානො, සදිසොහමස්මීති මානො, හීනොහමස්මීති මානොති එවං තිවිධො. පුන සෙය්යස්ස සෙය්යොහමස්මීති මානො, සෙය්යස්ස සදිසො, සෙය්යස්ස හීනො; සදිසස්ස සෙය්යො, සදිසස්ස සදිසො, සදිසස්ස හීනො; හීනස්ස සෙය්යො, හීනස්ස සදිසො, හීනස්ස හීනොහමස්මීති මානොති එවං නවවිධොපි උන්නතිලක්ඛණො, අහංකාරරසො, සම්පග්ගහරසො ¶ වා, උද්ධුමාතභාවපච්චුපට්ඨානො, කෙතුකම්යතාපච්චුපට්ඨානො වා, දිට්ඨිවිප්පයුත්තලොභපදට්ඨානො උම්මාදො වියාති දට්ඨබ්බො. පජහථාති තස්ස සබ්බස්සපි අත්තුක්කංසනපරවම්භනනිමිත්තතා, ගරුට්ඨානියෙසු අභිවාදනපච්චුපට්ඨානඅඤ්ජලිකම්මසාමීචිකම්මාදීනං අකරණෙ කාරණතා, ජාතිමදපුරිසමදාදිභාවෙන පමාදාපත්තිහෙතුභාවොති එවමාදිභෙදං ආදීනවං තප්පටිපක්ඛතො නිරතිමානතාය ආනිසංසඤ්ච පච්චවෙක්ඛිත්වා රාජසභං අනුප්පත්තො චණ්ඩාලො විය සබ්රහ්මචාරීසු නීචචිත්තතං පච්චුපට්ඨපෙත්වා පුබ්බභාගෙ තදඞ්ගාදිවසෙන තං ¶ පජහන්තා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අනාගාමිමග්ගෙන සමුච්ඡින්දථාති ¶ අත්ථො. අනාගාමිමග්ගවජ්ඣො එව හි මානො ඉධාධිප්පෙතො. මත්තාසෙති ජාතිමදපුරිසමදාදිවසෙන මානෙන පමාදාපත්තිහෙතුභූතෙන මත්තා අත්තානං පග්ගහෙත්වා චරන්තා. සෙසං වුත්තනයමෙව.

ඉමෙසු පන පටිපාටියා ඡසු සුත්තෙසු ගාථාසු වා අනාගාමිඵලං පාපෙත්වා දෙසනා නිට්ඨාපිතා. තත්ථ යෙ ඉමෙ අවිහා අතප්පා සුදස්සා සුදස්සී අකනිට්ඨාති උපපත්තිභවවසෙන පඤ්ච අනාගාමිනො, තෙසු අවිහෙසු උපපන්නා අවිහා නාම. තෙ අන්තරාපරිනිබ්බායී, උපහච්චපරිනිබ්බායී, අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී, උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමීති පඤ්චවිධා, තථා අතප්පා, සුදස්සා, සුදස්සිනො. අකනිට්ඨෙසු පන උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී පරිහායති. තත්ථ යො අවිහාදීසු උප්පජ්ජිත්වා ආයුවෙමජ්ඣං අනතික්කමිත්වා අරහත්තප්පත්තියා කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායති, අයං අන්තරාපරිනිබ්බායී නාම. යො පන අවිහාදීසු ආදිතො පඤ්චකප්පසතාදිභෙදං ආයුවෙමජ්ඣං අතික්කමිත්වා පරිනිබ්බායති, අයං උපහච්චපරිනිබ්බායී නාම. යො අසඞ්ඛාරෙන අධිමත්තප්පයොගං අකත්වා අප්පදුක්ඛෙන අකසිරෙන පරිනිබ්බායති, අයං අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී නාම. යො පන සසඞ්ඛාරෙන අධිමත්තප්පයොගං කත්වා දුක්ඛෙන කිච්ඡෙන කසිරෙන පරිනිබ්බායති, අයං සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී නාම. ඉතරො පන අවිහාදීසු උද්ධංවාහිතභාවෙන උද්ධමස්ස තණ්හාසොතං, වට්ටසොතං, මග්ගසොතමෙව වාති උද්ධංසොතො. අවිහාදීසු උප්පජ්ජිත්වා අරහත්තං පත්තුං අසක්කොන්තො තත්ථ තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන අකනිට්ඨං ගච්ඡතීති අකනිට්ඨගාමී.

එත්ථ ච උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී, උද්ධංසොතො න අකනිට්ඨගාමී, න උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී, න උද්ධංසොතො න අකනිට්ඨගාමීති චතුක්කං වෙදිතබ්බං. කථං? යො අවිහතො පට්ඨාය චත්තාරො දෙවලොකෙ සොධෙත්වා අකනිට්ඨං ගන්ත්වා පරිනිබ්බායති, අයං උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී නාම. යො පන හෙට්ඨා තයො දෙවලොකෙ සොධෙත්වා සුදස්සීදෙවලොකෙ ඨත්වා පරිනිබ්බායති, අයං උද්ධංසොතො න අකනිට්ඨගාමී නාම. යො ඉතො අකනිට්ඨමෙව ගන්ත්වා පරිනිබ්බායති ¶ ¶ , අයං න උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී නාම. යො පන හෙට්ඨා චතූසු දෙවලොකෙසු තත්ථ තත්ථෙව පරිනිබ්බායති, අයං න උද්ධංසොතො, න අකනිට්ඨගාමී නාමාති.

තත්ථ ¶ අවිහෙසු උප්පජ්ජිත්වා කප්පසතතො උද්ධං පරිනිබ්බායිකො, ද්වින්නං කප්පසතානං මත්ථකෙ පරිනිබ්බායිකො, පඤ්චකප්පසතෙ අසම්පත්තෙ පරිනිබ්බායිකොති තයො අන්තරාපරිනිබ්බායිනො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘උපපන්නං වා සමනන්තරා අප්පත්තං වා වෙමජ්ඣ’’න්ති (පු. ප. 36). වා-සද්දෙන හි පත්තමත්තොපි සඞ්ගහිතොති. එවං තයො අන්තරාපරිනිබ්බායිනො, එකො උපහච්චපරිනිබ්බායී එකො උද්ධංසොතො. තෙසු අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනො පඤ්ච, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනො පඤ්චාති දස හොන්ති. තථා අතප්පාසුදස්සාසුදස්සීසූති චත්තාරො දසකා චත්තාරීසං අකනිට්ඨෙ පන උද්ධංසොතස්ස අභාවතො තයො අන්තරාපරිනිබ්බායිනො, එකො උපහච්චපරිනිබ්බායීති අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනො චත්තාරො, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනො චත්තාරොති අට්ඨ, එවමෙතෙ අට්ඨචත්තාරීසං අනාගාමිනො. තෙ සබ්බෙපි ඉමෙසු සුත්තෙසු අවිසෙසවචනෙන ගහිතාති දට්ඨබ්බං.

7. සත්තමෙ සබ්බන්ති අනවසෙසං. අනවසෙසවාචකො හි අයං සබ්බ-සද්දො. සො යෙන යෙන සම්බන්ධං ගච්ඡති, තස්ස තස්ස අනවසෙසතං දීපෙති; යථා ‘‘සබ්බං රූපං, සබ්බා වෙදනා, සබ්බසක්කායපරියාපන්නෙසු ධම්මෙසූ’’ති. සො පනායං සබ්බ-සද්දො සප්පදෙසනිප්පදෙසවිසයතාය දුවිධො. තථා හෙස සබ්බසබ්බං, පදෙසසබ්බං, ආයතනසබ්බං, සක්කායසබ්බන්ති චතූසු විසයෙසු දිට්ඨප්පයොගො. තත්ථ ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථමාගච්ඡන්තී’’තිආදීසු (චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85) සබ්බසබ්බස්මිං ආගතො. ‘‘සබ්බෙසං වො, සාරිපුත්තා, සුභාසිතං පරියායෙනා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.345) පදෙසසබ්බස්මිං. ‘‘සබ්බං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි, චක්ඛුඤ්චෙව රූපඤ්ච…පෙ…. මනඤ්චෙව ධම්මෙ චා’’ති (සං. නි. 4.23-25) එත්ථ ¶ ආයතනසබ්බස්මිං. ‘‘සබ්බධම්මමූලපරියායං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.1) සක්කායසබ්බස්මිං. තත්ථ සබ්බසබ්බස්මිං ආගතො නිප්පදෙසවිසයො, ඉතරෙසු තීසුපි ආගතො සප්පදෙසවිසයො ¶ . ඉධ පන සක්කායසබ්බස්මිං වෙදිතබ්බො. විපස්සනාය ආරම්මණභූතා තෙභූමකධම්මා හි ඉධ ‘‘සබ්බ’’න්ති අනවසෙසතො ගහිතා.

අනභිජානන්ති ¶ ‘‘ඉමෙ ධම්මා කුසලා, ඉමෙ අකුසලා, ඉමෙ සාවජ්ජා, ඉමෙ අනවජ්ජා’’තිආදිනා ‘‘ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා, ඉමානි ද්වාදසායතනානි, ඉමා අට්ඨාරස ධාතුයො, ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චං, අයං දුක්ඛසමුදයො අරියසච්ච’’න්ති ච ආදිනා සබ්බෙ අභිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ අවිපරීතසභාවතො අනභිජානන්තො අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙන න ජානන්තො. අපරිජානන්ති න පරිජානන්තො. යො හි සබ්බං තෙභූමකධම්මජාතං පරිජානාති, සො තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානාති – ඤාතපරිඤ්ඤාය, තීරණපරිඤ්ඤාය, පහානපරිඤ්ඤාය. තත්ථ කතමා ඤාතපරිඤ්ඤා? සබ්බං තෙභූමකං නාමරූපං – ‘‘ඉදං රූපං, එත්තකං රූපං, න ඉතො භිය්යො. ඉදං නාමං, එත්තකං නාමං, න ඉතො භිය්යො’’ති භූතප්පසාදාදිප්පභෙදං රූපං, ඵස්සාදිප්පභෙදං නාමඤ්ච, ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානතො වවත්ථපෙති. තස්ස අවිජ්ජාදිකඤ්ච පච්චයං පරිග්ගණ්හාති. අයං ඤාතපරිඤ්ඤා. කතමා තීරණපරිඤ්ඤා? එවං ඤාතං කත්වා තං සබ්බං තීරෙති අනිච්චතො දුක්ඛතො රොගතොති ද්වාචත්තාලීසාය ආකාරෙහි. අයං තීරණපරිඤ්ඤා. කතමා පහානපරිඤ්ඤා? එවං තීරයිත්වා අග්ගමග්ගෙන සබ්බස්මිං ඡන්දරාගං පජහති. අයං පහානපරිඤ්ඤා.

දිට්ඨිවිසුද්ධිකඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධියොපි ඤාතපරිඤ්ඤා. මග්ගාමග්ගපටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධියො කලාපසම්මසනාදිඅනුලොමපරියොසානා වා පඤ්ඤා තීරණපරිඤ්ඤා. අරියමග්ගෙන පජහනං පහානපරිඤ්ඤා. යො සබ්බං පරිජානාති, සො ඉමාහි තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානාති. ඉධ පන විරාගප්පහානානං පටික්ඛෙපවසෙන විසුං ගහිතත්තා ඤාතපරිඤ්ඤාය තීරණපරිඤ්ඤාය ච වසෙන පරිජානනා වෙදිතබ්බා. යො පනෙවං න පරිජානාති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අපරිජාන’’න්ති.

තත්ථ චිත්තං අවිරාජයන්ති තස්මිං අභිඤ්ඤෙය්යවිසෙසෙ පරිඤ්ඤෙය්යෙ ¶ අත්තනො චිත්තසන්තානං න විරාජයං, න විරජ්ජන්තො; යථා තත්ථ රාගො න හොති, එවං විරාගානුපස්සනං න උප්පාදෙන්තොති අත්ථො. අප්පජහන්ති විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය තත්ථ පහාතබ්බයුත්තකං කිලෙසවට්ටං අනවසෙසතො ¶ න පජහන්තො. යථා චෙතං, එවං අභිජානනාදයොපි මිස්සකමග්ගවසෙන වෙදිතබ්බා. පුබ්බභාගෙ හි නානාචිත්තවසෙන ඤාතතීරණපහානපරිඤ්ඤාහි කමෙන අභිජානනාදීනි සම්පාදෙත්වා මග්ගකාලෙ එකක්ඛණෙනෙව කිච්චවසෙන තං සබ්බං නිප්ඵාදෙන්තං එකමෙව ඤාණං පවත්තතීති. අභබ්බො දුක්ඛක්ඛයායාති නිබ්බානාය සකලස්ස වට්ටදුක්ඛස්ස ඛෙපනාය න භබ්බො, නාලං න සමත්ථොති අත්ථො.

සබ්බඤ්ච ඛොති එත්ථ ච-සද්දො බ්යතිරෙකෙ, ඛො-සද්දො අවධාරණෙ. තදුභයෙන අභිජානනාදිතො ¶ ලද්ධබ්බං විසෙසං දුක්ඛක්ඛයස්ස ච එකන්තකාරණං දීපෙති. අභිජානනාදීසු යං වත්තබ්බං, තං වුත්තමෙව. තත්ථ පන පටික්ඛෙපවසෙන වුත්තං, ඉධ විධානවසෙන වෙදිතබ්බං. අයමෙව විසෙසො. අපිච අභිජානන්ති උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතං සක්කායසබ්බං සරූපතො පච්චයතො ච ඤාණස්ස අභිමුඛීකරණවසෙන අභිජානන්තො හුත්වා අභාවාකාරාදිපරිග්ගහෙන තං අනිච්චාදිලක්ඛණෙහි පරිච්ඡිජ්ජමානවසෙන පරිජානන්තො. විරාජයන්ති සම්මදෙවස්ස අනිච්චතාදිඅවබොධෙන උප්පන්නභයාදීනවනිබ්බිදාදිඤාණානුභාවෙන අත්තනො චිත්තං විරත්තං කරොන්තො තත්ථ අණුමත්තම්පි රාගං අනුප්පාදෙන්තො. පජහන්ති වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය සමුදයපක්ඛියං කිලෙසවට්ටං පජහන්තො සමුච්ඡින්දන්තො. භබ්බො දුක්ඛක්ඛයායාති එවං කිලෙසමලප්පහානෙනෙව සබ්බස්ස කම්මවට්ටස්ස පරික්ඛීණත්තා අනවසෙසවිපාකවට්ටඛෙපනාය සකලසංසාරවට්ටදුක්ඛපරික්ඛයභූතාය වා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා භබ්බො එකන්තෙනෙතං පාපුණිතුන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

යො සබ්බං සබ්බතො ඤත්වාති යො යුත්තයොගො ආරද්ධවිපස්සකො සබ්බං තෙභූමකධම්මජාතං සබ්බතො සබ්බභාගෙන කුසලාදික්ඛන්ධාදිවිභාගතො දුක්ඛාදිපීළනාදිවිභාගතො ච. අථ වා සබ්බතොති සබ්බස්මා කක්ඛළඵුසනාදිලක්ඛණාදිතො අනිච්චාදිතො චාති සබ්බාකාරතො ජානිත්වා විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමෙන ¶ මග්ගඤාණෙන පටිවිජ්ඣිත්වා, විපස්සනාඤාණෙනෙව වා ජානනහෙතු. සබ්බත්ථෙසු න රජ්ජතීති සබ්බෙසු අතීතාදිවසෙන අනෙකභෙදභින්නෙසු සක්කායධම්මෙසු න රජ්ජති, අරියමග්ගාධිගමෙන රාගං න ජනෙති. ඉමිනාස්ස තණ්හාගාහස්ස අභාවං දස්සෙන්තො තං නිමිත්තත්තා දිට්ඨමානග්ගාහානං ‘‘එතං මම එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති ඉමස්ස මිච්ඡාගාහත්තයස්සපි ¶ අභාවං දස්සෙති. ස වෙති එත්ථ ස-ඉති නිපාතමත්තං. වෙ-ති බ්යත්තං, එකංසෙනාති වා එතස්මිං අත්ථෙ නිපාතො. සබ්බපරිඤ්ඤාති සබ්බපරිජානනතො, යථාවුත්තස්ස සබ්බස්ස අභිසමයවසෙන පරිජානනතො. සොති යථාවුත්තො යොගාවචරො, අරියො එව වා. සබ්බදුක්ඛමුපච්චගාති සබ්බං වට්ටදුක්ඛං අච්චගා අතික්කමි, සමතික්කමීති අත්ථො.

8. අට්ඨමෙ අපුබ්බං නත්ථි, කෙවලං මානවසෙන දෙසනා පවත්තා. ගාථාසු පන මානුපෙතා අයං පජාති කම්මකිලෙසෙහි පජායතීති පජාති ලද්ධනාමා ඉමෙ සත්තා මඤ්ඤනලක්ඛණෙන මානෙන ¶ උපෙතා උපගතා. මානගන්ථා භවෙ රතාති කිමිකීටපටඞ්ගාදිඅත්තභාවෙපි මානෙන ගන්ථිතා මානසංයොජනෙන සංයුත්තා. තතො එව දීඝරත්තං පරිභාවිතාහංකාරවසෙන ‘‘එතං මමා’’ති සඞ්ඛාරෙසු අජ්ඣොසානබහුලත්තා තත්ථ නිච්චසුඛඅත්තාදිවිපල්ලාසවසෙන ච කාමාදිභවෙ රතා. මානං අපරිජානන්තාති මානං තීහි පරිඤ්ඤාහි න පරිජානන්තා. අරහත්තමග්ගඤාණෙන වා අනතික්කමන්තා, ‘‘මානං අපරිඤ්ඤායා’’ති කෙචි පඨන්ති. ආගන්තාරො පුනබ්භවන්ති පුන ආයාතිං උපපත්තිභවං. පුනප්පුනං භවනතො වා පුනබ්භවසඞ්ඛාතං සංසාරං අපරාපරං පරිවත්තනවසෙන ගන්තාරො උපගන්තාරො හොන්ති, භවතො න පරිමුච්චන්තීති අත්ථො. යෙ ච මානං පහන්ත්වාන, විමුත්තා මානසඞ්ඛයෙති යෙ පන අරහත්තමග්ගෙන සබ්බසො මානං පජහිත්වා මානස්ස අච්චන්තසඞ්ඛයභූතෙ අරහත්තඵලෙ නිබ්බානෙ වා තදෙකට්ඨසබ්බකිලෙසවිමුත්තියා විමුත්තා සුට්ඨු මුත්තා. තෙ මානගන්ථාභිභුනො, සබ්බදුක්ඛමුපච්චගුන්ති ¶ තෙ පරික්ඛීණභවසංයොජනා අරහන්තො සබ්බසො මානගන්ථං මානසංයොජනං සමුච්ඡෙදප්පහානෙන අභිභවිත්වා ඨිතා, අනවසෙසං වට්ටදුක්ඛං අතික්කමිංසූති අත්ථො. එවමෙතස්මිං සත්තමසුත්තෙ ච අරහත්තං කථිතන්ති.

9-10. ලොභදොසපරිඤ්ඤාසුත්තද්වයවණ්ණනා

9-10. නවමදසමෙසු ¶ අපුබ්බං නත්ථි. දෙසනාවිලාසවසෙන තථා බුජ්ඣනකානං වෙනෙය්යානං අජ්ඣාසයවසෙන වා තථා දෙසිතානීති දට්ඨබ්බං.

11-13. දුතියවග්ගෙපි ¶ පඨමාදීනි තීණි සුත්තානි වුත්තනයානෙව, තථා දෙසනාකාරණම්පි වුත්තමෙව.

14. චතුත්ථෙ – ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ’’තිආදීසු න-කාරො පටිසෙධත්ථො. අහන්ති භගවා අත්තානං නිද්දිසති. අඤ්ඤන්ති ඉදානි වත්තබ්බඅවිජ්ජානීවරණතො අඤ්ඤං. එකනීවරණම්පීති එකනීවරණධම්මම්පි. සමනුපස්සාමීති ද්වෙ සමනුපස්සනා – දිට්ඨිසමනුපස්සනා ච ඤාණසමනුපස්සනා ච. තත්ථ ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’තිආදිනා (අ. නි. 4.200; පටි. ම. 1.130) ආගතා අයං දිට්ඨිසමනුපස්සනා නාම. ‘‘අනිච්චතො සමනුපස්සති, නො නිච්චතො’’තිආදිනා (පටි. ම. 3.35) පන ආගතා අයං ඤාණසමනුපස්සනා නාම. ඉධාපි ඤාණසමනුපස්සනාව අධිප්පෙතා. ‘‘සමනුපස්සාමී’’ති ච පදස්ස න-කාරෙන සම්බන්ධො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘අහං, භික්ඛවෙ, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසඞ්ඛාතෙන සමන්තචක්ඛුනා සබ්බධම්මෙ හත්ථාමලකං විය ඔලොකෙන්තොපි අඤ්ඤං එකනීවරණම්පි න සමනුපස්සාමී’’ති.

යෙන නීවරණෙන නිවුතා පජා දීඝරත්තං සන්ධාවන්ති සංසරන්තීති යෙන නීවරණකසභාවත්තා නීවරණෙන ධම්මසභාවං ජානිතුං පස්සිතුං පටිවිජ්ඣිතුං අදත්වා ¶ ඡාදෙත්වා පරියොනන්ධිත්වා ¶ ඨානෙන අන්ධකාරෙන නිවුතා සත්තා අනාදිමතසංසාරෙ අපරිමාණෙ කප්පෙ මහන්තෙසු චෙව ඛුද්දකෙසු ච භවාදීසු අපරාපරුප්පත්තිවසෙන සබ්බතො ධාවන්ති චෙව සංසරන්ති, ච. ආරම්මණන්තරසඞ්කමනවසෙන වා සන්ධාවනං, භවන්තරසඞ්කමනවසෙන සංසරණං. කිලෙසානං බලවභාවෙන වා සන්ධාවනං, දුබ්බලභාවෙන සංසරණං. ඛණිකමරණවසෙන වා එකජාතියං සන්ධාවනං, වොහාරමරණවසෙන අනෙකාසු ජාතීසු සංසරණං. චිත්තවසෙන වා සන්ධාවනං, ‘‘චිත්තමස්ස විධාවතී’’ති හි වුත්තං, කම්මවසෙන සංසරණං. එවං සන්ධාවනසංසරණානං විසෙසො වෙදිතබ්බො.

යථයිදන්ති ¶ යථා ඉදං. ය-කාරො පදසන්ධිකරො, සන්ධිවසෙන රස්සත්තං. අවිජ්ජානීවරණන්ති එත්ථ පූරෙතුං අයුත්තට්ඨෙන කායදුච්චරිතාදි අවින්දියං නාම, අලද්ධබ්බන්ති අත්ථො. තං අවින්දියං වින්දතීති අවිජ්ජා. විපරීතතො කායසුචරිතාදි වින්දියං නාම, තං වින්දියං න වින්දතීති අවිජ්ජා. ඛන්ධානං රාසට්ඨං, ආයතනානං ආයතනට්ඨං, ධාතූනං සුඤ්ඤට්ඨං, ඉන්ද්රියානං ආධිපතෙය්යට්ඨං, සච්චානං තථට්ඨං දුක්ඛාදීනං පීළනාදිවසෙන වුත්තං චතුබ්බිධං අත්ථං අවිදිතං කරොතීතිපි අවිජ්ජා. අන්තවිරහිතෙ සංසාරෙ සත්තෙ ජවාපෙතීති වා අවිජ්ජා, පරමත්ථතො වා අවිජ්ජමානෙසු ඉත්ථිපුරිසාදීසු ජවති පවත්තති, විජ්ජමානෙසු ඛන්ධාදීසු න ජවති, න පවත්තතීති අවිජ්ජා. අපිච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං වත්ථාරම්මණානං පටිච්චසමුප්පාදපටිච්චසමුප්පන්නානඤ්ච ධම්මානං ඡාදනතොපි අවිජ්ජා. අවිජ්ජාව නීවරණන්ති අවිජ්ජානීවරණං.

අවිජ්ජානීවරණෙන හි, භික්ඛවෙ, නිවුතා පජා දීඝරත්තං සන්ධාවන්ති සංසරන්තීති ඉදං පුරිමස්සෙව දළ්හීකරණත්ථං වුත්තං. පුරිමං වා – ‘‘යථයිදං, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජානීවරණ’’න්ති එවං ඔපම්මදස්සනවසෙන වුත්තං, ඉදං නීවරණානුභාවදස්සනවසෙන. කස්මා පනෙත්ථ අවිජ්ජාව එවං වුත්තා, න අඤ්ඤෙ ධම්මාති? ආදීනවපටිච්ඡාදනෙන කාමච්ඡන්දාදීනං විසෙසප්පච්චයභාවතො. තථා හි තාය පටිච්ඡාදිතාදීනවෙ විසයෙ කාමච්ඡන්දාදයො පවත්තන්ති.

නත්ථඤ්ඤොති ¶ ආදිකා ගාථා වුත්තස්ස අවුත්තස්ස ච අත්ථස්ස සඞ්ගණ්හනවසෙන භාසිතා. තත්ථ නිවුතාති නිවාරිතා පලිගුණ්ඨිතා, පටිච්ඡාදිතාති අත්ථො. අහොරත්තන්ති දිවා චෙව රත්තිඤ්ච, සබ්බකාලන්ති වුත්තං හොති. යථා ¶ මොහෙන ආවුතාති යෙන පකාරෙන අවිජ්ජානීවරණසඞ්ඛාතෙන මොහෙන ආවුතා පටිච්ඡාදිතා සුවිඤ්ඤෙය්යම්පි අජානන්තියො පජා සංසාරෙ සංසරන්ති, තථාරූපො අඤ්ඤො එකධම්මොපි එකනීවරණම්පි නත්ථීති යොජෙතබ්බං. යෙ ච මොහං පහන්ත්වාන, තමොඛන්ධං පදාලයුන්ති යෙ පන අරියසාවකා පුබ්බභාගෙ තදඞ්ගාදිප්පහානවසෙන, හෙට්ඨිමමග්ගෙහි වා තංතංමග්ගවජ්ඣං මොහං පජහිත්වා අග්ගමග්ගෙන වජිරූපමඤාණෙන මොහසඞ්ඛාතමෙව තමොරාසිං පදාලයිංසු, අනවසෙසතො සමුච්ඡින්දිංසු. න තෙ පුන සංසරන්තීති තෙ අරහන්තො –

‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, සංසාරොති පවුච්චතී’’ති. –

එවං වුත්තෙ ඉමස්මිං සංසාරෙ න සංසරන්ති න පරිබ්භමන්ති. කිං කාරණා? හෙතු තෙසං න විජ්ජති ¶ , යස්මා සංසාරස්ස හෙතු මූලකාරණං අවිජ්ජා, සා තෙසං න විජ්ජති, සබ්බසො නත්ථි සමුච්ඡින්නත්තාති.

15. පඤ්චමෙ යස්ස විජ්ජති, තං පුග්ගලං දුක්ඛෙහි, කම්මං වා විපාකෙහි, භවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසෙ වා භවන්තරාදීහි සංයොජෙතීති සංයොජනං. තණ්හායනට්ඨෙන තණ්හා, තසති සයං පරිතසති, තසන්ති වා එතායාති තණ්හා. සඤ්ඤුත්තාති චක්ඛාදීසු අභිනිවෙසවත්ථූසු බද්ධා. සෙසං වුත්තනයමෙව. කාමඤ්චෙත්ථ අවිජ්ජායපි සංයොජනභාවො තණ්හාය ච නීවරණභාවො අත්ථියෙව, තථාපි අවිජ්ජාය පටිච්ඡාදිතාදීනවෙහි භවෙහි තණ්හා සත්තෙ සංයොජෙතීති ඉමස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං පුරිමසුත්තෙ අවිජ්ජා නීවරණභාවෙන, ඉධ ච තණ්හා සංයොජනභාවෙනෙව වුත්තා. කිඤ්ච නීවරණසංයොජනප්පධානස්ස ¶ දස්සනත්ථං. යථා හි නීවරණභාවෙන අවිජ්ජා සංකිලෙසධම්මානං පධානභූතා පුබ්බඞ්ගමා ච, එවං සංයොජනභාවෙන නෙසං තණ්හාති තදධීනප්පධානභාවං දස්සෙතුං සුත්තද්වයෙ එවමෙතෙ ධම්මා වුත්තා. අපිච විසෙසෙන අවිජ්ජා නිබ්බානසුඛං නිවාරෙතීති ¶ ‘‘නීවරණ’’න්ති වුත්තා, තණ්හා සංසාරදුක්ඛෙන සත්තෙ සංයොජෙතීති ‘‘සංයොජන’’න්ති.

දස්සනගමනන්තරායකරණතො වා විජ්ජාචරණවිපක්ඛතො ද්වයං ද්විධා වුත්තං. විජ්ජාය හි උජුවිපච්චනීකභූතා අවිජ්ජා නිබ්බානදස්සනස්ස අවිපරීතදස්සනස්ස ච විසෙසතො අන්තරායකරා, චරණධම්මානං උජුවිපච්චනීකභූතා තණ්හා ගමනස්ස සම්මාපටිපත්තියා අන්තරායකරාති; එවමයං අවිජ්ජාය නිවුතො අන්ධීකතො තණ්හාය සංවුතො බද්ධො අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අන්ධො විය බද්ධො මහාකන්තාරං, සංසාරකන්තාරං නාතිවත්තති. අනත්ථුප්පත්තිහෙතුද්වයදස්සනත්ථම්පි ද්වයං ද්විධා වුත්තං. අවිජ්ජාගතො හි පුග්ගලො බාලභාවෙන අත්ථං පරිහාපෙති, අනත්ථඤ්ච අත්තනො කරොති, අකුසලො විය ආතුරො අසප්පායකිරියාය. ජානන්තොපි බාලො බාලභාවෙන අත්ථං පරිහාපෙති, අනත්ථඤ්ච කරොති ජානන්තො විය රොගී අසප්පායසෙවී. මක්කටාලෙපොපමසුත්තං චෙතස්ස අත්ථස්ස සාධකං.

පටිච්චසමුප්පාදස්ස මූලකාරණදස්සනත්ථම්පෙත්ථ ද්වයං ද්විධා වුත්තං. විසෙසෙන හි සම්මොහස්ස බලවභාවතො ¶ අවිජ්ජාඛෙත්තං අතීතො අද්ධා, පත්ථනාය බලවභාවතො තණ්හාඛෙත්තං අනාගතො අද්ධා. තථා හි බාලජනො සම්මොහබහුලො අතීතමනුසොචති, තස්ස අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති සබ්බං නෙතබ්බං. පත්ථනාබහුලො අනාගතං පජප්පති, තස්ස තණ්හාපච්චයා උපාදානන්තිආදි සබ්බං නෙතබ්බං. තෙනෙව තාසං පුබ්බන්තාහරණෙන අපරන්තපටිසන්ධානෙන චස්ස යථාක්කමං මූලකාරණතා දස්සිතාති වෙදිතබ්බන්ති.

ගාථාසු තණ්හාදුතියොති තණ්හාසහායො. තණ්හා හි නිරුදකකන්තාරෙ මරීචිකාය උදකසඤ්ඤා විය පිපාසාභිභූතං අප්පටිකාරදුක්ඛාභිභූතම්පි සත්තං අස්සාදසන්දස්සනවසෙන සහායකිච්චං කරොන්තී භවාදීසු අනිබ්බින්දං කත්වා පරිබ්භමාපෙති, තස්මා තණ්හා පුරිසස්ස ¶ ‘‘දුතියා’’ති වුත්තා. නනු ච අඤ්ඤෙපි කිලෙසාදයො භවාභිනිබ්බත්තියා පච්චයාව? සච්චමෙතං, න පන තථා විසෙසප්පච්චයො යථා තණ්හා. තථා හි සා කුසලෙහි විනා ¶ අකුසලෙහි, කාමාවචරාදිකුසලෙහි ච විනා රූපාවචරාදිකුසලෙහි භවනිබ්බත්තියා විසෙසප්පච්චයො, යතො සමුදයසච්චන්ති වුච්චතීති. ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවන්ති ඉත්ථභාවො ච අඤ්ඤථාභාවො ච ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවො. සො එතස්ස අත්ථීති ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවො සංසාරො, තං තත්ථ ඉත්ථභාවො මනුස්සත්තං, අඤ්ඤථාභාවො තතො අවසිට්ඨසත්තාවාසා. ඉත්ථභාවො වා තෙසං තෙසං සත්තානං පච්චුප්පන්නො අත්තභාවො, අඤ්ඤථාභාවො අනාගතත්තභාවො. එවරූපො වා අඤ්ඤොපි අත්තභාවො ඉත්ථභාවො, න එවරූපො අඤ්ඤථාභාවො. තං ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවං සංසාරං ඛන්ධධාතුආයතනපටිපාටිං නාතිවත්තති, න අතික්කමති.

එතමාදීනවං ඤත්වා, තණ්හං දුක්ඛස්ස සම්භවන්ති එතං සකලවට්ටදුක්ඛස්ස සම්භවං සමුදයං තණ්හං ආදීනවං ආදීනවතො ඤත්වාති අත්ථො. අථ වා එතමාදීනවං ඤත්වාති එතං යථාවුත්තං සංසාරනාතිවත්තනං ආදීනවං දොසං ඤත්වා. තණ්හං දුක්ඛස්ස සම්භවන්ති තණ්හඤ්ච වුත්තනයෙන වට්ටදුක්ඛස්ස පධානකාරණන්ති ඤත්වා. වීතතණ්හො අනාදානො, සතො භික්ඛු, පරිබ්බජෙති එවං තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා මග්ගපටිපාටියා තණ්හං විගමෙන්තො අග්ගමග්ගෙන සබ්බසො වීතතණ්හො විගතතණ්හො, තතො එව චතූසු උපාදානෙසු කස්සචිපි අභාවෙන ආයතිං පටිසන්ධිසඞ්ඛාතස්ස වා ආදානස්ස අභාවෙන අනාදානො, සතිවෙපුල්ලප්පත්තියා සබ්බත්ථ සතොකාරිතාය සතො භින්නකිලෙසො භික්ඛු පරිබ්බජෙ චරෙය්ය, ඛන්ධපරිනිබ්බානෙන වා සඞ්ඛාරප්පවත්තිතො අපගච්ඡෙය්යාති අත්ථො.

16. ඡට්ඨෙ ¶ සෙඛස්සාති එත්ථ කෙනට්ඨෙන සෙඛො? සෙක්ඛධම්මපටිලාභතො සෙඛො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කිත්තාවතා ¶ නු ඛො, භන්තෙ, සෙඛො හොතීති? ඉධ, භික්ඛු, සෙඛාය සම්මාදිට්ඨියා සමන්නාගතො හොති…පෙ… සෙඛෙන සම්මාසමාධිනා ¶ සමන්නාගතො හොති. එත්තාවතා ඛො, භික්ඛු, සෙඛො හොතී’’ති (සං. නි. 5.13).

අපිච සික්ඛතීති සෙඛො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සික්ඛතීති ඛො, භික්ඛු, තස්මා සෙඛොති වුච්චති. කිඤ්ච සික්ඛති? අධිසීලම්පි සික්ඛති, අධිචිත්තම්පි සික්ඛති, අධිපඤ්ඤම්පි සික්ඛති. සික්ඛතීති ඛො, භික්ඛු, තස්මා සෙඛොති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 3.86).

යොපි කල්යාණපුථුජ්ජනො අනුලොමප්පටිපදාය පරිපූරකාරී සීලසම්පන්නො ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ ජාගරියානුයොගමනුයුත්තො පුබ්බරත්තාපරරත්තං බොධිපක්ඛියානං ධම්මානං භාවනානුයොගමනුයුත්තො විහරති – ‘‘අජ්ජ වා ස්වෙ වා අඤ්ඤතරං සාමඤ්ඤඵලං අධිගමිස්සාමී’’ති, සොපි වුච්චති සික්ඛතීති සෙඛොති. ඉමස්මිං අත්ථෙ න පටිවිජ්ඣන්තොව සෙඛො අධිප්පෙතො, අථ ඛො කල්යාණපුථුජ්ජනොපි. අප්පත්තං මානසං එතෙනාති අප්පත්තමානසො. මානසන්ති ‘‘අන්තලික්ඛචරො පාසො, ය්වායං චරති මානසො’’ති (සං. නි. 1.151; මහාව. 33) එත්ථ රාගො මානසන්ති වුත්තො. ‘‘චිත්තං මනො මානස’’න්ති (ධ. ස. 63, 65) එත්ථ චිත්තං. ‘‘අප්පත්තමානසො සෙඛො, කාලං කයිරා ජනෙ සුතා’’ති (සං. නි. 1.159) එත්ථ අරහත්තං. ඉධාපි අරහත්තමෙව අධිප්පෙතං. තෙන අප්පත්තඅරහත්තස්සාති වුත්තං හොති.

අනුත්තරන්ති සෙට්ඨං, අසදිසන්ති අත්ථො. චතූහි යොගෙහි ඛෙමං අනුපද්දුතන්ති යොගක්ඛෙමං, අරහත්තමෙව අධිප්පෙතං. පත්ථයමානස්සාති ද්වෙ පත්ථනා තණ්හාපත්ථනා, කුසලච්ඡන්දපත්ථනා ච. ‘‘පත්ථයමානස්ස හි ජප්පිතානි, පවෙධිතං වාපි පකප්පිතෙසූ’’ති (සු. නි. 908; මහානි. 137) එත්ථ තණ්හාපත්ථනා.

‘‘ඡින්නං ¶ ¶ පාපිමතො සොතං, විද්ධස්තං විනළීකතං;

පාමොජ්ජබහුලා හොථ, ඛෙමං පත්ථෙථ භික්ඛවො’’ති. (ම. නි. 1.352);

එත්ථ කත්තුකම්යතාකුසලච්ඡන්දපත්ථනා, අයමෙව ඉධාධිප්පෙතා. තෙන පත්ථයමානස්සාති තං යොගක්ඛෙමං ගන්තුකාමස්ස තන්නින්නස්ස තප්පොණස්ස තප්පබ්භාරස්සාති අත්ථො. විහරතොති එකං ඉරියාපථදුක්ඛං අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපරිපතන්තං අත්තභාවං හරතො. අථ වා ‘‘සබ්බෙ ¶ සඞ්ඛාරා අනිච්චාති අධිමුච්චන්තො සද්ධාය විහරතී’’තිආදිනා නිද්දෙසනයෙන චෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. අජ්ඣත්තිකන්ති නියකජ්ඣත්තසඞ්ඛාතෙ අජ්ඣත්තෙ භවං අජ්ඣත්තිකං. අඞ්ගන්ති කාරණං. ඉති කරිත්වාති එවං කත්වා. න අඤ්ඤං එකඞ්ගම්පි සමනුපස්සාමීති එත්ථ අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – භික්ඛවෙ, අජ්ඣත්තං අත්තනො සන්තානෙ සමුට්ඨිතං කාරණන්ති කත්වා අඤ්ඤං එකකාරණම්පි න සමනුපස්සාමි යං එවං බහූපකාරං, යථයිදං යොනිසො මනසිකාරොති උපායමනසිකාරො, පථමනසිකාරො, අනිච්චාදීසු අනිච්චාදිනයෙනෙව මනසිකාරො, අනිච්චානුලොමිකෙන වා චිත්තස්ස ආවට්ටනා අන්වාවට්ටනා ආභොගො සමන්නාහාරො මනසිකාරො. අයං යොනිසො මනසිකාරො.

ඉදානි යොනිසො මනසිකාරස්ස ආනුභාවං දස්සෙතුං ‘‘යොනිසො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු මනසි කරොන්තො අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙතී’’ති වුත්තං. තත්ථ යොනිසො මනසි කරොන්තොති ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චං, අයං දුක්ඛසමුදයො අරියසච්චං, අයං දුක්ඛනිරොධො අරියසච්චං, අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්ච’’න්ති චතූසු අරියසච්චෙසු යොනිසො මනසිකාරං පවත්තෙන්තො.

තත්රායං අත්ථවිභාවනා – යදිපි ඉදං සුත්තං අවිසෙසෙන සෙක්ඛපුග්ගලවසෙන ආගතං, චතුමග්ගසාධාරණවසෙන පන සඞ්ඛෙපෙනෙව කම්මට්ඨානං කථයිස්සාම. යො චතුසච්චකම්මට්ඨානිකො යොගාවචරො ‘‘තණ්හාවජ්ජා ¶ තෙභූමකා ඛන්ධා දුක්ඛං, තණ්හා සමුදයො, උභින්නං අප්පවත්ති නිරොධො, නිරොධසම්පාපකො මග්ගො’’ති එවං පුබ්බෙ එව ආචරියසන්තිකෙ උග්ගහිතචතුසච්චකම්මට්ඨානො. සො අපරෙන සමයෙන විපස්සනාමග්ගං සමාරුළ්හො සමානො තෙභූමකෙ ඛන්ධෙ ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති යොනිසො මනසි කරොති, උපායෙන පථෙන සමන්නාහරති චෙව විපස්සති ච. විපස්සනා හි ඉධ මනසිකාරසීසෙන වුත්තා. යා පනායං තස්ස දුක්ඛස්ස සමුට්ඨාපිකා පුරිමභවිකා තණ්හා, අයං දුක්ඛසමුදයොති යොනිසො මනසි කරොති. යස්මා පන ඉදං දුක්ඛං, අයඤ්ච සමුදයො ඉදං ඨානං පත්වා නිරුජ්ඣන්ති න පවත්තන්ති, තස්මා යදිදං නිබ්බානං නාම ¶ , අයං දුක්ඛනිරොධොති යොනිසො මනසි කරොති. නිරොධසම්පාපකං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති යොනිසො මනසි කරොති, උපායෙන පථෙන සමන්නාහරති චෙව විපස්සති ච.

තත්රායං ¶ උපායො – අභිනිවෙසො නාම ඛන්ධෙ හොති, න විවට්ටෙ, තස්මා අයමත්ථො – ‘‘ඉමස්මිං කායෙ පථවීධාතු, ආපොධාතූ’’තිආදිනා (දී. නි. 2.378) නයෙන චත්තාරි මහාභූතානි තදනුසාරෙන උපාදාරූපානි ච පරිග්ගහෙත්වා ‘‘අයං රූපක්ඛන්ධො’’ති වවත්ථපෙති. තං වවත්ථාපයතො උප්පන්නෙ තදාරම්මණෙ චිත්තචෙතසිකධම්මෙ ‘‘ඉමෙ චත්තාරො අරූපක්ඛන්ධා’’ති වවත්ථපෙති. තතො ‘‘ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා දුක්ඛ’’න්ති වවත්ථපෙති. තෙ පන සඞ්ඛෙපතො නාමඤ්ච රූපඤ්චාති ද්වෙ භාගා හොන්ති. ඉදඤ්ච නාමරූපං සහෙතු සප්පච්චයං උප්පජ්ජති, තස්ස අයං අවිජ්ජාභවතණ්හාදිකො හෙතු, අයං ආහාරාදිකො පච්චයොති හෙතුප්පච්චයෙ වවත්ථපෙති. සො තෙසං පච්චයානඤ්ච පච්චයුප්පන්නානඤ්ච යාථාවසරසලක්ඛණං වවත්ථපෙත්වා ‘‘ඉමෙ ධම්මා අහුත්වා භවන්ති, හුත්වා නිරුජ්ඣන්ති, තස්මා අනිච්චා’’ති අනිච්චලක්ඛණං ආරොපෙති, ‘‘උදයබ්බයපටිපීළිතත්තා දුක්ඛා’’ති දුක්ඛලක්ඛණං ආරොපෙති, ‘‘අවසවත්තනතො අනත්තා’’ති අනත්තලක්ඛණං ආරොපෙති.

එවං තිලක්ඛණානි ආරොපෙත්වා විපස්සන්තො උදයබ්බයඤාණුප්පත්තියා උප්පන්නෙ ඔභාසාදිකෙ විපස්සනුපක්කිලෙසෙ ‘අමග්ගො’ති උදයබ්බයඤාණමෙව ‘‘අරියමග්ගස්ස උපායභූතො පුබ්බභාගමග්ගො’’ති මග්ගාමග්ගං වවත්ථපෙත්වා ¶ පුන උදයබ්බයඤාණං පටිපාටියා භඞ්ගඤාණාදීනි ච උප්පාදෙන්තො සොතාපත්තිමග්ගාදයො පාපුණාති. තස්මිං ඛණෙ චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධෙනෙව පටිවිජ්ඣති, එකාභිසමයෙන අභිසමෙති. තත්ථ දුක්ඛං පරිඤ්ඤාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣන්තො, සමුදයං පහානප්පටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣන්තො සබ්බං අකුසලං පජහති, නිරොධං සච්ඡිකිරියාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣන්තො මග්ගං භාවනාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣන්තො සබ්බං කුසලං භාවෙති. අරියමග්ගො හි නිප්පරියායතො කුච්ඡිතසලනාදිඅත්ථෙන කුසලො, තස්මිඤ්ච භාවිතෙ සබ්බෙපි කුසලා අනවජ්ජබොධිපක්ඛියධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්තීති. එවං යොනිසො මනසි කරොන්තො අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙති. තථා හි වුත්තං – ‘‘ඉදං දුක්ඛන්ති යොනිසො මනසි කරොති, අයං දුක්ඛසමුදයොති යොනිසො මනසි කරොතී’’තිආදි (ම. නි. 1.21). අපරම්පි වුත්තං ‘‘යොනිසො මනසිකාරසම්පන්නස්සෙතං, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො පාටිකඞ්ඛං – අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙස්සති, අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං බහුලීකරිස්සතී’’ති (සං. නි. 5.55).

යොනිසො ¶ ¶ මනසිකාරොති ගාථාය අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – සික්ඛති, සික්ඛාපදානි තස්ස අත්ථි, සික්ඛනසීලොති වා සෙඛො. සංසාරෙ භයං ඉක්ඛතීති භික්ඛු. තස්ස සෙඛස්ස භික්ඛුනො උත්තමත්ථස්ස අරහත්තස්ස පත්තියා අධිගමාය යථා යොනිසො මනසිකාරො, එවං බහුකාරො බහූපකාරො අඤ්ඤො කොචි ධම්මො නත්ථි. කස්මා? යස්මා යොනිසො උපායෙන මනසිකාරං පුරක්ඛත්වා පදහං චතුබ්බිධසම්මප්පධානවසෙන පදහන්තො, ඛයං දුක්ඛස්ස පාපුණෙ සංකිලෙසවට්ටදුක්ඛස්ස පරික්ඛයං පරියොසානං නිබ්බානං පාපුණෙ අධිගච්ඡෙය්ය, තස්මා යොනිසො මනසිකාරො බහුකාරොති.

17. සත්තමෙ බාහිරන්ති අජ්ඣත්තසන්තානතො බහි භවං. කල්යාණමිත්තතාති යස්ස සීලාදිගුණසම්පන්නො අඝස්ස ඝාතා ¶ , හිතස්ස විධාතා සබ්බාකාරෙන උපකාරකො මිත්තො හොති, සො පුග්ගලො කල්යාණමිත්තො, තස්ස භාවො කල්යාණමිත්තතා. තත්රායං කල්යාණමිත්තො පකතියා සද්ධාසම්පන්නො හොති සීලසම්පන්නො සුතසම්පන්නො චාගසම්පන්නො වීරියසම්පන්නො සතිසම්පන්නො සමාධිසම්පන්නො පඤ්ඤාසම්පන්නො. තත්ථ සද්ධාසම්පත්තියා සද්දහති තථාගතස්ස බොධිං, තෙන සම්මාසම්බොධිහෙතුභූතං සත්තෙසු හිතසුඛෙසිතං න පරිච්චජති, සීලසම්පත්තියා සබ්රහ්මචාරීනං පියො හොති ගරු ච භාවනීයො චොදකො පාපගරහී වත්තා වචනක්ඛමො, සුතසම්පත්තියා ඛන්ධායතනසච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිකානං ගම්භීරානං කථානං කත්තා හොති, චාගසම්පත්තියා අප්පිච්ඡො හොති සන්තුට්ඨො පවිවිත්තො අසංසට්ඨො, වීරියසම්පත්තියා අත්තනො පරෙසඤ්ච හිතප්පටිපත්තියං ආරද්ධවීරියො හොති, සතිසම්පත්තියා උපට්ඨිතස්සති හොති පරමෙන සතිනෙපක්කෙන සමන්නාගතො චිරකතම්පි චිරභාසිතම්පි සරිතා අනුස්සරිතා, සමාධිසම්පත්තියා අවික්ඛිත්තො හොති සමාහිතො එකග්ගචිත්තො, පඤ්ඤාසම්පත්තියා අවිපරීතං පජානාති. සො ¶ සතියා කුසලාකුසලානං ධම්මානං ගතියො සමන්වෙසන්තො පඤ්ඤාය සත්තානං හිතසුඛං යථාභූතං ජානිත්වා සමාධිනා තත්ථ අබ්යග්ගචිත්තො හුත්වා වීරියෙන සත්තෙ අහිතතො නිසෙධෙත්වා එකන්තහිතෙ නියොජෙති. තෙනෙවාහ –

‘‘පියො ගරු භාවනීයො, වත්තා ච වචනක්ඛමො;

ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තා, නො චාට්ඨානෙ නියොජකො’’ති. (නෙත්ති. 113);

කල්යාණමිත්තො ¶ , භික්ඛවෙ, භික්ඛු අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙතීති කල්යාණමිත්තො පුග්ගලො කල්යාණමිත්තං නිස්සාය කම්මස්සකතාඤාණං උප්පාදෙති, උප්පන්නං සද්ධං ඵාතිං කරොති, සද්ධාජාතො උපසඞ්කමති උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුණාති. තං ධම්මං සුත්වා තථාගතෙ සද්ධං පටිලභති, තෙන සද්ධාපටිලාභෙන ඝරාවාසං පහාය පබ්බජ්ජං අනුතිට්ඨති, චතුපාරිසුද්ධිසීලං සම්පාදෙති, යථාබලං ධුතධම්මෙ සමාදාය වත්තති, දසකථාවත්ථුලාභී හොති, ආරද්ධවීරියො විහරති උපට්ඨිතස්සති සම්පජානො පුබ්බරත්තාපරරත්තං බොධිපක්ඛියානං ධම්මානං භාවනානුයොගමනුයුත්තො, නචිරස්සෙව විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරියමග්ගාධිගමෙන ¶ සබ්බං අකුසලං සමුච්ඡින්දති, සබ්බඤ්ච කුසලං භාවනාපාරිපූරිං ගමෙන්තො වඩ්ඪෙති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කල්යාණමිත්තස්සෙතං, මෙඝිය, භික්ඛුනො පාටිකඞ්ඛං කල්යාණසහායස්ස කල්යාණසම්පවඞ්කස්ස ‘යං සීලවා භවිස්සති, පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරිස්සති ආචාරගොචරසම්පන්නො, අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු, භයදස්සාවී සමාදාය සික්ඛිස්සති, සික්ඛාපදෙසු’.

‘‘කල්යාණමිත්තස්සෙතං…පෙ… කල්යාණසම්පවඞ්කස්ස ‘යං යායං කථා අභිසල්ලෙඛිකා චෙතොවිවරණසප්පායා එකන්තනිබ්බිදාය…පෙ… නිබ්බානාය සංවත්තති. සෙය්යථිදං – අප්පිච්ඡකථා, සන්තුට්ඨිකථා, පවිවෙකකථා, අසංසග්ගකථා, වීරියාරම්භකථා, සීලකථා, සමාධිකථා…පෙ… විමුත්තිඤාණදස්සනකථා. එවරූපාය කථාය නිකාමලාභී භවිස්සති අකිච්ඡලාභී අකසිරලාභී’.

‘‘කල්යාණමිත්තස්සෙතං ¶ …පෙ… කල්යාණසම්පවඞ්කස්ස ‘යං ආරද්ධවීරියො විහරිස්සති අකුසලානං ධම්මානං පහානාය කුසලානං ධම්මානං උපසම්පදාය ථාමවා දළ්හපරක්කමො අනික්ඛිත්තධුරො කුසලෙසු ධම්මෙසු’.

‘‘කල්යාණමිත්තස්සෙතං…පෙ… කල්යාණසම්පවඞ්කස්ස ‘යං පඤ්ඤවා භවිස්සති, උදයත්ථගාමිනියා පඤ්ඤාය සමන්නාගතො අරියාය නිබ්බෙධිකාය සම්මා දුක්ඛක්ඛයගාමිනියා’’’ති (උදා. 31).

එවං සකලවට්ටදුක්ඛපරිමුච්චනනිමිත්තං කල්යාණමිත්තතාති වෙදිතබ්බං. තෙනෙවාහ –

‘‘මමඤ්හි ¶ , ආනන්ද, කල්යාණමිත්තං ආගම්ම ජාතිධම්මා සත්තා ජාතියා පරිමුච්චන්ති, ජරාධම්මා සත්තා ජරාය පරිමුච්චන්තී’’තිආදි (සං. නි. 1.129).

තෙන වුත්තං – ‘‘කල්යාණමිත්තො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙතී’’ති.

ගාථාය සප්පතිස්සොති පතිස්සවසඞ්ඛාතෙන සහ පතිස්සෙනාති සප්පතිස්සො, කල්යාණමිත්තස්ස ඔවාදං සිරසා සම්පටිච්ඡකො සුබ්බචොති අත්ථො. අථ වා හිතසුඛෙ පතිට්ඨාපනෙන පති ඉසෙතීති පතිස්සො, ඔවාදදායකො. ගරුආදරයොගෙන තෙන පතිස්සෙන සහ වත්තතීති සප්පතිස්සො, ගරූසු ගරුචිත්තීකාරබහුලො. සගාරවොති ඡබ්බිධෙනපි ගාරවෙන යුත්තො. කරං මිත්තානං වචනන්ති කල්යාණමිත්තානං ඔවාදං කරොන්තො යථොවාදං පටිපජ්ජන්තො. සම්පජානොති සත්තට්ඨානියෙන සම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතො. පතිස්සතොති කම්මට්ඨානං ඵාතිං ¶ , ගමෙතුං සමත්ථාය සතියා පතිස්සතො සතොකාරී. අනුපුබ්බෙනාති සීලාදිවිසුද්ධිපටිපාටියා, තත්ථ ච විපස්සනාපටිපාටියා චෙව මග්ගපටිපාටියා ච. සබ්බසංයොජනක්ඛයන්ති කාමරාගසංයොජනාදීනං සබ්බෙසං සංයොජනානං ඛෙපනතො සබ්බසංයොජනක්ඛයසඞ්ඛාතස්ස අරියමග්ගස්ස පරියොසානභූතං අරහත්තං, තස්ස ආරම්මණභූතං නිබ්බානමෙව වා. පාපුණෙ අධිගච්ඡෙය්යාති අත්ථො. ඉති ඉමෙසු ද්වීසු සුත්තෙසු අරියමග්ගාධිගමස්ස සත්ථාරා පධානඞ්ගං නාම ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං.

18. අට්ඨමෙ ¶ එකධම්මොති කතරොයං සුත්තනික්ඛෙපො? අට්ඨුප්පත්තිකො. තත්රායං සඞ්ඛෙපකථා – දෙවදත්තො හි අජාතසත්තුං දුග්ගහණං ගාහාපෙත්වා තස්ස පිතරං රාජානං බිම්බිසාරං තෙන මාරාපෙත්වාපි අභිමාරෙ පයොජෙත්වාපි සිලාපවිජ්ඣනෙන ලොහිතුප්පාදකම්මං කත්වාපි න තාවතා පාකටො ජාතො, නාළාගිරිං විස්සජ්ජෙත්වා පන පාකටො ජාතො. අථ මහාජනො ‘‘එවරූපම්පි නාම පාපං ගහෙත්වා රාජා විචරතී’’ති කොලාහලං අකාසි, මහාඝොසො අහොසි. තං සුත්වා රාජා අත්තනා දීයමානානි පඤ්ච ථාලිපාකසතානි පච්ඡින්දාපෙසි, උපට්ඨානම්පිස්ස නාගමාසි. නාගරාපි කුලං උපගතස්ස කටච්ඡුභත්තම්පිස්ස නාදංසු. සො පරිහීනලාභසක්කාරො කොහඤ්ඤෙන ජීවිතුකාමො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්ච වත්ථූනි යාචිත්වා ‘‘අලං, දෙවදත්ත, යො ඉච්ඡති, සො ¶ ආරඤ්ඤිකො හොතූ’’තිආදිනා (පාරා. 409; චූළව. 343) භගවතා පටික්ඛිත්තො තෙහි පඤ්චහි වත්ථූහි බාලං ලූඛප්පසන්නං ජනං සඤ්ඤාපෙන්තො පඤ්චසතෙ වජ්ජිපුත්තකෙ සලාකං ගාහාපෙත්වා සඞ්ඝං භින්දිත්වාව තෙ ආදාය ගයාසීසං අගමාසි. අථ ද්වෙ අග්ගසාවකා සත්ථු ආණාය තත්ථ ගන්ත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා තෙ අරියඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා ආනයිංසු. යෙ පනස්ස සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමන්තස්ස ලද්ධිං රොචෙත්වා තථෙව පග්ගය්හ ඨිතා සඞ්ඝෙ භිජ්ජන්තෙ භින්නෙ ච සමනුඤ්ඤා අහෙසුං, තෙසං තං දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය අහොසි ¶ .

දෙවදත්තොපි න චිරස්සෙව රොගාභිභූතො බාළ්හගිලානො මරණකාලෙ ‘‘සත්ථාරං වන්දිස්සාමී’’ති මඤ්චකසිවිකාය නීයමානො ජෙතවනපොක්ඛරණිතීරෙ ඨපිතො පථවියා විවරෙ දින්නෙ පතිත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්ති, යොජනසතිකො චස්ස අත්තභාවො අහොසි කප්පට්ඨියො තාලක්ඛන්ධපරිමාණෙහි අයසූලෙහි විනිවිද්ධො. දෙවදත්තපක්ඛිකානි ච පඤ්චමත්තානි කුලසතානි තස්ස ලද්ධියං ඨිතානි සහ බන්ධවෙහි නිරයෙ නිබ්බත්තානි. එකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තෙන සඞ්ඝං භින්දන්තෙන භාරියං කම්මං කත’’න්ති. අථ සත්ථා ධම්මසභං උපගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ සඞ්ඝභෙදෙ ආදීනවං දස්සෙන්තො ¶ ඉමං සුත්තං අභාසි. කෙචි පන භණන්ති ‘‘දෙවදත්තස්ස තප්පක්ඛිකානඤ්ච තථා නිරයෙ නිබ්බත්තභාවං දිස්වා සඞ්ඝභෙදෙ ආදීනවං දස්සෙන්තො භගවා අත්තනො අජ්ඣාසයෙනෙව ඉමං සුත්තං දෙසෙසී’’ති.

තත්ථ එකධම්මොති එකො අකුසලො මහාසාවජ්ජධම්මො. ලොකෙති සත්තලොකෙ. උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජතීති එත්ථ භෙදසංවත්තනිකෙසු භණ්ඩනාදීසු සඞ්ඝෙ උප්පන්නෙසුපි ‘‘ධම්මො අධම්මො’’තිආදීසු අට්ඨාරසභෙදකරවත්ථූසු යස්ස කස්සචි දීපනවසෙන වොහරන්තෙසුපි තත්ථ රුචිජනනත්ථං අනුස්සාවෙන්තෙසුපි අනුස්සාවෙත්වා සලාකාය ගාහිතායපි සඞ්ඝභෙදො උප්පජ්ජමානො නාම හොති, සලාකාය පන ගාහිතාය චත්තාරො වා අතිරෙකා වා යදා ආවෙණිකං උද්දෙසං වා සඞ්ඝකම්මං වා කරොන්ති, තදා සඞ්ඝභෙදො උප්පජ්ජති නාම. කතෙ පන තස්මිං සඞ්ඝභෙදො උප්පන්නො නාම? කම්මං, උද්දෙසො, වොහාරො, අනුස්සාවනා, සලාකග්ගාහොති ඉමෙසු හි පඤ්චසු සඞ්ඝස්ස භෙදකාරණෙසු කම්මං වා උද්දෙසො වා පමාණං, වොහාරානුස්සාවනසලාකග්ගාහා පන පුබ්බභාගාති.

බහුජනාහිතායාතිආදීසු 0.මහාජනස්ස ඣානමග්ගාදිසම්පත්තිනිවාරණෙන අහිතාය, සග්ගසම්පත්තිනිවාරණෙන අසුඛාය, අපායූපපත්තිහෙතුභාවෙන අනත්ථාය. අකුසලධම්මවසෙන වා අහිතාය, හිතමත්තස්සපි අභාවා සුගතියම්පි නිබ්බත්තනකකායිකචෙතසිකදුක්ඛාය උප්පජ්ජතීති ¶ සම්බන්ධො ¶ . දෙවමනුස්සානන්ති ඉදං ‘‘බහුනො ජනස්සා’’ති වුත්තෙසු උක්කට්ඨපුග්ගලනිද්දෙසො. අපරො නයො – බහුජනාහිතායාති බහුජනස්ස මහතො සත්තකායස්ස අහිතත්ථාය, දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකඅනත්ථායාති අත්ථො. අසුඛායාති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකඅසුඛත්ථාය, දුවිධදුක්ඛත්ථායාති අත්ථො. අනත්ථායාති පරමත්ථපටික්ඛෙපාය. නිබ්බානඤ්හි පරමත්ථො, තතො උත්තරිං අත්ථො නත්ථි. අහිතායාති මග්ගපටික්ඛෙපාය. නිබ්බානසම්පාපකමග්ගතො හි උත්තරිං හිතං නාම නත්ථි. දුක්ඛායාති අරියසුඛවිරාධනෙන වට්ටදුක්ඛතාය. යෙ හි අරියසුඛතො විරද්ධා තං අධිගන්තුං අභබ්බා, තෙ වට්ටදුක්ඛෙ පරිබ්භමන්ති, අරියසුඛතො ච උත්තරිං සුඛං නාම නත්ථි. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අයං සමාධි පච්චුප්පන්නසුඛො චෙව ආයතිඤ්ච සුඛවිපාකො’’ති (දී. නි. 3.355; අ. නි. 5.27).

ඉදානි ¶ ‘‘සඞ්ඝභෙදො’’ති සරූපතො දස්සෙත්වා තස්ස අහිතාදීනං එකන්තහෙතුභාවං පකාසෙතුං ‘‘සඞ්ඝෙ ඛො පන, භික්ඛවෙ, භින්නෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ භින්නෙති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං යථා ‘‘අධනානං ධනෙ අනනුප්පදීයමානෙ’’ති (දී. නි. 3.91), භෙදහෙතූති අත්ථො. අඤ්ඤමඤ්ඤං භණ්ඩනානීති චතුන්නං පරිසානං තප්පක්ඛිකානඤ්ච ‘‘එසො ධම්මො, නෙසො ධම්මො’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං විවදනානි. භණ්ඩනඤ්හි කලහස්ස පුබ්බභාගො. පරිභාසාති ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච වො අනත්ථං කරිස්සාමා’’ති භයුප්පාදනවසෙන තජ්ජනා. පරික්ඛෙපාති ජාතිආදිවසෙන පරිතො ඛෙපා, දසහි අක්කොසවත්ථූහි ඛුංසනවම්භනා. පරිච්චජනාති උක්ඛෙපනියකම්මකරණාදිවසෙන නිස්සාරණා. තත්ථාති තස්මිං සඞ්ඝභෙදෙ, තන්නිමිත්තෙ වා භණ්ඩනාදිකෙ. අප්පසන්නාති රතනත්තයගුණානං අනභිඤ්ඤා. න පසීදන්තීති ‘‘ධම්මචාරිනො සමචාරිනො’’තිආදිනා ය්වායං භික්ඛූසු පසාදනාකාරො, තථා න පසීදන්ති, තෙසං වා සොතබ්බං සද්ධාතබ්බං න මඤ්ඤන්ති. තථා ච ධම්මෙ සත්ථරි ච අප්පසන්නාව හොන්ති. එකච්චානං අඤ්ඤථත්තන්ති පුථුජ්ජනානං අවිරුළ්හසද්ධානං පසාදඤ්ඤථත්තං.

ගාථායං ¶ ආපායිකොතිආදීසු අපායෙ නිබ්බත්තනාරහතාය ආපායිකො. තත්ථපි අවීචිසඞ්ඛාතෙ මහානිරයෙ උප්පජ්ජතීති නෙරයිකො. එකං අන්තරකප්පං පරිපුණ්ණමෙව කත්වා තත්ථ තිට්ඨතීති කප්පට්ඨො. සඞ්ඝභෙදසඞ්ඛාතෙ වග්ගෙ රතොති වග්ගරතො. අධම්මියතාය අධම්මො. භෙදකරවත්ථූහි සඞ්ඝභෙදසඞ්ඛාතෙ එව ච අධම්මෙ ඨිතොති අධම්මට්ඨො. යොගක්ඛෙමා පධංසතීති යොගක්ඛෙමතො හිතතො පධංසති පරිහායති, චතූහි වා යොගෙහි අනුපද්දුතත්තා යොගක්ඛෙමං නාම අරහත්තං නිබ්බානඤ්ච, තතො පනස්ස ධංසනෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤතො සංහතට්ඨෙන සඞ්ඝං, තතො එව එකකම්මාදිවිධානයොගෙන සමග්ගං සහිතං. භෙත්වානාති පුබ්බෙ වුත්තලක්ඛණෙන සඞ්ඝභෙදෙන ¶ භින්දිත්වා. කප්පන්ති ආයුකප්පං. සො පනෙත්ථ අන්තරකප්පොව. නිරයම්හීති අවීචිමහානිරයම්හි.

19. නවමෙ ¶ එකධම්මොති එකො කුසලධම්මො අනවජ්ජධම්මො. ‘‘අයං ධම්මො, නායං ධම්මො’’තිආදිනා සචෙ සඞ්ඝෙ විවාදො උප්පජ්ජෙය්ය, තත්ථ ධම්මකාමෙන විඤ්ඤුනා ඉති පටිසඤ්චික්ඛිතබ්බං ‘‘ඨානං ඛො, පනෙතං විජ්ජති, යදිදං විවාදො වඩ්ඪමානො සඞ්ඝරාජියා වා සඞ්ඝභෙදාය වා සංවත්තෙය්යා’’ති. සචෙ තං අධිකරණං අත්තනා පග්ගහෙත්වා ඨිතො, අග්ගිං අක්කන්තෙන විය සහසා තතො ඔරමිතබ්බං. අථ පරෙහි තං පග්ගහිතං සයඤ්චෙතං සක්කොති වූපසමෙතුං, උස්සාහජාතො හුත්වා දූරම්පි ගන්ත්වා තථා පටිපජ්ජිතබ්බං, යථා තං වූපසම්මති. සචෙ පන සයං න සක්කොති, සො ච විවාදො උපරූපරි වඩ්ඪතෙව, න වූපසම්මති. යෙ තත්ථ පතිරූපා සික්ඛාකාමා සබ්රහ්මචාරිනො, තෙ උස්සාහෙත්වා යෙන ධම්මෙන යෙන විනයෙන යෙන සත්ථුසාසනෙන තං අධිකරණං යථා වූපසම්මති, තථා වූපසමෙතබ්බං. එවං වූපසමෙන්තස්ස යො සඞ්ඝසාමග්ගිකරො කුසලො ධම්මො, අයමෙත්ථ එකධම්මොති අධිප්පෙතො. සො හි උභතොපක්ඛියානං ද්වෙළ්හකජාතානං භික්ඛූනං, තෙසං අනුවත්තනවසෙන ඨිතානං භික්ඛුනීනං උපාසකානං උපාසිකානං ¶ තෙසං ආරක්ඛදෙවතානං යාවදෙව බ්රහ්මානම්පි උප්පජ්ජනාරහං අහිතං දුක්ඛාවහං සංකිලෙසධම්මං අපනෙත්වා මහතො පුඤ්ඤරාසිස්ස කුසලාභිසන්දස්ස හෙතුභාවතො සදෙවකස්ස ලොකස්ස හිතසුඛාවහො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘එකධම්මො, භික්ඛවෙ, ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති බහුජනහිතායා’’තිආදි. තස්සත්ථො අනන්තරසුත්තෙ වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බො. සඞ්ඝසාමග්ගීති සඞ්ඝස්ස සමග්ගභාවො භෙදාභාවො එකකම්මතා එකුද්දෙසතා ච.

ගාථායං සුඛා සඞ්ඝස්ස සාමග්ගීති සුඛස්ස පච්චයභාවතො සාමග්ගී සුඛාති වුත්තා. යථා ‘‘සුඛො බුද්ධානමුප්පාදො’’ති (ධ. ප. 194). සමග්ගානඤ්චනුග්ගහොති සමග්ගානං සාමග්ගිඅනුමොදනෙන අනුග්ගණ්හනං සාමග්ගිඅනුරූපං, යථා තෙ සාමග්ගිං න විජහන්ති, තථා ගහණං ඨපනං අනුබලප්පදානන්ති අත්ථො. සඞ්ඝං සමග්ගං කත්වානාති භින්නං සඞ්ඝං රාජිපත්තං වා සමග්ගං සහිතං කත්වා. කප්පන්ති ආයුකප්පමෙව. සග්ගම්හි මොදතීති කාමාවචරදෙවලොකෙ අඤ්ඤෙ ¶ දෙවෙ ¶ දසහි ඨානෙහි අභිභවිත්වා දිබ්බසුඛං අනුභවන්තො ඉච්ඡිතනිප්ඵත්තියාව මොදති පමොදති ලලති කීළතීති.

20. දසමස්ස කා උප්පත්ති? අට්ඨුප්පත්තියෙව. එකදිවසං කිර භික්ඛූ ධම්මසභායං සන්නිසින්නා කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, ඉධෙකච්චො බහුං පුඤ්ඤකම්මං කරොති, එකච්චො බහුං පාපකම්මං, එකච්චො උභයවොමිස්සකං කරොති. තත්ථ වොමිස්සකාරිනො කීදිසො අභිසම්පරායො’’ති? අථ සත්ථා ධම්මසභං උපගන්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො තං කථං සුත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, මරණාසන්නකාලෙ සංකිලිට්ඨචිත්තස්ස දුග්ගති පාටිකඞ්ඛා’’ති දස්සෙන්තො ඉමාය අට්ඨුප්පත්තියා ඉදං සුත්තං දෙසෙසි.

තත්ථ ඉධාති දෙසාපදෙසෙ නිපාතො. ස්වායං කත්ථචි පදෙසං උපාදාය වුච්චති ‘‘ඉධෙව තිට්ඨමානස්ස, දෙවභූතස්ස මෙ සතො’’තිආදීසු (දී. නි. 2.369). කත්ථචි සාසනං උපාදාය ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො ඉධ ¶ දුතියො සමණො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.139; අ. නි. 4.241). කත්ථචි පදපූරණමත්තෙ ‘‘ඉධාහං, භික්ඛවෙ, භුත්තාවී අස්සං පවාරිතො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.30). කත්ථචි ලොකං උපාදාය වුච්චති ‘‘ඉධ තථාගතො ලොකෙ උප්පජ්ජතී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.61). ඉධාපි ලොකෙ එව දට්ඨබ්බො. එකච්චන්ති එකං, අඤ්ඤතරන්ති අත්ථො. පුග්ගලන්ති සත්තං. සො හි යථාපච්චයං කුසලාකුසලානං තබ්බිපාකානඤ්ච පූරණතො මරණවසෙන ගලනතො ච පුග්ගලොති වුච්චති. පදුට්ඨචිත්තන්ති පදොසෙන ආඝාතෙන දුට්ඨචිත්තං. අථ වා පදුට්ඨචිත්තන්ති දොසෙන රාගාදිනා පදූසිතචිත්තං. එත්ථ ච එකච්චන්ති ඉදං පදුට්ඨචිත්තස්ස පුග්ගලස්ස විසෙසනං. යස්ස හි පටිසන්ධිදායකකම්මං ඔකාසමකාසි, සො තථා වුත්තො. යස්ස ච අකුසලප්පවත්තිතො චිත්තං නිවත්තෙත්වා කුසලවසෙන ඔතාරෙතුං න සක්කා, එවං ආසන්නමරණො. එවන්ති ඉදානි වත්තබ්බාකාරං දස්සෙති. චෙතසාති අත්තනො චිත්තෙන චෙතොපරියඤාණෙන. චෙතොති තස්ස පුග්ගලස්ස චිත්තං. පරිච්චාති පරිච්ඡින්දිත්වා පජානාමි ¶ . නනු ච යථාකම්මුපගඤාණස්සායං විසයොති? සච්චමෙතං, තදා පවත්තමානඅකුසලචිත්තවසෙන පනෙතං වුත්තං.

ඉමම්හි ¶ චායං සමයෙති ඉමස්මිං කාලෙ, ඉමායං වා පච්චයසාමග්ගියං, අයං පුග්ගලො ජවනවීථියා අපරභාගෙ කාලං කරෙය්ය චෙති අත්ථො. න හි ජවනක්ඛණෙ කාලංකිරියා අත්ථි. යථාභතං නික්ඛිත්තො එවං නිරයෙති යථා ආභතං කිඤ්චි ආහරිත්වා ඨපිතං, එවං අත්තනො කම්මුනා නික්ඛිත්තො නිරයෙ ඨපිතො එවාති අත්ථො. කායස්ස භෙදාති උපාදින්නක්ඛන්ධපරිච්චාගා. පරං මරණාති තදනන්තරං අභිනිබ්බත්තක්ඛන්ධග්ගහණෙ. අථ වා කායස්ස භෙදාති ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදා. පරං මරණාති චුතිතො උද්ධං.

අපායන්තිආදි සබ්බං නිරයස්සෙව වෙවචනං. නිරයො හි අයසඞ්ඛාතා සුඛා අපෙතොති අපායො; සග්ගමොක්ඛහෙතුභූතා වා පුඤ්ඤසම්මතා අයා අපෙතොතිපි අපායො. දුක්ඛස්ස ගති පටිසරණන්ති දුග්ගති; දොසබහුලත්තා වා දුට්ඨෙන කම්මුනා නිබ්බත්තා ගතීතිපි දුග්ගති. විවසා නිපතන්ති එත්ථ දුක්කටකම්මකාරිනො, විනස්සන්තා වා එත්ථ නිපතන්ති සම්භිජ්ජමානඞ්ගපච්චඞ්ගාති විනිපාතො. නත්ථි එත්ථ අස්සාදසඤ්ඤිතො අයොති නිරස්සාදට්ඨෙන නිරයො. අථ වා අපායග්ගහණෙන ¶ තිරච්ඡානයොනි වුච්චති. තිරච්ඡානයොනි හි අපායො සුගතිතො අපෙතත්තා, න දුග්ගති මහෙසක්ඛානං නාගරාජාදීනං සම්භවතො. දුග්ගතිග්ගහණෙන පෙත්තිවිසයො. සො හි අපායො චෙව දුග්ගති ච සුගතිතො අපෙතත්තා දුක්ඛස්ස ච ගතිභූතත්තා, න විනිපාතො අසුරසදිසං අවිනිපාතත්තා. විනිපාතග්ගහණෙන අසුරකායො. සො හි යථාවුත්තෙන අත්ථෙන අපායො චෙව දුග්ගති ච, සබ්බසම්පත්තිසමුස්සයෙහි විනිපතිතත්තා විනිපාතොති ච වුච්චති. නිරයග්ගහණෙන අවීචිආදිඅනෙකප්පකාරො නිරයොව වුච්චති. ඉධ පන සබ්බපදෙහිපි නිරයොව වුත්තො. උපපජ්ජන්තීති පටිසන්ධිං ගණ්හන්ති.

ගාථාසු පඨමගාථා සඞ්ගීතිකාලෙ ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි ඨපිතා. ඤත්වානාති පුබ්බකාලකිරියා. ඤාණපුබ්බකඤ්හි බ්යාකරණං. හෙතුඅත්ථො වා ත්වා-සද්දො යථා ‘‘සීහං දිස්වා භයං හොතී’’ති, ජානනහෙතූති අත්ථො ¶ . බුද්ධො, භික්ඛූනං සන්තිකෙති බුද්ධො භගවා අත්තනො සන්තිකෙ භික්ඛූනං එතං පරතො ද්වීහි ගාථාහි වුච්චමානං අත්ථං බ්යාකාසි. සෙසං වුත්තනයමෙව.

21. තතියවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ පසන්නචිත්තන්ති රතනත්තයසද්ධාය කම්මඵලසද්ධාය ච පසන්නමානසං. සුගතින්ති සුන්දරං ගතිං, සුඛස්ස වා ගතින්ති සුගතිං. සග්ගන්ති රූපාදිසම්පත්තීහි සුට්ඨු අග්ගන්ති සග්ගං. ලොකන්ති ලොකියන්ති එත්ථ පුඤ්ඤපාපඵලානි, ලුජ්ජනට්ඨෙනෙව වා ලොකං. එත්ථ ච සුගතිග්ගහණෙන මනුස්සගතිපි සඞ්ගය්හති, සග්ගග්ගහණෙන දෙවගති එව. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

22. දුතියෙ මා, භික්ඛවෙ, පුඤ්ඤානන්ති එත්ථ මාති පටිසෙධෙ නිපාතො. පුඤ්ඤසද්දො ‘‘කුසලානං, භික්ඛවෙ, ධම්මානං සමාදානහෙතු එවමිදං පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතී’’තිආදීසු ¶ (දී. නි. 3.380) පුඤ්ඤඵලෙ ආගතො. ‘‘අවිජ්ජාගතොයං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො පුඤ්ඤඤ්චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොතී’’තිආදීසු (සං. නි. 2.51) කාමරූපාවචරසුචරිතෙ. ‘‘පුඤ්ඤූපගං භවති විඤ්ඤාණ’’න්තිආදීසු සුගතිවිසෙසභූතෙ උපපත්තිභවෙ. ‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි – දානමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු, සීලමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු, භාවනාමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථූ’’තිආදීසු (ඉතිවු. 60; අ. නි. 8.36) කුසලචෙතනායං. ඉධ පන තෙභූමකකුසලධම්මෙ වෙදිතබ්බො. භායිත්ථාති එත්ථ දුවිධං භයං ඤාණභයං, සාරජ්ජභයන්ති. තත්ථ ‘‘යෙපි තෙ, භික්ඛවෙ, දෙවා දීඝායුකා වණ්ණවන්තො සුඛබහුලා උච්චෙසු විමානෙසු චිරට්ඨිතිකා ¶ , තෙපි තථාගතස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා යෙභුය්යෙන භයං සංවෙගං සන්තාසං ආපජ්ජන්තී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.33) ආගතං ඤාණභයං. ‘‘අහුදෙව භයං, අහු ඡම්භිතත්තං, අහු ලොමහංසො’’තිආදීසු (දී. නි. 2.318) ආගතං සාරජ්ජභයං. ඉධාපි සාරජ්ජභයමෙව. අයඤ්හෙත්ථ ¶ අත්ථො – භික්ඛවෙ, දීඝරත්තං කායවචීසංයමො වත්තපටිවත්තපූරණං එකාසනං, එකසෙය්යං, ඉන්ද්රියදමො, ධුතධම්මෙහි චිත්තස්ස නිග්ගහො, සතිසම්පජඤ්ඤං, කම්මට්ඨානානුයොගවසෙන වීරියාරම්භොති එවමාදීනි යානි භික්ඛුනා, නිරන්තරං පවත්තෙතබ්බානි පුඤ්ඤානි, තෙහි මා භායිත්ථ, මා භයං සන්තාසං ආපජ්ජිත්ථ, එකච්චස්ස දිට්ඨධම්මසුඛස්ස උපරොධභයෙන සම්පරායිකනිබ්බානසුඛදායකෙහි පුඤ්ඤෙහි මා භායිත්ථාති. නිස්සක්කෙ හි ඉදං සාමිවචනං.

ඉදානි තතො අභායිතබ්බභාවෙ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘සුඛස්සෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ සුඛසද්දො ‘‘සුඛො බුද්ධානං උප්පාදො, සුඛා විරාගතා ලොකෙ’’තිආදීසු (ධ. ප. 194) සුඛමූලෙ ආගතො. ‘‘යස්මා ච ඛො, මහාලි, රූපං සුඛං සුඛානුපතිතං සුඛාවක්කන්ත’’න්තිආදීසු (සං. නි. 3.60) සුඛාරම්මණෙ. ‘‘යාවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, න සුකරං අක්ඛානෙන පාපුණිතුං යාව සුඛා සග්ගා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.255) සුඛපච්චයට්ඨානෙ. ‘‘සුඛො පුඤ්ඤස්ස උච්චයො’’තිආදීසු (ධ. ප. 118) සුඛහෙතුම්හි. ‘‘දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරා එතෙ ධම්මා’’තිආදීසු ¶ (ම. නි. 1.82) අබ්යාපජ්ජෙ. ‘‘නිබ්බානං පරමං සුඛ’’න්තිආදීසු (ධ. ප. 204; ම. නි. 2.215) නිබ්බානෙ. ‘‘සුඛස්ස ච පහානා’’තිආදීසු (චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 125) සුඛවෙදනායං. ‘‘අදුක්ඛමසුඛං සන්තං, සුඛමිච්චෙව භාසිත’’න්තිආදීසු (සං. නි. 4.253; ඉතිවු. 53) උපෙක්ඛාවෙදනායං. ‘‘ද්වෙපි මයා, ආනන්ද, වෙදනා වුත්තා පරියායෙන සුඛා වෙදනා, දුක්ඛා වෙදනා’’තිආදීසු (ම. නි. 2.89) ඉට්ඨසුඛෙ. ‘‘සුඛො විපාකො පුඤ්ඤාන’’න්තිආදීසු (පෙටකො. 23) සුඛවිපාකෙ. ඉධාපි ඉට්ඨවිපාකෙ එව දට්ඨබ්බො. ඉට්ඨස්සාතිආදීසු එසිතබ්බතො අනිට්ඨපටික්ඛෙපතො ච ඉට්ඨස්ස, කමනීයතො මනස්මිඤ්ච කමනතො පවිසනතො කන්තස්ස, පියායිතබ්බතො සන්තප්පනතො ච පියස්ස, මානනීයතො මනස්ස පවඩ්ඪනතො ච මනාපස්සාති අත්ථො වෙදිතබ්බො. යදිදං පුඤ්ඤානීති ‘‘පුඤ්ඤානී’’ති යදිදං වචනං, එතං සුඛස්ස ඉට්ඨස්ස විපාකස්ස අධිවචනං නාමං, සුඛමෙව තං ¶ යදිදං පුඤ්ඤන්ති ඵලෙන කාරණස්ස අභෙදූපචාරං වදති. තෙන කතූපචිතානං පුඤ්ඤානං අවස්සංභාවිඵලං සුත්වා අප්පමත්තෙන සක්කච්චං පුඤ්ඤානි කාතබ්බානීති පුඤ්ඤකිරියායං නියොජෙති, ආදරඤ්ච නෙසං තත්ථ උප්පාදෙති.

ඉදානි අත්තනා සුනෙත්තකාලෙ කතෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දීඝරත්තං පච්චනුභූතං භවන්තරපටිච්ඡන්නං උළාරතමං පුඤ්ඤවිපාකං උදාහරිත්වා තමත්ථං පාකටං කරොන්තො ‘‘අභිජානාමි ඛො පනාහ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අභිජානාමීති අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙන ජානාමි, පච්චක්ඛතො බුජ්ඣාමි. දීඝරත්තන්ති චිරකාලං. පුඤ්ඤානන්ති දානාදිකුසලධම්මානං. සත්ත වස්සානීති සත්ත සංවච්ඡරානි ¶ . මෙත්තචිත්තන්ති මිජ්ජතීති මෙත්තා, සිනිය්හතීති අත්ථො. මිත්තෙ භවා, මිත්තස්ස වා එසා පවත්තීතිපි මෙත්තා. ලක්ඛණාදිතො පන හිතාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා, හිතූපසංහාරරසා, ආඝාතවිනයපච්චුපට්ඨානා, සත්තානං මනාපභාවදස්සනපදට්ඨානා. බ්යාපාදූපසමො එතිස්සා සම්පත්ති, සිනෙහාසම්භවො විපත්ති. සා එතස්ස අත්ථීති මෙත්තචිත්තං. භාවෙත්වාති මෙත්තාසහගතං චිත්තං, චිත්තසීසෙන සමාධි වුත්තොති මෙත්තාසමාධිං ¶ මෙත්තාබ්රහ්මවිහාරං උප්පාදෙත්වා චෙව වඩ්ඪෙත්වා ච. සත්ත සංවට්ටවිවට්ටකප්පෙති සත්ත මහාකප්පෙ. සංවට්ට-විවට්ටග්ගහණෙනෙව හි සංවට්ටට්ඨායි-විවට්ටට්ඨායිනොපි ගහිතා. ඉමං ලොකන්ති කාමලොකං. සංවට්ටමානෙ සුදන්ති සංවට්ටමානෙ. සුදන්ති නිපාතමත්තං විනස්සමානෙති අත්ථො. ‘‘සංවත්තමානෙ සුද’’න්ති ච පඨන්ති. කප්පෙති කාලෙ. කප්පසීසෙන හි කාලො වුත්තො. කාලෙ ඛීයමානෙ කප්පොපි ඛීයතෙව. යථාහ –

‘‘කාලො ඝසති භූතානි, සබ්බානෙව සහත්තනා’’ති. (ජා. 1.2.190);

‘‘ආභස්සරූපගො හොමී’’ති වුත්තත්තා තෙජොසංවට්ටවසෙනෙත්ථ කප්පවුට්ඨානං වෙදිතබ්බං. ආභස්සරූපගොති තත්ථ පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන ආභස්සරබ්රහ්මලොකං උපගච්ඡාමීති ආභස්සරූපගො හොමි. විවට්ටමානෙති සණ්ඨහමානෙ, ජායමානෙති අත්ථො. සුඤ්ඤං බ්රහ්මවිමානං උපපජ්ජාමීති කස්සචි සත්තස්ස තත්ථ නිබ්බත්තස්ස අභාවතො සුඤ්ඤං, යං පඨමජ්ඣානභූමිසඞ්ඛාතං බ්රහ්මවිමානං ආදිතො නිබ්බත්තං, තං පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන උපපජ්ජාමි උපෙමි. බ්රහ්මාති කාමාවචරසත්තෙහි සෙට්ඨට්ඨෙන තථා තථා බ්රූහිතගුණතාය බ්රහ්මවිහාරතො නිබ්බත්තට්ඨෙන ච බ්රහ්මා. බ්රහ්මපාරිසජ්ජබ්රහ්මපුරොහිතෙහි මහන්තො බ්රහ්මාති මහාබ්රහ්මා. තතො එව තෙ අභිභවිත්වා ඨිතත්තා ¶ අභිභූ. තෙහි කෙනචි ගුණෙන න අභිභූතොති අනභිභූතො. අඤ්ඤදත්ථූති එකංසවචනෙ නිපාතො. දසොති දස්සනසීලො, සො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං දස්සනසමත්ථො, අභිඤ්ඤාණෙන පස්සිතබ්බං පස්සාමීති අත්ථො. සෙසබ්රහ්මානං ඉද්ධිපාදභාවනාබලෙන අත්තනො චිත්තඤ්ච මම වසෙ වත්තෙමීති වසවත්තී හොමීති යොජෙතබ්බං. තදා කිර බොධිසත්තො අට්ඨසමාපත්තිලාභීපි සමානො තථා සත්තහිතං අත්තනො පාරමිපරිපූරණඤ්ච ඔලොකෙන්තො තාසු එව ද්වීසු ඣානභූමීසු නිකන්තිං උප්පාදෙත්වා මෙත්තාබ්රහ්මවිහාරවසෙන අපරාපරං සංසරි. තෙන වුත්තං ‘‘සත්තවස්සානි…පෙ… වසවත්තී’’ති.

එවං භගවා රූපාවචරපුඤ්ඤස්ස විපාකමහන්තතං පකාසෙත්වා ඉදානි කාමාවචරපුඤ්ඤස්සාපි තං දස්සෙන්තො ‘‘ඡත්තිංසක්ඛත්තු’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ සක්කො අහොසින්ති ඡත්තිංස වාරෙ අඤ්ඤත්ථ අනුපපජ්ජිත්වා ¶ නිරන්තරං සක්කො දෙවානමින්දො තාවතිංසදෙවරාජා අහොසි. රාජා අහොසින්තිආදීසු ¶ චතූහි අච්ඡරියධම්මෙහි චතූහි ච සඞ්ගහවත්ථූහි ලොකං රඤ්ජෙතීති රාජා. චක්කරතනං වත්තෙති, චතූහි සම්පත්තිචක්කෙහි වත්තති, තෙහි ච පරං වත්තෙති, පරහිතාය ච ඉරියාපථචක්කානං වත්තො එතස්මිං අත්ථීති චක්කවත්තී. රාජාති චෙත්ථ සාමඤ්ඤං, චක්කවත්තීති විසෙසං. ධම්මෙන චරතීති ධම්මිකො. ඤායෙන සමෙන වත්තතීති අත්ථො. ධම්මෙනෙව රජ්ජං ලභිත්වා රාජා ජාතොති ධම්මරාජා. පරහිතධම්මචරණෙන වා ධම්මිකො, අත්තහිතධම්මචරණෙන ධම්මරාජා, චතුරන්තාය ඉස්සරොති චාතුරන්තො, චතුසමුද්දන්තාය චතුබ්බිධදීපවිභූසිතාය ච පථවියා ඉස්සරොති අත්ථො. අජ්ඣත්තං කොපාදිපච්චත්ථිකෙ, බහිද්ධා ච සබ්බරාජානො අදණ්ඩෙන අසත්ථෙන විජෙසීති විජිතාවී. ජනපදෙ ථාවරභාවං ධුවභාවං පත්තො, න සක්කා කෙනචි තතො චාලෙතුං ජනපදො වා තම්හි ථාවරියප්පත්තො අනුයුත්තො සකම්මනිරතො අචලො අසම්පවෙධීති ජනපදත්ථාවරියප්පත්තො.

චක්කරතනං, හත්ථිරතනං, අස්සරතනං, මණිරතනං, ඉත්ථිරතනං, ගහපතිරතනං, පරිණායකරතනන්ති ඉමෙහි සත්තහි රතනෙහි සමුපෙතොති සත්තරතනසමන්නාගතො. තෙසු හි රාජා චක්කවත්ති චක්කරතනෙන අජිතං ජිනාති, හත්ථිඅස්සරතනෙහි විජිතෙ සුඛෙනෙව අනුවිචරති, පරිණායකරතනෙන විජිතමනුරක්ඛති, සෙසෙහි උපභොගසුඛමනුභවති. පඨමෙන චස්ස උස්සාහසත්තියොගො ¶ , පච්ඡිමෙන මන්තසත්තියොගො, හත්ථිඅස්සගහපතිරතනෙහි පභූසත්තියොගො සුපරිපුණ්ණො හොති, ඉත්ථිමණිරතනෙහි තිවිධසත්තියොගඵලං. සො ඉත්ථිමණිරතනෙහි පරිභොගසුඛමනුභවති, සෙසෙහි උපභොගසුඛං. විසෙසතො චස්ස පුරිමානි තීණි අදොසකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙන සම්පජ්ජන්ති, මජ්ඣිමානි අලොභකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙන, පච්ඡිමමෙකං අමොහකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙනාති වෙදිතබ්බං පදෙසරජ්ජස්සාති ¶ ඛුද්දකරජ්ජස්ස.

එතදහොසීති අත්තනො සම්පත්තියො පච්චවෙක්ඛන්තස්ස පච්ඡිමෙ චක්කවත්තිකාලෙ එතං ‘‘කිස්ස නු ඛො මෙ ඉදං කම්මස්ස ඵල’’න්තිආදිකං අහොසි. සබ්බත්ථකමෙව තස්මිං තස්මිම්පි භවෙ එතදහොසියෙව. තත්ථායං චක්කවත්තිකාලවසෙන යොජනා. එවංමහිද්ධිකොති මණිරතනහත්ථිරතනාදිප්පමුඛාය කොසවාහනසම්පත්තියා ජනපදත්ථාවරියප්පත්තියා ච එවංමහිද්ධිකො. එවංමහානුභාවොති චක්කරතනාදිසමන්නාගමෙන කස්සචිපි පීළං අකරොන්තොව සබ්බරාජූහි සිරසා සම්පටිච්ඡිතසාසනවෙහාසගමනාදීහි එවං මහානුභාවො. දානස්සාති අන්නාදිදෙය්යධම්මපරිච්චාගස්ස. දමස්සාති චක්ඛාදිඉන්ද්රියදමනස්ස චෙව සමාධානවසෙන රාගාදිකිලෙසදමනස්ස ච. සංයමස්සාති කායවචීසංයමස්ස. තත්ථ යං සමාධානවසෙන කිලෙසදමනං, තං භාවනාමයං පුඤ්ඤං ¶ , තඤ්ච ඛො මෙත්තාබ්රහ්මවිහාරභූතං ඉධාධිප්පෙතං. තස්මිඤ්ච උපචාරප්පනාභෙදෙන දුවිධෙ යං අප්පනාප්පත්තං, තෙනස්ස යථාවුත්තාසු ද්වීසු ඣානභූමීසු උපපත්ති අහොසි. ඉතරෙන තිවිධෙනාපි යථාරහං පත්තචක්කවත්තිආදිභාවොති වෙදිතබ්බං.

ඉති භගවා අත්තානං කායසක්ඛි කත්වා පුඤ්ඤානං විපාකමහන්තතං පකාසෙත්වා ඉදානි තමෙවත්ථං ගාථාබන්ධෙන දස්සෙන්තො ‘‘පුඤ්ඤමෙවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පුඤ්ඤමෙව සො සික්ඛෙය්යාති යො අත්ථකාමො කුලපුත්තො, සො පුඤ්ඤඵලනිබ්බත්තනතො, අත්තනො සන්තානං පුනනතො ච ‘‘පුඤ්ඤ’’න්ති ලද්ධනාමං තිවිධං කුසලමෙව සික්ඛෙය්ය නිවෙසෙය්ය උපචිනෙය්ය පසවෙය්යාති අත්ථො. ආයතග්ගන්ති විපුලඵලතාය උළාරඵලතාය ආයතග්ගං, පියමනාපඵලතාය වා ආයතිං උත්තමන්ති ආයතග්ගං, ආයෙන වා යොනිසොමනසිකාරාදිප්පච්චයෙන උළාරතමෙන අග්ගන්ති ආයතග්ගං ¶ . තකාරො පදසන්ධිකරො. අථ වා ආයෙන පුඤ්ඤඵලෙන අග්ගං පධානන්ති ආයතග්ගං. තතො එව සුඛුද්රයං සුඛවිපාකන්ති අත්ථො.

කතමං පන තං පුඤ්ඤං, කථඤ්ච නං සික්ඛෙය්යාති ආහ ‘‘දානඤ්ච සමචරියඤ්ච, මෙත්තචිත්තඤ්ච භාවයෙ’’ති. තත්ථ සමචරියන්ති කායවිසමාදීනි වජ්ජෙත්වා කායසමාදිචරිතං ¶ , සුවිසුද්ධං සීලන්ති අත්ථො. භාවයෙති අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදෙය්ය වඩ්ඪෙය්ය. එතෙ ධම්මෙති එතෙ දානාදිකෙ සුචරිතධම්මෙ. සුඛසමුද්දයෙති සුඛානිසංසෙ, ආනිසංසඵලම්පි නෙසං සුඛමෙවාති දස්සෙති. අබ්යාපජ්ජං සුඛං ලොකන්ති කාමච්ඡන්දාදිබ්යාපාදවිරහිතත්තා අබ්යාපජ්ජං නිද්දුක්ඛං, පරපීළාභාවෙ පන වත්තබ්බං නත්ථි. ඣානසමාපත්තිවසෙන සුඛබහුලත්තා සුඛං, එකන්තසුඛඤ්ච බ්රහ්මලොකං ඣානපුඤ්ඤානං, ඉතරපුඤ්ඤානං පන තදඤ්ඤං සම්පත්තිභවසඞ්ඛාතං සුඛං ලොකං පණ්ඩිතො සප්පඤ්ඤො උපපජ්ජති උපෙති. ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙ ගාථාසු ච වට්ටසම්පත්ති එව කථිතා.

23. තතියෙ භාවිතොති උප්පාදිතො ච වඩ්ඪිතො ච. බහුලීකතොති පුනප්පුනං කතො. අත්ථොති හිතං. තඤ්හි අරණීයතො උපගන්තබ්බතො අත්ථොති වුච්චති. සමධිගය්හ තිට්ඨතීති සම්මා පරිග්ගහෙත්වා අවිජහිත්වා වත්තති. දිට්ඨධම්මිකන්ති දිට්ඨධම්මො වුච්චති පච්චක්ඛභූතො අත්තභාවො, දිට්ඨධම්මෙ භවං දිට්ඨධම්මිකං, ඉධලොකපරියාපන්නන්ති අත්ථො. සම්පරායිකන්ති ධම්මවසෙන සම්පරෙතබ්බතො ¶ සම්පරායො, පරලොකො, සම්පරායෙ භවං සම්පරායිකං, පරලොකපරියාපන්නන්ති වුත්තං හොති.

කො පනෙස දිට්ඨධම්මිකො නාම අත්ථො, කො වා සම්පරායිකොති? සඞ්ඛෙපෙන තාව යං ඉධලොකසුඛං, යඤ්චෙතරහි ඉධලොකසුඛාවහං, අයං දිට්ඨධම්මිකො අත්ථො. සෙය්යථිදං – ගහට්ඨානං තාව ඉධ යං කිඤ්චි විත්තූපකරණං, අනාකුලකම්මන්තතා, ආරොග්යසංවිධානං, වත්ථුවිසදකිරියායොගවිහිතානි සිප්පායතනවිජ්ජාට්ඨානානි සඞ්ගහිතපරිජනතාති එවමාදි. පබ්බජිතානං පන යෙ ඉමෙ ජීවිතපරික්ඛාරා චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානප්පච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරා. තෙසං අකිච්ඡලාභො, තත්ථ ච සඞ්ඛාය පටිසෙවනා ¶ , සඞ්ඛාය පරිවජ්ජනා, වත්ථුවිසදකිරියා, අප්පිච්ඡතා, සන්තුට්ඨි, පවිවෙකො, අසංසග්ගොති එවමාදි. පතිරූපදෙසවාසසප්පුරිසූපනිස්සයසද්ධම්මස්සවනයොනිසොමනසිකාරාදයො ¶ පන උභයෙසං සාධාරණා උභයානුරූපා චාති වෙදිතබ්බා.

අප්පමාදොති එත්ථ අප්පමාදො පමාදප්පටිපක්ඛතො වෙදිතබ්බො. කො පනෙස පමාදො නාම? පමජ්ජනාකාරො. වුත්තං හෙතං –

‘‘තත්ථ කතමො පමාදො? කායදුච්චරිතෙ වා වචීදුච්චරිතෙ වා මනොදුච්චරිතෙ වා පඤ්චසු වා කාමගුණෙසු චිත්තස්ස වොස්සග්ගො වොස්සග්ගානුප්පාදනං කුසලානං වා ධම්මානං භාවනාය අසක්කච්චකිරියතා අසාතච්චකිරියතා අනට්ඨිතකිරියතා ඔලීනවුත්තිතා නික්ඛිත්තඡන්දතා නික්ඛිත්තධුරතා අනාසෙවනා අභාවනා අබහුලීකම්මං අනධිට්ඨානං අනනුයොගොපමාදො. යො එවරූපො පමාදො පමජ්ජනා පමජ්ජිතත්තං. අයං වුච්චති පමාදො’’ති (විභ. 846).

තස්මා වුත්තප්පටිපක්ඛතො අප්පමාදො වෙදිතබ්බො. අත්ථතො හි සො සතියා අවිප්පවාසො, නිච්චං උපට්ඨිතස්සතියා එතං නාමං. අපරෙ පන ‘‘සතිසම්පජඤ්ඤයොගෙන පවත්තා චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධා අප්පමාදො’’ති වදන්ති.

‘‘භාවිතො බහූලීකතො’’ති වුත්තං, කථං පනායං අප්පමාදො භාවෙතබ්බොති? න අප්පමාදභාවනා නාම විසුං එකභාවනා අත්ථි. යා හි කාචි පුඤ්ඤකිරියා කුසලකිරියා, සබ්බා සා අප්පමාදභාවනාත්වෙව වෙදිතබ්බා. විසෙසතො පන විවට්ටූපනිස්සයං සරණගමනං කායිකවාචසිකසංවරඤ්ච ¶ උපාදාය සබ්බා සීලභාවනා, සබ්බා සමාධිභාවනා, සබ්බා පඤ්ඤාභාවනා, සබ්බා කුසලභාවනා, අනවජ්ජභාවනා, අප්පමාදභාවනාති වෙදිතබ්බා. ‘‘අප්පමාදො’’ති හි ඉදං මහන්තං අත්ථං දීපෙති, මහන්තං අත්ථං පරිග්ගහෙත්වා තිට්ඨති. සකලම්පි තෙපිටකං බුද්ධවචනං ආහරිත්වා අප්පමාදපදස්ස අත්ථං කත්වා කථෙන්තො ධම්මකථිකො ‘‘අතිත්ථෙන පක්ඛන්දො’’ති න වත්තබ්බො. කස්මා? අප්පමාදපදස්ස මහන්තභාවතො. තථා හි සම්මාසම්බුද්ධො කුසිනාරායං යමකසාලානමන්තරෙ පරිනිබ්බානසමයෙ නිපන්නො අභිසම්බොධිතො පට්ඨාය පඤ්චචත්තාලීසාය වස්සෙසු අත්තනා භාසිතං ධම්මං ¶ එකෙන පදෙන සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙන්තො – ‘‘අප්පමාදෙන සම්පාදෙථා’’ති භික්ඛූනං ඔවාදමදාසි. තථා ච වුත්තං –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ ¶ , යානි කානිචි ජඞ්ගලානං පාණානං පදජාතානි, සබ්බානි තානි හත්ථිපදෙ සමොධානං ගච්ඡන්ති, හත්ථිපදං තෙසං අග්ගමක්ඛායති යදිදං මහන්තට්ඨෙන; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙතෙ අප්පමාදමූලකා අප්පමාදසමොසරණා, අප්පමාදො තෙසං ධම්මානං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (ම. නි. 1.300).

ගාථාසු අප්පමාදං පසංසන්තීති දානාදිපුඤ්ඤකිරියාසු අප්පමාදං අප්පමජ්ජනං පණ්ඩිතා සප්පඤ්ඤා බුද්ධාදයො පසංසන්ති, වණ්ණෙන්ති ථොමෙන්ති. කස්මා? යස්මා අප්පමත්තො උභො අත්ථෙ අධිගණ්හාති පණ්ඩිතො. කෙ පන තෙ උභො අත්ථාති ආහ – ‘‘දිට්ඨෙ ධම්මෙ ච යො අත්ථො, යො චත්ථො සම්පරායිකො’’ති, එවමෙත්ථ පදයොජනා වෙදිතබ්බා. ඉධාපි දිට්ඨෙ ධම්මෙ ච යො අත්ථොති ගහට්ඨස්ස තාව ‘‘අනවජ්ජානි කම්මානි, අනාකුලා ච කම්මන්තා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තො කසිගොරක්ඛාදිවිධිනා ලද්ධබ්බො අත්ථො, පබ්බජිතස්ස පන අවිප්පටිසාරාදිඅත්ථො වෙදිතබ්බො. යො චත්ථො සම්පරායිකොති පන උභයෙසම්පි ධම්මචරියාව වුත්තාති වෙදිතබ්බා. අත්ථාභිසමයාති දුවිධස්සපි අත්ථස්ස හිතස්ස පටිලාභා, ලද්ධබ්බෙන සමිති සඞ්ගති සමොධානන්ති සමයො, ලාභො. සමයො එව අභිසමයො, අභිමුඛභාවෙන වා සමයො අභිසමයොති එවමෙත්ථ අභිසමයො වෙදිතබ්බො. ධිතිසම්පන්නත්තා ධීරො. තතියෙන චෙත්ථ අත්ථ-සද්දෙන පරමත්ථස්ස නිබ්බානස්සාපි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙ වට්ටසම්පත්ති එව කථිතා. ගාථායං පන විවට්ටස්සපි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තථා හි වුත්තං –

‘‘අප්පමාදො අමතපදං, පමාදො මච්චුනො පදං;

අප්පමත්තා න මීයන්ති, යෙ පමත්තා යථා මතා.

‘‘එවං ¶ විසෙසතො ඤත්වා, අප්පමාදම්හි පණ්ඩිතා;

අප්පමාදෙ පමොදන්ති, අරියානං ගොචරෙ රතා.

‘‘තෙ ¶ ඣායිනො සාතතිකා, නිච්චං දළ්හපරක්කමා;

ඵුසන්ති ධීරා නිබ්බානං, යොගක්ඛෙමං අනුත්තර’’න්ති. (ධ. ප. 21-23);

තස්මා ¶ ‘‘අත්ථාභිසමයා’’ති එත්ථ ලොකුත්තරත්ථවසෙනපි අත්ථො වෙදිතබ්බො.

24. චතුත්ථෙ එකපුග්ගලස්සාති එත්ථ පුග්ගලොති අයං වොහාරකථා. බුද්ධස්ස හි භගවතො දුවිධා දෙසනා සම්මුතිදෙසනා ච පරමත්ථදෙසනා චාති. තත්ථ ‘‘පුග්ගලො, සත්තො, ඉත්ථී, පුරිසො, ඛත්තියො, බ්රාහ්මණො, දෙවො, මාරො’’ති එවරූපා සම්මුතිදෙසනා. ‘‘අනිච්චං, දුක්ඛං, අනත්තා, ඛන්ධා, ධාතු, ආයතනා, සතිපට්ඨානා’’ති එවරූපා පරමත්ථදෙසනා. තත්ථ භගවා යෙ සම්මුතිවසෙන දෙසනං සුත්වා විසෙසමධිගන්තුං සමත්ථා, නෙසං සම්මුතිදෙසනං දෙසෙති. යෙ පන පරමත්ථවසෙන දෙසනං සුත්වා විසෙසමධිගන්තුං සමත්ථා, තෙසං පරමත්ථදෙසනං දෙසෙති.

තත්ථායං උපමා – යථා හි දෙසභාසාකුසලො තිණ්ණං වෙදානං අත්ථසංවණ්ණනකො ආචරියො යෙ දමිළභාසාය වුත්තෙ අත්ථං ජානන්ති, තෙසං දමිළභාසාය ආචික්ඛති. යෙ අන්ධකභාසාදීසු අඤ්ඤතරාය, තෙසං තාය තාය භාසාය. එවං තෙ මාණවකා ඡෙකං බ්යත්තං ආචරියමාගම්ම ඛිප්පමෙව සිප්පං උග්ගණ්හන්ති. තත්ථ ආචරියො විය බුද්ධො භගවා, තයො වෙදා විය කථෙතබ්බභාවෙ ඨිතානි තීණි පිටකානි, දෙසභාසාකොසල්ලමිව සම්මුතිපරමත්ථකොසල්ලං, නානාදෙසභාසා මාණවකා විය සම්මුතිපරමත්ථවසෙන පටිවිජ්ඣනසමත්ථා වෙනෙය්යා, ආචරියස්ස දමිළභාසාදිආචික්ඛනං විය භගවතො සම්මුතිපරමත්ථවසෙන දෙසනා වෙදිතබ්බා. ආහ චෙත්ථ –

‘‘දුවෙ සච්චානි අක්ඛාසි, සම්බුද්ධො වදතං වරො;

සම්මුතිං පරමත්ථඤ්ච, තතියං නූපලබ්භති.

‘‘සඞ්කෙතවචනං ¶ ¶ සච්චං, ලොකසම්මුතිකාරණා;

පරමත්ථවචනං සච්චං, ධම්මානං භූතකාරණා.

‘‘තස්මා වොහාරකුසලස්ස, ලොකනාථස්ස සත්ථුනො;

සම්මුතිං වොහරන්තස්ස, මුසාවාදො න ජායතී’’ති.

අපිච අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා පුග්ගලකථං කථෙති – හිරොත්තප්පදීපනත්ථං, කම්මස්සකතාදීපනත්ථං, පච්චත්තපුරිසකාරදීපනත්ථං, ¶ , ආනන්තරියදීපනත්ථං, බ්රහ්මවිහාරදීපනත්ථං, පුබ්බෙනිවාසදීපනත්ථං, දක්ඛිණාවිසුද්ධිදීපනත්ථං, ලොකසම්මුතියා අප්පහානත්ථං, චාති. ‘‘ඛන්ධධාතුආයතනානි හිරියන්ති ඔත්තප්පන්තී’’ති හි වුත්තෙ මහාජනො න ජානාති, සම්මොහං ආපජ්ජති, පටිසත්තු වා හොති – ‘‘කිමිදං ඛන්ධධාතුආයතනානි හිරියන්ති ඔත්තප්පන්ති නාමා’’ති? ‘‘ඉත්ථී හිරියති ඔත්තප්පති, පුරිසො, ඛත්තියො, බ්රාහ්මණො, දෙවො, මාරො’’ති පන වුත්තෙ ජානාති, න සම්මොහං ආපජ්ජති, න පටිසත්තු වා හොති. තස්මා භගවා හිරොත්තප්පදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති.

‘‘ඛන්ධා කම්මස්සකා, ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා කම්මස්සකතාදීපනත්ථම්පි පුග්ගලකථං කථෙති.

‘‘වෙළුවනාදයො මහාවිහාරා ඛන්ධෙහි කාරාපිතා, ධාතූහි ආයතනෙහී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තථා ‘‘ඛන්ධා මාතරං ජීවිතා වොරොපෙන්ති, පිතරං, අරහන්තං, රුහිරුප්පාදකම්මං, සඞ්ඝභෙදකම්මං කරොන්ති, ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. ‘‘ඛන්ධා මෙත්තායන්ති, ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. ‘‘ඛන්ධා පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්ති, ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා භගවා පච්චත්තපුරිසකාරදීපනත්ථං ආනන්තරියදීපනත්ථං බ්රහ්මවිහාරදීපනත්ථං පුබ්බෙනිවාසදීපනත්ථඤ්ච පුග්ගලකථං කථෙති.

‘‘ඛන්ධා දානං පටිග්ගණ්හන්ති, ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි මහාජනො න ජානාති, සම්මොහං ආපජ්ජති, පටිසත්තු වා හොති ‘‘කිමිදං ඛන්ධා ධාතුයො ආයතනානි පටිග්ගණ්හන්ති නාමා’’ති? ‘‘පුග්ගලා පටිග්ගණ්හන්තී’’ති පන වුත්තෙ ජානාති, න සම්මොහං ආපජ්ජති, න පටිසත්තු වා හොති. තස්මා භගවා දක්ඛිණාවිසුද්ධිදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති.

ලොකසම්මුතිඤ්ච ¶ ¶ බුද්ධා භගවන්තො න පජහන්ති, ලොකසමඤ්ඤාය ලොකනිරුත්තියා ලොකාභිලාපෙ ඨිතායෙව ධම්මං දෙසෙන්ති. තස්මා භගවා ලොකසම්මුතියා අප්පහානත්ථම්පි පුග්ගලකථං කථෙති. සො ඉධාපි ලොකවොහාරවසෙන දෙසෙතබ්බමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘එකපුග්ගලස්සා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ එකපුග්ගලස්සාති එකසත්තස්ස. කප්පන්ති මහාකප්පං. යදිපි අච්චන්තසංයොගෙ ඉදං උපයොගවචනං, යත්ථ පන සත්තානං සන්ධාවනං සංසරණං සම්භවති, තස්ස වසෙන ගහෙතබ්බං. අට්ඨිකඞ්කලොති අට්ඨිභාගො. ‘‘අට්ඨිඛලො’’තිපි ¶ පඨන්ති, අට්ඨිසඤ්චයොති අත්ථො. අට්ඨිපුඤ්ජොති අට්ඨිසමූහො. අට්ඨිරාසීති තස්සෙව වෙවචනං. කෙචි පන ‘‘කටිප්පමාණතො හෙට්ඨා සමූහො කඞ්කලො නාම, තතො උපරි යාව තාලප්පමාණං පුඤ්ජො, තතො උපරි රාසී’’ති වදන්ති. තං තෙසං මතිමත්තං. සබ්බමෙතං සමූහස්සෙව පරියායවචනං වෙපුල්ලස්සෙව උපමාභාවෙන ආහටත්තා.

සචෙ සංහාරකො අස්සාති අවිප්පකිරණවසෙන සංහරිත්වා ඨපෙතා කොචි යදි සියාති පරිකප්පනවසෙන වදති. සම්භතඤ්ච න විනස්සෙය්යාති තථා කෙනචි සම්භතඤ්ච තං අට්ඨිකඞ්කලං අන්තරධානාභාවෙන පූතිභූතං චුණ්ණවිචුණ්ණඤ්ච අහුත්වා සචෙ න විනස්සෙය්යාති පරිකප්පනවසෙනෙව වදති. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – භික්ඛවෙ, එකස්ස සත්තස්ස කම්මකිලෙසෙහි අපරාපරුප්පත්තිවසෙන එකං මහාකප්පං සන්ධාවන්තස්ස සංසරන්තස්ස එවං මහාඅට්ඨිසඤ්චයො භවෙය්ය, ආරොහපරිණාහෙහි යත්තකොයං වෙපුල්ලපබ්බතො. සචෙ පනස්ස කොචි සංහරිත්වා ඨපෙතා භවෙය්ය, සම්භතඤ්ච තං සචෙ අවිනස්සන්තං තිට්ඨෙය්යාති. අයඤ්ච නයො නිබ්බුතප්පදීපෙ විය භිජ්ජනසභාවෙ කළෙවරනික්ඛෙපරහිතෙ ඔපපාතිකත්තභාවෙ සබ්බෙන සබ්බං අනට්ඨිකෙ ච ඛුද්දකත්තභාවෙ වජ්ජෙත්වා වුත්තො. කෙචි පන ‘‘පරිකප්පනවසෙන ඉමස්ස නයස්ස ආහටත්තා තෙසම්පි යදි සියා අට්ඨිකඞ්කලො, තෙනාපි සහෙව අයං අට්ඨිපුඤ්ජපරිමාණො වුත්තො’’ති වදන්ති. අපරෙ පන ‘‘නයිදමෙවං ලබ්භමානස්සෙව අට්ඨිපුඤ්ජස්ස වසෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ඉමස්ස පරිමාණස්ස වුත්තතා. තස්මා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො’’ති.

ගාථාසු ¶ මහෙසිනාති මහන්තෙ සීලක්ඛන්ධාදයො එසති ගවෙසතීති මහෙසී, සම්මාසම්බුද්ධො. ‘‘ඉති වුත්තං මහෙසිනා’’ති ච භගවා ‘‘දසබලසමන්නාගතො, භික්ඛවෙ, තථාගතො’’තිආදීසු විය අත්තානං අඤ්ඤං විය කත්වා දස්සෙති. වෙපුල්ලොති රාජගහං පරිවාරෙත්වා ඨිතෙසු පඤ්චසු පබ්බතෙසු විපුලභාවතො වෙපුල්ලොති ලද්ධනාමො. තතො එව මහා, ඨිතදිසාභාගවසෙන උත්තරො ගිජ්ඣකූටස්ස. ගිරිබ්බජෙති ගිරිබ්බජපුරනාමකස්ස රාජගහස්ස සමීපෙ.

එත්තාවතා ¶ ¶ භගවා ‘‘එත්තකෙනාපි කාලෙන අනුපච්ඡින්නභවමූලස්ස අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකස්ස පුථුජ්ජනස්ස අයමීදිසී කටසිවඩ්ඪනා’’ති වට්ටෙ ආදීනවං දස්සෙත්වා ඉදානි යෙසං අරියසච්චානං අනනුබොධා අප්පටිවෙධා අන්ධපුථුජ්ජනස්ස එවං කටසිවඩ්ඪනා, තානි අරියසච්චානි දිට්ඨවතො අරියපුග්ගලස්ස අයං නත්ථීති දස්සෙන්තො ‘‘යතො ච අරියසච්චානී’’තිආදිමාහ.

තත්ථ යතොති යදා. අරියසච්චානීති අරණීයතො අරියානි, අවිතථභාවෙන සච්චානි චාති අරියසච්චානි, අරියභාවකරානි වා සච්චානි අරියසච්චානි, අරියෙහි වා බුද්ධාදීහි පටිවිජ්ඣිතබ්බානි සච්චානි අරියසච්චානි. අථ වා අරියස්ස සච්චානි අරියසච්චානි. සදෙවකෙන හි ලොකෙන සරණන්ති අරණීයතො අරියො භගවා, තෙන සයම්භුඤාණෙන දිට්ඨත්තා තස්ස සච්චානීති අරියසච්චානි. සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතීති සම්මා හෙතුනා ඤායෙන විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනාභිසමයවසෙන පස්සති. දුක්ඛන්තිආදි අරියසච්චානං සරූපදස්සනං. තත්ථ අනෙකූපද්දවාධිට්ඨානතාය කුච්ඡිතභාවතො බාලජනපරිකප්පිතධුවසුභසුඛත්තවිරහෙන තුච්ඡභාවතො ච දුක්ඛං. දුක්ඛං සමුප්පජ්ජති එතෙනාති දුක්ඛසමුප්පාදො, දුක්ඛසමුදයො. දුක්ඛං අතික්කමති එතෙන ආරම්මණප්පච්චයභූතෙන, එත්ථ වාති දුක්ඛස්ස අතික්කමො, නිබ්බානං. ආරකත්තා කිලෙසෙහි අරණීයතො ච අරියො. සම්මාදිට්ඨිආදීනං අට්ඨන්නං අඞ්ගානං වසෙන අට්ඨඞ්ගිකො. මාරෙන්තො කිලෙසෙ ගච්ඡති, නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගීයති, සයං වා නිබ්බානං මග්ගතීති මග්ගො. තතො එව දුක්ඛස්ස උපසමං නිරොධං ගච්ඡතීති දුක්ඛූපසමගාමී. යතො සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතීති සම්බන්ධො.

ස ¶ සත්තක්ඛත්තුං පරමං, සන්ධාවිත්වාන පුග්ගලොති සො එවං චතුසච්චදස්සාවී අරියපුග්ගලො සොතාපන්නො සබ්බමුදින්ද්රියො සමානො සත්තවාරපරමංයෙව භවාදීසු අපරාපරුප්පත්තිවසෙන සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා. එකබීජී, කොලංකොලො, සත්තක්ඛත්තුපරමොති ඉන්ද්රියානං තික්ඛමජ්ඣිමමුදුභාවෙන තයො හි සොතාපන්නා. තෙසු සබ්බමුදින්ද්රියස්ස වසෙනිදං වුත්තං ‘‘ස සත්තක්ඛත්තුං පරමං, සන්ධාවිත්වානා’’ති ¶ . දුක්ඛස්සන්තකරො හොතීති වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තකරො පරියොසානකරො හොති. කථං? සබ්බසංයොජනක්ඛයා අනුපුබ්බෙන අග්ගමග්ගං අධිගන්ත්වා නිරවසෙසානං සංයොජනානං ඛෙපනාති අරහත්තඵලෙනෙව දෙසනාය කූටං ගණ්හි.

25. පඤ්චමෙ ¶ එකධම්මං අතීතස්සාති කා උප්පත්ති? භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච මහාලාභසක්කාරො උප්පජ්ජි, තිත්ථියානං පරිහායි. තෙ හතලාභසක්කාරා නිප්පභා නිත්තෙජා ඉස්සාපකතා චිඤ්චමාණවිකං නාම පරිබ්බාජිකං උය්යොජෙසුං – ‘‘එහි, ත්වං භගිනි, සමණං ගොතමං අභූතෙන අබ්භාචික්ඛස්සූ’’ති. සා භගවන්තං චතුපරිසමජ්ඣෙ ධම්මං දෙසෙන්තං උපගන්ත්වා අභූතෙන අබ්භාචික්ඛිත්වා සක්කෙනස්සා අභූතභාවෙ පකාසිතෙ මහාජනෙන ‘‘ධී කාළකණ්ණී’’ති විහාරතො නික්කඩ්ඪාපිතා පථවියා විවරෙ දින්නෙ අවීචිජාලානං ඉන්ධනං හුත්වාව අවීචිනිරයෙ නිබ්බත්ති, භිය්යොසොමත්තාය තිත්ථියානං ලාභසක්කාරො පරිහායි. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, චිඤ්චමාණවිකා එවං උළාරගුණං අග්ගදක්ඛිණෙය්යං සම්මාසම්බුද්ධං අභූතෙන අක්කොසිත්වා මහාවිනාසං පත්තා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි සා මං අභූතෙන අක්කොසිත්වා මහාවිනාසං පත්තායෙවා’’ති මහාපදුමජාතකම්පි විත්ථාරෙත්වා උපරි ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා ‘‘එකධම්මං අතීතස්සා’’ති ඉදං සුත්තං දෙසෙසි.

තත්ථ එකධම්මන්ති එකං වචීසච්චසඞ්ඛාතං ධම්මං. අතීතස්සාති යා සා අට්ඨ අනරියවොහාරෙ වජ්ජෙත්වා අට්ඨසු අරියවොහාරෙසු පතිට්ඨාපනත්ථං ‘‘සච්චං ¶ , භණෙ, නාලික’’න්ති අරියෙහි ඨපිතා මරියාදා, තං අතික්කමිත්වා ඨිතස්ස. පුරිසො එව පුග්ගලොති පුරිසපුග්ගලො, තස්ස. අකරණීයන්ති කාතුං අසක්කුණෙය්යං. සම්පජානමුසාවාදී හි පුග්ගලො කිඤ්චි පාපකම්මං කත්වා ‘‘ඉදං නාම තයා කත’’න්ති වුත්තෙ ‘‘න මයා කත’’න්ති ¶ මුසාවාදෙනෙව පරිහරිස්සති. එවඤ්ච පටිපජ්ජන්තො කිඤ්චි පාපකම්මං කරොතියෙව, න තත්ථ ලජ්ජති සච්චමරියාදාය සමතික්කන්තත්තා. තෙන වුත්තං ‘‘කතමං එකධම්මං, යදිදං, භික්ඛවෙ, සම්පජානමුසාවාදො’’ති.

ගාථායං මුසාවාදිස්සාති මුසා අභූතං අතච්ඡං පරෙසං විඤ්ඤාපනවසෙන වදනසීලස්ස. යස්ස දසසු වචනෙසු එකම්පි සච්චං නත්ථි, එවරූපෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. ජන්තුනොති සත්තස්ස. සත්තො හි ජායනට්ඨෙන ‘‘ජන්තූ’’ති වුච්චති. විතිණ්ණපරලොකස්සාති විස්සට්ඨපරලොකස්ස. ඊදිසො හි මනුස්සසම්පත්ති දෙවලොකසම්පත්ති අවසානෙ නිබ්බානසම්පත්තීති ඉමා තිස්සොපි සම්පත්තියො න පස්සති. නත්ථි පාපන්ති තස්ස තාදිසස්ස ඉදං නාම පාපං න කත්තබ්බන්ති නත්ථීති.

26. ඡට්ඨෙ ¶ එවඤ්චෙති එත්ථ එවන්ති උපමාකාරෙ නිපාතො, චෙති පරිකප්පනෙ. සත්තාති රූපාදීසු සත්තා විසත්තා. ජානෙය්යුන්ති බුජ්ඣෙය්යුං. දානසංවිභාගස්සාති යාය හි චෙතනාය අන්නාදිදෙය්යධම්මං සංහරිත්වා අනුකම්පාපූජාසු අඤ්ඤතරවසෙන පරෙසං දීයති, තං දානං. යාය පන අත්තනා පරිභුඤ්ජිතබ්බභාවෙන ගහිතවත්ථුස්ස එකදෙසො සංවිභජිත්වා දීයති, අයං සංවිභාගො. විපාකන්ති ඵලං. යථාහං ජානාමීති යථා අහං ජානාමි. ඉදං වුත්තං හොති – තිරච්ඡානගතස්සපි දානං දත්වා අත්තභාවසතෙ පවත්තසුඛවිපච්චනවසෙන සතගුණා දක්ඛිණා හොතීති එවමාදිනා, භික්ඛවෙ, යෙන පකාරෙන අහං දානස්ස සංවිභාගස්ස ච විපාකං කම්මවිපාකං ඤාණබලෙන පච්චක්ඛතො ජානාමි, එවං ඉමෙ සත්තා යදි ජානෙය්යුන්ති. න අදත්වා භුඤ්ජෙය්යුන්ති යං භුඤ්ජිතබ්බයුත්තකං අත්තනො අත්ථි, ¶ තතො පරෙසං න අදත්වා මච්ඡරියචිත්තෙන ච තණ්හාලොභවසෙන ච භුඤ්ජෙය්යුං, දත්වාව භුඤ්ජෙය්යුං. න ච නෙසං මච්ඡෙරමලං චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨෙය්යාති අත්තනො සම්පත්තීනං පරෙහි සාධාරණභාවාසහනලක්ඛණං චිත්තස්ස පභස්සරභාවදූසකානං උපක්කිලෙසභූතානං කණ්හධම්මානං අඤ්ඤතරං මච්ඡෙරමලං. අථ වා යථාවුත්තමච්ඡෙරඤ්චෙව අඤ්ඤම්පි දානන්තරායකරං ඉස්සාලොභදොසාදිමලඤ්ච නෙසං සත්තානං චිත්තං යථා දානචෙතනා ¶ න පවත්තති, න වා සුපරිසුද්ධා හොති, එවං පරියාදාය පරිතො ගහෙත්වා අභිභවිත්වා න තිට්ඨෙය්ය. කො හි සම්මදෙව දානඵලං ජානන්තො අත්තනො චිත්තෙ මච්ඡෙරමලස්ස ඔකාසං දදෙය්ය.

යොපි නෙසං අස්ස චරිමො ආලොපොති නෙසං සත්තානං යො සබ්බපච්ඡිමකො ආලොපො සියා. චරිමං කබළන්ති තස්සෙව වෙවචනං. ඉදං වුත්තං හොති – ඉමෙ සත්තා පකතියා යත්තකෙහි ආලොපෙහි සයං යාපෙය්යුං, තෙසු එකමෙව ආලොපං අත්තනො අත්ථාය ඨපෙත්වා තදඤ්ඤෙ සබ්බෙ ආලොපෙ ආගතාගතානං අත්ථිකානං දත්වා යො ඨපිතො ආලොපො අස්ස, සො ඉධ චරිමො ආලොපො නාම. තතොපි න අසංවිභජිත්වා භුඤ්ජෙය්යුං, සචෙ නෙසං පටිග්ගාහකා අස්සූති නෙසං සත්තානං පටිග්ගාහකා යදි සියුං, තතොපි යථාවුත්තචරිමාලොපතොපි සංවිභජිත්වාව එකදෙසං දත්වාව භුඤ්ජෙය්යුං, යථාහං දානසංවිභාගස්ස විපාකං පච්චක්ඛතො ජානාමි, එවං යදි ජානෙය්යුන්ති. යස්මා ච ඛොතිආදිනා කම්මඵලස්ස අප්පච්චක්ඛභාවතො එවමෙතෙ සත්තා දානසංවිභාගෙසු න පවත්තන්තීති යථාධිප්පෙතමත්ථං කාරණෙන සම්පටිපාදෙති. එතෙනෙව තෙසං තදඤ්ඤපුඤ්ඤෙසු ච අප්පටිපත්තියා අපුඤ්ඤෙසු ච පටිපත්තියා කාරණං දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං.

ගාථාසු යථාවුත්තං මහෙසිනාති මහෙසිනා භගවතා ‘‘තිරච්ඡානගතෙ දානං දත්වා සතගුණා දක්ඛිණා ¶ පාටිකඞ්ඛිතබ්බා’ තිආදිනා, ඉධෙව වා ‘‘එවං චෙ සත්තා ජානෙය්යු’’න්තිආදිනා යථාවුත්තං, ඤාණචාරෙන තං යථාවුත්තං චිත්තං ඤාතන්ති අත්ථො. විපාකං සංවිභාගස්සාති සංවිභාගස්සපි විපාකං, කො පන වාදො දානස්ස. යථා හොති මහප්ඵලන්ති යථා සො විපාකො මහන්තං ඵලං හොති, එවං ඉමෙ සත්තා යදි ජානෙය්යුන්ති සම්බන්ධො. විනෙය්ය මච්ඡෙරමලන්ති මච්ඡරියමලං අපනෙත්වා කම්මඵලසද්ධාය රතනත්තයසද්ධාය ¶ ච විසෙසතො පසන්නෙන චිත්තෙන යෙසු කිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියෙසු සීලාදිගුණසම්පන්නෙසු දින්නං අප්පකම්පි දානං මහප්ඵලං හොති, තෙසු යුත්තකාලෙන දජ්ජුං දදෙය්යුං.

මහප්ඵලභාවකරණතො දක්ඛිණං අරහන්තීති දක්ඛිණෙය්යා, සම්මාපටිපන්නා, තෙසු දක්ඛිණෙය්යෙසු. දක්ඛිණං පරලොකං සද්දහිත්වා දාතබ්බං දෙය්යධම්මං යථා ¶ තං දානං හොති මහාදානං, එවං දත්වා. අථ වා බහුනො අන්නං දත්වා, කථං පන අන්නං දාතබ්බන්ති ආහ ‘‘දක්ඛිණෙය්යෙසු දක්ඛිණ’’න්ති. ඉතො මනුස්සත්තා මනුස්සත්තභාවතො චුතා පටිසන්ධිවසෙන සග්ගං ගච්ඡන්ති දායකා. කාමකාමිනොති කාමෙතබ්බානං උළාරානං දෙවභොගානං පටිලද්ධරූපවිභවෙන කම්මුනා උපගමනෙ සාධුකාරිතාය කාමකාමිනො සබ්බකාමසමඞ්ගිනො. මොදන්ති යථාරුචි පරිචාරෙන්තීති අත්ථො.

27. සත්තමෙ යානි කානිචීති අනවසෙසපරියාදානං. ඔපධිකානි පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනීති

තෙසං නියමනං. තත්ථ උපධි වුච්චන්ති ඛන්ධා, උපධිස්ස කරණං සීලං එතෙසං, උපධිප්පයොජනානි වා ඔපධිකානි. සම්පත්තිභවෙ අත්තභාවජනකානි පටිසන්ධිපවත්තිවිපාකදායකානි. පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනීති පුඤ්ඤකිරියා ච තා තෙසං තෙසං ඵලානිසංසානං වත්ථූනි චාති පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි. තානි පන සඞ්ඛෙපතො දානමයං, සීලමයං, භාවනාමයන්ති තිවිධානි හොන්ති. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං පරතො තිකනිපාතවණ්ණනායං ආවි භවිස්සති. මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියාති මෙත්තාභාවනාවසෙන පටිලද්ධතිකචතුක්කජ්ඣානසමාපත්තියා. ‘‘මෙත්තා’’ති හි වුත්තෙ උපචාරොපි ලබ්භති අප්පනාපි, ‘‘චෙතොවිමුත්තී’’ති පන වුත්තෙ අප්පනාඣානමෙව ලබ්භති. තඤ්හි නීවරණාදිපච්චනීකධම්මතො චිත්තස්ස සුට්ඨු විමුත්තිභාවෙන චෙතොවිමුත්තීති වුච්චති. කලං නාග්ඝන්ති සොළසින්ති මෙත්තාබ්රහ්මවිහාරස්ස සොළසභාගං ඔපධිකානි පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි න අග්ඝන්ති. ඉදං වුත්තං හොති – මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා යො විපාකො, තං සොළස කොට්ඨාසෙ කත්වා ¶ තතො ¶ එකං පුන සොළස කොට්ඨාසෙ කත්වා තත්ථ යො එකකොට්ඨාසො, න තං අඤ්ඤානි ඔපධිකානි පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි අග්ඝන්තීති. අධිග්ගහෙත්වාති අභිභවිත්වා. භාසතෙති උපක්කිලෙසවිසුද්ධියා දිප්පති. තපතෙති තතො එව අනවසෙසෙ පටිපක්ඛධම්මෙ සන්තපති. විරොචතීති උභයසම්පත්තියා විරොචති. මෙත්තා හි චෙතොවිමුත්ති චන්දාලොකසඞ්ඛාතා විගතූපක්කිලෙසා ජුණ්හා විය දිප්පති, ආතපො විය අන්ධකාරං පච්චනීකධම්මෙ විධමන්තී ¶ තපති, ඔසධිතාරකා විය විජ්ජොතමානා විරොචති ච.

සෙය්යථාපීති ඔපම්මදස්සනත්ථෙ නිපාතො. තාරකරූපානන්ති ජොතීනං. චන්දියාති චන්දස්ස අයන්ති චන්දී, තස්සා චන්දියා, පභාය ජුණ්හායාති අත්ථො. වස්සානන්ති වස්සානං බහුවසෙන ලද්ධවොහාරස්ස උතුනො. පච්ඡිමෙ මාසෙති කත්තිකමාසෙ. සරදසමයෙති සරදකාලෙ. අස්සයුජකත්තිකමාසා හි ලොකෙ ‘‘සරදඋතූ’’ති වුච්චන්ති. විද්ධෙති උබ්බිද්ධෙ, මෙඝවිගමෙන දූරීභූතෙති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘විගතවලාහකෙ’’ති. දෙවෙති ආකාසෙ. නභං අබ්භුස්සක්කමානොති උදයට්ඨානතො ආකාසං උල්ලඞ්ඝන්තො. තමගතන්ති තමං. අභිවිහච්චාති අභිහන්ත්වා විධමිත්වා. ඔසධිතාරකාති උස්සන්නා පභා එතාය ධීයති, ඔසධීනං වා අනුබලප්පදායිකත්තා ඔසධීති ලද්ධනාමා තාරකා.

එත්ථාහ – කස්මා පන භගවතා සමානෙපි ඔපධිකභාවෙ මෙත්තා ඉතරෙහි ඔපධිකපුඤ්ඤෙහි විසෙසෙත්වා වුත්තාති? වුච්චතෙ – සෙට්ඨට්ඨෙන නිද්දොසභාවෙන ච සත්තෙසු සුප්පටිපත්තිභාවතො. සෙට්ඨා හි එතෙ විහාරා, සබ්බසත්තෙසු සම්මාපටිපත්තිභූතානි යදිදං මෙත්තාඣානානි. යථා ච බ්රහ්මානො නිද්දොසචිත්තා විහරන්ති, එවං එතෙහි සමන්නාගතා යොගිනො බ්රහ්මසමාව හුත්වා විහරන්ති. තථා හිමෙ ‘‘බ්රහ්මවිහාරා’’ති වුච්චන්ති. ඉති සෙට්ඨට්ඨෙන නිද්දොසභාවෙන ච සත්තෙසු සුප්පටිපත්තිභාවතො මෙත්තාව ඉතරෙහි ඔපධිකපුඤ්ඤෙහි විසෙසෙත්වා වුත්තා.

එවම්පි කස්මා මෙත්තාව එවං විසෙසෙත්වා වුත්තා? ඉතරෙසං බ්රහ්මවිහාරානං අධිට්ඨානභාවතො දානාදීනං සබ්බෙසං කල්යාණධම්මානං පරිපූරිකත්තා ච. අයඤ්හි ¶ සත්තෙසු හිතාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා මෙත්තා, හිතූපසංහාරසා, ආඝාතවිනයපච්චුපට්ඨානා. යදි අනොධිසො භාවිතා බහුලීකතා, අථ සුඛෙනෙව කරුණාදිභාවනා සම්පජ්ජන්තීති මෙත්තා ඉතරෙසං බ්රහ්මවිහාරානං අධිට්ඨානං. තථා හි සත්තෙසු හිතජ්ඣාසයතාය සති නෙසං දුක්ඛාසහනතා, සම්පත්තිවිසෙසානං චිරට්ඨිතිකාමතා, පක්ඛපාතාභාවෙන සබ්බත්ථ සමප්පවත්තචිත්තතා ච සුඛෙනෙව ඉජ්ඣන්ති. එවඤ්ච සකලලොකහිතසුඛවිධානාධිමුත්තා ¶ මහාබොධිසත්තා ‘‘ඉමස්ස දාතබ්බං, ඉමස්ස න දාතබ්බ’’න්ති උත්තමවිචයවසෙන ¶ විභාගං අකත්වා සබ්බසත්තානං නිරවසෙසසුඛනිදානං දානං දෙන්ති, හිතසුඛත්ථමෙව නෙසං සීලං සමාදියන්ති, සීලපරිපූරණත්ථං නෙක්ඛම්මං භජන්ති, තෙසං හිතසුඛෙසු අසම්මොහත්ථාය පඤ්ඤං පරියොදපෙන්ති, හිතසුඛාභිවඩ්ඪනත්ථමෙව දළ්හං වීරියමාරභන්ති, උත්තමවීරියවසෙන වීරභාවං පත්තාපි සත්තානං නානප්පකාරං හිතජ්ඣාසයෙනෙව අපරාධං ඛමන්ති, ‘‘ඉදං වො දස්සාම, කරිස්සාමා’’තිආදිනා කතං පටිඤ්ඤාතං න විසංවාදෙන්ති, තෙසං හිතසුඛායෙව අචලාධිට්ඨානා හොන්ති. තෙසු අචලාය මෙත්තාය පුබ්බකාරිනො හිතජ්ඣාසයෙනෙව නෙසං විප්පකාරෙ උදාසීනා හොන්ති, පුබ්බකාරිතායපි න පච්චුපකාරමාසිසන්තීති. එවං තෙ පාරමියො පූරෙත්වා යාව දසබලචතු-වෙසාරජ්ජ-ඡඅසාධාරණඤාණ-අට්ඨාරසාවෙණිකබුද්ධධම්මප්පභෙදෙ සබ්බෙපි කල්යාණධම්මෙ පරිපූරෙන්ති. එවං දානාදීනං සබ්බෙසං කල්යාණධම්මානං පාරිපූරිකා මෙත්තාති ච ඉමස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං සා ඉතරෙහි විසෙසෙත්වා වුත්තා.

අපිච මෙත්තාය ඉතරෙහි ඔපධිකපුඤ්ඤෙහි මහානුභාවතා වෙලාමසුත්තෙන දීපෙතබ්බා. තත්ථ හි යථා නාම මහතා වෙලාමස්ස දානතො එකස්ස සොතාපන්නස්ස දානං මහප්ඵලතරං වුත්තං, එවං සොතාපන්නසතතො එකස්ස සකදාගාමිස්ස දානං…පෙ… පච්චෙකබුද්ධසතතො භගවතො, තතොපි බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස දානං, තතොපි චාතුද්දිසස්ස සඞ්ඝස්ස විහාරදානං, තතොපි සරණගමනං, තතොපි සීලසමාදානං, තතොපි ගද්දූහනමත්තං කාලං මෙත්තාභාවනා මහප්ඵලතරා වුත්තා. යථාහ –

‘‘යං ¶ ගහපති වෙලාමො බ්රාහ්මණො දානං අදාසි මහාදානං. යො චෙකං දිට්ඨිසම්පන්නං භොජෙය්ය, ඉදං තතො මහප්ඵලතරං. යො ච සතං දිට්ඨිසම්පන්නං භොජෙය්ය…පෙ… සුරාමෙරයමජ්ජප්පමාදට්ඨානා වෙරමණිං. යො ච අන්තමසො ගද්දූහනමත්තම්පි මෙත්තචිත්තං භාවෙය්ය, ඉදං තතො මහප්ඵලතර’’න්ති (අ. නි. 9.20).

මහග්ගතපුඤ්ඤභාවෙන පනස්සා පරිත්තපුඤ්ඤතො ¶ සාතිසයතාය වත්තබ්බමෙව නත්ථි. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යං පමාණකතං කම්මං, න තං තත්රාවසිස්සති, න තං තත්රාවතිට්ඨතී’’ති (දී. නි. 1.556; සං. නි. 4.360). කාමාවචරකම්මඤ්හි පමාණකතං නාම, මහග්ගතකම්මං පන පමාණං අතික්කමිත්වා ඔධිසකානොධිසකඵරණවසෙන වඩ්ඪිත්වා කතත්තා අප්පමාණකතං නාම. කාමාවචරකම්මං තස්ස මහග්ගතකම්මස්ස අන්තරා ලග්ගිතුං වා තං කම්මං අභිභවිත්වා අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං ගහෙත්වා ඨාතුං වා න සක්කොති, අථ ඛො මහග්ගතකම්මමෙව තං පරිත්තකම්මං මහොඝො විය පරිත්තං උදකං අභිභවිත්වා අත්තනො ඔකාසං ගහෙත්වා තිට්ඨති, තස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා සයමෙව බ්රහ්මසහබ්යතං උපනෙතීති අයඤ්හි තස්ස අත්ථොති.

ගාථාසු ¶ යොති යො කොචි ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා. මෙත්තන්ති මෙත්තාඣානං. අප්පමාණන්ති භාවනාවසෙන ආරම්මණවසෙන ච අප්පමාණං. අසුභභාවනාදයො විය හි ආරම්මණෙ එකදෙසග්ගහණං අකත්වා අනවසෙසඵරණවසෙන අනොධිසොඵරණවසෙන ච අප්පමාණාරම්මණතාය පගුණභාවනාවසෙන අප්පමාණං. තනූ සංයොජනා හොන්තීති මෙත්තාඣානං පාදකං කත්වා සම්මසිත්වා හෙට්ඨිමෙ අරියමග්ගෙ අධිගච්ඡන්තස්ස සුඛෙනෙව පටිඝසංයොජනාදයො පහීයමානා තනූ හොන්ති. තෙනාහ ‘‘පස්සතො උපධික්ඛය’’න්ති. ‘‘උපධික්ඛයො’’ති හි නිබ්බානං වුච්චති. තඤ්චස්ස සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන මග්ගඤාණෙන පස්සති. අථ වා තනූ සංයොජනා හොන්තීති මෙත්තාඣානපදට්ඨානාය විපස්සනාය අනුක්කමෙන උපධික්ඛයසඞ්ඛාතං අරහත්තං පත්වා තං පස්සතො පගෙව දසපි සංයොජනා තනූ හොන්ති, පහීයන්තීති අත්ථො. අථ වා තනූ සංයොජනා හොන්තීති පටිඝො චෙව පටිඝසම්පයුත්තසංයොජනා ච තනුකා හොන්ති. පස්සතො උපධික්ඛයන්ති තෙසංයෙව කිලෙසූපධීනං ඛයසඞ්ඛාතං ¶ මෙත්තං අධිගමවසෙන පස්සන්ත ස්සාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

එවං කිලෙසප්පහානං නිබ්බානාධිගමඤ්ච මෙත්තාභාවනාය සිඛාප්පත්තමානිසංසං දස්සෙත්වා ඉදානි අඤ්ඤෙ ආනිසංසෙ දස්සෙතුං ‘‘එකම්පි චෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ ¶ අදුට්ඨචිත්තොති මෙත්තාබලෙන සුට්ඨු වික්ඛම්භිතබ්යාපාදතාය බ්යාපාදෙන අදූසිතචිත්තො. මෙත්තායතීති හිතඵරණවසෙන මෙත්තං කරොති. කුසලොති අතිසයෙන කුසලවා මහාපුඤ්ඤො, පටිඝාදිඅනත්ථවිගමෙන වො. ඛෙමී තෙනාති තෙන මෙත්තායිතෙන. සබ්බෙ ච පාණෙති චසද්දො බ්යතිරෙකෙ. මනසානුකම්පන්ති චිත්තෙන අනුකම්පන්තො. ඉදං වුත්තං හොති – එකසත්තවිසයාපි තාව මෙත්තා මහාකුසලරාසි, සබ්බෙ පන පාණෙ අත්තනො පියපුත්තං විය හිතඵරණෙන මනසා අනුකම්පන්තො පහූතං බහුං අනප්පකං අපරියන්තං චතුසට්ඨිමහාකප්පෙපි අත්තනො විපාකප්පබන්ධං පවත්තෙතුං සමත්ථං උළාරපුඤ්ඤං අරියො පරිසුද්ධචිත්තො පුග්ගලො පකරොති නිප්ඵාදෙති.

සත්තසණ්ඩන්ති සත්තසඞ්ඛාතෙන සණ්ඩෙන සමන්නාගතං භරිතං, සත්තෙහි අවිරළං ආකිණ්ණමනුස්සන්ති අත්ථො. විජිත්වාති අදණ්ඩෙන අසත්ථෙන ධම්මෙනෙව විජිනිත්වා. රාජිසයොති ඉසිසදිසා ධම්මිකරාජානො. යජමානාති දානානි දදමානා. අනුපරියගාති විචරිංසු.

අස්සමෙධන්තිආදීසු පොරාණකරාජකාලෙ කිර සස්සමෙධං, පුරිසමෙධං, සම්මාපාසං, වාචාපෙය්යන්ති චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි අහෙසුං, යෙහි රාජානො ලොකං සඞ්ගණ්හිංසු. තත්ථ නිප්ඵන්නසස්සතො දසමභාගග්ගහණං සස්සමෙධං නාම, සස්සසම්පාදනෙ, මෙධාවිතාති අත්ථො. මහායොධානං ඡමාසිකං භත්තවෙතනානුප්පදානං පුරිසමෙධං නාම, පුරිසසඞ්ගණ්හනෙ මෙධාවිතාති අත්ථො. දලිද්දමනුස්සානං ¶ පොත්ථකෙ ලෙඛං ගහෙත්වා තීණි වස්සානි විනා වඩ්ඪියා සහස්සද්විසහස්සමත්තධනානුප්පදානං සම්මාපාසං නාම. තඤ්හි සම්මා මනුස්සෙ පාසෙති හදයෙ බන්ධිත්වා විය ඨපෙති, තස්මා ‘‘සම්මාපාස’’න්ති වුච්චති. ‘‘තාත මාතුලා’’තිආදිනා පන සණ්හවාචාය සඞ්ගහණං වාචාපෙය්යං නාම, පෙය්යවජ්ජං පියවාචතාති අත්ථො. එවං චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි සඞ්ගහිතං රට්ඨං ඉද්ධඤ්චෙව හොති ඵීතඤ්ච පහූතඅන්නපානං ඛෙමං ¶ නිරබ්බුදං. මනුස්සා මුදා මොදමානා උරෙ පුත්තෙ නච්චෙන්තා අපාරුතඝරා විහරන්ති ¶ . ඉදං ඝරද්වාරෙසු අග්ගළානං අභාවතො ‘‘නිරග්ගළ’’න්ති වුච්චති. අයං පොරාණිකා පවෙණි, අයං පොරාණිකා පකති.

අපරභාගෙ පන ඔක්කාකරාජකාලෙ බ්රාහ්මණා ඉමානි චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි ඉමඤ්ච රට්ඨසම්පත්තිං පරිවත්තෙන්තා උද්ධම්මූලං කත්වා අස්සමෙධං පුරිසමෙධන්තිආදිකෙ පඤ්ච යඤ්ඤෙ නාම අකංසු. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා බ්රාහ්මණධම්මියසුත්තෙ –

‘‘තෙසං ආසි විපල්ලාසො, දිස්වාන අණුතො අණුං…පෙ….

‘‘තෙ තත්ථ මන්තෙ ගන්ථෙත්වා, ඔක්කාකං තදුපාගමු’’න්ති. (සු. නි. 301-304);

තත්ථ අස්සමෙත්ථ මෙධන්ති බාධෙන්තීති අස්සමෙධො. ද්වීහි පරියඤ්ඤෙහි යජිතබ්බස්ස එකවීසතියූපස්ස එකස්මිං පච්ඡිමදිවසෙ එව සත්තනවුතිපඤ්චපසුසතඝාතභීසනස්ස ඨපෙත්වා භූමිඤ්ච පුරිසෙ ච අවසෙසසබ්බවිභවදක්ඛිණස්ස යඤ්ඤස්සෙතං අධිවචනං. පුරිසමෙත්ථ මෙධන්ති බාධෙන්තීති පුරිසමෙධො. චතූහි පරියඤ්ඤෙහි යජිතබ්බස්ස සද්ධිංභූමියා අස්සමෙධෙ වුත්තවිභවදක්ඛිණස්ස යඤ්ඤස්සෙතං අධිවචනං. සම්මමෙත්ථ පාසන්ති ඛිපන්තීති සම්මාපාසො. යුගච්ඡිග්ගළෙ පවෙසනදණ්ඩකසඞ්ඛාතං සම්මං ඛිපිත්වා තස්ස පතිතොකාසෙ වෙදිං කත්වා සංහාරිමෙහි යූපාදීහි සරස්සතිනදියා නිමුග්ගොකාසතො පභුති පටිලොමං ගච්ඡන්තෙන යජිතබ්බස්ස සත්රයාගස්සෙතං අධිවචනං වාජමෙත්ථ පිවන්තීති වාජපෙය්යො. එකෙන පරියඤ්ඤෙන සත්තරසහි පසූහි යජිතබ්බස්ස බෙළුවයූපස්ස සත්තරසකදක්ඛිණස්ස යඤ්ඤස්සෙතං අධිවචනං. නත්ථි එත්ථ අග්ගළොති නිරග්ගළො. නවහි පරියඤ්ඤෙහි යජිතබ්බස්ස සද්ධිං භූමියා පුරිසෙහි ච අස්සමෙධෙ වුත්තවිභවදක්ඛිණස්ස සබ්බමෙධපරියායනාමස්ස අස්සමෙධවිකප්පස්සෙතං අධිවචනං.

චන්දප්පභාති චන්දප්පභාය. තාරගණාව සබ්බෙති යථා සබ්බෙපි තාරාගණා චන්දිමසොභාය සොළසිම්පි ¶ කලං නාග්ඝන්ති, එවං තෙ අස්සමෙධාදයො ¶ යඤ්ඤා මෙත්තචිත්තස්ස වුත්තලක්ඛණෙන සුභාවිතස්ස සොළසිම්පි කලං නානුභවන්ති, න පාපුණන්ති, නාග්ඝන්තීති අත්ථො.

ඉදානි ¶ අපරෙපි දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකෙ මෙත්තාභාවනාය ආනිසංසෙ දස්සෙතුං ‘‘යො න හන්තී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යොති මෙත්තාබ්රහ්මවිහාරභාවනානුයුත්තො පුග්ගලො. න හන්තීති තෙනෙව මෙත්තාභාවනානුභාවෙන දූරවික්ඛම්භිතබ්යාපාදතාය න කඤ්චි සත්තං හිංසති, ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි න විබාධති වා. න ඝාතෙතීති පරං සමාදපෙත්වා න සත්තෙ හනාපෙති න විබාධාපෙති ච. න ජිනාතීති සාරම්භවිග්ගාහිකකථාදිවසෙන න කඤ්චි ජිනාති සාරම්භස්සෙව අභාවතො, ජානිකරණවසෙන වා අඩ්ඩකරණාදිනා න කඤ්චි ජිනාති. න ජාපයෙති පරෙපි පයොජෙත්වා පරෙසං ධනජානිං න කාරාපෙය්ය. මෙත්තංසොති මෙත්තාමයචිත්තකොට්ඨාසො, මෙත්තාය වා අංසො අවිජහනට්ඨෙන අවයවභූතොති මෙත්තංසො. සබ්බභූතෙසූති සබ්බසත්තෙසු. තතො එව වෙරං තස්ස න කෙනචීති අකුසලවෙරං තස්ස කෙනචිපි කාරණෙන නත්ථි, පුග්ගලවෙරසඞ්ඛාතො විරොධො කෙනචි පුරිසෙන සද්ධිං තස්ස මෙත්තාවිහාරිස්ස නත්ථීති.

එවමෙතස්මිං එකකනිපාතෙ පටිපාටියා තෙරසසු සුත්තෙසු සික්ඛාසුත්තද්වයෙ චාති පන්නරසසු සුත්තෙසු විවට්ටං කථිතං, නීවරණසුත්තං සංයොජනසුත්තං අප්පමාදසුත්තං අට්ඨිසඤ්චයසුත්තන්ති එතෙසු චතූසු සුත්තෙසු වට්ටවිවට්ටං කථිතං. ඉතරෙසු පන වට්ටමෙව කථිතන්ති.

ඉතිවුත්තකස්ස එකකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.