අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) > ඉතිවුත්තක-අට්ඨකථා

28. දුකනිපාතස්ස ¶ ¶ ¶ පඨමෙ ද්වීහීති ගණනපරිච්ඡෙදො. ධම්මෙහීති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. ද්වීහි ධම්මෙහීති ද්වීහි අකුසලධම්මෙහි. සමන්නාගතොති යුත්තො. දිට්ඨෙව ධම්මෙති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. දුක්ඛං විහරතීති චතූසුපි ඉරියාපථෙසු කිලෙසදුක්ඛෙන චෙව කායිකචෙතසිකදුක්ඛෙන ච දුක්ඛං විහරති. සවිඝාතන්ති චිත්තූපඝාතෙන චෙව කායූපඝාතෙන ච සවිඝාතං. සඋපායාසන්ති කිලෙසූපායාසෙන චෙව සරීරඛෙදෙන ච බලවආයාසවසෙන සඋපායාසං. සපරිළාහන්ති කිලෙසපරිළාහෙන චෙව කායපරිළාහෙන ච සපරිළාහං. කායස්ස භෙදාති උපාදින්නක්ඛන්ධපරිච්චාගා. පරං මරණාති තදනන්තරං අභිනිබ්බත්තක්ඛන්ධග්ගහණෙ. අථ වා කායස්ස භෙදාති ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදා. පරං මරණාති චුතිතො උද්ධං. දුග්ගති පාටිකඞ්ඛාති දුග්ගතිසඞ්ඛාතානං චතුන්නං අපායානං අඤ්ඤතරා ගති ඉච්ඡිතබ්බා, අවස්සංභාවිනීති අත්ථො.

අගුත්තද්වාරොති අපිහිතද්වාරො. කත්ථ පන අගුත්තද්වාරොති ආහ ‘‘ඉන්ද්රියෙසූ’’ති. තෙන මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං අසංවරමාහ. පටිග්ගහණපරිභොගවසෙන භොජනෙ මත්තං න ජානාතීති භොජනෙ අමත්තඤ්ඤූ. ‘‘ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතාය භොජනෙ අමත්තඤ්ඤුතායා’’තිපි පඨන්ති.

කථං ¶ ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතා, කථං වා ගුත්තද්වාරතාති? කිඤ්චාපි හි චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරො වා අසංවරො වා නත්ථි. න හි චක්ඛුපසාදං නිස්සාය සති වා මුට්ඨස්සච්චං වා උප්පජ්ජති. අපිච යදා රූපාරම්මණං චක්ඛුස්ස ආපාථං ආගච්ඡති, තදා භවඞ්ගෙ ද්වික්ඛත්තුං උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධෙ කිරියාමනොධාතු ආවජ්ජනකිච්චං සාධයමානා උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති, තතො ¶ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දස්සනකිච්චං, තතො විපාකමනොධාතු සම්පටිච්ඡනකිච්චං, තතො විපාකාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු සන්තීරණකිච්චං, තතො කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු වොට්ඨබ්බනකිච්චං සාධයමානා උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති, තදනන්තරං ජවනං ජවති. තථාපි නෙව භවඞ්ගසමයෙ, න ආවජ්ජනාදීනං අඤ්ඤතරසමයෙ ¶ සංවරො වා අසංවරො වා අත්ථි, ජවනක්ඛණෙ පන සචෙ දුස්සීල්යං වා මුට්ඨස්සච්චං වා අඤ්ඤාණං වා අක්ඛන්ති වා කොසජ්ජං වා උප්පජ්ජති, අසංවරො හොති. එවං හොන්තොපි සො ‘‘චක්ඛුද්වාරෙ අසංවරො’’ති වුච්චති. කස්මා? යස්මා තස්මිං සති ද්වාරම්පි අගුත්තං හොති භවඞ්ගම්පි ආවජ්ජනාදීනි වීථිචිත්තානිපි. යථා කිං? යථා නගරෙ චතූසු ද්වාරෙසු අසංවුතෙසු කිඤ්චාපි අන්තොඝරද්වාරකොට්ඨකගබ්භාදයො සුසංවුතා තථාපි අන්තොනගරෙ සබ්බං භණ්ඩං අරක්ඛිතං අගොපිතමෙව හොති. නගරද්වාරෙහි පවිසිත්වා චොරා යදිච්ඡන්ති, තං හරෙය්යුං. එවමෙව ජවනෙ දුස්සීල්යාදීසු උප්පන්නෙසු තස්මිං අසංවරෙ සතිද්වාරම්පි අගුත්තං හොති, භවඞ්ගම්පි ආවජ්ජනාදීනි වීථිචිත්තානිපි. තස්මිං පන අසති ජවනෙ සීලාදීසු උප්පන්නෙසු ද්වාරම්පි ගුත්තං හොති භවඞ්ගම්පි ආවජ්ජනාදීනි වීථිචිත්තානිපි. යථා කිං? යථා නගරද්වාරෙසු සංවුතෙසු කිඤ්චාපි අන්තොඝරද්වාරාදයො අසංවුතා, තථාපි අන්තොනගරෙ සබ්බං භණ්ඩං සුරක්ඛිතං සුගොපිතමෙව හොති. නගරද්වාරෙසු හි පිහිතෙසු චොරානං පවෙසො නත්ථි. එවමෙව ජවනෙ සීලාදීසු උප්පන්නෙසු ද්වාරම්පි ගුත්තං හොති, භවඞ්ගම්පි, ආවජ්ජනාදීනි වීථිචිත්තානිපි. තස්මා ජවනක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානොපි ‘‘චක්ඛුද්වාරෙ සංවරො’’ති වුච්චති. සෙසද්වාරෙසුපි එසෙව නයො. එවං ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතා, ගුත්තද්වාරතා ච වෙදිතබ්බා.

කථං පන භොජනෙ අමත්තඤ්ඤූ, කථං වා මත්තඤ්ඤූති ¶ ? යො හි පුග්ගලො මහිච්ඡො හුත්වා පටිග්ගහණෙ මත්තං න ජානාති. මහිච්ඡපුග්ගලො හි යථා නාම කච්ඡපුටවාණිජො පිළන්ධනභණ්ඩකං හත්ථෙන ගහෙත්වා උච්ඡඞ්ගෙපි පක්ඛිපිතබ්බයුත්තකං පක්ඛිපිත්වා මහාජනස්ස පස්සන්තස්සෙව ‘‘අසුකං ගණ්හථ, අසුකං ගණ්හථා’’ති මුඛෙන උග්ඝොසෙති, එවමෙව අප්පමත්තකම්පි අත්තනො සීලං වා ගන්ථං වා ධුතඞ්ගගුණං වා අන්තමසො අරඤ්ඤවාසමත්තකම්පි මහාජනස්ස ජානන්තස්සෙව සම්භාවෙති, සම්භාවෙත්වා ච පන සකටෙහිපි උපනීතෙ පච්චයෙ ‘‘අල’’න්ති අවත්වා පටිග්ගණ්හාති. තයො හි පූරෙතුං න සක්කා අග්ගි උපාදානෙන, සමුද්දො උදකෙන, මහිච්ඡො පච්චයෙහීති –

‘‘අග්ගික්ඛන්ධො සමුද්දො ච, මහිච්ඡො චාපි පුග්ගලො;

බහුකෙ පච්චයෙ දින්නෙ, තයොපෙතෙ න පූරයෙති’’.

මහිච්ඡපුග්ගලො ¶ ¶ හි විජාතමාතුයාපි මනං ගණ්හිතුං න සක්කොති. එවරූපො හි අනුප්පන්නං ලාභං න උප්පාදෙති, උප්පන්නලාභතො ච පරිහායති. එවං තාව පටිග්ගහණෙ අමත්තඤ්ඤූ හොති. යො පන ධම්මෙන සමෙන ලද්ධම්පි ආහාරං ගධිතො මුච්ඡිතො අජ්ඣොපන්නො අනාදීනවදස්සාවී අනිස්සරණපඤ්ඤො ආහරහත්ථකඅලංසාටකතත්ථවට්ටකකාකමාසකභුත්තවමිතකබ්රාහ්මණානං අඤ්ඤතරො විය අයොනිසො අනුපායෙන යාවදත්ථං උදරාවදෙහකං පරිභුඤ්ජිත්වා සෙය්යසුඛං පස්සසුඛං මිද්ධසුඛං අනුයුත්තො විහරති. අයං පරිභොගෙ අමත්තඤ්ඤූ නාම.

යො පන ‘‘යදිපි දෙය්යධම්මො බහු හොති, දායකො අප්පං දාතුකාමො, දායකස්ස වසෙන අප්පං ගණ්හාති. දෙය්යධම්මො අප්පො, දායකො බහුං දාතුකාමො, දෙය්යධම්මස්ස වසෙන අප්පං ගණ්හාති. දෙය්යධම්මො බහු, දායකොපි බහුං දාතුකාමො, අත්තනො ථාමං ඤත්වා පමාණයුත්තමෙව ගණ්හාතී’’ති එවං වුත්තස්ස පටිග්ගහණෙ පමාණජානනස්ස චෙව, ‘‘පටිසඞ්ඛා ¶ යොනිසො ආහාරං ආහාරෙති, නෙව දවාය, න මදායා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1355) ‘‘ලද්ධඤ්ච පිණ්ඩපාතං අගධිතො අමුච්ඡිතො අනජ්ඣොපන්නො ආදීනවදස්සාවී නිස්සරණපඤ්ඤො පරිභුඤ්ජතී’’ති ච ආදිනා නයෙන වුත්තස්ස පච්චවෙක්ඛිත්වා පටිසඞ්ඛානපඤ්ඤාය ජානිත්වා ආහාරපරිභුඤ්ජනසඞ්ඛාතස්ස පරිභොගෙ පමාණජානනස්ස ච වසෙන භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ හොති, අයං භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ නාම. එවං භොජනෙ අමත්තඤ්ඤුතා මත්තඤ්ඤුතා ච හොතීති වෙදිතබ්බං.

ගාථාසු පන චක්ඛුන්තිආදීසු චක්ඛතීති චක්ඛු, රූපං අස්සාදෙති, සමවිසමං ආචික්ඛන්තං විය හොතීති වා අත්ථො. සුණාතීති සොතං. ඝායතීති ඝානං. ජීවිතනිමිත්තං ආහාරරසො ජීවිතං, තං අව්හායතීති ජිව්හා. කුච්ඡිතානං ආයොති කායො. මනතෙ විජානාතීති මනො. පොරාණා පනාහු මුනාතීති මනො, නාළියා මිනමානො විය මහාතුලාය ධාරයමානො විය ච ආරම්මණං විජානාතීති අත්ථො. එවං තාවෙත්ථ පදත්ථො වෙදිතබ්බො.

භාවත්ථතො පන දුවිධං චක්ඛු – මංසචක්ඛු ච පඤ්ඤාචක්ඛු ච. තෙසු බුද්ධචක්ඛු, සමන්තචක්ඛු, ඤාණචක්ඛු, දිබ්බචක්ඛු, ධම්මචක්ඛූති පඤ්චවිධං පඤ්ඤාචක්ඛු. තත්ථ ‘‘අද්දසං ඛො ¶ අහං, භික්ඛවෙ, බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො’’ති (ම. නි. 1.283) ඉදං බුද්ධචක්ඛු නාම. ‘‘සමන්තචක්ඛු වුච්චති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණ’’න්ති (චූළව. ධොතකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 32) ඉදං සමන්තචක්ඛු නාම. ‘‘චක්ඛුං උදපාදී’’ති (සං. නි. 5.1081; මහාව. 15) ඉදං ඤාණචක්ඛු නාම. ‘‘අද්දසං ඛො අහං, භික්ඛවෙ, දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙනා’’ති (ම. නි. 1.284) ඉදං දිබ්බචක්ඛු නාම. ‘‘විරජං වීතමලං ධම්මචක්ඛුං උදපාදී’’ති ¶ (ම. නි. 2.395; මහාව. 16) ඉදං හෙට්ඨිමමග්ගත්තයසඞ්ඛාතං ධම්මචක්ඛු නාම.

මංසචක්ඛුපි දුවිධං – සසම්භාරචක්ඛු, පසාදචක්ඛූති. තත්ථ ය්වායං අක්ඛිකූපකෙ පතිට්ඨිතො හෙට්ඨා අක්ඛිකූපකට්ඨිකෙන, උපරි භමුකට්ඨිකෙන ¶ , උභතො අක්ඛිකූටෙහි, අන්තො මත්ථලුඞ්ගෙන, බහිද්ධා අක්ඛිලොමෙහි පරිච්ඡින්නො මංසපිණ්ඩො, සඞ්ඛෙපතො චතස්සො ධාතුයො – වණ්ණො, ගන්ධො, රසො, ඔජාසම්භවො සණ්ඨානං ජීවිතං භාවො කායපසාදො චක්ඛුපසාදොති චුද්දස සම්භාරා. විත්ථාරතො චතස්සො ධාතුයො තංනිස්සිතා වණ්ණගන්ධරසඔජාසණ්ඨානසම්භවාති ඉමානි දස චතුසමුට්ඨානිකත්තා චත්තාලීසං හොන්ති, ජීවිතං භාවො කායපසාදො චක්ඛුපසාදොති චත්තාරි එකන්තකම්මසමුට්ඨානෙවාති ඉමෙසං චතුචත්තාලීසාය රූපානං වසෙන චතුචත්තාලීස සම්භාරා. යං ලොකෙ ‘‘සෙතං වට්ටං පුථුලං විසටං විපුලං චක්ඛූ’’ති සඤ්ජානන්තො න චක්ඛුං සඤ්ජානාති, වත්ථුං චක්ඛුතො සඤ්ජානාති, යො මංසපිණ්ඩො අක්ඛිකූපකෙ පතිට්ඨිතො න්හාරුසුත්තකෙන මත්ථලුඞ්ගෙන ආබද්ධො, යත්ථ සෙතම්පි අත්ථි කණ්හම්පි ලොහිතකම්පි පථවීපි ආපොපි තෙජොපි වායොපි. යං සෙම්හුස්සදත්තා සෙතං, පිත්තුස්සදත්තා කණ්හං, රුහිරුස්සදත්තා ලොහිතකං, පථවුස්සදත්තා පත්ථද්ධං, ආපුස්සදත්තා පග්ඝරති, තෙජුස්සදත්තා පරිඩය්හති, වායුස්සදත්තා සම්භමති, ඉදං සසම්භාරචක්ඛු නාම. යො පන එත්ථ සිතො එත්ථ පටිබද්ධො චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො, ඉදං පසාදචක්ඛු නාම. ඉදඤ්හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවෙන පවත්තති.

සොතාදීසුපි සොතං දිබ්බසොතං, මංසසොතන්ති දුවිධං. එත්ථ ‘‘දිබ්බාය සොතධාතුයා විසුද්ධාය අතික්කන්තමානුසිකාය උභො සද්දෙ සුණාතී’’ති ඉදං දිබ්බසොතං නාම. මංසසොතං පන සසම්භාරසොතං පසාදසොතන්ති දුවිධන්තිආදි සබ්බං චක්ඛුම්හි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං, තථා ඝානජිව්හා. කායො පන චොපනකායො, කරජකායො, සමූහකායො, පසාදකායොතිආදිනා බහුවිධො. තත්ථ –

‘‘කායෙන ¶ සංවුතා ධීරා, අථො වාචාය සංවුතා’’ති. (ධ. ප. 234) –

අයං චොපනකායො නාම. ‘‘ඉමම්හා කායා අඤ්ඤං කායං අභිනිම්මිනාතී’’ති (දී. නි. 1.236; පටි. ම. 3.14) අයං කරජකායො නාම. සමූහකායො පන විඤ්ඤාණාදිසමූහවසෙන අනෙකවිධො ආගතො. තථා හි ‘‘ඡ ඉමෙ, ආවුසො, විඤ්ඤාණකායා’’තිආදීසු ¶ (ම. නි. 1.101) විඤ්ඤාණසමූහො වුත්තො. ‘‘ඡ ඵස්සකායා’’තිආදීසු (දී. නි. 3.323; ම. නි. 1.98) ඵස්සාදිසමූහො ¶ . තථා ‘‘කායපස්සද්ධි කායලහුතා’’තිආදීසු (ධ. ස. 114) වෙදනාක්ඛන්ධාදයො. ‘‘ඉධෙකච්චො පථවිකායං අනිච්චතො අනුපස්සති, ආපොකායං තෙජොකායං වායොකායං කෙසකායං ලොමකාය’’න්තිආදීසු (පටි. ම. 3.35) පථවාදිසමූහො. ‘‘කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා’’ති (අ. නි. 3.16) අයං පසාදකායො. ඉධාපි පසාදකායො වෙදිතබ්බො. සො හි කායවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවෙන පවත්තති. මනොති පන කිඤ්චාපි සබ්බං විඤ්ඤාණං වුච්චති, තථාපි ද්වාරභාවස්ස ඉධාධිප්පෙතත්තා ද්වාරභූතං සාවජ්ජනං භවඞ්ගං වෙදිතබ්බං.

එතානි යස්ස ද්වාරානි අගුත්තානි ච භික්ඛුනොති යස්ස භික්ඛුනො එතානි මනච්ඡට්ඨානි ද්වාරානි සතිවොස්සග්ගෙන පමාදං ආපන්නත්තා සතිකවාටෙන අපිහිතානි. භොජනම්හි…පෙ… අධිගච්ඡතීති සො භික්ඛු වුත්තනයෙන භොජනෙ අමත්තඤ්ඤූ ඉන්ද්රියෙසු ච සංවරරහිතො දිට්ඨධම්මිකඤ්ච රොගාදිවසෙන, සම්පරායිකඤ්ච දුග්ගතිපරියාපන්නං කායදුක්ඛං රාගාදිකිලෙසසන්තාපවසෙන, ඉච්ඡාවිඝාතවසෙන ච චෙතොදුක්ඛන්ති සබ්බථාපි දුක්ඛමෙව අධිගච්ඡති පාපුණාති. යස්මා චෙතදෙවං, තස්මා දුවිධෙනපි දුක්ඛග්ගිනා ඉධලොකෙ ච පරලොකෙ ච ඩය්හමානෙන කායෙන ඩය්හමානෙන චෙතසා දිවා වා යදි වා රත්තිං නිච්චකාලමෙව තාදිසො පුග්ගලො දුක්ඛමෙව විහරති, න තස්ස සුඛවිහාරස්ස සම්භවො, වට්ටදුක්ඛානතික්කමෙ පන වත්තබ්බමෙව නත්ථීති.

29. දුතියෙ ¶ වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

30. තතියෙ තපනීයාති ඉධ චෙව සම්පරායෙ ච තපන්ති විබාධෙන්ති විහෙඨෙන්තීති තපනීයා. තපනං වා දුක්ඛං දිට්ඨෙ චෙව ධම්මෙ අභිසම්පරායෙ ච තස්ස උප්පාදනෙන චෙව අනුබලප්පදානෙන ¶ ච හිතාති තපනීයා. අථ වා තපන්ති ¶ තෙනාති තපනං, පච්ඡානුතාපො, විප්පටිසාරොති අත්ථො, තස්ස හෙතුභාවතො හිතාති තපනීයා. අකතකල්යාණොති අකතං කල්යාණං භද්දකං පුඤ්ඤං එතෙනාති අකතකල්යාණො. සෙසපදද්වයං තස්සෙව වෙවචනං. පුඤ්ඤඤ්හි පවත්තිහිතතාය ආයතිංසුඛතාය ච භද්දකට්ඨෙන කල්යාණන්ති ච කුච්ඡිතසලනාදිඅත්ථෙන කුසලන්ති ච දුක්ඛභීරූනං සංසාරභීරූනඤ්ච රක්ඛනට්ඨෙන භීරුත්තාණන්ති ච වුච්චති. කතපාපොති කතං උපචිතං පාපං එතෙනාති කතපාපො. සෙසපදද්වයං තස්සෙව වෙවචනං. අකුසලකම්මඤ්හි ලාමකට්ඨෙන පාපන්ති ච අත්තනො පවත්තික්ඛණෙ විපාකක්ඛණෙ ච ඝොරසභාවතාය ලුද්දන්ති ච කිලෙසෙහි දූසිතභාවෙන කිබ්බිසන්ති ච වුච්චති. ඉති භගවා ‘‘ද්වෙ ධම්මා තපනීයා’’ති ධම්මාධිට්ඨානෙන උද්දිසිත්වා අකතං කුසලං ධම්මං කතඤ්ච අකුසලං ධම්මං පුග්ගලාධිට්ඨානෙන නිද්දිසි. ඉදානි තෙසං තපනීයභාවං දස්සෙන්තො ‘‘සො අකතං මෙ කල්යාණන්තිපි තප්පති, කතං මෙ පාපන්තිපි තප්පතී’’ති ආහ. චිත්තසන්තාසෙන තප්පති අනුතප්පති අනුසොචතීති අත්ථො.

ගාථාසු දුට්ඨු චරිතං, කිලෙසපූතිකත්තා වා දුට්ඨං චරිතන්ති දුච්චරිතං. කායෙන දුච්චරිතං, කායතො වා පවත්තං දුච්චරිතං කායදුච්චරිතං. එවං වචීමනොදුච්චරිතානිපි දට්ඨබ්බානි. ඉමානි ච කායදුච්චරිතාදීනි කම්මපථප්පත්තානි අධිප්පෙතානීති යං න කම්මපථප්පත්තං අකුසලජාතං, තං සන්ධායාහ ‘‘යඤ්චඤ්ඤං දොසසඤ්හිත’’න්ති. තස්සත්ථො – යම්පි ච අඤ්ඤං කම්මපථභාවං අප්පත්තත්තා නිප්පරියායෙන කායකම්මාදිසඞ්ඛං න ලභති, රාගාදිකිලෙසසංසට්ඨත්තා දොසසහිතං අකුසලං තම්පි කත්වාති අත්ථො. නිරයන්ති නිරතිඅත්ථෙන නිරස්සාදට්ඨෙන වා නිරයන්ති ලද්ධනාමං සබ්බම්පි දුග්ගතිං, අයසඞ්ඛාතසුඛප්පටික්ඛෙපෙන ¶ වා සබ්බත්ථ සුගතිදුග්ගතීසු නිරයදුක්ඛං. සො තාදිසො පුග්ගලො උපගච්ඡතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

එත්ථ ච කායදුච්චරිතස්ස තපනීයභාවෙ නන්දො යක්ඛො නන්දො ¶ මාණවකො නන්දො ගොඝාතකො ද්වෙ භාතිකාති එතෙසං වත්ථූනි කථෙතබ්බානි. තෙ කිර ගාවිං වධිත්වා මංසං ද්වෙ කොට්ඨාසෙ අකංසු. තතො කනිට්ඨො ජෙට්ඨං ආහ – ‘‘මය්හං දාරකා බහූ, ඉමානි මෙ අන්තානි දෙහී’’ති. අථ නං ජෙට්ඨො – ‘‘සබ්බං මංසං ද්වෙධා විභත්තං, පුන කිමග්ගහෙසී’’ති පහරිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙසි. නිවත්තිත්වා ච නං ඔලොකෙන්තො මතං දිස්වා ‘‘භාරියං වත මයා කතං, ස්වාහං අකාරණෙනෙව නං මාරෙසි’’න්ති චිත්තං උප්පාදෙසි. අථස්ස බලවවිප්පටිසාරො උප්පජ්ජි. සො ඨිතට්ඨානෙපි නිසින්නට්ඨානෙපි තදෙව කම්මං ආවජ්ජෙති, චිත්තස්සාදං න ලභති, අසිතපීතඛායිතම්පිස්ස සරීරෙ ඔජං න ඵරති, අට්ඨිචම්මමත්තමෙව අහොසි. අථ නං එකො ථෙරො පුච්ඡි ‘‘උපාසක, ත්වං අතිවිය කිසො අට්ඨිචම්මමත්තො ජාතො, කීදිසො තෙ රොගො, උදාහු ¶ අත්ථි කිඤ්චි තපනීයං කම්මං කත’’න්ති? සො ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති සබ්බං ආරොචෙසි. අථස්ස සො ‘‘භාරියං තෙ, උපාසක, කම්මං කතං, අනපරාධට්ඨානෙ අපරද්ධ’’න්ති ආහ. සො තෙනෙව කම්මුනා කාලං කත්වා නිරයෙ නිබ්බත්ති. වචීදුච්චරිතස්ස පන සුප්පබුද්ධසක්කකොකාලිකචිඤ්චමාණවිකාදීනං වත්ථූනි කථෙතබ්බානි, මනොදුච්චරිතස්ස උක්කලජයභඤ්ඤාදීනං.

31. චතුත්ථෙ තතියෙ වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

32. පඤ්චමෙ පාපකෙන ච සීලෙනාති පාපකං නාම සීලං සීලභෙදකරො අසංවරොති වදන්ති. තත්ථ යදි අසංවරො අසීලමෙව තංදුස්සීල්යභාවතො, කථං සීලන්ති වුච්චති? තත්ථායං අධිප්පායො සියා ¶ – යථා නාම ලොකෙ අදිට්ඨං ‘‘දිට්ඨ’’න්ති වුච්චති, අසීලවා ‘‘සීලවා’’ති, එවමිධාපි අසීලම්පි අසංවරොපි ¶ ‘‘සීල’’න්ති වොහරීයති. අථ වා ‘‘කතමෙ ච, ථපති, අකුසලා සීලා? අකුසලං කායකම්මං, අකුසලං වචීකම්මං, පාපකො ආජීවො’’ති (ම. නි. 2.264) වචනතො අකුසලධම්මෙසුපි අත්ථෙව සීලසමඤ්ඤා, තස්මා පරිචයවසෙන සභාවසිද්ධි විය පකතිභූතො සබ්බො සමාචාරො ‘‘සීල’’න්ති වුච්චති. තත්ථ යං අකොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන අකුසලං ලාමකං, තං සන්ධායාහ ‘‘පාපකෙන ච සීලෙනා’’ති. පාපිකාය ච දිට්ඨියාති සබ්බාපි මිච්ඡාදිට්ඨියො පාපිකාව. විසෙසතො පන අහෙතුකදිට්ඨි, අකිරියදිට්ඨි, නත්ථිකදිට්ඨීති ඉමා තිවිධා දිට්ඨියො පාපිකතරා. තත්ථ පාපකෙන සීලෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො පයොගවිපන්නො හොති, පාපිකාය දිට්ඨියා සමන්නාගතො ආසයවිපන්නො හොති, එවං පයොගාසයවිපන්නො පුග්ගලො නිරයූපගො හොතියෙව. තෙන වුත්තං ‘‘ඉමෙහි ඛො, භික්ඛවෙ, ද්වීහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො පුග්ගලො යථාභතං නික්ඛිත්තො, එවං නිරයෙ’’ති. එත්ථ ච ‘‘ද්වීහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො’’ති ඉදං ලක්ඛණවචනං දට්ඨබ්බං, න තන්තිනිද්දෙසො. යථා තං ලොකෙ ‘‘යදිමෙ බ්යාධිතා ¶ සියුං, ඉමෙසං ඉදං භෙසජ්ජං දාතබ්බ’’න්ති. අඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු එසෙව නයො. දුප්පඤ්ඤොති නිප්පඤ්ඤො.

33. ඡට්ඨෙ භද්දකෙන ච සීලෙනාති කායසුචරිතාදිචතුපාරිසුද්ධිසීලෙන. තඤ්හි අඛණ්ඩාදිසීලභාවෙන සයඤ්ච කල්යාණං, සමථවිපස්සනාදිකල්යාණගුණාවහං චාති ‘‘භද්දක’’න්ති වුච්චති. භද්දිකාය ච දිට්ඨියාති කම්මස්සකතාඤාණෙන චෙව කම්මපථසම්මාදිට්ඨියා ච. තත්ථ භද්දකෙන සීලෙන පයොගසම්පන්නො හොති, භද්දිකාය දිට්ඨියා ආසයසම්පන්නො. ඉති පයොගාසයසම්පන්නො පුග්ගලො සග්ගූපගො හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඉමෙහි, ඛො, භික්ඛවෙ, ද්වීහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො පුග්ගලො යථාභතං නික්ඛිත්තො, එවං සග්ගෙ’’ති. සප්පඤ්ඤොති පඤ්ඤවා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

34. සත්තමෙ ¶ ¶ අනාතාපීති කිලෙසානං ආතාපනට්ඨෙන ආතාපො, වීරියං, සො එතස්ස අත්ථීති ආතාපී, න ආතාපී අනාතාපී, සම්මප්පධානවිරහිතො කුසීතොති වුත්තං හොති. ඔත්තාපො වුච්චති පාපුත්රාසො, සො එතස්ස අත්ථීති ඔත්තාපී, න ඔත්තාපී අනොත්තාපී, ඔත්තාපරහිතො. අථ වා ආතාපප්පටිපක්ඛො අනාතාපො, කොසජ්ජං සො අස්ස අත්ථීති අනාතාපී. යං ‘‘න ඔත්තපති ඔත්තප්පිතබ්බෙන, න ඔත්තපති පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං සමාපත්තියා’’ති එවං වුත්තං, තං අනොත්තප්පං අනොත්තාපො. සො අස්ස අත්ථීති අනොත්තාපීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අභබ්බොති අනරහො. සම්බොධායාති අරියමග්ගත්ථාය. නිබ්බානායාති කිලෙසානං අච්චන්තවූපසමාය අමතමහානිබ්බානාය. අනුත්තරස්ස යොගක්ඛෙමස්සාති අරහත්තඵලස්ස. තඤ්හි උත්තරිතරස්ස අභාවතො අනුත්තරං, චතූහි යොගෙහි අනුපද්දුතත්තා ඛෙමං නිබ්භයන්ති යොගක්ඛෙමන්ති ච ¶ වුච්චති. අධිගමායාති පත්තියා. ආතාපීති වීරියවා. සො හි ‘‘ආරද්ධවීරියො විහරති අකුසලානං ධම්මානං පහානාය, කුසලානං ධම්මානං උපසම්පදාය, ථාමවා දළ්හපරක්කමො අනික්ඛිත්තධුරො කුසලෙසු ධම්මෙසූ’’ති (දී. නි. 3.345) එවං වුත්තෙන වීරියාරම්භෙන සමන්නාගතො කිලෙසානං අච්චන්තමෙව ආතාපනසීලොති ආතාපී. ඔත්තාපීති ‘‘යං ඔත්තපති ඔත්තප්පිතබ්බෙන, ඔත්තපති පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං සමාපත්තියා’’ති (ධ. ස. 31) එවං වුත්තෙන ඔත්තප්පෙන සමන්නාගතත්තා ඔත්තපනසීලොති ඔත්තප්පී. අයඤ්හි ඔත්තාපීති වුත්තො. තදවිනාභාවතො හිරියා ච සමන්නාගතො එව හොතීති හිරොත්තප්පසම්පන්නො අණුමත්තෙපි වජ්ජෙ භයදස්සාවී සීලෙසු පරිපූරකාරී හොති. ඉච්චස්ස සීලසම්පදා දස්සිතා. ආතාපීති ¶ ඉමිනා නයෙනස්ස කිලෙසපරිතාපිතාදීපනෙන සමථවිපස්සනාභාවනානුයුත්තතා දස්සිතා. යථාවුත්තඤ්ච වීරියං සද්ධාසතිසමාධිපඤ්ඤාහි විනා න හොතීති විමුත්තිපරිපාචකානි සද්ධාපඤ්චමානි ඉන්ද්රියානි අත්ථතො වුත්තානෙව හොන්ති. තෙසු ච සිද්ධෙසු අනිච්චෙ අනිච්චසඤ්ඤා, අනිච්චෙ දුක්ඛසඤ්ඤා, දුක්ඛෙ අනත්තසඤ්ඤා, පහානසඤ්ඤා, විරාගසඤ්ඤා, නිරොධසඤ්ඤාති ඡ නිබ්බෙධභාගියා සඤ්ඤා සිද්ධා එවාති. එවං ඉමෙහි ද්වීහි ධම්මෙහි සමන්නාගතස්ස ලොකියානං ¶ සීලසමාධිපඤ්ඤානං සිජ්ඣනතො මග්ගඵලනිබ්බානාධිගමස්ස භබ්බතං දස්සෙන්තො ‘‘ආතාපී ච ඛො…පෙ… අධිගමායා’’ති ආහ.

ගාථාසු කුසීතොති මිච්ඡාවිතක්කබහුලතාය කාමබ්යාපාදවිහිංසාවිතක්කසඞ්ඛාතෙහි කුච්ඡිතෙහි පාපධම්මෙහි සිතො සම්බන්ධො යුත්තොති කුසීතො. කුච්ඡිතං වා සීදති සම්මාපටිපත්තිතො අවසීදතීති කුසීතො, ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා. හීනවීරියොති නිබ්බීරියො, චතූසුපි ඉරියාපථෙසු වීරියකරණරහිතො. අනුස්සාහසංහනනසභාවස්ස චිත්තාලසියස්ස ථිනස්ස, අසත්තිවිඝාතසභාවස්ස කායාලසියස්ස මිද්ධස්ස ච අභිණ්හප්පවත්තියා ථිනමිද්ධබහුලො. පාපජිගුච්ඡනලක්ඛණාය හිරියා අභාවෙන තප්පටිපක්ඛෙන අහිරිකෙන සමන්නාගතත්තා ච අහිරිකො. හිරොත්තප්පවීරියානං අභාවෙනෙව සම්මාපටිපත්තියං නත්ථි එතස්ස ආදරොති අනාදරො. උභයථාපි තථා ධම්මපුග්ගලෙන දුවිධකිරියාකරණෙන අනාදරො. ඵුට්ඨුන්ති ඵුසිතුං. සම්බොධිමුත්තමන්ති සම්බොධිසඞ්ඛාතං උත්තමං අරහත්තං අධිගන්තුං අභබ්බොති අත්ථො.

සතිමාති චිරකතචිරභාසිතානං අනුස්සරණෙ සමත්ථස්ස සතිනෙපක්කස්ස භාවෙන චතුසතිපට්ඨානයොගෙන සතිමා. නිපකොති සත්තට්ඨානියසම්පජඤ්ඤසඞ්ඛාතෙන චෙව කම්මට්ඨානපරිහරණපඤ්ඤාසඞ්ඛාතෙන ච නෙපක්කෙන සමන්නාගතත්තා නිපකො. ඣායීති ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන චාති ද්වීහිපි ඣානෙහි ඣායී. අප්පමත්තොති ‘‘දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණියෙහි ¶ ධම්මෙහි ¶ චිත්තං පරිසොධෙතී’’තිආදිනා නයෙන කම්මට්ඨානභාවනාය අප්පමත්තො. සංයොජනං ජාතිජරාය ඡෙත්වාති ජාතියා චෙව ජරාය ච සත්තෙ සංයොජෙතීති සංයොජනන්ති ලද්ධනාමං කාමරාගාදිකං දසවිධම්පි කිලෙසජාතං අනුසයසමුග්ඝාතවසෙන මූලතො ඡින්දිත්වා. අථ වා සංයොජනං ජාතිජරාය ඡෙත්වාති ජාතිජරාය සංයොජනං ඡින්දිත්වා. යස්ස හි සංයොජනානි අච්ඡින්නානි, තස්ස ජාතිජරාය අච්ඡෙදො අසමුග්ඝාතොව. යස්ස පන තානි ඡින්නානි, තස්ස ජාතිජරාපි ඡින්නාව කාරණස්ස සමුග්ඝාතිතත්තා. තස්මා සංයොජනං ඡින්දන්තො එව ජාතිජරාපි ඡින්දති. තෙන වුත්තං ‘‘සංයොජනං ජාතිජරාය ¶ ඡෙත්වා’’ති. ඉධෙව සම්බොධිමනුත්තරං ඵුසෙති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ අග්ගමග්ගං අරහත්තං වා ඵුසෙ පාපුණෙය්ය.

35. අට්ඨමෙ නයිදන්ති එත්ථ නඉති පටිසෙධෙ නිපාතො, තස්ස ‘‘වුස්සතී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො, යකාරො පදසන්ධිකරො. ඉදං-සද්දො ‘‘එකමිදාහං, භික්ඛවෙ, සමයං උක්කට්ඨායං විහරාමි සුභගවනෙ සාලරාජමූලෙ’’තිආදීසු (ම. නි. 1.501) නිපාතමත්තං. ‘‘ඉදං ඛො තං, භික්ඛවෙ, අප්පමත්තකං ඔරමත්තකං සීලමත්තක’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.27) යථාවුත්තෙ ආසන්නපච්චක්ඛෙ ආගතො.

‘‘ඉදඤ්හි තං ජෙතවනං, ඉසිසඞ්ඝනිසෙවිතං;

ආවුත්ථං ධම්මරාජෙන, පීතිසඤ්ජනනං මමා’’ති. –

ආදීසු (සං. නි. 1.48) වක්ඛමානෙ ආසන්නපච්චක්ඛෙ. ඉධාපි වක්ඛමානෙයෙව ආසන්නපච්චක්ඛෙ දට්ඨබ්බො.

‘‘කිං තෙ වතං කිං පන බ්රහ්මචරියං,

ඉදඤ්ච මෙ ධීර මහාවිමාන’’න්ති. (ජා. 2.22.1592-1593, 1595) –

ඉමස්මිං ¶ පුණ්ණකජාතකෙ දානෙ ආගතො.

‘‘කෙන පාණි කාමදදො, කෙන පාණි මධුස්සවො;

කෙන තෙ බ්රහ්මචරියෙන, පුඤ්ඤං පාණිම්හි ඉජ්ඣති.

‘‘තෙන පාණි කාමදදො, තෙන පාණි මධුස්සවො;

තෙන මෙ බ්රහ්මචරියෙන, පුඤ්ඤං පාණිම්හි ඉජ්ඣතී’’ති. (පෙ. ව. 275, 277) –

ඉමස්මිං අඞ්කුරපෙතවත්ථුස්මිං වෙය්යාවච්චෙ. ‘‘ඉදං ඛො තං, භික්ඛවෙ, තිත්තිරියං නාම බ්රහ්මචරියං අහොසී’’ති (චූළව. 311) ඉමස්මිං තිත්තිරජාතකෙ පඤ්චසික්ඛාපදසීලෙ. ‘‘තං ඛො පන, පඤ්චසිඛ, බ්රහ්මචරියං නෙව නිබ්බිදාය න විරාගාය…පෙ… යාවදෙව බ්රහ්මලොකූපපත්තියා’’ති (දී. නි. 2.329) ඉමස්මිං මහාගොවින්දසුත්තෙ බ්රහ්මවිහාරෙ. ‘‘පරෙ අබ්රහ්මචාරී භවිස්සන්ති, මයමෙත්ථ බ්රහ්මචාරිනො භවිස්සාමා’’ති (ම. නි. 1.83) සල්ලෙඛසුත්තෙ මෙථුනවිරතියං.

අඤ්ඤත්ර තාහි බ්රහ්මචරියං චරාම,

තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ’’ති. (ජා. 1.10.97) –

මහාධම්මපාලජාතකෙ සදාරසන්තොසෙ. ‘‘අභිජානාමි ඛො පනාහං, සාරිපුත්ත, චතුරඞ්ගසමන්නාගතං බ්රහ්මචරියං ¶ චරිතා – තපස්සී සුදං හොමී’’ති (ම. නි. 1.155) ලොමහංසසුත්තෙ වීරියෙ.

‘‘හීනෙන බ්රහ්මචරියෙන, ඛත්තියෙ උපපජ්ජති;

මජ්ඣිමෙන ච දෙවත්තං, උත්තමෙන විසුජ්ඣතී’’ති. (ජා. 1.8.75) –

නිමිජාතකෙ අත්තදමනවසෙන කතෙ අට්ඨඞ්ගිකඋපොසථෙ. ‘‘ඉදං ඛො පන, පඤ්චසිඛ, බ්රහ්මචරියං එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය…පෙ… අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති (දී. නි. 2.329) මහාගොවින්දසුත්තෙයෙව අරියමග්ගෙ. ‘‘තයිදං බ්රහ්මචරියං ඉද්ධඤ්චෙව ඵීතඤ්ච විත්ථාරිකං බාහුජඤ්ඤං පුථුභූතං යාව දෙවමනුස්සෙහි සුප්පකාසිත’’න්ති (දී. නි. 3.174) පාසාදිකසුත්තෙ සික්ඛත්තයසඞ්ගහෙ සකලස්මිං සාසනෙ. ඉධාපි අරියමග්ගෙ සාසනෙ ච වත්තති.

වුස්සතීති ¶ වසීයති, චරීයතීති අත්ථො. ජනකුහනත්ථන්ති ‘‘අහො අය්යො සීලවා වත්තසම්පන්නො අප්පිච්ඡො සන්තුට්ඨො මහිද්ධිකො මහානුභාවො’’තිආදිනා ජනස්ස සත්තලොකස්ස විම්හාපනත්ථං. ජනලපනත්ථන්ති ‘‘එවරූපස්ස නාම අය්යස්ස දින්නං මහප්ඵලං භවිස්සතී’’ති පසන්නචිත්තෙහි ‘‘කෙනත්ථො, කිං ආහරීයතූ’’ති මනුස්සෙහි වදාපනත්ථං. ලාභසක්කාරසිලොකානිසංසත්ථන්ති ය්වායං ‘‘ආකඞ්ඛෙය්ය චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ‘ලාභී අස්සං චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානප්පච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරාන’න්ති, සීලෙ-ස්වෙවස්ස පරිපූරකාරී’’ති (ම. නි. 1.65) සීලානිසංසභාවෙන වුත්තො චතුපච්චයලාභො, යො ච චතුන්නං පච්චයානං සක්කච්චදානසඞ්ඛාතො ආදරබහුමානගරුකරණසඞ්ඛාතො ච සක්කාරො, යො ච ‘‘සීලසම්පන්නො බහුස්සුතො සුතධරො ආරද්ධවීරියො’’තිආදිනා නයෙන උග්ගතථුතිඝොසසඞ්ඛාතො සිලොකො බ්රහ්මචරියං චරන්තානං දිට්ඨධම්මිකො ආනිසංසො, තදත්ථං. ඉති මං ජනො ජානාතූති ‘‘එවං බ්රහ්මචරියවාසෙ සති ‘අයං සීලවා කල්යාණධම්මො’තිආදිනා මං ජනො ජානාතු සම්භාවෙතූ’’ති ¶ අත්තනො සන්තගුණවසෙන සම්භාවනත්ථම්පි න ඉදං බ්රහ්මචරියං වුස්සතීති සම්බන්ධො.

කෙචි ¶ පන ‘‘ජනකුහනත්ථන්ති පාපිච්ඡස්ස ඉච්ඡාපකතස්ස සතො සාමන්තජප්පනඉරියාපථනිස්සිතපච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතෙන තිවිධෙන කුහනවත්ථුනා කුහනභාවෙන ජනස්ස විම්හාපනත්ථං. ජනලපනත්ථන්ති පාපිච්ඡස්සෙව සතො පච්චයත්ථං පරිකථොභාසාදිවසෙන ලපනභාවෙන උපලාපනභාවෙන වා ජනස්ස ලපනත්ථං. ලාභසක්කාරසිලොකානිසංසත්ථන්ති පාපිච්ඡස්සෙව සතො ලාභාදිගරුතාය ලාභසක්කාරසිලොකසඞ්ඛාතස්ස ආනිසංසඋදයස්ස නිප්ඵාදනත්ථං. ඉති මං ජනො ජානාතූති පාපිච්ඡස්සෙව සතො අසන්තගුණසම්භාවනාධිප්පායෙන ‘ඉති එවං මං ජනො ජානාතූ’ති න ඉදං බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති එවමෙත්ථ අත්ථං වදන්ති. පුරිමොයෙව පන අත්ථො සාරතරො.

අථ ඛොති එත්ථ අථාති අඤ්ඤදත්ථෙ නිපාතො, ඛොති අවධාරණෙ. තෙන කුහනාදිතො අඤ්ඤදත්ථායෙව පන ඉදං, භික්ඛවෙ, බ්රහ්මචරියං වුස්සතීති දස්සෙති. ඉදානි තං පයොජනං දස්සෙන්තො ‘‘සංවරත්ථඤ්චෙව පහානත්ථඤ්චා’’ති ¶ ආහ. තත්ථ පඤ්චවිධො සංවරො – පාතිමොක්ඛසංවරො, සතිසංවරො, ඤාණසංවරො, ඛන්තිසංවරො, වීරියසංවරොති.

තත්ථ ‘‘ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො’’ති (විභ. 511) හි ආදිනා නයෙන ආගතො අයං පාතිමොක්ඛසංවරො නාම, යො සීලසංවරොති ච පවුච්චති. ‘‘රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං, චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජතී’’ති (දී. නි. 1.213; ම. නි. 1.295; සං. නි. 4.239; අ. නි. 3.16) ආගතො අයං සතිසංවරො.

‘‘යානි සොතානි ලොකස්මිං (අජිතාති භගවා),

පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති. (සු. නි. 1041) –

ආගතො ¶ අයං ඤාණසංවරො. ‘‘ඛමො හොති සීතස්ස උණ්හස්සා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.24; අ. නි. 4.114; 6.58) නයෙන ආගතො අයං ඛන්තිසංවරො. ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.26; අ. නි. 4.114; 6.58) නයෙන ආගතො අයං වීරියසංවරො. අත්ථතො පන පාණාතිපාතාදීනං පජහනවසෙන, වත්තපටිවත්තානං කරණවසෙන ච පවත්තා චෙතනා විරතියො ච. සඞ්ඛෙපතො සබ්බො කායවචීසංයමො, විත්ථාරතො සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධානං අවීතික්කමො සීලසංවරො. සති එව සතිසංවරො, සතිප්පධානා වා කුසලා ඛන්ධා. ඤාණමෙව ඤාණසංවරො. අධිවාසනවසෙන අදොසො, අදොසප්පධානා වා තථා පවත්තා ¶ කුසලා ඛන්ධා ඛන්තිසංවරො, පඤ්ඤාති එකෙ. කාමවිතක්කාදීනං අනධිවාසනවසෙන පවත්තං වීරියමෙව වීරියසංවරො. තෙසු පඨමො කායදුච්චරිතාදිදුස්සීල්යස්ස සංවරණතො සංවරො, දුතියො මුට්ඨස්සච්චස්ස, තතියො අඤ්ඤාණස්ස, චතුත්ථො අක්ඛන්තියා, පඤ්චමො කොසජ්ජස්ස සංවරණතො පිදහනතො සංවරොති වෙදිතබ්බො. එවමෙතස්ස සංවරස්ස අත්ථාය සංවරත්ථං, සංවරනිප්ඵාදනත්ථන්ති අත්ථො.

පහානම්පි පඤ්චවිධං – තදඞ්ගප්පහානං, වික්ඛම්භනප්පහානං, සමුච්ඡෙදප්පහානං, පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං, නිස්සරණප්පහානන්ති. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා එකකනිපාතෙ පඨමසුත්තවණ්ණනායං වුත්තමෙව. තස්ස පන පඤ්චවිධස්සපි තථා තථා රාගාදිකිලෙසානං ¶ පටිනිස්සජ්ජනට්ඨෙන සමතික්කමනට්ඨෙන වා පහානස්ස අත්ථාය පහානත්ථං, පහානසාධනත්ථන්ති අත්ථො. තත්ථ සංවරෙන කිලෙසානං චිත්තසන්තානෙ පවෙසනනිවාරණං පහානෙන පවෙසනනිවාරණඤ්චෙව සමුග්ඝාතො චාති වදන්ති. උභයෙනාපි පන යථාරහං උභයං සම්පජ්ජතීති දට්ඨබ්බං. සීලාදිධම්මා එව හි සංවරණතො සංවරො, පජහනතො පහානන්ති.

ගාථාසු අනීතිහන්ති ඊතියො වුච්චන්ති උපද්දවා – දිට්ඨධම්මිකා ච සම්පරායිකා ච. ඊතියො හනති විනාසෙති පජහතීති ඊතිහං, අනු ඊතිහන්ති අනීතිහං, සාසනබ්රහ්මචරියං මග්ගබ්රහ්මචරියඤ්ච. අථ වා ඊතීහි අනත්ථෙහි ¶ සද්ධිං හනන්ති ගච්ඡන්ති පවත්තන්තීති ඊතිහා, තණ්හාදිඋපක්කිලෙසා. නත්ථි එත්ථ ඊතිහාති අනීතිහං. ඊතිහා වා යථාවුත්තෙනට්ඨෙන තිත්ථියසමයා, තප්පටිපක්ඛතො ඉදං අනීතිහං. ‘‘අනිතිහ’’න්තිපි පාඨො. තස්සත්ථො – ‘‘ඉතිහාය’’න්ති ධම්මෙසු අනෙකංසග්ගාහභාවතො විචිකිච්ඡා ඉතිහං නාම, සම්මාසම්බුද්ධප්පවෙදිතත්තා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජන්තානං නික්කඞ්ඛභාවසාධනතො නත්ථි එත්ථ ඉතිහන්ති අනිතිහං, අපරප්පච්චයන්ති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘පච්චත්තං වෙදිතබ්බො විඤ්ඤූහී’’ති ‘‘අතක්කාවචරො’’ති ච. ගාථාසුඛත්ථං පන ‘‘අනීතිහ’’න්ති දීඝං කත්වා පඨන්ති.

නිබ්බානසඞ්ඛාතං ඔගධං පතිට්ඨං පාරං ගච්ඡතීති නිබ්බානොගධගාමී, විමුත්තිරසත්තා එකන්තෙනෙව නිබ්බානසම්පාපකොති අත්ථො. තං නිබ්බානොගධගාමිනං බ්රහ්මචරියං. සොති යො සො සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බකිලෙසෙ භින්දිත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, සො භගවා අදෙසයි දෙසෙසි. නිබ්බානොගධොති වා අරියමග්ගො වුච්චති. තෙන විනා නිබ්බානොගාහනස්ස අසම්භවතො තස්ස ච නිබ්බානං අනාලම්බිත්වා අප්පවත්තනතො, තඤ්ච තං එකන්තං ගච්ඡතීති නිබ්බානොගධගාමී. අථ වා නිබ්බානොගධගාමිනන්ති නිබ්බානස්ස අන්තොගාමිනං මග්ගබ්රහ්මචරියං ¶ , නිබ්බානං ආරම්මණං කරිත්වා තස්ස අන්තො එව වත්තති පවත්තතීති. මහත්තෙහීති මහාආතුමෙහි උළාරජ්ඣාසයෙහි. මහන්තං නිබ්බානං, මහන්තෙ වා සීලක්ඛන්ධාදිකෙ එසන්ති ගවෙසන්තීති මහෙසිනො බුද්ධාදයො අරියා. තෙහි අනුයාතො පටිපන්නො. යථා බුද්ධෙන දෙසිතන්ති යථා අභිඤ්ඤෙය්යාදිධම්මෙ අභිඤ්ඤෙය්යාදිභාවෙනෙව සම්මාසම්බුද්ධෙන මයා දෙසිතං, එවං යෙ එතං ¶ මග්ගබ්රහ්මචරියං තදත්ථං සාසනබ්රහ්මචරියඤ්ච පටිපජ්ජන්ති. තෙ දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථෙහි ¶ යථාරහං අනුසාසන්තස්ස සත්ථු මය්හං සාසනකාරිනො ඔවාදප්පටිකරා සකලස්ස වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තං පරියන්තං අප්පවත්තිං කරිස්සන්ති, දුක්ඛස්ස වා අන්තං නිබ්බානං සච්ඡිකරිස්සන්තීති.

36. නවමෙ අභිඤ්ඤත්ථන්ති කුසලාදිවිභාගෙන ඛන්ධාදිවිභාගෙන ච සබ්බධම්මෙ අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙන අවිපරීතතො ජානනත්ථං. පරිඤ්ඤත්ථන්ති තෙභූමකධම්මෙ ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා පරිජානනත්ථං සමතික්කමනත්ථඤ්ච. තත්ථ අභිඤ්ඤෙය්යඅභිජානනා චතුසච්චවිසයා. පරිඤ්ඤෙය්යපරිජානනා පන යදිපි දුක්ඛසච්චවිසයා, පහානසච්ඡිකිරියාභාවනාභිසමයෙහි පන විනා න පවත්තතීති පහානාදයොපි ඉධ ගහිතාති වෙදිතබ්බං. සෙසං අනන්තරසුත්තෙ වුත්තත්ථමෙව.

37. දසමෙ සුඛසොමනස්සබහුලොති එත්ථ සුඛන්ති කායිකං සුඛං, සොමනස්සන්ති චෙතසිකං. තස්මා යස්ස කායිකං චෙතසිකඤ්ච සුඛං අභිණ්හං පවත්තති, සො සුඛසොමනස්සබහුලොති වුත්තො. යොනීති ‘‘චතස්සො ඛො ඉමා, සාරිපුත්ත, යොනියො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.152) ඛන්ධකොට්ඨාසො යොනීති ආගතො. ‘‘යොනි හෙසා, භූමිජ, ඵලස්ස අධිගමායා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.226) කාරණං.

‘‘න ¶ චාහං බ්රාහ්මණං බ්රූමි, යොනිජං මත්තිසම්භව’’න්ති ච. (ම. නි. 2.457; ධ. ප. 396; සු. නි. 625);

‘‘තමෙනං කම්මජා වාතා නිබ්බත්තිත්වා උද්ධංපාදං අධොසිරං සම්පරිවත්තෙත්වා මාතු යොනිමුඛෙ සම්පටිපාදෙන්තී’’ති ච ආදීසු පස්සාවමග්ගො. ඉධ පන කාරණං ¶ අධිප්පෙතං. අස්සාති අනෙන. ආරද්ධාති පට්ඨපිතා පග්ගහිතා පරිපුණ්ණා සම්පාදිතා වා.

ආසවානං ¶ ඛයායාති එත්ථ ආසවන්තීති ආසවා, චක්ඛුතොපි…පෙ… මනතොපි සවන්ති පවත්තන්තීති වුත්තං හොති. ධම්මතො යාව ගොත්රභූ, ඔකාසතො යාව භවග්ගා සවන්තීති වා ආසවා. එතෙ ධම්මෙ එතඤ්ච ඔකාසං අන්තො කරිත්වා පවත්තන්තීති අත්ථො. අන්තොකරණත්ථො හි අයං ආකාරො. චිරපාරිවාසියට්ඨෙන මදිරාදයො ආසවා වියාතිපි ආසවා. ලොකෙ හි චිරපාරිවාසිකා මදිරාදයො ආසවාති වුච්චන්ති. යදි ච චිරපාරිවාසියට්ඨෙන ආසවා, එතෙ එව භවිතුං අරහන්ති. වුත්තං හෙතං – ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි න පඤ්ඤායති අවිජ්ජාය, ඉතො පුබ්බෙ අවිජ්ජා නාහොසී’’තිආදි (අ. නි. 10.61). ආයතං සංසාරදුක්ඛං සවන්ති පසවන්තීතිපි ආසවා. පුරිමානි චෙත්ථ නිබ්බචනානි යත්ථ කිලෙසා ආසවාති ආගතා, තත්ථ යුජ්ජන්ති; පච්ඡිමං කම්මෙපි. න කෙවලඤ්ච කම්මකිලෙසා එව ආසවා, අපිච ඛො නානප්පකාරා උපද්දවාපි. අභිධම්මෙ හි ‘‘චත්තාරො ආසවා – කාමාසවො, භවාසවො, දිට්ඨාසවො, අවිජ්ජාසවො’’ති (ධ. ස. 1102) කාමරාගාදයො කිලෙසා ආසවාති ආගතා. සුත්තෙපි ‘‘නාහං, චුන්ද, දිට්ඨධම්මිකානංයෙව ආසවානං සංවරාය ධම්මං දෙසෙමී’’ති (දී. නි. 3.182) එත්ථ විවාදමූලභූතා කිලෙසා ආසවාති ආගතා.

‘‘යෙන දෙවූපපත්යස්ස, ගන්ධබ්බො වා විහඞ්ගමො;

යක්ඛත්තං යෙන ගච්ඡෙය්ය, මනුස්සත්තඤ්ච අබ්බජෙ;

තෙ මය්හං, ආසවා ඛීණා, විද්ධස්තා විනළීකතා’’ති. (අ. නි. 4.36) –

එත්ථ තෙභූමකං කම්මං අවසෙසා ච අකුසලා ධම්මා. ‘‘දිට්ඨධම්මිකානං ආසවානං සංවරාය සම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතායා’’ති (පාරා. 39) එත්ථ පරූපඝාතවිප්පටිසාරවධබන්ධාදයො චෙව අපායදුක්ඛභූතා නානප්පකාරා උපද්දවා ච.

තෙ ¶ පනෙතෙ ආසවා විනයෙ ‘‘දිට්ඨධම්මිකානං ආසවානං සංවරාය, සම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතායා’’ති ද්වෙධා ආගතා. සළායතනෙ ‘‘තයොමෙ, ආවුසො, ආසවා – කාමාසවො, භවාසවො, අවිජ්ජාසවො’’ති ¶ ¶ (සං. නි. 4.321) තිධා ආගතා. තථා අඤ්ඤෙසු සුත්තන්තෙසු. අභිධම්මෙ තෙයෙව දිට්ඨාසවෙන සද්ධිං චතුධා ආගතා. නිබ්බෙධිකපරියායෙ පන ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, ආසවා නිරයගමනීයා, අත්ථි ආසවා තිරච්ඡානයොනිගමනීයා, අත්ථි ආසවා පෙත්තිවිසයගමනීයා, අත්ථි ආසවා මනුස්සලොකගමනීයා, අත්ථි ආසවා දෙවලොකගමනීයා’’ති (අ. නි. 6.63) පඤ්චධා ආගතා. කම්මමෙව චෙත්ථ ආසවාති අධිප්පෙතං. ඡක්කනිපාතෙ ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, ආසවා සංවරා පහාතබ්බා’’තිආදිනා (අ. නි. 6.58) නයෙන ඡධා ආගතා. සබ්බාසවපරියායෙ තෙයෙව දස්සනපහාතබ්බෙහි ධම්මෙහි සද්ධිං සත්තධා ආගතා. ඉධ පන අභිධම්මපරියායෙන චත්තාරො ආසවා අධිප්පෙතාති වෙදිතබ්බා.

ඛයායාති එත්ථ පන ‘‘යො ආසවානං ඛයො වයො භෙදො පරිභෙදො අනිච්චතා අන්තරධාන’’න්ති ආසවානං සරසභෙදො ආසවානං ඛයොති වුත්තො. ‘‘ජානතො අහං, භික්ඛවෙ, පස්සතො ආසවානං ඛයං වදාමී’’ති (ම. නි. 1.15) එත්ථ ආසවානං ඛීණාකාරො නත්ථිභාවො අච්චන්තං අසමුප්පාදො ආසවක්ඛයොති වුත්තො.

‘‘සෙඛස්ස සික්ඛමානස්ස, උජුමග්ගානුසාරිනො;

ඛයස්මිං පඨමං ඤාණං, තතො අඤ්ඤා අනන්තරා’’ති. (ඉතිවු. 62) –

එත්ථ අරියමග්ගො ආසවක්ඛයොති වුත්තො. ‘‘ආසවානං ඛයා සමණො හොතී’’ති (ම. නි. 1.438) එත්ථ ඵලං.

‘‘පරවජ්ජානුපස්සිස්ස, නිච්චං උජ්ඣානසඤ්ඤිනො;

ආසවා තස්ස වඩ්ඪන්ති, ආරා සො ආසවක්ඛයා’’ති. (ධ. ප. 253) –

එත්ථ නිබ්බානං. ඉධ පන ඵලං සන්ධාය ‘‘ආසවානං ඛයායා’’ති වුත්තං, අරහත්තඵලත්ථායාති අත්ථො.

සංවෙජනීයෙසු ඨානෙසූති සංවෙගජනකෙසු ජාතිආදීසු සංවෙගවත්ථූසු. ජාති, ජරා, බ්යාධි, මරණං, අපායදුක්ඛං, අතීතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, අනාගතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං ¶ , පච්චුප්පන්නෙ ආහාරපරියෙට්ඨිමූලකං ¶ දුක්ඛන්ති ඉමානි හි සංවෙගවත්ථූනි සංවෙජනීයට්ඨානානි නාම. අපිච ‘‘ආදිත්තො ලොකසන්නිවාසො උය්යුත්තො පයාතො කුම්මග්ගප්පටිපන්නො, උපනීයති ලොකො අද්ධුවො, අතාණො ලොකො අනභිස්සරො, අස්සකො ¶ ලොකො, සබ්බං පහාය ගමනීයං, ඌනො ලොකො අතිත්තො තණ්හාදාසො’’තිඑවමාදීනි (පටි. ම. 1.117) චෙත්ථ සංවෙජනීයට්ඨානානීති වෙදිතබ්බානි. සංවෙජනෙනාති ජාතිආදිසංවෙගවත්ථූනි පටිච්ච උප්පන්නභයසඞ්ඛාතෙන සංවෙජනෙන. අත්ථතො පන සහොත්තප්පඤාණං සංවෙගො නාම.

සංවිග්ගස්සාති ගබ්භොක්කන්තිකාදිවසෙන අනෙකවිධෙහි ජාතිආදිදුක්ඛෙහි සංවෙගජාතස්ස. ‘‘සංවෙජිත්වා’’ති ච පඨන්ති. යොනිසො පධානෙනාති උපායපධානෙන, සම්මාවායාමෙනාති අත්ථො. සො හි යථා අකුසලා ධම්මා පහීයන්ති, කුසලා ධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති, එවං පදහනතො උත්තමභාවසාධනතො ච ‘‘පධාන’’න්ති වුච්චති. තත්ථ සංවෙගෙන භවාදීසු කිඤ්චි තාණං ලෙණං පටිසරණං අපස්සන්තො තත්ථ අනොලීයන්තො අලග්ගමානසො තප්පටිපක්ඛෙන ච විනිවත්තිතවිසඤ්ඤිතො අඤ්ඤදත්ථු නිබ්බානනින්නො හොති නිබ්බානපොණො නිබ්බානපබ්භාරො. සො කල්යාණමිත්තසන්නිස්සයෙන යොනිසොමනසිකාරබහුලො විසුද්ධාසයප්පයොගො සමථවිපස්සනාසු යුත්තප්පයුත්තො සබ්බස්මිම්පි සඞ්ඛාරගතෙ නිබ්බින්දති විරජ්ජති, විපස්සනං උස්සුක්කාපෙති. තත්ථ යදිදං යොනිසොමනසිකාරබහුලො විසුද්ධාසයප්පයොගො සමථවිපස්සනාසු යුත්තප්පයුත්තො, තෙනස්ස දිට්ඨෙව ධම්මෙ සුඛසොමනස්සබහුලතා වෙදිතබ්බා. යං පනායං සමථෙ පතිට්ඨිතො විපස්සනාය යුත්තප්පයුත්තො සබ්බස්මිම්පි සඞ්ඛාරගතෙ නිබ්බින්දති විරජ්ජති, විපස්සනං උස්සුක්කාපෙති, තෙනස්ස යොනි ආරද්ධා ආසවානං ඛයායාති වෙදිතබ්බං.

ගාථාසු සංවිජ්ජෙථෙවාති සංවිජ්ජෙය්ය එව සංවෙගං කරෙය්ය එව. ‘‘සංවිජ්ජිත්වානා’’ති ච පඨන්ති. වුත්තනයෙන සංවිග්ගො හුත්වාති අත්ථො. පණ්ඩිතොති ¶ සප්පඤ්ඤො, තිහෙතුකපටිසන්ධීති වුත්තං හොති. පඤ්ඤාය සමවෙක්ඛියාති සංවෙගවත්ථූනි සංවිජ්ජනවසෙන පඤ්ඤාය සම්මා අවෙක්ඛිය. අථ වා පඤ්ඤාය සම්මා අවෙක්ඛිත්වාති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

ඉති පරමත්ථදීපනියා ඉතිවුත්තක-අට්ඨකථාය

දුකනිපාතෙ පඨමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

38. දුතියවග්ගස්ස ¶ ¶ පඨමෙ තථාගතං, භික්ඛවෙති එත්ථ තථාගත-සද්දො තාව සත්තවොහාරසම්මාසම්බුද්ධාදීසු දිස්සති. තථා හෙස ‘‘හොති තථාගතො පරං මරණා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.65) සත්තවොහාරෙ.

බුද්ධං නමස්සාම සුවත්ථි හොතූ’’ති. (ඛු. පා. 6.16) –

ධම්මං නමස්සාම සුවත්ථි හොතූ’’ති. (ඛු. පා. 6.17) –

සඞ්ඝං නමස්සාම සුවත්ථි හොතූ’’ති. (ඛු. පා. 6.18) –

ආදීසු සඞ්ඝෙ. ඉධ පන සම්මාසම්බුද්ධෙ. තස්මා තථාගතන්ති එත්ථ අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතොති වුච්චති. කතමෙහි අට්ඨහි? තථා ආගතොති තථාගතො, තථා ගතොති තථාගතො, තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො, තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො, තථදස්සිතාය තථාගතො, තථවාදිතාය තථාගතො, තථාකාරිතාය තථාගතො, අභිභවනට්ඨෙන තථාගතොති.

කථං භගවා තථා ආගතොති තථාගතො? යථා යෙන අභිනීහාරෙන දානපාරමිං පූරෙත්වා සීලනෙක්ඛම්මපඤ්ඤාවීරියඛන්තිසච්චඅධිට්ඨානමෙත්තාඋපෙක්ඛාපාරමිං පූරෙත්වා ඉමා දස පාරමියො, දස උපපාරමියො, දස පරමත්ථපාරමියොති සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා අඞ්ගපරිච්චාගං, අත්තපරිච්චාගං, ධනපරිච්චාගං, දාරපරිච්චාගං, රජ්ජපරිච්චාගන්ති ඉමානි පඤ්ච මහාපරිච්චාගානි ¶ පරිච්චජිත්වා යථා ¶ විපස්සිආදයො සම්මාසම්බුද්ධා ආගතා ¶ , තථා අම්හාකං භගවාපි ආගතොති තථාගතො. යථාහ –

තථාගතො වුච්චති තෙන චක්ඛුමා’’ති. –

කථං තථා ගතොති තථාගතො? යථා සම්පතිජාතාව විපස්සිආදයො සමෙහි පාදෙහි පථවියං පතිට්ඨාය උත්තරාභිමුඛා සත්තපදවීතිහාරෙන ගතා, තථා අම්හාකං භගවාපි ගතොති තථාගතො. යථාහු –

‘‘ගන්ත්වාන සො සත්ත පදානි ගොතමො,

සීහො යථා පබ්බතමුද්ධනිට්ඨිතො’’ති. –

කථං තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො? සබ්බෙසං රූපාරූපධම්මානං සලක්ඛණං, සාමඤ්ඤලක්ඛණං, තථං, අවිතථං, ඤාණගතියා ආගතො, අවිරජ්ඣිත්වා පත්තො, අනුබුද්ධොති තථාගතො. යථාහ –

‘‘සබ්බෙසං ¶ පන ධම්මානං, සකසාමඤ්ඤලක්ඛණං;

තථමෙවාගතො යස්මා, තස්මා නාථො තථාගතො’’ති. –

කථං තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො? තථධම්මා නාම චත්තාරි අරියසච්චානි. යථාහ ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, තථානි ¶ අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. කතමානි චත්තාරි? ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චන්ති ¶ , භික්ඛවෙ, තථමෙතං අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙත’’න්ති (සං. නි. 5.1090) විත්ථාරො. තානි ච භගවා අභිසම්බුද්ධො, තස්මාපි තථානං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතො. අභිසම්බුද්ධත්ථො හි එත්ථ ගත-සද්දො. එවං තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො.

කථං තථදස්සිතාය තථාගතො? යං සදෙවකෙ ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය පජාය අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං චක්ඛුද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡන්තං රූපාරම්මණං නාම අත්ථි, තං භගවා සබ්බාකාරතො ජානාති පස්සති. එවං ජානතා පස්සතා චානෙන තං ඉට්ඨාදිවසෙන වා දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතෙසු ලබ්භමානපදවසෙන වා ‘‘කතමං තං රූපං රූපායතනං, යං රූපං චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය වණ්ණනිභා සනිදස්සනං සප්පටිඝං නීලං පීතක’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 616) නයෙන අනෙකෙහි නාමෙහි තෙරසහි වාරෙහි ද්වෙපඤ්ඤාසාය නයෙහි විභජ්ජමානං තථමෙව හොති, විතථං නත්ථි. එස නයො සොතද්වාරාදීසු ආපාථමාගච්ඡන්තෙසු සද්දාදීසු. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘යං, භික්ඛවෙ, සදෙවකස්ස ලොකස්ස…පෙ… සදෙවමනුස්සාය දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං පත්තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා, තමහං ජානාමි…පෙ… තමහං අබ්භඤ්ඤාසිං, තං තථාගතස්ස විදිතං, තං තථාගතො න උපට්ඨාසී’’ති (අ. නි. 4.24).

එවං තථදස්සිතාය තථාගතො. එත්ථ තථදස්සිඅත්ථෙ තථාගතොති පදස්ස සම්භවො වෙදිතබ්බො.

කථං තථවාදිතාය තථාගතො? යං රත්තිං භගවා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, යඤ්ච ¶ රත්තිං අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි, එත්ථන්තරෙ පඤ්චචත්තාලීසවස්සපරිමාණකාලෙ යං භගවතා භාසිතං සුත්තගෙය්යාදි, සබ්බං තං පරිසුද්ධං පරිපුණ්ණං රාගමදාදිනිම්මදනං එකසදිසං තථං අවිතථං. තෙනාහ –

‘‘යඤ්ච, චුන්ද, රත්තිං තථාගතො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣති, යඤ්ච රත්තිං අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායති, යං ¶ එතස්මිං අන්තරෙ භාසති ලපති නිද්දිසති, සබ්බං තං තථෙව හොති, නො අඤ්ඤථා. තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (දී. නි. 3.188; අ. නි. 4.23).

ගදඅත්ථො හි එත්ථ ¶ ගතසද්දො. එවං තථවාදිතාය තථාගතො. අපිච ආගදනං ආගදො, වචනන්ති අත්ථො. තථො අවිපරීතො ආගදො අස්සාති දකාරස්ස තකාරං කත්වා තථාගතොති, එවම්පෙත්ථ පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

කථං තථාකාරිතාය තථාගතො? භගවතො හි වාචාය කායො අනුලොමෙති, කායස්සපි වාචා. තස්මා යථාවාදී තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී ච හොති. එවංභූතස්ස චස්ස යථා වාචා, කායොපි තථා ගතො පවත්තො. යථා ච කායො, වාචාපි තථා ගතාති තථාගතො. තෙනාහ ‘‘යථාවාදී, භික්ඛවෙ, තථාගතො තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී. ඉති යථාවාදී තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී. තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති. එවං තථාකාරිතාය තථාගතො.

කථං අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො? යස්මා භගවා උපරි භවග්ගං හෙට්ඨා අවීචිං පරියන්තං කරිත්වා තිරියං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු සබ්බසත්තෙ අභිභවති සීලෙනපි සමාධිනාපි පඤ්ඤායපි විමුත්තියාපි විමුත්තිඤාණදස්සනෙනපි, න තස්ස තුලා වා පමාණං වා අත්ථි, අථ ඛො අතුලො අප්පමෙය්යො අනුත්තරො දෙවානං අතිදෙවො සක්කානං අතිසක්කො බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා සබ්බසත්තුත්තමො, තස්මා තථාගතො. තෙනාහ –

‘‘සදෙවකෙ, භික්ඛවෙ, ලොකෙ…පෙ… මනුස්සාය තථාගතො අභිභූ අනභිභූතො අඤ්ඤදත්ථු දසො වසවත්තී, තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (දී. නි. 3.188; අ. නි. 4.23).

තත්රායං ¶ පදසිද්ධි – අගදො විය අගදො, දෙසනාවිලාසො චෙව පුඤ්ඤුස්සයො ච. තෙන හෙස මහානුභාවො භිසක්කො විය දිබ්බාගදෙන සප්පෙ, සබ්බපරප්පවාදිනො සදෙවකඤ්ච ලොකං අභිභවති. ඉති සබ්බලොකාභිභවනෙ තථො අවිපරීතො යථාවුත්තො අගදො එතස්සාති දකාරස්ස තකාරං කත්වා තථාගතොති වෙදිතබ්බො. එවං අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො.

අපිච ¶ තථාය ගතොති තථාගතො, තථං ගතොති තථාගතො. තත්ථ සකලලොකං තීරණපරිඤ්ඤාය තථාය ගතො අවගතොති තථාගතො, ලොකසමුදයං පහානපරිඤ්ඤාය තථාය ගතො අතීතොති තථාගතො, ලොකනිරොධං සච්ඡිකිරියාය තථාය ගතො අධිගතොති තථාගතො. ලොකනිරොධගාමිනිං පටිපදං තථං ¶ ගතො පටිපන්නොති තථාගතො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘ලොකො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො. ලොකස්මා තථාගතො විසංයුත්තො. ලොකසමුදයො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකසමුදයො තථාගතස්ස පහීනො. ලොකනිරොධො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකනිරොධො තථාගතස්ස සච්ඡිකතො. ලොකනිරොධගාමිනී පටිපදා, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා, ලොකනිරොධගාමිනී පටිපදා තථාගතස්ස භාවිතා. යං, භික්ඛවෙ, සදෙවකස්ස…පෙ… සබ්බං තං තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධං. තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23).

අපරෙහිපි අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතො. තථාය ආගතොති තථාගතො, තථාය ගතොති තථාගතො, තථානි ආගතොති තථාගතො, තථා ගතොති තථාගතො, තථාවිධොති තථාගතො, තථාපවත්තිකොති තථාගතො, තථෙහි ආගතොති තථාගතො, තථා ගතභාවෙන තථාගතොති.

කථං තථාය ආගතොති තථාගතො? යා සා භගවතා සුමෙධභූතෙන දීපඞ්කරදසබලස්ස පාදමූලෙ –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතී’’ති. (බු. වං. 2.59) –

එවං වුත්තං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං අභිනීහාරං සම්පාදෙන්තෙන ‘‘අහං සදෙවකං ලොකං තිණ්ණො තාරෙස්සාමි, මුත්තො මොචෙස්සාමි, දන්තො දමෙස්සාමි, අස්සත්ථො අස්සාසෙස්සාමි, පරිනිබ්බුතො පරිනිබ්බාපෙස්සාමි ¶ , සුද්ධො සොධෙස්සාමි ¶ , බුද්ධො බොධෙස්සාමී’’ති මහාපටිඤ්ඤා පවත්තිතා. වුත්තං හෙතං –

‘‘කිං මෙ එකෙන තිණ්ණෙන, පුරිසෙන ථාමදස්සිනා;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, සන්තාරෙස්සං සදෙවකං.

‘‘ඉමිනා මෙ අධිකාරෙන, කතෙන පුරිසුත්තමෙ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, තාරෙමි ජනතං බහුං.

‘‘සංසාරසොතං ¶ ඡින්දිත්වා, විද්ධංසෙත්වා තයො භවෙ;

ධම්මනාවං සමාරුය්හ, සන්තාරෙස්සං සදෙවකං.

‘‘කිං මෙ අඤ්ඤාතවෙසෙන, ධම්මං සච්ඡිකතෙනිධ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, බුද්ධො හෙස්සං සදෙවකෙ’’ති. (බු. වං. 55-58);

තං පනෙතං මහාපටිඤ්ඤං සකලස්සපි බුද්ධකරධම්මසමුදායස්ස පවිචයපච්චවෙක්ඛණසමාදානානං කාරණභූතං අවිසංවාදෙන්තො ලොකනාථො යස්මා මහාකප්පානං සතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි සක්කච්චං නිරන්තරං නිරවසෙසතො දානපාරමිආදයො සමතිංසපාරමියො පූරෙත්වා, අඞ්ගපරිච්චාගාදයො පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජිත්වා, සච්චාධිට්ඨානාදීනි චත්තාරි අධිට්ඨානානි පරිබ්රූහෙත්වා, පුඤ්ඤඤාණසම්භාරෙ සම්භරිත්වා පුබ්බයොගපුබ්බචරියධම්මක්ඛානඤාතත්ථචරියාදයො උක්කංසාපෙත්වා, බුද්ධිචරියං පරමකොටිං පාපෙත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣි; තස්මා තස්සෙව සා මහාපටිඤ්ඤා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා, න තස්ස වාලග්ගමත්තම්පි විතථං අත්ථි. තථා හි දීපඞ්කරො දසබලො කොණ්ඩඤ්ඤො, මඞ්ගලො…පෙ… කස්සපො භගවාති ඉමෙ චතුවීසති සම්මාසම්බුද්ධා පටිපාටියා උප්පන්නා ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති නං බ්යාකරිංසු. එවං චතුවීසතියා බුද්ධානං සන්තිකෙ ලද්ධබ්යාකරණො යෙ තෙ කතාභිනීහාරෙහි බොධිසත්තෙහි ලද්ධබ්බා ආනිසංසා, තෙ ලභිත්වාව ආගතොති තාය යථාවුත්තාය මහාපටිඤ්ඤාය තථාය අභිසම්බුද්ධභාවං ආගතො අධිගතොති තථාගතො. එවං තථාය ආගතොති තථාගතො.

කථං තථාය ගතොති තථාගතො? යායං මහාකරුණා ලොකනාථස්ස, යාය මහාදුක්ඛසම්බාධප්පටිපන්නං සත්තනිකායං දිස්වා ‘‘තස්ස ¶ නත්ථඤ්ඤො කොචි පටිසරණං, අහමෙව නං ඉතො ¶ සංසාරදුක්ඛතො මුත්තො මොචෙස්සාමී’’ති සමුස්සාහිතමානසො මහාභිනීහාරං අකාසි. කත්වා ච යථාපණිධානං සකලලොකහිතසම්පාදනාය උස්සුක්කමාපන්නො අත්තනො කායජීවිතනිරපෙක්ඛො පරෙසං සොතපථගමනමත්තෙනපි ¶ චිත්තුත්රාසසමුප්පාදිකා අතිදුක්කරා දුක්කරචරියා සමාචරන්තො යථා මහාබොධිසත්තානං පටිපත්ති හානභාගියා සංකිලෙසභාගියා ඨිතිභාගියා වා න හොති, අථ ඛො උත්තරි විසෙසභාගියාව හොති, තථා පටිපජ්ජමානො අනුපුබ්බෙන නිරවසෙසෙ බොධිසම්භාරෙ සමානෙත්වා අභිසම්බොධිං පාපුණි. තතො පරඤ්ච තායෙව මහාකරුණාය සඤ්චොදිතමානසො පවිවෙකරතිං පරමඤ්ච සන්තං විමොක්ඛසුඛං පහාය බාලජනබහුලෙ ලොකෙ තෙහි සමුප්පාදිතං සම්මානාවමානවිප්පකාරං අගණෙත්වා වෙනෙය්යජනවිනයනෙන නිරවසෙසං බුද්ධකිච්චං නිට්ඨපෙසි. තත්ර යො භගවතො සත්තෙසු මහාකරුණාය සමොක්කමනාකාරො, සො පරතො ආවි භවිස්සති. යථා බුද්ධභූතස්ස ලොකනාථස්ස සත්තෙසු මහාකරුණා, එවං බොධිසත්තභූතස්සපි මහාභිනීහාරකාලාදීසූති සබ්බත්ථ සබ්බදා ච එකසදිසතාය තථාව සා අවිතථා අනඤ්ඤථා. තස්මා තීසුපි අවත්ථාසු සබ්බසත්තෙසු සමානරසාය තථාය මහාකරුණාය සකලලොකහිතාය ගතො පටිපන්නොති තථාගතො. එවං තථාය ගතොති තථාගතො.

කථං තථානි ආගතොති තථාගතො? තථානි නාම චත්තාරි අරියමග්ගඤාණානි. තානි හි ‘‘ඉදං දුක්ඛං, අයං දුක්ඛසමුදයො, අයං දුක්ඛනිරොධො, අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති එවං සබ්බඤෙය්යසඞ්ගාහකානං පවත්තිනිවත්තිතදුභයහෙතුභූතානං චතුන්නං අරියසච්චානං, දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨො සන්තාපට්ඨො විපරිණාමට්ඨො, සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨො නිදානට්ඨො සංයොගට්ඨො පලිබොධට්ඨො, නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨො විවෙකට්ඨො අසඞ්ඛතට්ඨො අමතට්ඨො, මග්ගස්ස නිය්යානට්ඨො හෙත්වට්ඨො දස්සනට්ඨො අධිපතෙය්යට්ඨොතිආදීනං තබ්බිභාගානඤ්ච යථාභූතසභාවාවබොධවිබන්ධකස්ස සංකිලෙසපක්ඛස්ස සමුච්ඡින්දනෙන පටිලද්ධාය තත්ථ අසම්මොහාභිසමයසඞ්ඛාතාය අවිපරීතාකාරප්පවත්තියා ධම්මානං සභාවසරසලක්ඛණස්ස අවිසංවාදනතො තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි, තානි ¶ භගවා ¶ අනඤ්ඤනෙය්යො සයමෙව ආගතො අධිගතො, තස්මා තථානි ආගතොති තථාගතො.

යථා ච මග්ගඤාණානි, එවං භගවතො තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණානි චතුපටිසම්භිදාඤාණානි චතුවෙසාරජ්ජඤාණානි පඤ්චගතිපරිච්ඡෙදඤාණානි ඡඅසාධාරණඤාණානි සත්තබොජ්ඣඞ්ගවිභාවනඤාණානි අට්ඨමග්ගඞ්ගවිභාවනඤාණානි නවානුපුබ්බවිහාරසමාපත්තිඤාණානි දසබලඤාණානි ච විභාවෙතබ්බානි.

තත්රායං ¶ විභාවනා – යඤ්හි කිඤ්චි අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං හීනාදිභෙදභින්නානං හීනාදිභෙදභින්නාසු අතීතාසු ඛන්ධායතනධාතූසු සභාවකිච්චාදි අවත්ථාවිසෙසාදි ඛන්ධපටිබද්ධනාමගොත්තාදි ච ජානිතබ්බං. අනින්ද්රියබද්ධෙසු ච අතිසුඛුමතිරොහිතවිදූරදෙසෙසු රූපධම්මෙසු යො තංතංපච්චයවිසෙසෙහි සද්ධිං පච්චයුප්පන්නානං වණ්ණසණ්ඨානගන්ධරසඵස්සාදිවිසෙසො, තත්ථ සබ්බත්ථෙව හත්ථතලෙ ඨපිතආමලකො විය පච්චක්ඛතො අසඞ්ගමප්පටිහතං භගවතො ඤාණං පවත්තති, තථා අනාගතාසු පච්චුප්පන්නාසු චාති ඉමානි තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණානි නාම. යථාහ –

‘‘අතීතංසෙ බුද්ධස්ස භගවතො අප්පටිහතං ඤාණං, අනාගතංසෙ බුද්ධස්ස භගවතො අප්පටිහතං ඤාණං, පච්චුප්පන්නංසෙ බුද්ධස්ස භගවතො අප්පටිහතං ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 3.5).

තානි පනෙතානි තත්ථ තත්ථ ධම්මානං සභාවසරසලක්ඛණස්ස අවිසංවාදනතො තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි, තානි භගවා සයම්භුඤාණෙන අධිගඤ්ඡි. එවං තථානි ආගතොති තථාගතො.

තථා අත්ථපටිසම්භිදා, ධම්මපටිසම්භිදා, නිරුත්තිපටිසම්භිදා, පටිභානපටිසම්භිදාති චතස්සො පටිසම්භිදා. තත්ථ අත්ථපභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං අත්ථෙ පභෙදගතං ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා. ධම්මපභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං ධම්මෙ පභෙදගතං ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. නිරුත්තිපභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං නිරුත්තාභිලාපෙ පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා. පටිභානපභෙදස්ස ¶ සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං ¶ පටිභානෙ පභෙදගතං ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අත්ථෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, ධම්මෙ ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, තත්ර ධම්මනිරුත්තාභිලාපෙ ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා, ඤාණෙසු ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 718).

එත්ථ ච හෙතුඅනුසාරෙන අරණීයතො අධිගන්තබ්බතො ච සඞ්ඛෙපතො හෙතුඵලං අත්ථො නාම. පභෙදතො පන යංකිඤ්චි පච්චයුප්පන්නං, නිබ්බානං, භාසිතත්ථො, විපාකො, කිරියාති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා අත්ථො. තං අත්ථං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං අත්ථෙ පභෙදගතං ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා. ධම්මොති ¶ සඞ්ඛෙපතො පච්චයො. සො හි යස්මා තං තං අත්ථං විදහති පවත්තෙති චෙව පාපෙති ච, තස්මා ධම්මොති වුච්චති. පභෙදතො පන යො කොචි ඵලනිබ්බත්තකො හෙතු, අරියමග්ගො, භාසිතං, කුසලං, අකුසලන්ති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ධම්මො, තං ධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං ධම්මෙ පභෙදගතං ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘දුක්ඛෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 719).

අථ වා හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, හෙතුඵලෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා. යෙ ධම්මා ජාතා භූතා සඤ්ජාතා නිබ්බත්තා අභිනිබ්බත්තා පාතුභූතා, ඉමෙසු ධම්මෙසු ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා. යම්හා ධම්මා තෙ ධම්මා ජාතා භූතා සඤ්ජාතා නිබ්බත්තා අභිනිබ්බත්තා පාතුභූතා, තෙසු ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. ජරාමරණෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, ජරාමරණසමුදයෙ ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. ජරාමරණනිරොධෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, ජරාමරණනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. ජාතියා, භවෙ, උපාදානෙ, තණ්හාය, වෙදනාය, ඵස්සෙ, සළායතනෙ, නාමරූපෙ, විඤ්ඤාණෙ, සඞ්ඛාරෙසු ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, සඞ්ඛාරසමුදයෙ ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. සඞ්ඛාරනිරොධෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා ¶ , සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා.

‘‘ඉධ ¶ භික්ඛු ධම්මං ජානාති – සුත්තං, ගෙය්යං…පෙ… වෙදල්ලං. අයං වුච්චති ධම්මපටිසම්භිදා. සො තස්ස තස්සෙව භාසිතස්ස අත්ථං ජානාති – ‘අයං ඉමස්ස භාසිතස්ස අත්ථො, අයං ඉමස්ස භාසිතස්ස අත්ථො’ති, අයං වුච්චති අත්ථපටිසම්භිදා (විභ. 724).

‘‘කතමෙ ධම්මා කුසලා? යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං රූපාරම්මණං වා…පෙ… ධම්මාරම්මණං වා යං යං වා පනාරබ්භ, තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති. ඉමෙ ධම්මා කුසලා. ඉමෙසු ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, තෙසං විපාකෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’තිආදි විත්ථාරො (විභ. 725).

තස්මිං ¶ අත්ථෙ ච ධම්මෙ ච සභාවනිරුත්ති අබ්යභිචාරවොහාරො අභිලාපො, තස්මිං සභාවනිරුත්තාභිලාපෙ මාගධිකාය සබ්බසත්තානං මූලභාසාය ‘‘අයං සභාවනිරුත්ති, අයං න සභාවනිරුත්තී’’ති පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා. යථාවුත්තෙසු තෙසු ඤාණෙසු ගොචරකිච්චාදිවසෙන විත්ථාරතො පවත්තං සබ්බම්පි ඤාණමාරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං ඤාණෙ පභෙදගතං ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා. ඉති ඉමානි චත්තාරි පටිසම්භිදාඤාණානි සයමෙව භගවතා අධිගතානි අත්ථධම්මාදිකෙ තස්මිං තස්මිං අත්තනො විසයෙ අවිසංවාදනවසෙන අවිපරීතාකාරප්පවත්තියා තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. එවම්පි භගවා තථානි ආගතොති තථාගතො.

තථා යං කිඤ්චි ඤෙය්යං නාම, සබ්බං තං භගවතා සබ්බාකාරෙන ඤාතං දිට්ඨං අධිගතං අභිසම්බුද්ධං. තථා හිස්ස අභිඤ්ඤෙය්යා ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යතො බුද්ධා, පරිඤ්ඤෙය්යා ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යතො බුද්ධා, පහාතබ්බා ධම්මා පහාතබ්බතො බුද්ධා, සච්ඡිකාතබ්බා ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බතො බුද්ධා, භාවෙතබ්බා ධම්මා භාවෙතබ්බතො බුද්ධා, යතො නං කොචි සමණො වා බ්රාහ්මණො වා දෙවො වා මාරො වා බ්රහ්මා වා ‘‘ඉමෙ නාම තෙ ධම්මා අනභිසම්බුද්ධා’’ති සහ ධම්මෙන අනුයුඤ්ජිතුං සමත්ථො නත්ථි.

යං ¶ කිඤ්චි පහාතබ්බං නාම, සබ්බං තං භගවතා අනවසෙසතො බොධිමූලෙයෙව පහීනං අනුප්පත්තිධම්මං, න තස්ස පහානාය උත්තරි කරණීයං අත්ථි ¶ . තථා හිස්ස ලොභදොසමොහවිපරීතමනසිකාරඅහිරිකානොත්තප්පථිනමිද්ධ- කොධූපනාහමක්ඛපලාසඉස්සාමච්ඡරිය- මායාසාඨෙය්යථම්භසාරම්භමානාතිමානමදපමාදතිවිධාකුසලමූලදුච්චරිත- විසමසඤ්ඤාමලවිතක්කපපඤ්චඑසනාතණ්හාචතුබ්බිධවිපරියෙසආසව- ගන්ථඔඝයොගාගතිතණ්හුපාදානපඤ්චාභිනන්දනනීවරණ- චෙතොඛිලචෙතසොවිනිබන්ධඡවිවාදමූලසත්තානුසය- අට්ඨමිච්ඡත්තනවආඝාතවත්ථුතණ්හාමූලකදසඅකුසල- කම්මපථඑකවීසතිඅනෙසනද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතඅට්ඨසතතණ්හාවිචරිතාදිප්පභෙදං දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං සහ වාසනාය පහීනං සමුච්ඡින්නං සමූහතං, යතො නං කොචි සමණො වා…පෙ… බ්රහ්මා වා ‘‘ඉමෙ නාම තෙ කිලෙසා අප්පහීනා’’ති සහ ධම්මෙන අනුයුඤ්ජිතුං සමත්ථො නත්ථි.

යෙ චිමෙ භගවතා කම්මවිපාකකිලෙසූපවාදආණාවීතික්කමප්පභෙදා අන්තරායිකා ධම්මා වුත්තා, අලමෙව තෙ එකන්තෙන අන්තරායාය, යතො නං කොචි සමණො වා…පෙ… බ්රහ්මා වා ‘‘නාලං තෙ පටිසෙවතො අන්තරායායා’’ති සහ ධම්මෙන අනුයුඤ්ජිතුං සමත්ථො නත්ථි.

යො ¶ ච භගවතා නිරවසෙසවට්ටදුක්ඛනිස්සරණාය සීලසමාධිපඤ්ඤාසඞ්ගහො සත්තකොට්ඨාසිකො සත්තතිංසප්පභෙදො අරියමග්ගපුබ්බඞ්ගමො අනුත්තරො නිය්යානධම්මො දෙසිතො, සො එකන්තෙනෙව නිය්යාති පටිපන්නස්ස වට්ටදුක්ඛතො, යතො නං කොචි සමණො වා…පෙ… බ්රහ්මා වා ‘‘නිය්යානධම්මො තයා දෙසිතො න නිය්යාතී’’ති සහ ධම්මෙන අනුයුඤ්ජිතුං සමත්ථො නත්ථි. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතො ඉමෙ ධම්මා අනභිසම්බුද්ධා’’ති (ම. නි. 1.150) විත්ථාරො. එවමෙතානි අත්තනො ඤාණප්පහානදෙසනාවිසෙසානං අවිතථභාවාවබොධනතො අවිපරීතාකාරප්පවත්තානි භගවතො චතුවෙසාරජ්ජඤාණානි තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. එවම්පි භගවා තථානි ආගතොති තථාගතො.

තථා නිරයගති, තිරච්ඡානගති, පෙතගති, මනුස්සගති, දෙවගතීති පඤ්ච ගතියො. තාසු සඤ්ජීවාදයො අට්ඨ මහානිරයා ¶ , කුක්කුළාදයො සොළස උස්සදනිරයා, ලොකන්තරිකනිරයො චාති සබ්බෙපිමෙ එකන්තදුක්ඛතාය නිරස්සාදට්ඨෙන නිරයා ච, සකකම්මුනා ගන්තබ්බතො ගති චාති නිරයගති ¶ . තිබ්බන්ධකාරසීතනරකාපි එතෙස්වෙව අන්තොගධා කිමිකීටපටඞ්ගසරීසපපක්ඛිසොණසිඞ්ගාලාදයො තිරියං අඤ්ඡිතභාවෙන තිරච්ඡානා නාම. තෙ එව ගතීති තිරච්ඡානගති. ඛුප්පිපාසිතපරදත්තූපජීවිනිජ්ඣාමතණ්හිකාදයො දුක්ඛබහුලතාය පකට්ඨසුඛතො ඉතා විගතාති පෙතා, තෙ එව ගතීති පෙතගති. කාලකඤ්චිකාදිඅසුරාපි එතෙස්වෙව අන්තොගධා. පරිත්තදීපවාසීහි සද්ධිං ජම්බුදීපාදිචතුමහාදීපවාසිනො මනසො උස්සන්නතාය මනුස්සා, තෙ එව ගතීති මනුස්සගති. චාතුමහාරාජිකතො පට්ඨාය යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනූපගාති ඉමෙ ඡබ්බීසති දෙවනිකායා දිබ්බන්ති අත්තනො ඉද්ධානුභාවෙන කීළන්ති ජොතෙන්ති චාති දෙවා, තෙ එව ගතීති දෙවගති.

තා පනෙතා ගතියො යස්මා තංතංකම්මනිබ්බත්තො උපපත්තිභවවිසෙසො, තස්මා අත්ථතො විපාකක්ඛන්ධා කටත්තා ච රූපං. තත්ථ ‘‘අයං නාම ගති නාම ඉමිනා කම්මුනා ජායති, තස්ස කම්මස්ස පච්චයවිසෙසෙහි එවං විභාගභින්නත්තා විසුං එතෙ සත්තනිකායා එවං විභාගභින්නා’’ති යථාසකංහෙතුඵලවිභාගපරිච්ඡින්දනවසෙන ඨානසො හෙතුසො භගවතො ඤාණං පවත්තති. තෙනාහ භගවා –

‘‘පඤ්ච ඛො ඉමා, සාරිපුත්ත, ගතියො. කතමා පඤ්ච? නිරයො, තිරච්ඡානයොනි, පෙත්තිවිසයො, මනුස්සා, දෙවා. නිරයඤ්චාහං, සාරිපුත්ත, පජානාමි, නිරයගාමිඤ්ච මග්ගං, නිරයගාමිනිඤ්ච පටිපදං; යථා පටිපන්නො ච කායස්ස භෙදා පරං මරණා ¶ අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති, තඤ්ච පජානාමී’’තිආදි (ම. නි. 1.153).

තානි පනෙතානි භගවතො ඤාණානි තස්මිං තස්මිං විසයෙ අවිපරීතාකාරප්පවත්තියා අවිසංවාදනතො තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. එවම්පි භගවා තථානි ආගතොති තථාගතො.

තථා යං සත්තානං සද්ධාදියොගවිකලභාවාවබොධෙන අප්පරජක්ඛමහාරජක්ඛතාදිවිසෙසවිභාවනං පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි පවත්තං භගවතො ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණං. වුත්තඤ්හෙතං ¶ – ‘‘සද්ධො පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, අස්සද්ධො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො’’ති (පටි. ම. 1.111) විත්ථාරො.

යඤ්ච ¶ ‘‘අයං පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, අයං සස්සතදිට්ඨිකො, අයං උච්ඡෙදදිට්ඨිකො, අයං අනුලොමිකායං ඛන්තියං ඨිතො, අයං යථාභූතඤාණෙ ඨිතො, අයං කාමාසයො, න නෙක්ඛම්මාදිආසයො, අයං නෙක්ඛම්මාසයො, න කාමාදිආසයො’’තිආදිනා ‘‘ඉමස්ස කාමරාගො අතිවිය ථාමගතො, න පටිඝාදිකො, ඉමස්ස පටිඝො අතිවිය ථාමගතො, න කාමරාගාදිකො’’තිආදිනා ‘‘ඉමස්ස පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අධිකො, න අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො න ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො, ඉමස්ස අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අධිකො, න පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො න ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො, ඉමස්ස ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො අධිකො, න පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො න අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො. ඉමස්ස කායසුචරිතං අධිකං, ඉමස්ස වචීසුචරිතං, ඉමස්ස මනොසුචරිතං. අයං හීනාධිමුත්තිකො, අයං පණීතාධිමුත්තිකො, අයං කම්මාවරණෙන සමන්නාගතො, අයං කිලෙසාවරණෙන සමන්නාගතො, අයං විපාකාවරණෙන සමන්නාගතො, අයං න කම්මාවරණෙන සමන්නාගතො, න කිලෙසාවරණෙන, න විපාකාවරණෙන සමන්නාගතො’’තිආදිනා ච සත්තානං ආසයාදීනං යථාභූතං විභාවනාකාරප්පවත්තං භගවතො ආසයානුසයඤාණං. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘ඉධ තථාගතො සත්තානං ආසයං ජානාති, අනුසයං ජානාති, චරිතං ජානාති, අධිමුත්තිං ජානාති, භබ්බාභබ්බෙ සත්තෙ ජානාතී’’තිආදි (පටි. ම. 1.113).

යඤ්ච උපරිමහෙට්ඨිමපුරත්ථිමපච්ඡිමකායෙහි දක්ඛිණවාමඅක්ඛිකණ්ණසොතනාසිකාසොතඅංසකූටපස්සහත්ථපාදෙහි අඞ්ගුලඞ්ගුලන්තරෙහි ලොමලොමකූපෙහි ච අග්ගික්ඛන්ධූදකධාරාපවත්තනං අනඤ්ඤසාධාරණං ¶ විවිධවිකුබ්බනිද්ධිනිම්මාපනකං භගවතො යමකපාටිහාරියඤාණං. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘ඉධ තථාගතො යමකපාටිහාරියං කරොති අසාධාරණං සාවකෙහි. උපරිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, හෙට්ඨිමකායතො උදකධාරා පවත්තති. හෙට්ඨිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, උපරිමකායතො උදකධාරා පවත්තතී’’තිආදි (පටි. ම. 1.116).

යඤ්ච ¶ රාගාදීහි ජාතිආදීහි ච අනෙකෙහි දුක්ඛධම්මෙහි ¶ උපද්දුතං සත්තනිකායං තතො නීහරිතුකාමතාවසෙන නානානයෙහි පවත්තස්ස භගවතො මහාකරුණොක්කමනස්ස පච්චයභූතං මහාකරුණාසමාපත්තිඤාණං. යථාහ –

‘‘කතමං තථාගතස්ස මහාකරුණාසමාපත්තිඤාණං? බහුකෙහි ආකාරෙහි පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති, ආදිත්තො ලොකසන්නිවාසොති පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමතී’’ති. –

ආදිනා (පටි. ම. 1.117) එකූනනවුතියා ආකාරෙහි විභජනං කතං.

යං පන යාවතා ධම්මධාතු, යත්තකං ඤාතබ්බං සඞ්ඛතාසඞ්ඛතාදි, තස්ස සබ්බස්ස පරොපදෙසෙන විනා සබ්බාකාරතො පටිජානනසමත්ථං ආකඞ්ඛාමත්තප්පටිබද්ධවුත්ති අනඤ්ඤසාධාරණං භගවතො ඤාණං සබ්බථා අනවසෙසසඞ්ඛතාසඞ්ඛතසම්මුතිසච්චාවබොධතො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තත්ථාවරණාභාවතොව නිස්සඞ්ගප්පවත්තිං උපාදාය අනාවරණඤාණන්ති ච වුච්චති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන පරතො ආවි භවිස්සති.

එවමෙතානි භගවතො ඡ අසාධාරණඤාණානි අවිපරීතාකාරප්පවත්තියා යථාසකංවිසයස්ස අවිසංවාදනතො තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. එවම්පි භගවා තථානි ආගතොති තථාගතො.

තථා ‘‘සත්තිමෙ, භික්ඛවෙ, බොජ්ඣඞ්ගා – සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො, වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති (පටි. ම. 2.17; සං. නි. 5.185) එවං සරූපතො යායං ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ ¶ උප්පජ්ජමානා ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛත්තකිලමථානුයොගඋච්ඡෙදසස්සතාභිනිවෙසාදීනං අනෙකෙසං උපද්දවානං පටිපක්ඛභූතා සතිආදිභෙදා ධම්මසාමග්ගී, යාය අරියසාවකො බුජ්ඣති, කිලෙසනිද්දාය උට්ඨහති, චත්තාරි වා සච්චානි පටිවිජ්ඣති, නිබ්බානමෙව වා සච්ඡිකරොති, සා ධම්මසාමග්ගී ‘‘බොධී’’ති වුච්චති, තස්සා බොධියා අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා. අරියසාවකො වා යථාවුත්තාය ධම්මසාමග්ගියා බුජ්ඣතීති කත්වා ‘‘බොධී’’ති වුච්චති. තස්ස බොධිස්ස අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගාති එවං ¶ සාමඤ්ඤලක්ඛණතො ¶ , උපට්ඨානලක්ඛණො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පවිචයලක්ඛණො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පග්ගහලක්ඛණො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, ඵරණලක්ඛණො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, උපසමලක්ඛණො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, අවික්ඛෙපලක්ඛණො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො පටිසඞ්ඛානලක්ඛණො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගොති එවං විසෙසලක්ඛණතො.

‘‘තත්ථ කතමො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො? ඉධ භික්ඛු සතිමා හොති පරමෙන සතිනෙපක්කෙන සමන්නාගතො, චිරකතම්පි චිරභාසිතම්පි සරිතා හොති අනුස්සරිතා’’තිආදිනා (විභ. 467) සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං අඤ්ඤමඤ්ඤූපකාරවසෙන එකක්ඛණෙ පවත්තිදස්සනතො. ‘‘තත්ථ කතමො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො? අත්ථි අජ්ඣත්තං ධම්මෙසු සති, අත්ථි බහිද්ධා ධම්මෙසු සතී’’තිආදිනා (විභ. 469) තෙසං විසයවිභාවනාපවත්තිදස්සනතො. ‘‘තත්ථ කතමො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති විවෙකනිස්සිතං, විරාගනිස්සිතං, නිරොධනිස්සිතං, වොසග්ගපරිණාමි’’න්තිආදිනා (විභ. 471) භාවනාවිධිදස්සනතො. ‘‘තත්ථ කතමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති…පෙ… තස්මිං සමයෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා හොන්ති, සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො…පෙ… උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො. තත්ථ කතමො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො? යා සති අනුස්සතී’’තිආදිනා (විභ. 478) ඡනවුතියා නයසහස්සවිභාගෙහීති එවං නානාකාරතො පවත්තානි භගවතො බොජ්ඣඞ්ගවිභාවනඤාණානි තස්ස තස්ස අත්ථස්ස අවිසංවාදනතො තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. එවම්පි භගවා තථානි ආගතොති තථාගතො.

තථා ‘‘තත්ථ කතමං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං? අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධී’’ති (විභ. 205) එවං සරූපතො. සබ්බකිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියභාවකරත්තා අරියඵලපටිලාභකරත්තා ච අරියො. අරියානං අට්ඨවිධත්තා නිබ්බානාධිගමාය එකන්තකාරණත්තා ච අට්ඨඞ්ගිකො. කිලෙසෙ මාරෙන්තො ගච්ඡති, අත්ථිකෙහි මග්ගීයති, සයං වා නිබ්බානං මග්ගයතීති මග්ගොති එවං සාමඤ්ඤලක්ඛණතො. ‘‘සම්මාදස්සනලක්ඛණා සම්මාදිට්ඨි, සම්මාඅභිනිරොපනලක්ඛණො සම්මාසඞ්කප්පො ¶ , සම්මාපරිග්ගහණලක්ඛණා සම්මාවාචා ¶ , සම්මාසමුට්ඨාපනලක්ඛණො සම්මාකම්මන්තො, සම්මාවොදානලක්ඛණො සම්මාආජීවො, සම්මාපග්ගහලක්ඛණො සම්මාවායාමො, සම්මාඋපට්ඨානලක්ඛණා සම්මාසති ¶ , සම්මාඅවික්ඛෙපලක්ඛණො සම්මාසමාධී’’ති එවං විසෙසලක්ඛණතො. සම්මාදිට්ඨි තාව අඤ්ඤෙහිපි අත්තනො පච්චනීකකිලෙසෙහි සද්ධිං මිච්ඡාදිට්ඨිං පජහති, නිබ්බානං ආරම්මණං කරොති, තප්පටිච්ඡාදකමොහවිධමනෙන අසම්මොහතො සම්පයුත්තධම්මෙ ච පස්සති, තථා සම්මාසඞ්කප්පාදයොපි මිච්ඡාසඞ්කප්පාදීනි පජහන්ති, නිරොධඤ්ච ආරම්මණං කරොන්ති, සහජාතධම්මානං සම්මාඅභිනිරොපනපරිග්ගහණසමුට්ඨාපනවොදානපග්ගහඋපට්ඨානසමාදහනානි ච කරොන්තීති එවං කිච්චවිභාගතො. සම්මාදිට්ඨි පුබ්බභාගෙ නානක්ඛණා විසුං දුක්ඛාදිආරම්මණා හුත්වා මග්ගකාලෙ එකක්ඛණා නිබ්බානමෙව ආරම්මණං කත්වා කිච්චතො ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදීනි චත්තාරි නාමානි ලභති. සම්මාසඞ්කප්පාදයොපි පුබ්බභාගෙ නානක්ඛණා නානාරම්මණා, මග්ගකාලෙ එකක්ඛණා එකාරම්මණා, තෙසු සම්මාසඞ්කප්පො කිච්චතො ‘‘නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පො’’තිආදීනි තීණි නාමානි ලභති. සම්මාවාචාදයො තයො පුබ්බභාගෙ ‘‘මුසාවාදා වෙරමණී’’තිආදිවිභාගා විරතියොපි චෙතනායොපි හුත්වා මග්ගක්ඛණෙ විරතියොව, සම්මාවායාමසතියො කිච්චතො සම්මප්පධානසතිපට්ඨානවසෙන චත්තාරි නාමානි ලභන්ති. සම්මාසමාධි පන මග්ගක්ඛණෙපි පඨමජ්ඣානාදිවසෙන නානා එවාති එවං පුබ්බභාගාපරභාගෙසු පවත්තිවිභාගතො. ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සම්මාදිට්ඨිං භාවෙති විවෙකනිස්සිත’’න්තිආදිනා (විභ. 489) භාවනාවිධිතො. ‘‘තත්ථ කතමො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො? ඉධ, භික්ඛු, යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති…පෙ… දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, තස්මිං සමයෙ අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො හොති – සම්මාදිට්ඨි සම්මාසඞ්කප්පො’’තිආදිනා (විභ. 499) චතුරාසීතියා නයසහස්සවිභාගෙහීති එවං අනෙකාකාරතො පවත්තානි භගවතො අරියමග්ගවිභාවනඤාණානි අත්ථස්ස අවිසංවාදනතො සබ්බානිපි තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි එවම්පි භගවා තථානි ආගතොති තථාගතො.

තථා පඨමජ්ඣානසමාපත්තියා ච නිරොධසමාපත්තීති එතාසු අනුපටිපාටියා විහරිතබ්බට්ඨෙන සමාපජ්ජිතබ්බට්ඨෙන ච අනුපුබ්බවිහාරසමාපත්තීසු සම්පාදනපච්චවෙක්ඛණාදිවසෙන යථාරහං සම්පයොගවසෙන ච පවත්තානි භගවතො ඤාණානි තදත්ථසිද්ධියා තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. එවම්පි භගවා තථානි ආගතොති තථාගතො. තථා ‘‘ඉදං ඉමස්ස ඨානං ¶ , ඉදං අට්ඨාන’’න්ති අවිපරීතං තස්ස තස්ස ඵලස්ස කාරණාකාරණජානනං, තෙසං තෙසං සත්තානං අතීතාදිභෙදභින්නස්ස කම්මසමාදානස්ස අනවසෙසතො යථාභූතං විපාකන්තරජානනං, ආයූහනක්ඛණෙයෙව තස්ස තස්ස සත්තස්ස ‘‘අයං නිරයගාමිනී පටිපදා…පෙ… අයං නිබ්බානගාමිනී ¶ පටිපදා’’ති යාථාවතො සාසවානාසවකම්මවිභාගජානනං, ඛන්ධායතනානං උපාදින්නානුපාදින්නාදිඅනෙකසභාවං නානාසභාවඤ්ච තස්ස ලොකස්ස ‘‘ඉමාය නාම ධාතුයා උස්සන්නත්තා ඉමස්මිං ධම්මප්පබන්ධෙ අයං විසෙසො ජායතී’’තිආදිනා නයෙන යථාභූතං ධාතුනානත්තජානනං, සද්ධාදිඉන්ද්රියානං තික්ඛමුදුතාජානනං සංකිලෙසාදීහි සද්ධිං ඣානවිමොක්ඛාදිජානනං, සත්තානං අපරිමාණාසු ජාතීසු තප්පටිබන්ධෙන සද්ධිං අනවසෙසතො පුබ්බෙනිවුත්ථක්ඛන්ධසන්තතිජානනං හීනාදිවිභාගෙහි සද්ධිං චුතිපටිසන්ධිජානනං, ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව චතුසච්චජානනන්ති ඉමානි භගවතො දසබලඤාණානි අවිරජ්ඣිත්වා යථාසකංවිසයාවගාහනතො යථාධිප්පෙතත්ථසාධනතො ච යථාභූතවුත්තියා තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘ඉධ තථාගතො ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාතී’’තිආදි (විභ. 809; අ. නි. 10.21).

එවම්පි භගවා තථානි ආගතොති තථාගතො.

යථා චෙතෙසම්පි ඤාණානං වසෙන, එවං යථාවුත්තානං සතිපට්ඨානසම්මප්පධානාදිවිභාවනඤාණාදිඅනන්තාපරිමෙය්යභෙදානං අනඤ්ඤසාධාරණානං පඤ්ඤාවිසෙසානං වසෙන භගවා තථානි ඤාණානි ආගතො අධිගතොති තථාගතො, එවම්පි තථානි ආගතොති තථාගතො.

කථං තථා ගතොති තථාගතො? යා තා භගවතො අභිජාතිඅභිසම්බොධිධම්මවිනයපඤ්ඤාපනඅනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුයො, තා තථා. කිං වුත්තං හොති? යදත්ථං තා ලොකනාථෙන අභිපත්ථිතා පවත්තිතා ච, තදත්ථස්ස එකන්තසිද්ධියා අවිසංවාදනතො අවිපරීතත්ථවුත්තියා තථා අවිතථා ¶ අනඤ්ඤථා. තථා හි අයං භගවා බොධිසත්තභූතො සමතිංසපාරමිපරිපූරණාදිකං වුත්තප්පකාරං සබ්බබුද්ධත්තහෙතුං සම්පාදෙත්වා ¶ තුසිතපුරෙ ඨිතො බුද්ධකොලාහලං සුත්වා දසසහස්සචක්කවාළදෙවතාහි එකතො සන්නිපතිතාහි උපසඞ්කමිත්වා –

‘‘කාලො ඛො තෙ මහාවීර, උප්පජ්ජ මාතුකුච්ඡියං;

සදෙවකං තාරයන්තො, බුජ්ඣස්සු අමතං පද’’න්ති. (බු. වං. 1.67) –

ආයාචිතො උප්පන්නපුබ්බනිමිත්තො පඤ්ච මහාවිලොකනානි විලොකෙත්වා ‘‘ඉදානි අහං මනුස්සයොනියං ¶ උප්පජ්ජිත්වා අභිසම්බුජ්ඣිස්සාමී’’ති ආසාළ්හිපුණ්ණමායං සක්යරාජකුලෙ මහාමායාය දෙවියා කුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා දස මාසෙ දෙවමනුස්සෙහි මහතා පරිහාරෙන පරිහරියමානො විසාඛපුණ්ණමායං පච්චූසසමයෙ අභිජාතිං පාපුණි.

අභිජාතික්ඛණෙ පනස්ස පටිසන්ධිග්ගහණක්ඛණෙ විය ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි පාතුරහෙසුං, අයං දසසහස්සිලොකධාතු සංකම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි, දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු අපරිමාණො ඔභාසො ඵරි, තස්ස, තං සිරිං දට්ඨුකාමා විය අන්ධා චක්ඛූනි පටිලභිංසු, බධිරා සද්දං සුණිංසු, මූගා සමාලපිංසු, ඛුජ්ජා උජුගත්තා අහෙසුං, පඞ්ගුලා පදසා ගමනං පටිලභිංසු, බන්ධනගතා සබ්බසත්තා අන්දුබන්ධනාදීහි මුච්චිංසු, සබ්බනරකෙසු අග්ගි නිබ්බායි, පෙත්තිවිසයෙ ඛුප්පිපාසා වූපසමි, තිරච්ඡානානං භයං නාහොසි, සබ්බසත්තානං රොගො වූපසමි, සබ්බසත්තා පියංවදා අහෙසුං, මධුරෙනාකාරෙන අස්සා හසිංසු, වාරණා ගජ්ජිංසු, සබ්බතූරියානි සකසකනින්නාදං මුඤ්චිංසු, අඝට්ටිතානි එව මනුස්සානං හත්ථූපගාදීනි ආභරණානි මධුරෙනාකාරෙන සද්දං මුඤ්චිංසු, සබ්බදිසා විප්පසන්නා අහෙසුං, සත්තානං සුඛං උප්පාදයමානො මුදුසීතලවාතො වායි, අකාලමෙඝො වස්සි, පථවිතොපි උදකං උබ්භිජ්ජිත්වා විස්සන්දි, පක්ඛිනො ආකාසගමනං විජහිංසු, නදියො අසන්දමානා අට්ඨංසු, මහාසමුද්දෙ මධුරං උදකං අහොසි, උපක්කිලෙසවිනිමුත්තෙ සූරියෙ දිප්පමානෙ එව ආකාසගතා සබ්බා ජොතියො ජොතිංසු, ඨපෙත්වා අරූපාවචරෙ දෙවෙ අවසෙසා සබ්බෙ දෙවා සබ්බෙ ච නෙරයිකා දිස්සමානරූපා අහෙසුං, තරුකුට්ටකවාටසෙලාදයො ¶ අනාවරණභූතා අහෙසුං, සත්තානං චුතූපපාතා නාහෙසුං, සබ්බං අනිට්ඨගන්ධං අභිභවිත්වා දිබ්බගන්ධො පවායි, සබ්බෙ ඵලූපගා රුක්ඛා ඵලධරා සම්පජ්ජිංසු, මහාසමුද්දො සබ්බත්ථකමෙව පඤ්චවණ්ණෙහි පදුමෙහි සඤ්ඡන්නතලො අහොසි, ථලජජලජාදීනි ¶ සබ්බපුප්ඵානි පුප්ඵිංසු, රුක්ඛානං ඛන්ධෙසු ඛන්ධපදුමානි, සාඛාසු සාඛාපදුමානි, ලතාසු ලතාපදුමානි, පුප්ඵිංසු, මහීතලසිලාතලානි භින්දිත්වා උපරූපරි සත්ත සත්ත හුත්වා දණ්ඩපදුමානි නාම නික්ඛමිංසු, ආකාසෙ ඔලම්බකපදුමානි නිබ්බත්තිංසු, සමන්තතො පුප්ඵවස්සං වස්සි ආකාසෙ දිබ්බතූරියානි වජ්ජිංසු, සකලදසසහස්සිලොකධාතු වට්ටෙත්වා විස්සට්ඨමාලාගුළං විය, උප්පීළෙත්වා පවත්තමාලාකලාපො විය, අලඞ්කතපටියත්තං මාලාසනං විය ච එකමාලාමාලිනී විප්ඵුරන්තවාළබීජනී පුප්ඵධූපගන්ධපරිවාසිතා පරමසොභග්ගප්පත්තා අහොසි, තානි ච පුබ්බනිමිත්තානි උපරි අධිගතානං අනෙකෙසං විසෙසාධිගමානං නිමිත්තභූතානි එව අහෙසුං. එවං අනෙකච්ඡරියපාතුභාවා අයං අභිජාති යදත්ථං තෙන අභිපත්ථිතා, තස්සා අභිසම්බොධියා එකන්තසිද්ධියා තථාව අහොසි අවිතථා අනඤ්ඤථා.

තථා ¶ යෙ බුද්ධවෙනෙය්යා බොධනෙය්යබන්ධවා, තෙ සබ්බෙපි අනවසෙසතො සයමෙව භගවතා විනීතා. යෙ ච සාවකවෙනෙය්යා ධම්මවෙනෙය්යා ච, තෙපි සාවකාදීහි විනීතා විනයං ගච්ඡන්ති ගමිස්සන්ති චාති යදත්ථං භගවතා අභිසම්බොධි අභිපත්ථිතා, තදත්ථස්ස එකන්තසිද්ධියා අභිසම්බොධි තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා.

අපිච යස්ස යස්ස ඤෙය්යධම්මස්ස යො යො සභාවො බුජ්ඣිතබ්බො, සො සො හත්ථතලෙ ඨපිතආමලකං විය ආවජ්ජනමත්තපටිබද්ධෙන අත්තනො ඤාණෙන අවිපරීතං අනවසෙසතො භගවතා අභිසම්බුද්ධොති එවම්පි අභිසම්බොධි තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා.

තථා තෙසං තෙසං ධම්මානං තථා තථා දෙසෙතබ්බප්පකාරං, තෙසං තෙසඤ්ච සත්තානං ආසයානුසයචරියාධිමුත්තිං සම්මදෙව ඔලොකෙත්වා ධම්මතං අවිජහන්තෙනෙව පඤ්ඤත්තිනයං වොහාරමත්තං අනතිධාවන්තෙනෙව ච ධම්මතං විභාවෙන්තෙන යථාපරාධං යථාජ්ඣාසයං යථාධම්මඤ්ච ¶ අනුසාසන්තෙන භගවතා වෙනෙය්යා විනීතා අරියභූමිං සම්පාපිතාති ධම්මවිනයපඤ්ඤාපනාපිස්ස තදත්ථසිද්ධියා යථාභූතවුත්තියා ච තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා.

තථා ¶ යා සා භගවතා අනුප්පත්තා පථවියාදිඵස්සවෙදනාදිරූපාරූපසභාවනිමුත්තා ලුජ්ජනපලුජ්ජනභාවාභාවතො ලොකසභාවාතීතා තමසා විසංසට්ඨත්තා කෙනචි අනොභාසනීයා ලොකසභාවාභාවතො එව ගතිආදිභාවරහිතා අප්පතිට්ඨා අනාරම්මණා අමතමහානිබ්බානධාතු ඛන්ධසඞ්ඛාතානං උපාදීනං ලෙසමත්තස්සාපි අභාවතො ‘‘අනුපාදිසෙසා’’තිපි වුච්චති. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, තදායතනං, යත්ථ නෙව පථවී න ආපො න තෙජො න වායො න ආකාසානඤ්චායතනං න විඤ්ඤාණඤ්චායතනං න ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං න නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං නායං ලොකො න පරො ලොකො න ච උභො චන්දිමසූරියා. තමහං, භික්ඛවෙ, නෙව ආගතිං වදාමි න ගතිං න ඨිතිං න චුතිං න උපපත්තිං; අප්පතිට්ඨං අප්පවත්තං අනාරම්මණමෙවෙතං එසෙවන්තො දුක්ඛස්සා’’ති (උදා. 71).

සා සබ්බෙසම්පි උපාදානක්ඛන්ධානං අත්ථඞ්ගමො සබ්බසඞ්ඛාරානං සමථො, සබ්බූපධීනං පටිනිස්සග්ගො, සබ්බදුක්ඛානං වූපසමො, සබ්බාලයානං සමුග්ඝාතො, සබ්බවට්ටානං උපච්ඡෙදො, අච්චන්තසන්තිලක්ඛණාති යථාවුත්තසභාවස්ස කදාචිපි අවිසංවාදනතො තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා ¶ . එවමෙතා අභිජාතිආදිකා තථා ගතො උපගතො අධිගතො පටිපන්නො පත්තොති තථාගතො. එවං භගවා තථා ගතොති තථාගතො.

කථං තථාවිධොති තථාගතො? යථාවිධා පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා, අයම්පි භගවා තථාවිධො. කිං වුත්තං හොති? යථාවිධා තෙ භගවන්තො මග්ගසීලෙන, ඵලසීලෙන, සබ්බෙනපි ලොකියලොකුත්තරසීලෙන, මග්ගසමාධිනා, ඵලසමාධිනා, සබ්බෙනපි ලොකියලොකුත්තරසමාධිනා, මග්ගපඤ්ඤාය, ඵලපඤ්ඤාය, සබ්බායපි ලොකියලොකුත්තරපඤ්ඤාය, දෙවසිකං වළඤ්ජිතබ්බෙහි චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසමාපත්තිවිහාරෙහි, තදඞ්ගවිමුත්තියා වික්ඛම්භනවිමුත්තියා සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තියා ¶ නිස්සරණවිමුත්තියාති සඞ්ඛෙපතො, විත්ථාරතො පන අනන්තාපරිමාණභෙදෙහි අචින්තෙය්යානුභාවෙහි සකලසබ්බඤ්ඤුගුණෙහි, අයම්පි ¶ අම්හාකං භගවා තථාවිධො. සබ්බෙසඤ්හි සම්මාසම්බුද්ධානං ආයුවෙමත්තං, සරීරප්පමාණවෙමත්තං, කුලවෙමත්තං, දුක්කරචරියාවෙමත්තං, රස්මිවෙමත්තන්ති ඉමෙහි පඤ්චහි වෙමත්තෙහි සියා වෙමත්තං, න පන සීලවිසුද්ධිආදීසු විසුද්ධීසු සමථවිපස්සනාපටිපත්තියං අත්තනා පටිවිද්ධගුණෙසු ච කිඤ්චි නානාකරණං අත්ථි, අථ ඛො මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණං විය අඤ්ඤංමඤ්ඤං නිබ්බිසෙසා තෙ බුද්ධා භගවන්තො. තස්මා යථාවිධා පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා, අයම්පි භගවා තථාවිධො. එවං තථාවිධොති තථාගතො. විධත්ථො චෙත්ථ ගතසද්දො. තථා හි ලොකියා විධයුත්තගතසද්දෙ පකාරත්ථෙ වදන්ති.

කථං තථාපවත්තිකොති තථාගතො? අනඤ්ඤසාධාරණෙන ඉද්ධානුභාවෙන සමන්නාගතත්තා අත්ථපටිසම්භිදාදීනං උක්කංසපාරමිප්පත්තියා අනාවරණඤාණපටිලාභෙන ච භගවතො කායප්පවත්තියාදීනං කත්ථචි පටිඝාතාභාවතො යථාරුචි තථා ගතං ගති ගමනං කායවචීචිත්තප්පවත්ති එතස්සාති තථාගතො. එවං තථාපවත්තිකොති තථාගතො.

කථං තථෙහි අගතොති තථාගතො? බොධිසම්භාරසම්භරණෙ තප්පටිපක්ඛප්පවත්තිසඞ්ඛාතං නත්ථි එතස්ස ගතන්ති අගතො. සො පනස්ස අගතභාවො මච්ඡෙරදානපාරමිආදීසු අවිපරීතං ආදීනවානිසංසපච්චවෙක්ඛණාදිනයප්පවත්තෙහි ඤාණෙහීති තථෙහි ඤාණෙහි අගතොති තථාගතො.

අථ වා කිලෙසාභිසඞ්ඛාරප්පවත්තිසඞ්ඛාතං ඛන්ධප්පවත්තිසඞ්ඛාතමෙව වා පඤ්චසුපි ගතීසු ගතං ගමනං එතස්ස නත්ථීති අගතො. සඋපාදිසෙසඅනුපාදිසෙසනිබ්බානප්පත්තියා ස්වායමස්ස අගතභාවො තථෙහි අරියමග්ගඤාණෙහීති එවම්පි භගවා තථෙහි ආගතොති තථාගතො.

කථං ¶ තථාගතභාවෙන තථාගතො? තථාගතභාවෙනාති ච තථාගතස්ස සබ්භාවෙන, අත්ථිතායාති අත්ථො. කො පනෙස තථාගතො, යස්ස අත්ථිතාය භගවා තථාගතොති වුච්චතීති? සද්ධම්මො. සද්ධම්මො හි අරියමග්ගො තාව යථා ¶ යුගනද්ධසමථවිපස්සනාබලෙන අනවසෙසකිලෙසපක්ඛං සමූහනන්තෙන සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන ගන්තබ්බං, තථා ¶ ගතො. ඵලධම්මො යථා අත්තනො මග්ගානුරූපං පටිප්පස්සද්ධිප්පහානවසෙන ගන්තබ්බං, තථා ගතො පවත්තො. නිබ්බානධම්මො පන යථා ගතො පඤ්ඤාය පටිවිද්ධො සකලවට්ටදුක්ඛවූපසමාය සම්පජ්ජති, බුද්ධාදීහි තථා ගතො සච්ඡිකතොති තථාගතො. පරියත්තිධම්මොපි යථා පුරිමබුද්ධෙහි සුත්තගෙය්යාදිවසෙන පවත්තිආදිප්පකාසනවසෙන ච වෙනෙය්යානං ආසයාදිඅනුරූපං පවත්තිතො, අම්හාකම්පි භගවතා තථා ගතො ගදිතො පවත්තිතොති වා තථාගතො. යථා භගවතා දෙසිතො, තථා භගවතො සාවකෙහි ගතො අවගතොති තථාගතො. එවං සබ්බොපි සද්ධම්මො තථාගතො. තෙනාහ සක්කො දෙවානමින්දො ‘‘තථාගතං දෙවමනුස්සපූජිතං, ධම්මං නමස්සාම සුවත්ථි හොතූ’’ති (ඛු. පා. 6.17; සු. නි. 240). ස්වාස්ස අත්ථීති භගවා තථාගතො.

යථා ච ධම්මො, එවං අරියසඞ්ඝොපි, යථා අත්තහිතාය පරහිතාය ච පටිපන්නෙහි සුවිසුද්ධං පුබ්බභාගසමථවිපස්සනාපටිපදං පුරක්ඛත්වා තෙන තෙන මග්ගෙන ගන්තබ්බං, තං තං තථා ගතොති තථාගතො. යථා වා භගවතා සච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිනයො දෙසිතො, තථා ච බුද්ධත්තා තථා ගදනතො ච තථාගතො. තෙනාහ සක්කො දෙවරාජා – ‘‘තථාගතං දෙවමනුස්සපූජිතං, සඞ්ඝං නමස්සාම සුවත්ථි හොතූ’’ති (ඛු. පා. 6.18; සු. නි. 241), ස්වාස්ස සාවකභූතො අත්ථීති භගවා තථාගතො. එවං තථාගතභාවෙන තථාගතො.

ඉදම්පි තථාගතස්ස තථාගතභාවදීපනෙ මුඛමත්තකමෙව, සබ්බාකාරෙන පන තථාගතොව තථාගතස්ස තථාගතභාවං වණ්ණෙය්ය. ඉදඤ්හි තථාගතපදං මහත්ථං, මහාගතිකං, මහාවිසයං, තස්ස අප්පමාදපදස්ස විය තෙපිටකම්පි බුද්ධවචනං යුත්තිතො අත්ථභාවෙන ආහරන්තො ¶ ‘‘අතිත්ථෙන ධම්මකථිකො පක්ඛන්දො’’ති න වත්තබ්බොති.

‘‘තථානි සච්චානි සමන්තචක්ඛුනා,

ගතො ච පච්චක්ඛකිරියාය නිබ්බුතිං,

‘‘සම්බොධිසම්භාරවිපක්ඛතො පුරෙ,

අරහන්තං සම්මාසම්බුද්ධන්ති එත්ථ අරහාති පදස්ස අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධං. යංකිඤ්චි ඤෙය්යං නාම, තස්ස සබ්බස්සපි සබ්බාකාරතො අවිපරීතතො සයමෙව අභිසම්බුද්ධත්තාති වුත්තං හොති. ඉමිනාස්ස පරොපදෙසරහිතස්ස සබ්බාකාරෙන සබ්බධම්මාවබොධනසමත්ථස්ස ආකඞ්ඛාපටිබද්ධවුත්තිනො ¶ අනාවරණඤාණසඞ්ඛාතස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස අධිගමො දස්සිතො.

නනු ¶ ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණතො අඤ්ඤං අනාවරණං, අඤ්ඤථා ඡ අසාධාරණානි ඤාණානි බුද්ධඤාණානීති වචනං විරුජ්ඣෙය්යාති? න විරුජ්ඣති, විසයප්පවත්තිභෙදවසෙන අඤ්ඤෙහි අසාධාරණභාවදස්සනත්ථං එකස්සෙව ඤාණස්ස ද්විධා වුත්තත්තා. එකමෙව හි තං ඤාණං අනවසෙසසඞ්ඛතාසඞ්ඛතසම්මුතිධම්මවිසයතාය සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තත්ථ ච ආවරණාභාවතො නිස්සඞ්ගචාරමුපාදාය අනාවරණඤාණන්ති වුත්තං. යථාහ පටිසම්භිදායං –

‘‘සබ්බං ¶ සඞ්ඛතාසඞ්ඛතං අනවසෙසං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති අනාවරණඤාණ’’න්තිආදි (පටි. ම. 1.119).

තස්මා නත්ථි නෙසං අත්ථතො භෙදො, එකන්තෙනෙවෙතං එවමිච්ඡිතබ්බං. අඤ්ඤථා සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණානං සාධාරණතා අසබ්බධම්මාරම්මණතා ච ආපජ්ජෙය්ය. න හි භගවතො ඤාණස්ස අණුමත්තම්පි ආවරණං අත්ථි, අනාවරණඤාණස්ස ච අසබ්බධම්මාරම්මණභාවෙ යත්ථ තං න පවත්තති තත්ථාවරණසබ්භාවතො අනාවරණභාවොයෙව න සියා. අථ වා පන හොතු අඤ්ඤමෙව අනාවරණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණතො, ඉධ පන සබ්බත්ථ අප්පටිහතවුත්තිතාය අනාවරණඤාණන්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව අධිප්පෙතං, තස්සෙවාධිගමෙන භගවා සබ්බඤ්ඤූ සබ්බවිදූ සම්මාසම්බුද්ධොති වුච්චති, න සකිංයෙව සබ්බධම්මාවබොධතො. තථා ච වුත්තං පටිසම්භිදායං –

‘‘විමොක්ඛන්තිකමෙතං බුද්ධානං භගවන්තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිලාභා සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති යදිදං බුද්ධො’’ති.

සබ්බධම්මාවබොධනසමත්ථඤාණසමධිගමෙන හි භගවතො සන්තානෙ අනවසෙසධම්මෙ පටිවිජ්ඣිතුං සමත්ථතා අහොසීති.

එත්ථාහ – කිං පනිදං ඤාණං පවත්තමානං සකිංයෙව සබ්බස්මිං විසයෙ පවත්තති, උදාහු කමෙනාති? කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව සකිංයෙව සබ්බස්මිං විසයෙ පවත්තති, අතීතානාගතප්පච්චුපන්නඅජ්ඣත්තබහිද්ධාදිභෙදභින්නානං සඞ්ඛතධම්මානං අසඞ්ඛතසම්මුතිධම්මානඤ්ච එකජ්ඣං උපට්ඨානෙ දූරතො චිත්තපටං පෙක්ඛන්තස්ස ¶ විය විසයවිභාගෙනාවබොධො න සියා, තථා ච සති ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති විපස්සන්තානං අනත්තාකාරෙන විය සබ්බධම්මා අනිරූපිතරූපෙන භගවතො ඤාණස්ස විසයා හොන්තීති ආපජ්ජති. යෙපි ‘‘සබ්බඤෙය්යධම්මානං ඨිතලක්ඛණවිසයං ¶ විකප්පරහිතං සබ්බකාලං බුද්ධානං ඤාණං පවත්තති, තෙන තෙ සබ්බවිදූති වුච්චන්ති. එවඤ්ච කත්වා –

‘‘චරං සමාහිතො නාගො, තිට්ඨන්තොපි සමාහිතො’’ති. –

‘‘ඉදම්පි වචනං සුවුත්තං හොතී’’ති වදන්ති, තෙසම්පි වුත්තදොසානාතිවත්ති, ඨිතලක්ඛණාරම්මණතාය ච අතීතානාගතසම්මුතිධම්මානං තදභාවතො, එකදෙසවිසයමෙව ¶ භගවතො ඤාණං සියා. තස්මා සකිංයෙව ඤාණං පවත්තතීති න යුජ්ජති.

අථ කමෙන සබ්බස්මිං විසයෙ ඤාණං පවත්තතීති? එවම්පි න යුජ්ජති. න හි ජාතිභූමිසභාවාදිවසෙන දිසාදෙසකාලාදිවසෙන ච අනෙකභෙදභින්නෙ ඤෙය්යෙ කමෙන ගය්හමානෙ තස්ස අනවසෙසපටිවෙධො සම්භවති අපරියන්තභාවතො ඤෙය්යස්ස. යෙ පන ‘‘අත්ථස්ස අවිසංවාදනතො ඤෙය්යස්ස එකදෙසං පච්චක්ඛං කත්වා සෙසෙපි එවන්ති අධිමුච්චිත්වා වවත්ථාපනෙන සබ්බඤ්ඤූ භගවා, තඤ්ච ඤාණං න අනුමානිකං සංසයාභාවතො. සංසයානුබද්ධඤ්හි ලොකෙ අනුමානඤාණ’’න්ති වදන්ති, තෙසම්පි න යුත්තං. සබ්බස්ස හි අපච්චක්ඛභාවෙ අත්ථස්ස අවිසංවාදනෙන ඤෙය්යස්ස එකදෙසං පච්චක්ඛං කත්වා සෙසෙපි එවන්ති අධිමුච්චිත්වා වවත්ථාපනස්ස අසම්භවතො. යඤ්හි තං සෙසං, තං අපච්චක්ඛන්ති. අථ තම්පි පච්චක්ඛං, තස්ස සෙසභාවො පන න සියාති සබ්බමෙතං අකාරණං. කස්මා? අවිසයවිචාරභාවතො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘බුද්ධවිසයො, භික්ඛවෙ, අචින්තෙය්යො, න චින්තෙතබ්බො; යො චින්තෙය්ය, උම්මාදස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්සා’’ති (අ. නි. 4.77).

ඉදං පනෙත්ථ සන්නිට්ඨානං – යංකිඤ්චි භගවතා ඤාතුං ඉච්ඡිතං සකලමෙකදෙසො වා, තත්ථ අප්පටිහතවුත්තිතාය පච්චක්ඛතො ඤාණං පවත්තති, නිච්චසමාධානඤ්ච ¶ වික්ඛෙපාභාවතො, ඤාතුං ඉච්ඡිතස්ස සකලස්ස අවිසයභාවතො තස්ස ආකඞ්ඛාපටිබද්ධවුත්තිතා න සියා, එකන්තෙනෙව සා ඉච්ඡිතබ්බා ‘‘සබ්බෙ ධම්මා බුද්ධස්ස භගවතො ආවජ්ජනපටිබද්ධා, ආකඞ්ඛාපටිබද්ධා, මනසිකාරපටිබද්ධා, චිත්තුප්පාදපටිබද්ධා’’ති (මහානි. 69; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85) වචනතො. අතීතානාගතවිසයම්පි භගවතො ඤාණං අනුමානාගමනතක්කග්ගහණවිරහිතත්තා පච්චක්ඛමෙව.

නනු ¶ ච එතස්මිම්පි පක්ඛෙ යදා සකලං ඤාතුං ඉච්ඡිතං, තදා සකිමෙව සකලවිසයතාය අනිරූපිතරූපෙන භගවතො ඤාණං පවත්තෙය්යාති වුත්තදොසානාතිවත්තියෙවාති? න, තස්ස විසොධිතත්තා. විසොධිතො හි සො බුද්ධවිසයො අචින්තෙය්යොති. අඤ්ඤථා පචුරජනඤාණසමවුත්තිතාය බුද්ධානං භගවන්තානං ඤාණස්ස අචින්තෙය්යතා න සියා, තස්මා සකලධම්මාරම්මණම්පි ¶ තං එකධම්මාරම්මණං විය සුවවත්ථාපිතෙයෙව තෙ ධම්මෙ කත්වා පවත්තතීති ඉදමෙත්ථ අචින්තෙය්යං. යාවතකං ඤෙය්යං, තාවතකං ඤාණං, යාවතකං ඤාණං, තාවතකං ඤෙය්යං, ඤෙය්යපරියන්තිකං ඤාණං, ඤාණපරියන්තිකං ඤෙය්යන්ති එවමෙකජ්ඣං විසුං විසුං සකිං කමෙන ච ඉච්ඡානුරූපං සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධො භගවා. තං සම්මාසම්බුද්ධං.

ද්වෙ විතක්කාති ද්වෙ සම්මා විතක්කා. තත්ථ විතක්කෙන්ති එතෙන, සයං වා විතක්කෙති, විතක්කනමත්තමෙව වාති විතක්කො. ස්වායං ආරම්මණාභිනිරොපනලක්ඛණො, ආහනනපරියාහනනරසො, ආරම්මණෙ චිත්තස්ස ආනයනපච්චුපට්ඨානො. විසයභෙදෙන පන තං ද්විධා කත්වා වුත්තං ‘‘ද්වෙ විතක්කා’’ති. සමුදාචරන්තීති සමං සම්මා ච උද්ධමුද්ධං මරියාදාය චරන්ති. මරියාදත්ථො හි අයමාකාරො, තෙන ච යොගෙන ‘‘තථාගතං අරහන්තං සම්මාසම්බුද්ධ’’න්ති ඉදං සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනං. ඉදං වුත්තං හොති – තථාගතස්ස අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස අත්තනො විසයෙ සමං සම්මා ච අඤ්ඤමඤ්ඤං මරියාදං අනතික්කමන්තා උද්ධමුද්ධං බහුලං අභිණ්හං චරන්ති පවත්තන්තීති.

කො ¶ පන නෙසං විසයො, කා වා මරියාදා, කථඤ්ච තං අනතික්කමිත්වා තෙ උද්ධමුද්ධං බහුලං අභිණ්හං නිච්චං පවත්තන්තීති? වුච්චතෙ – ඛෙමවිතක්කො, පවිවෙකවිතක්කොති ඉමෙ ද්වෙ විතක්කායෙව. තෙසු ඛෙමවිතක්කො තාව භගවතො විසෙසෙන කරුණාසම්පයුත්තො, මෙත්තාමුදිතාසම්පයුත්තොපි ලබ්භතෙව, තස්මා සො මහාකරුණාසමාපත්තියා මෙත්තාදිසමාපත්තියා ච පුබ්බඞ්ගමො සම්පයුත්තො ච වෙදිතබ්බො. පවිවෙකවිතක්කො පන ඵලසමාපත්තියා පුබ්බඞ්ගමො සම්පයුත්තො ච, දිබ්බවිහාරාදිවසෙනාපි ලබ්භතෙව. ඉති නෙසං විතක්කො විසයො, තස්මා එකස්මිං සන්තානෙ බහුලං පවත්තමානානම්පි කාලෙන කාලං සවිසයස්මිංයෙව චරණතො නත්ථි මරියාදා, න සඞ්කරෙන වුත්ති.

තත්ථ ඛෙමවිතක්කො භගවතො කරුණොක්කමනාදිනා විභාවෙතබ්බො, පවිවෙකවිතක්කො සමාපත්තීහි. තත්රායං විභාවනා – ‘‘අයං ලොකො සන්තාපජාතො දුක්ඛපරෙතො’’තිආදිනා රාගග්ගිආදීහි ලොකසන්නිවාසස්ස ආදිත්තතාදිආකාරදස්සනෙහි මහාකරුණාසමාපත්තියා පුබ්බභාගෙ ¶ , සමාපත්තියම්පි පඨමජ්ඣානවසෙන වත්තබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං (පටි. ම. 1.117-118) –

‘‘බහූහි ¶ ආකාරෙහි පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති, ආදිත්තො ලොකසන්නිවාසොති පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. උය්යුත්තො, පයාතො, කුම්මග්ගපටිපන්නො, උපනීයති ලොකො අද්ධුවො, අතාණො ලොකො අනභිස්සරො, අස්සකො ලොකො, සබ්බං පහාය ගමනීයං, ඌනො ලොකො අතිත්තො තණ්හාදාසො.

‘‘අතායනො ලොකසන්නිවාසො, අලෙණො, අසරණො, අසරණීභූතො, උද්ධතො ලොකො අවූපසන්තො, සසල්ලො ලොකසන්නිවාසො විද්ධො පුථුසල්ලෙහි, අවිජ්ජන්ධකාරාවරණො කිලෙසපඤ්ජරපරික්ඛිත්තො, අවිජ්ජාගතො ලොකසන්නිවාසො අණ්ඩභූතො පරියොනද්ධො තන්තාකුලකජාතො කුලාගුණ්ඨිකජාතො මුඤ්ජපබ්බජභූතො අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං සංසාරං නාතිවත්තතීති පස්සන්තානං, අවිජ්ජාවිසදොසසංලිත්තො කිලෙසකලලීභූතො, රාගදොසමොහජටාජටිතො.

‘‘තණ්හාසඞ්ඝාටපටිමුක්කො, තණ්හාජාලෙන ඔත්ථටො, තණ්හාසොතෙන වුය්හති, තණ්හාසංයොජනෙන සංයුත්තො, තණ්හානුසයෙන අනුසටො, තණ්හාසන්තාපෙන ¶ සන්තප්පති, තණ්හාපරිළාහෙන පරිඩය්හති.

‘‘දිට්ඨිසඞ්ඝාටපටිමුක්කො, දිට්ඨිජාලෙන ඔත්ථටො, දිට්ඨිසොතෙන වුය්හති, දිට්ඨිසංයොජනෙන සංයුත්තො, දිට්ඨානුසයෙන අනුසටො, දිට්ඨිසන්තාපෙන සන්තප්පති, දිට්ඨිපරිළාහෙන පරිඩය්හති.

‘‘ජාතියා අනුගතො, ජරාය අනුසටො, බ්යාධිනා අභිභූතො, මරණෙන අබ්භාහතො, දුක්ඛෙ පතිට්ඨිතො.

‘‘තණ්හාය ඔඩ්ඩිතො, ජරාපාකාරපරික්ඛිත්තො, මච්චුපාසපරික්ඛිත්තො, මහාබන්ධනබද්ධො, ලොකසන්නිවාසො, රාගබන්ධනෙන, දොසමොහබන්ධනෙන, මානදිට්ඨිකිලෙසදුච්චරිතබන්ධනෙන බද්ධො, මහාසම්බාධපටිපන්නො, මහාපලිබොධෙන පලිබුද්ධො, මහාපපාතෙ ¶ පතිතො, මහාකන්තාරපටිපන්නො, මහාසංසාරපටිපන්නො, මහාවිදුග්ගෙ සම්පරිවත්තති, මහාපලිපෙ පලිපන්නො.

‘‘අබ්භාහතො ¶ ලොකසන්නිවාසො, ආදිත්තො ලොකසන්නිවාසො රාගග්ගිනා, දොසග්ගිනා, මොහග්ගිනා ජාතියා…පෙ… උපායාසෙහි, උන්නීතකො ලොකසන්නිවාසො හඤ්ඤති නිච්චමතාණො පත්තදණ්ඩො තක්කරො, වජ්ජබන්ධනබද්ධො ආඝාතනපච්චුපට්ඨිතො, අනාථො ලොකසන්නිවාසො පරමකාරුඤ්ඤතං පත්තො, දුක්ඛාභිතුන්නො චිරරත්තපීළිතො, නිච්චගධිතො නිච්චපිපාසිතො.

‘‘අන්ධො, අචක්ඛුකො, හතනෙත්තො, අපරිණායකො, විපථපක්ඛන්දො, අඤ්ජසාපරද්ධො, මහොඝපක්ඛන්දො.

‘‘ද්වීහි දිට්ඨිගතෙහි පරියුට්ඨිතො, තීහි දුච්චරිතෙහි විප්පටිපන්නො, චතූහි යොගෙහි යොජිතො, චතූහි ගන්ථෙහි ගන්ථිතො, චතූහි උපාදානෙහි උපාදීයති, පඤ්චගතිසමාරුළ්හො, පඤ්චහි කාමගුණෙහි රජ්ජති, පඤ්චහි නීවරණෙහි ඔත්ථටො, ඡහි විවාදමූලෙහි විවදති, ඡහි තණ්හාකායෙහි රජ්ජති, ඡහි දිට්ඨිගතෙහි පරියුට්ඨිතො, සත්තහි අනුසයෙහි අනුසටො, සත්තහි සංයොජනෙහි සංයුත්තො, සත්තහි මානෙහි උන්නතො, අට්ඨහි ලොකධම්මෙහි සම්පරිවත්තති, අට්ඨහි මිච්ඡත්තෙහි නියතො, අට්ඨහි පුරිසදොසෙහි දුස්සති, නවහි ආඝාතවත්ථූහි ආඝාතිතො, නවහි මානෙහි උන්නතො, නවහි තණ්හාමූලකෙහි ධම්මෙහි රජ්ජති, දසහි කිලෙසවත්ථූහි ¶ කිලිස්සති, දසහි ආඝාතවත්ථූහි ආඝාතිතො, දසහි අකුසලකම්මපථෙහි සමන්නාගතො, දසහි සංයොජනෙහි සංයුත්තො, දසහි මිච්ඡත්තෙහි නියතො, දසවත්ථුකාය දිට්ඨියා සමන්නාගතො, දසවත්ථුකාය අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා සමන්නාගතො, අට්ඨසතතණ්හාපපඤ්චෙහි පපඤ්චිතො, ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨිගතෙහි පරියුට්ඨිතො ලොකසන්නිවාසොති සම්පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති.

‘‘අහඤ්චම්හි තිණ්ණො, ලොකො ච අතිණ්ණො. අහඤ්චම්හි මුත්තො, ලොකො ච අමුත්තො. අහඤ්චම්හි දන්තො, ලොකො ච ¶ අදන්තො. අහඤ්චම්හි සන්තො, ලොකො ච අසන්තො. අහඤ්චම්හි අස්සත්ථො, ලොකො ච අනස්සත්ථො. අහඤ්චම්හි පරිනිබ්බුතො, ලොකො ච අපරිනිබ්බුතො. පහොමි ඛ්වාහං තිණ්ණො තාරෙතුං, මුත්තො මොචෙතුං, දන්තො දමෙතුං, සන්තො සමෙතුං ¶ , අස්සත්ථො අස්සාසෙතුං, පරිනිබ්බුතො පරෙ ච පරිනිබ්බාපෙතුන්ති පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමතී’’ති (පටි. ම. 1.117-118).

ඉමිනාව නයෙන භගවතො සත්තෙසු මෙත්තාඔක්කමනඤ්ච විභාවෙතබ්බං. කරුණාවිසයස්ස හි දුක්ඛස්ස පටිපක්ඛභූතං සුඛං සත්තෙසු උපසංහරන්තී මෙත්තාපි පවත්තතීති ඉධ අබ්යාපාදඅවිහිංසාවිතක්කා ඛෙමවිතක්කො. පවිවෙකවිතක්කො පන නෙක්ඛම්මවිතක්කොයෙව, තස්ස දිබ්බවිහාරඅරියවිහාරෙසු පුබ්බභාගස්ස පඨමජ්ඣානස්ස පච්චවෙක්ඛණාය ච වසෙන පවත්ති වෙදිතබ්බා. තත්ථ යෙ තෙ භගවතො දෙවසිකං වළඤ්ජනකවසෙන චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛා සමාපත්තිවිහාරා, යෙසං පුරෙචරණභාවෙන පවත්තං සමාධිචරියානුගතං ඤාණචරියානුගතං ඤාණං චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසමාපත්තිසඤ්චාරිමහාවජිරඤාණන්ති වුච්චති, තෙසං වසෙන භගවතො පවිවෙකවිතක්කස්ස බහුලං පවත්ති වෙදිතබ්බා. අයඤ්ච අත්ථො මහාසච්චකසුත්තෙනපි වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්හි තත්ථ භගවතා –

‘‘සො ඛො අහං, අග්ගිවෙස්සන, තස්මිංයෙව පුරිමස්මිං සමාධිනිමිත්තෙ අජ්ඣත්තමෙව චිත්තං සණ්ඨපෙමි, සන්නිසාදෙමි, යෙන සුදං නිච්චකප්පං විහරාමී’’ති (ම. නි. 1.387).

ඉදඤ්හි භගවා ‘‘සමණො ගොතමො ¶ අභිරූපො පාසාදිකො සුඵුසිතං දන්තාවරණං, ජිව්හා තනුකා, මධුරං වචනං, තෙන පරිසං රඤ්ජෙන්තො මඤ්ඤෙ විචරති, චිත්තෙ පනස්ස එකග්ගතා නත්ථි, යො එවං සඤ්ඤත්තිබහුලො චරතී’’ති සච්චකෙන නිගණ්ඨපුත්තෙන විතක්කිතෙ අවස්සං සහොඪං චොරං ගණ්හන්තො විය ‘‘න අග්ගිවෙස්සන තථාගතො පරිසං රඤ්ජෙන්තො සඤ්ඤත්තිබහුලො විචරති, චක්කවාළපරියන්තායපි පරිසාය ධම්මං දෙසෙති, අසල්ලීනො අනුපලිත්තො එකත්තං එකවිහාරිසුඤ්ඤතාඵලසමාපත්තිඵලං අනුයුත්තො’’ති දස්සෙතුං ආහරි.

භගවා ¶ හි යස්මිං ඛණෙ පරිසා සාධුකාරං දෙති, ධම්මං වා පච්චවෙක්ඛති, තස්මිං ඛණෙ පුබ්බභාගෙන කාලං පරිච්ඡින්දිත්වා ඵලසමාපත්තිං අස්සාසවාරෙ පස්සාසවාරෙ සමාපජ්ජති, සාධුකාරසද්දනිග්ඝොසෙ අවිච්ඡින්නෙයෙව ධම්මපච්චවෙක්ඛණාය ච පරියොසානෙ සමාපත්තිතො වුට්ඨාය ඨිතට්ඨානතො පට්ඨාය ධම්මං දෙසෙති. බුද්ධානඤ්හි භවඞ්ගපරිවාසො ලහුකො, අස්සාසවාරෙ පස්සාසවාරෙ සමාපත්තියො සමාපජ්ජන්ති. එවං යථාවුත්තසමාපත්තීනං සපුබ්බභාගානං වසෙන භගවතො ඛෙමවිතක්කස්ස පවිවෙකවිතක්කස්ස ච බහුලප්පවත්ති වෙදිතබ්බා.

තත්ථ ¶ යස්ස බ්යාපාදවිහිංසාවිතක්කාදිසංකිලෙසප්පහානස්ස අබ්යාපාදවිතක්කස්ස අවිහිංසාවිතක්කස්ස ච ආනුභාවෙන කුතොචිපි භයාභාවතො තංසමඞ්ගී ඛෙමප්පත්තො ච විහරති, තතො ච සබ්බස්සපි සබ්බදාපි ඛෙමමෙව හොති අභයමෙව. තස්මා දුවිධොපි උභයෙසං ඛෙමඞ්කරොති ඛෙමවිතක්කො. යස්ස පන කාමවිතක්කාදිසංකිලෙසපහානස්ස නෙක්ඛම්මවිතක්කස්ස ආනුභාවෙන කායවිවෙකො, චිත්තවිවෙකො, උපධිවිවෙකොති තිවිධො; තදඞ්ගවිවෙකො, වික්ඛම්භනවිවෙකො, සමුච්ඡෙදවිවෙකො, පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකො, නිස්සරණවිවෙකොති පඤ්චවිධො ච විවෙකො පාරිපූරිං ගච්ඡති. සො යථාරහං ආරම්මණතො සම්පයොගතො ච පවිවෙකසහගතො විතක්කොති පවිවෙකවිතක්කො. එතෙ ච ද්වෙ විතක්කා එවං විභත්තවිසයාපි සමානා ආදිකම්මිකානං අඤ්ඤමඤ්ඤූපකාරාය ¶ සම්භවන්ති. යථා හි ඛෙමවිතක්කස්ස පවිවෙකවිතක්කො අනුප්පන්නස්ස උප්පාදාය උප්පන්නස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය හොති, එවං පවිවෙකවිතක්කස්සපි ඛෙමවිතක්කො. න හි වූපකට්ඨකායචිත්තානමන්තරෙන මෙත්තාවිහාරාදයො සම්භවන්ති බ්යාපාදාදිප්පහානෙන ච විනා චිත්තවිවෙකාදීනං අසම්භවොයෙවාති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස බහූපකාරා එතෙ ධම්මා දට්ඨබ්බා. භගවතො පන සබ්බසො පහීනසංකිලෙසස්ස ලොකහිතත්ථාය එවං ඛෙමවිතක්කො ච පවිවෙකවිතක්කො ච අස්සාසවාරමත්තෙපි හිතසුඛමාවහන්තියෙවාති. ඛෙමො ච විතක්කො පවිවෙකො ච විතක්කොති සම්බන්ධිතබ්බං.

එවං උද්දිට්ඨෙ ද්වෙ විතක්කෙ නිද්දිසිතුං ‘‘අබ්යාපජ්ඣාරාමො’’තිආදිමාහ. තත්ථ අබ්යාපජ්ඣනං කස්සචි අදුක්ඛනං අබ්යාපජ්ඣො, සො ආරමිතබ්බතො ආරාමො ¶ එතස්සාති අබ්යාපජ්ඣාරාමො. අබ්යාපජ්ඣෙ රතො සෙවනවසෙන නිරතොති අබ්යාපජ්ඣරතො. එසෙවාති එසො එව. ඉරියායාති කිරියාය, කායවචීපයොගෙනාති අත්ථො. න කඤ්චි බ්යාබාධෙමීති හීනාදීසු කඤ්චිපි සත්තං තණ්හාතසාදියොගතො තසං වා තදභාවතො පහීනසබ්බකිලෙසවිප්ඵන්දිතත්තා ථාවරං වා න බාධෙමි න දුක්ඛාපෙමි. කරුණජ්ඣාසයො භගවා මහාකරුණාසමාපත්තිබහුලො අත්තනො පරමරුචිතකරුණජ්ඣාසයානුරූපමෙවමාහ. තෙන අවිහිංසාවිතක්කං අබ්යාපාදවිතක්කඤ්ච දස්සෙති. ඉදං වුත්තං හොති – ‘අහං ඉමාය ඉරියාය ඉමාය පටිපත්තියා එවං සම්මා පටිපජ්ජන්තො එවං සමාපත්තිවිහාරෙහි විහරන්තො එවං පුඤ්ඤත්ථිකෙහි කතානි සක්කාරගරුකාරමානනවන්දනපූජනානි අධිවාසෙන්තො සත්තෙසු න කඤ්චි බ්යාබාධෙමි, අපිච ඛො දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථප්පභෙදං හිතසුඛමෙව නෙසං පරිබ්රූහෙමී’ති.

යං අකුසලං, තං පහීනන්ති යං දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සභෙදං අඤ්ඤඤ්ච තංසම්පයුත්තං අනන්තප්පභෙදං අකුසලං, තං සබ්බං බොධිමූලෙයෙව මය්හං පහීනං සමූහතන්ති. ඉමිනා පවිවෙකෙසු මුද්ධභූතෙන ¶ සද්ධිං නිස්සරණවිවෙකෙන සමුච්ඡෙදප්පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකෙ දස්සෙති. කෙචි පනෙත්ථ තදඞ්ගවික්ඛම්භනවිවෙකෙපි උද්ධරන්ති ¶ . ආගමනීයපටිපදාය හි සද්ධිං භගවතා අත්තනො කිලෙසක්ඛයො ඉධ වුත්තොති.

ඉති භගවා අපරිමිතකප්පපරිචිත්තං අත්තනො පවිවෙකජ්ඣාසයං සද්ධිං නිස්සරණජ්ඣාසයෙන ඉදානි මත්ථකං පාපෙත්වා ඨිතො තමජ්ඣාසයං ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා අත්තනො කිලෙසප්පහානපච්චවෙක්ඛණමුඛෙන විභාවෙති. යදත්ථං පනෙත්ථ සත්ථා ඉමෙ ද්වෙ විතක්කෙ උද්ධරි, ඉදානි තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘තස්මාතිහ, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. භගවා හි ඉමස්ස විතක්කද්වයස්ස අත්තනො බහුලසමුදාචාරදස්සනමුඛෙනෙව තත්ථ භික්ඛූ නිවෙසෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි.

තත්ථ තස්මාති යස්මා අබ්යාපජ්ඣපවිවෙකාභිරතස්ස මෙ ඛෙමපවිවෙකවිතක්කායෙව බහුලං පවත්තන්ති, තස්මා. තිහාති නිපාතමත්තං. අබ්යාපජ්ඣාරාමා ¶ විහරථාති සබ්බසත්තෙසු මෙත්තාවිහාරෙන කරුණාවිහාරෙ න ච අභිරමන්තා විහරථ. තෙන බ්යාපාදස්ස තදෙකට්ඨකිලෙසානඤ්ච දූරීකරණමාහ. තෙසං වොති එත්ථ වොති නිපාතමත්තං. පවිවෙකාරාමා විහරථාති කායාදිවිවෙකඤ්චෙව තදඞ්ගාදිවිවෙකඤ්චාති සබ්බවිවෙකෙ ආරමිතබ්බට්ඨානං කත්වා විහරථ. ඉමාය මයන්තිආදි යථා නෙසං ඛෙමවිතක්කස්ස පවත්තනාකාරදස්සනං, එවං කිං අකුසලන්තිආදි පවිවෙකවිතක්කස්ස පවත්තනාකාරදස්සනං. තත්ථ යථා අනවජ්ජධම්මෙ පරිපූරෙතුකාමෙන කිංකුසලගවෙසිනා හුත්වා කුසලධම්මපරියෙසනා කාතබ්බාව, සාවජ්ජධම්මෙ පජහිතුකාමෙනාපි අකුසලපරියෙසනා කාතබ්බාති ආහ ‘‘කිං අකුසල’’න්තිආදි. අභිඤ්ඤාපුබ්බිකා හි පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනා. තත්ථ කිං අකුසලන්ති අකුසලං නාම කිං, සභාවතො කිමස්ස ලක්ඛණං, කානි වා රසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානීති අකුසලස්ස සභාවකිච්චාදිතො පච්චවෙක්ඛණවිධිං දස්සෙති. ආදිකම්මිකවසෙන චෙස විතක්කො ආගතො, කිං අප්පහීනං කිං පජහාමාති ඉදං පදද්වයං සෙක්ඛවසෙන. තස්මා කිං අප්පහීනන්ති කාමරාගසංයොජනාදීසු අකුසලෙසු කිං අකුසලං අම්හාකං මග්ගෙන අසමුච්ඡින්නං? කිං ¶ පජහාමාති කිං අකුසලං සමුග්ඝාතෙම? අථ වා කිං පජහාමාති වීතික්කමපරියුට්ඨානානුසයෙසු කිං විභාගං අකුසලං ඉදානි මයං පජහාමාති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘කිං අප්පහීන’’න්ති පඨන්ති. තෙසං දිට්ඨිසංයොජනාදිවසෙන අනෙකභෙදෙසු අකුසලෙසු කිං කතමං අකුසලං, කෙන කතමෙන පකාරෙන, කතමෙන වා මග්ගෙන අම්හාකං අප්පහීනන්ති වුත්තං හොති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

ගාථාසු ¶ බුද්ධන්ති චතුන්නං අරියසච්චානං අවිපරීතං සයම්භුඤාණෙන බුද්ධත්තා පටිවිද්ධත්තා බුද්ධං සච්චවිනිමුත්තස්ස ඤෙය්යස්ස අභාවතො. තථා හි වුත්තං –

‘‘අභිඤ්ඤෙය්යං අභිඤ්ඤාතං, භාවෙතබ්බඤ්ච භාවිතං;

පහාතබ්බං පහීනං මෙ, තස්මා බුද්ධොස්මි බ්රාහ්මණා’’ති. (සු. නි. 563; ම. නි. 2.399);

ඨපෙත්වා මහාබොධිසත්තං අඤ්ඤෙහි සහිතුං වහිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා අසය්හස්ස සකලස්ස බොධිසම්භාරස්ස මහාකරුණාධිකාරස්ස ච සහනතො වහනතො, තථා අඤ්ඤෙහි සහිතුං අභිභවිතුං දුක්කරත්තා අසය්හානං ¶ පඤ්චන්නං මාරානං සහනතො අභිභවනතො, ආසයානුසයචරියාධිමුත්තිආදිවිභාගාවබොධෙන යථාරහං වෙනෙය්යානං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි අනුසාසනසඞ්ඛාතස්ස අඤ්ඤෙහි අසය්හස්ස බුද්ධකිච්චස්ස සහනතො වහනතො, තත්ථ වා සාධුකාරිභාවතො අසය්හසාහිනං. සමුදාචරන්ති නන්ති එත්ථ නන්ති නිපාතමත්තං, නං තථාගතන්ති වා අත්ථො.

සකපරසන්තානෙසු තමසඞ්ඛාතං මොහන්ධකාරං නුදි ඛිපීති තමොනුදො. පාරං නිබ්බානං ගතොති පාරගතො. අථ වා ‘‘මුත්තො මොචෙය්ය’’න්තිආදිනා නයෙන පවත්තිතස්ස මහාභිනීහාරස්ස සකලස්ස වා සංසාරදුක්ඛස්ස සබ්බඤ්ඤුගුණානං පාරං පරියන්තං ගතොති පාරගතො, තං තමොනුදං පාරගතං. තතො එව පත්තිපත්තං බුද්ධං, සීලාදිං දසබලඤාණාදිඤ්ච සම්මාසම්බුද්ධෙහි පත්තබ්බං සබ්බං පත්තන්ති අත්ථො. වසිමන්ති ¶ ඣානාදීසු ආකඞ්ඛාපටිබද්ධො පරමො ආවජ්ජනාදිවසිභාවො, අරියිද්ධිසඞ්ඛාතො අනඤ්ඤසාධාරණො චිත්තවසිභාවො ච අස්ස අත්ථීති වසිමා, තං වසිමං, වසිනන්ති අත්ථො. සබ්බෙසං කාමාසවාදීනං අභාවෙන අනාසවං. කායවිසමාදිකස්ස විසමස්ස වන්තත්තා වා විසසඞ්ඛාතං සබ්බං කිලෙසමලං තරිත්වා වා විසං සකලවට්ටදුක්ඛං සයං තරිත්වා තාරණතො විසන්තරො තං විසන්තරං. තණ්හක්ඛයෙ අරහත්තඵලෙ නිබ්බානෙ වා විමුත්තං, උභයම්හි ගමනතො මොනසඞ්ඛාතෙන ඤාණෙන කායමොනෙය්යාදීහි වා සාතිසයං සමන්නාගතත්තා මුනිං. මුනීති හි අගාරියමුනි, අනගාරියමුනි, සෙක්ඛමුනි, අසෙක්ඛමුනි, පච්චෙකමුනි, මුනිමුනීති අනෙකවිධා මුනයො. තත්ථ ගිහී ආගතඵලො විඤ්ඤාතසාසනො අගාරියමුනි, තථාරූපො පබ්බජිතො අනගාරියමුනි, සත්ත සෙක්ඛා සෙක්ඛමුනි, ඛීණාසවො අසෙක්ඛමුනි, පච්චෙකබුද්ධො පච්චෙකමුනි, සම්මාසම්බුද්ධො මුනිමුනීති. අයමෙව ඉධාධිප්පෙතො. ආයතිං පුනබ්භවාභාවතො අන්තිමං, පච්ඡිමං දෙහං කායං ධාරෙතීති අන්තිමදෙහධාරී, තං අන්තිමදෙහධාරිං. කිලෙසමාරාදීනං සම්මදෙව පරිච්චත්තත්තා මාරඤ්ජහං. තතො එව ජරාහෙතුසමුච්ඡෙදතො අනුපාදිසෙසනිබ්බානප්පත්තිවසෙන පාකටජරාදිසබ්බජරාය ¶ පාරගුං. ජරාසීසෙන චෙත්ථ ජාතිමරණසොකාදීනං පාරගමනං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තං එවංභූතං තථාගතං දුවෙ විතක්කා සමුදාචරන්තීති බ්රූමීති සම්බන්ධො.

ඉති ¶ භගවා පඨමගාථාය විතක්කද්වයං උද්දිසිත්වා තතො දුතියගාථාය පවිවෙකවිතක්කං දස්සෙත්වා ඉදානි ඛෙමවිතක්කං දස්සෙතුං ‘‘සෙලෙ යථා’’ති තතියගාථමාහ. තත්ථ සෙලෙ යථා පබ්බතමුද්ධනිට්ඨිතොති සෙලෙ සිලාමයෙ එකග්ඝනපබ්බතමුද්ධනි යථා ඨිතො. න හි තත්ථ ඨිතස්ස උද්ධං ගීවුක්ඛිපනපසාරණාදිකිච්චං අත්ථි. තථූපමන්ති තප්පටිභාගං සෙලපබ්බතූපමං. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා සෙලපබ්බතමුද්ධනි ඨිතො ¶ චක්ඛුමා පුරිසො සමන්තතො ජනතං පස්සෙය්ය, එවමෙව සුමෙධො, සුන්දරපඤ්ඤො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සමන්තචක්ඛු භගවා ධම්මමයං පඤ්ඤාමයං පාසාදමාරුය්හ සයං අපෙතසොකො සොකාවතිණ්ණං ජාතිජරාභිභූතඤ්ච ජනතං සත්තකායං අවෙක්ඛති උපධාරයති උපපරික්ඛති. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – යථා හි පබ්බතපාදෙ සමන්තා මහන්තං ඛෙත්තං කත්වා තත්ථ කෙදාරපාළීසු කුටියො කත්වා රත්තිං අග්ගිං ජාලෙය්ය, චතුරඞ්ගසමන්නාගතඤ්ච අන්ධකාරං භවෙය්ය, අථස්ස පබ්බතස්ස මත්ථකෙ ඨත්වා චක්ඛුමතො පුරිසස්ස භූමිප්පදෙසං ඔලොකයතො නෙව ඛෙත්තං, න කෙදාරපාළියො, න කුටියො, න තත්ථ සයිතමනුස්සා පඤ්ඤායෙය්යුං, කුටීසු පන අග්ගිජාලමත්තමෙව පඤ්ඤායෙය්ය, එවං ධම්මමයං පාසාදමාරුය්හ සත්තකායං ඔලොකයතො තථාගතස්ස යෙ තෙ අකතකල්යාණා සත්තා, තෙ එකවිහාරෙ දක්ඛිණපස්සෙ නිසින්නාපි බුද්ධඤාණස්ස ආපාථං නාගච්ඡන්ති, රත්තිං ඛිත්තසරා විය හොන්ති. යෙ පන කතකල්යාණා වෙනෙය්යපුග්ගලා, තෙ එවස්ස දූරෙපි ඨිතා ආපාථං ආගච්ඡන්ති, සො අග්ගි විය හිමවන්තපබ්බතො විය ච වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘දූරෙ සන්තො පකාසෙන්ති, හිමවන්තොව පබ්බතො;

අසන්තෙත්ථ න දිස්සන්ති, රත්තිං ඛිත්තා යථා සරා’’ති. (ධ. ප. 304; නෙත්ති. 11);

එවමෙතස්මිං සුත්තෙ ගාථාසු ච භගවා අත්තානං පරං විය කත්වා දස්සෙසි.

39. දුතියෙ ¶ පරියායෙනාති එත්ථ පරියාය-සද්දො ‘‘මධුපිණ්ඩිකපරියායොත්වෙව නං ධාරෙහී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.205) දෙසනායං ආගතො. ‘‘අත්ථි ඛ්වෙස ¶ , බ්රාහ්මණ, පරියායො, යෙන මං පරියායෙන සම්මා වදමානො වදෙය්ය – අකිරියවාදො සමණො ගොතමො’’තිආදීසු (පාරා. 5; අ. නි. 8.11) කාරණෙ. ‘‘කස්ස නු ඛො, ආනන්ද, අජ්ජ පරියායො භික්ඛුනියො ඔවදිතු’’න්තිආදීසු (ම. නි. 3.398) වාරෙ. ඉධ පන වාරෙපි කාරණෙපි වට්ටති, තස්මා, භික්ඛවෙ, තථාගතස්ස ¶ ද්වෙ ධම්මදෙසනා යථාරහං කාරණෙන භවන්ති, වාරෙන වාති අයමෙත්ථ අත්ථො. භගවා හි වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං කදාචි ‘‘ඉමෙ ධම්මා කුසලා, ඉමෙ, ධම්මා අකුසලා. ඉමෙ ධම්මා සාවජ්ජා, ඉමෙ ධම්මා අනවජ්ජා. ඉමෙ සෙවිතබ්බා, ඉමෙ න සෙවිතබ්බා’’තිආදිනා කුසලාකුසලධම්මෙ විභජන්තො කුසලධම්මෙහි අකුසලධම්මෙ අසඞ්කරතො පඤ්ඤාපෙන්තො ‘‘පාපං පාපකතො පස්සථා’’ති ධම්මං දෙසෙති. කදාචි ‘‘පාණාතිපාතො, භික්ඛවෙ, ආසෙවිතො භාවිතො බහුලීකතො නිරයසංවත්තනිකො තිරච්ඡානයොනිසංවත්තනිකො පෙත්තිවිසයසංවත්තනිකො, යො සබ්බලහුකො පාණාතිපාතො, සො අප්පායුකසංවත්තනිකො’’තිආදිනා (අ. නි. 8.40) ආදීනවං පකාසෙන්තො පාපතො නිබ්බිදාදීහි නියොජෙන්තො ‘‘නිබ්බින්දථ විරජ්ජථා’’ති ධම්මං දෙසෙති.

භවන්තීති හොන්ති පවත්තන්ති. පාපං පාපකතො පස්සථාති සබ්බං පාපධම්මං දිට්ඨෙව ධම්මෙ ආයතිඤ්ච අහිතදුක්ඛාවහතො ලාමකතො පස්සථ. තත්ථ නිබ්බින්දථාති තස්මිං පාපධම්මෙ ‘‘අච්චන්තහීනභාවතො ලාමකට්ඨෙන පාපං, අකොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන අකුසලං, පකතිපභස්සරස්ස පසන්නස්ස ච චිත්තස්ස පභස්සරාදිභාවවිනාසනතො සංකිලෙසිකං, පුනප්පුනං භවදුක්ඛනිබ්බත්තනතො පොනොබ්භවිකං, සහෙව දරථෙහි පරිළාහෙහි වත්තනතො සදරථං, දුක්ඛස්සෙව විපච්චනතො දුක්ඛවිපාකං, අපරිමාණම්පි කාලං අනාගතෙ ජාතිජරාමරණනිබ්බත්තනතො ආයතිං ජාතිජරාමරණියං, සබ්බහිතසුඛවිද්ධංසනසමත්ථ’’න්තිආදිනා නයෙන නානාවිධෙ ආදීනවෙ, තස්ස ච පහානෙ ආනිසංසෙ සම්මපඤ්ඤාය පස්සන්තා නිබ්බින්දථ නිබ්බෙදං ආපජ්ජථ. නිබ්බින්දන්තා ච විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරියමග්ගාධිගමෙන පාපතො විරජ්ජථ චෙව විමුච්චථ ච. මග්ගෙන වා සමුච්ඡෙදවිරාගවසෙන විරජ්ජථ, තතො ඵලෙන පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තිවසෙන විමුච්චථ. අථ වා පාපන්ති ලාමකතො පාපං. කිං වුත්තං හොති? යං අනිච්චදුක්ඛාදිභාවෙන කුච්ඡිතං අරියෙහි ජිගුච්ඡනීයං ¶ වට්ටදුක්ඛං පාපෙතීති පාපං. කිං පන තං? තෙභූමකධම්මජාතං ¶ . යථාවුත්තෙන අත්ථෙන පාපකතො දිස්වා තත්ථ අනිච්චතො, දුක්ඛතො, රොගතො, ගණ්ඩතො, සල්ලතො, අඝතො, ආබාධතොතිආදිනා ¶ විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තා නිබ්බින්දථ. අයං දුතියාති යාථාවතො අහිතානත්ථවිභාවනං පඨමං උපාදාය තතො විවෙචනං අයං දුතියා ධම්මදෙසනා.

ගාථාසු බුද්ධස්සාති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්ස. සබ්බභූතානුකම්පිනොති සබ්බෙපි සත්තෙ මහාකරුණාය අනුකම්පනසභාවස්ස. පරියායවචනන්ති පරියායෙන කථනං දෙසනං. පස්සාති පරිසං ආලපති, පරිසජෙට්ඨකං වා සන්ධාය වුත්තං. කෙචි පනාහු ‘‘අත්තානමෙව සන්ධාය භගවා ‘පස්සා’ති අවොචා’’ති. තත්ථාති තස්මිං පාපකෙ විරජ්ජථ රාගං පජහථාති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

40. තතියෙ පුබ්බඞ්ගමාති සහජාතවසෙන, උපනිස්සයවසෙන චාති ද්වීහි ආකාරෙහි පුබ්බඞ්ගමා පුරස්සරා පධානකාරණං. න හි අවිජ්ජාය විනා අකුසලුප්පත්ති අත්ථි. සමාපත්තියාති සමාපජ්ජනාය සභාවපටිලාභාය, පවත්තියාති අත්ථො. තත්ථ අකුසලප්පවත්තියා ආදීනවප්පටිච්ඡාදනෙන අයොනිසොමනසිකාරස්ස පච්චයභාවෙන අප්පහීනභාවෙන ච අකුසලධම්මානං උපනිස්සයභාවො දිස්සති.

එවං බ්යාධිමරණාදිදුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො සබ්බාපි ගතියො ඉධ දුග්ගතියො. අථ වා රාගාදිකිලෙසෙහි දූසිතා ගතියො කායවචීචිත්තානං පවත්තියොති දුග්ගතියො, කායවචීමනොදුච්චරිතානි. අස්මිං ලොකෙති ඉධ ලොකෙ මනුස්සගතියං වා. පරම්හි චාති තතො අඤ්ඤාසු ගතීසු. අවිජ්ජාමූලිකා සබ්බාති තා සබ්බාපි දුච්චරිතස්ස විපත්තියො වුත්තනයෙන අවිජ්ජාපුබ්බඞ්ගමත්තා අවිජ්ජාමූලිකා එව. ඉච්ඡාලොභසමුස්සයාති ¶ අසම්පත්තවිසයපරියෙසනලක්ඛණාය ඉච්ඡාය, සම්පත්තවිසයලුබ්භනලක්ඛණෙන ලොභෙන ච සමුස්සිතා උපචිතාති ඉච්ඡාලොභසමුස්සයා.

යතොති ¶ යස්මා අවිජ්ජාහෙතු අවිජ්ජාය නිවුතො හුත්වා. පාපිච්ඡොති අවිජ්ජාය පටිච්ඡාදිතත්තා පාපිච්ඡතාය ආදීනවෙ අපස්සන්තො අසන්තගුණසම්භාවනවසෙන කොහඤ්ඤාදීනි කරොන්තො පාපිච්ඡො, ලොභෙනෙව අත්රිච්ඡතාපි ගහිතාති දට්ඨබ්බා. අනාදරොති ලොකාධිපතිනො ඔත්තප්පස්ස අභාවෙන සබ්රහ්මචාරීසු ආදරරහිතො. තතොති තස්මා අවිජ්ජාපාපිච්ඡතාඅහිරිකානොත්තප්පහෙතු ¶ . පසවතීති කායදුච්චරිතාදිභෙදං පාපං උපචිනති. අපායං තෙන ගච්ඡතීති තෙන තථා පසුතෙන පාපෙන නිරයාදිභෙදං අපායං ගච්ඡති උපපජ්ජති.

තස්මාති යස්මා එතෙ එවං සබ්බදුච්චරිතමූලභූතා සබ්බදුග්ගතිපරික්කිලෙසහෙතුභූතා ච අවිජ්ජාදයො, තස්මා ඉච්ඡඤ්ච, ලොභඤ්ච, අවිජ්ජඤ්ච, චසද්දෙන අහිරිකානොත්තප්පඤ්ච විරාජයං සමුච්ඡෙදවසෙන පජහං. කථං විරාජෙතීති ආහ? විජ්ජං උප්පාදයන්ති, විපස්සනාපටිපාටියා ච, මග්ගපටිපාටියා ච, උස්සක්කිත්වා අරහත්තමග්ගවිජ්ජං අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදයන්තො. සබ්බා දුග්ගතියොති සබ්බාපි දුච්චරිතසඞ්ඛාතා දුග්ගතියො, වට්ටදුක්ඛස්ස වා අධිට්ඨානභාවතො දුක්ඛා, සබ්බා පඤ්චපි ගතියො ජහෙ පජහෙය්ය සමතික්කමෙය්ය. කිලෙසවට්ටප්පහානෙනෙව හි කම්මවට්ටං විපාකවට්ටඤ්ච පහීනං හොතීති.

41. චතුත්ථෙ සුපරිහීනාති සුට්ඨු පරිහීනා. යෙ අරියාය පඤ්ඤාය පරිහීනාති යෙ සත්තා පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයබ්බයපටිවිජ්ඣනෙන චතුසච්චපටිවිජ්ඣනෙන ච කිලෙසෙහි ආරකා ඨිතත්තා අරියාය පරිසුද්ධාය විපස්සනාපඤ්ඤාය ච මග්ගපඤ්ඤාය ච පරිහීනා, තෙ ලොකියලොකුත්තරාහි සම්පත්තීහි අතිවිය පරිහීනා මහාජානිකා. කෙ පන තෙති? යෙ කම්මාවරණෙන සමන්නාගතා. තෙ හි ¶ මිච්ඡත්තනියතභාවතො එකන්තෙන පරිහීනා අපරිපුණ්ණා මහාජානිකා. තෙනාහ ‘‘දුග්ගති පාටිකඞ්ඛා’’ති. විපාකාවරණසමඞ්ගිනොපි පරිහීනා. අථ වා සුක්කපක්ඛෙ අපරිහීනා නාම තිවිධාවරණවිරහිතා ¶ සම්මාදිට්ඨිකා කම්මස්සකතඤාණෙන ච සමන්නාගතා. සෙසං වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං.

ගාථාසු පඤ්ඤායාති නිස්සක්කවචනං, විපස්සනාඤාණතො මග්ගඤාණතො ච පරිහානෙනාති. සාමිවචනං වා එතං, යථාවුත්තඤාණස්ස පරිහානෙනාති, උප්පාදෙතබ්බස්ස අනුප්පාදනමෙව චෙත්ථ පරිහානං. නිවිට්ඨං නාමරූපස්මින්ති නාමරූපෙ උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකෙ ‘‘එතං මමා’’තිආදිනා තණ්හාදිට්ඨිවසෙන අභිනිවිට්ඨං අජ්ඣොසිතං, තතො එව ඉදං සච්චන්ති මඤ්ඤතීති ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති මඤ්ඤති. ‘‘සදෙවකෙ ලොකෙ’’ති විභත්ති පරිණාමෙතබ්බා.

එවං ¶ පඨමගාථාය සංකිලෙසපක්ඛං දස්සෙත්වා ඉදානි යස්සා අනුප්පත්තියා නාමරූපස්මිං මඤ්ඤනාභිනිවෙසෙහි කිලෙසවට්ටං වත්තති, තස්සා උප්පත්තියා වට්ටස්ස උපච්ඡෙදොති පඤ්ඤාය ආනුභාවං පකාසෙන්තො ‘‘පඤ්ඤා හි සෙට්ඨා ලොකස්මි’’න්ති ගාථමාහ.

තත්ථ ලොකස්මින්ති සඞ්ඛාරලොකස්මිං. සම්මාසම්බුද්ධො විය සත්තෙසු, සඞ්ඛාරෙසු පඤ්ඤාසදිසො ධම්මො නත්ථි. පඤ්ඤුත්තරා හි කුසලා ධම්මා, පඤ්ඤාය ච සිද්ධාය සබ්බෙ අනවජ්ජධම්මා සිද්ධා එව හොන්ති. තථා හි වුත්තං ‘‘සම්මාදිට්ඨිස්ස සම්මාසඞ්කප්පො පහොතී’’තිආදි (ම. නි. 3.141; සං. නි. 5.1). යා පනෙත්ථ පඤ්ඤා අධිප්පෙතා, සා සෙට්ඨාති ථොමිතා. යථා ච සා පවත්තති, තං දස්සෙතුං ‘‘යායං නිබ්බෙධගාමිනී’’තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො – යා අයං පඤ්ඤා අනිබ්බිද්ධපුබ්බං අපදාලිතපුබ්බං ලොභක්ඛන්ධාදිං නිබ්බිජ්ඣන්තී පදාලෙන්තී ගච්ඡති පවත්තතීති නිබ්බෙධගාමිනී, යාය ච තස්මිං තස්මිං භවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු සත්තනිකායෙසු ඛන්ධානං පඨමාභිනිබ්බත්තිසඞ්ඛාතාය ජාතියා තංනිමිත්තස්ස ච කම්මභවස්ස පරික්ඛයං පරියොසානං නිබ්බානං ¶ අරහත්තඤ්ච සම්මා අවිපරීතං ජානාති සච්ඡිකරොති, අයං සහවිපස්සනා මග්ගපඤ්ඤා සෙට්ඨා ලොකස්මින්ති.

ඉදානි යථාවුත්තපඤ්ඤානුභාවසම්පන්නෙ ඛීණාසවෙ අභිත්ථවන්තො ‘‘තෙසං දෙවා මනුස්සා චා’’ති ඔසානගාථමාහ. තස්සත්ථො – තෙසං චතූසු අරියසච්චෙසු පරිඤ්ඤාදීනං සොළසන්නං කිච්චානං නිට්ඨිතත්තා චතුසච්චසම්බොධෙන සම්බුද්ධානං, සතිවෙපුල්ලප්පත්තියා සතිමතං, වුත්තනයෙන සමුග්ඝාතිතසම්මොහත්තා පඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තියා හාසපඤ්ඤානං, පුබ්බභාගෙ වා සීලාදිපාරිපූරිතො ¶ පට්ඨාය යාව නිබ්බානසච්ඡිකිරියාය හාසවෙදතුට්ඨිපාමොජ්ජබහුලතාය හාසපඤ්ඤානං, සබ්බසො පරික්ඛීණභවසංයොජනත්තා අන්තිමසරීරධාරීනං ඛීණාසවානං දෙවා මනුස්සා ච පිහයන්ති පියා හොන්ති, තබ්භාවං අධිගන්තුං ඉච්ඡන්ති ‘‘අහො පඤ්ඤානුභාවො, අහො වත මයම්පි එදිසා එවං නිත්තිණ්ණසබ්බදුක්ඛා භවෙය්යාමා’’ති.

42. පඤ්චමෙ සුක්කාති න වණ්ණසුක්කතාය සුක්කා, සුක්කභාවාය පන පරමවොදානාය සංවත්තන්තීති නිප්ඵත්තිසුක්කතාය සුක්කා. සරසෙනපි සබ්බෙ කුසලා ධම්මා සුක්කා එව කණ්හභාවපටිපක්ඛතො ¶ . තෙසඤ්හි උප්පත්තියා චිත්තං පභස්සරං හොති පරිසුද්ධං. ධම්මාති කුසලා ධම්මා. ලොකන්ති සත්තලොකං. පාලෙන්තීති ආධාරසන්ධාරණෙන මරියාදං ඨපෙන්තා රක්ඛන්ති. හිරී ච ඔත්තප්පඤ්චාති එත්ථ හිරියති හිරියිතබ්බෙන, හිරියන්ති එතෙනාති වා හිරී. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘යං හිරියති හිරියිතබ්බෙන, හිරියති පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං සමාපත්තියා, අයං වුච්චති හිරී’’ති (ධ. ස. 30). ඔත්තප්පති ඔත්තප්පිතබ්බෙන, ඔත්තප්පන්ති එතෙනාති වා ඔත්තප්පං. වුත්තම්පිචෙතං ‘‘යං ඔත්තප්පති ඔත්තප්පිතබ්බෙන, ඔත්තප්පති පාපකානං අකුසලානං ¶ ධම්මානං සමාපත්තියා, ඉදං වුච්චති ඔත්තප්ප’’න්ති (ධ. ස. 31).

තත්ථ අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා හිරී, බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං. අත්තාධිපතෙය්යා හිරී, ලොකාධිපතෙය්යං ඔත්තප්පං. ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතා හිරී, භයසභාවසණ්ඨිතං ඔත්තප්පං. සප්පතිස්සවලක්ඛණා හිරී, වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්පං.

තත්ථ අජ්ඣත්තසමුට්ඨානං හිරිං චතූහි කාරණෙහි සමුට්ඨාපෙති – ජාතිං පච්චවෙක්ඛිත්වා, වයං පච්චවෙක්ඛිත්වා, සූරභාවං පච්චවෙක්ඛිත්වා, බාහුසච්චං පච්චවෙක්ඛිත්වා. කථං? ‘‘පාපකරණං නාමෙතං න ජාතිසම්පන්නානං කම්මං, හීනජච්චානං කෙවට්ටාදීනං කම්මං, මාදිසස්ස ජාතිසම්පන්නස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’’න්ති එවං තාව ජාතිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපකම්මං අකරොන්තො හිරිං ¶ සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘‘පාපකරණං නාමෙතං දහරෙහි කත්තබ්බකම්මං, මාදිසස්ස වයෙ ඨිතස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’’න්ති එවං වයං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපකම්මං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘‘පාපකරණං නාමෙතං දුබ්බලජාතිකානං කම්මං, මාදිසස්ස සූරභාවසම්පන්නස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’’න්ති එවං සූරභාවං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපකම්මං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘‘පාපකරණං නාමෙතං අන්ධබාලානං කම්මං, න පණ්ඩිතානං, මාදිසස්ස පණ්ඩිතස්ස බහුස්සුතස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’’න්ති එවං බාහුසච්චං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපකම්මං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. එවං අජ්ඣත්තසමුට්ඨානං හිරිං චතූහි කාරණෙහි සමුට්ඨාපෙති. සමුට්ඨාපෙත්වා ච පන අත්තනො චිත්තෙ හිරිං පවෙසෙත්වා පාපකම්මං න කරොති. එවං හිරී අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා නාම හොති.

කථං ඔත්තප්පං බහිද්ධාසමුට්ඨානං නාම? ‘‘සචෙ ත්වං පාපකම්මං කරිස්සසි, චතූසු පරිසාසු ගරහප්පත්තො භවිස්සසි.

‘‘ගරහිස්සන්ති ¶ තං විඤ්ඤූ, අසුචිං නාගරිකො යථා;

වජ්ජිතො සීලවන්තෙහි, කථං භික්ඛු කරිස්සසී’’ති. –

පච්චවෙක්ඛන්තො ¶ හි බහිද්ධාසමුට්ඨිතෙන ඔත්තප්පෙන පාපකම්මං න කරොති. එවං ඔත්තප්පං බහිද්ධාසමුට්ඨානං නාම හොති.

කථං හිරී අත්තාධිපතෙය්යා නාම? ඉධෙකච්චො කුලපුත්තො අත්තානං අධිපතිං ජෙට්ඨකං කත්වා ‘‘මාදිසස්ස සද්ධාපබ්බජිතස්ස බහුස්සුතස්ස ධුතවාදිස්ස න යුත්තං පාපකම්මං කාතු’’න්ති පාපකම්මං න කරොති. එවං හිරී අත්තාධිපතෙය්යා නාම හොති. තෙනාහ භගවා –

‘‘සො අත්තානංයෙව අධිපතිං කරිත්වා අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙති, සාවජ්ජං පජහති, අනවජ්ජං භාවෙති, සුද්ධමත්තානං පරිහරතී’’ති (අ. නි. 3.40).

කථං ඔත්තප්පං ලොකාධිපතෙය්යං නාම? ඉධෙකච්චො කුලපුත්තො ලොකං අධිපතිං ජෙට්ඨකං කත්වා පාපකම්මං න කරොති. යථාහ –

‘‘මහා ඛො පනායං ලොකසන්නිවාසො. මහන්තස්මිං ඛො පන ලොකසන්නිවාසෙ සන්ති සමණබ්රාහ්මණා ඉද්ධිමන්තො දිබ්බචක්ඛුකා පරචිත්තවිදුනො ¶ , තෙ දූරතොපි පස්සන්ති, ආසන්නාපි න දිස්සන්ති, චෙතසාපි චිත්තං පජානන්ති, තෙපි මං එවං ජානිස්සන්ති ‘පස්සථ භො ඉමං කුලපුත්තං, සද්ධා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො සමානො වොකිණ්ණො විහරති පාපකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති. සන්ති දෙවතා ඉද්ධිමන්තිනියො දිබ්බචක්ඛුකා පරචිත්තවිදුනියො, තා දූරතොපි පස්සන්ති, ආසන්නාපි න දිස්සන්ති, චෙතසාපි චිත්තං පජානන්ති, තාපි මං එවං ජානිස්සන්ති ‘පස්සථ භො ඉමං, කුලපුත්තං, සද්ධා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො සමානො වොකිණ්ණො විහරති පාපකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති. සො ලොකංයෙව අධිපතිං කත්වා අකුසලං පජහතී’’ති (අ. නි. 3.40).

ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතාති ¶ එත්ථ ලජ්ජාති ලජ්ජනාකාරො, තෙන සභාවෙන සණ්ඨිතා හිරී. භයන්ති අපායභයං, තෙන සභාවෙන සණ්ඨිතං ඔත්තප්පං. තදුභයං පාපපරිවජ්ජනෙ පාකටං හොති. තත්ථ යථා ද්වීසු අයොගුළෙසු එකො සීතලො භවෙය්ය ගූථමක්ඛිතො, එකො උණ්හො ආදිත්තො. තෙසු යථා සීතලං ගූථමක්ඛිතත්තා ජිගුච්ඡන්තො විඤ්ඤුජාතිකො ¶ න ගණ්හාති, ඉතරං දාහභයෙන, එවං පණ්ඩිතො ලජ්ජාය ජිගුච්ඡන්තො පාපං න කරොති, ඔත්තප්පෙන අපායභීතො පාපං න කරොති. එවං ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතා හිරී, භයසභාවසණ්ඨිතං ඔත්තප්පං.

කථං සප්පතිස්සවලක්ඛණා හිරී, වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්පං? එකච්චො හි ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණා, සත්ථුමහත්තපච්චවෙක්ඛණා, දායජ්ජමහත්තපච්චවෙක්ඛණා, සබ්රහ්මචාරිමහත්තපච්චවෙක්ඛණාති චතූහි කාරණෙහි තත්ථ ගාරවෙන සප්පතිස්සවලක්ඛණං හිරිං සමුට්ඨාපෙත්වා පාපං න කරොති, එකච්චො අත්තානුවාදභයං, පරානුවාදභයං, දණ්ඩභයං, දුග්ගතිභයන්ති චතූහි කාරණෙහි වජ්ජතො භායන්තො වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්පං සමුට්ඨාපෙත්වා පාපං න කරොති. එත්ථ ච අජ්ඣත්තසමුට්ඨානාදිතා හිරොත්තප්පානං තත්ථ තත්ථ පාකටභාවෙන වුත්තා, න පන නෙසං කදාචි අඤ්ඤමඤ්ඤවිප්පයොගො. න හි ලජ්ජනං නිබ්භයං, පාපභයං වා අලජ්ජනං අත්ථීති.

ඉමෙ ¶ චෙ, භික්ඛවෙ, ද්වෙ සුක්කා ධම්මා ලොකං න පාලෙය්යුන්ති භික්ඛවෙ, ඉමෙ ද්වෙ අනවජ්ජධම්මා යදි ලොකං න රක්ඛෙය්යුං, ලොකපාලකා යදි න භවෙය්යුං. නයිධ පඤ්ඤායෙථ මාතාති ඉධ ඉමස්මිං ලොකෙ ජනිකා මාතා ‘‘අයං මෙ මාතා’’ති ගරුචිත්තීකාරවසෙන න පඤ්ඤායෙථ, ‘‘අයං මාතා’’ති න ලබ්භෙය්ය. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. මාතුච්ඡාති මාතුභගිනී. මාතුලානීති මාතුලභරියා. ගරූනන්ති මහාපිතුචූළපිතුජෙට්ඨභාතුආදීනං ගරුට්ඨානියානං. සම්භෙදන්ති සඞ්කරං, මරියාදභෙදං වා. යථා අජෙළකාතිආදීහි උපමං දස්සෙති. එතෙ හි සත්තා ‘‘අයං මෙ මාතා’’ති වා ‘‘මාතුච්ඡා’’ති වා ගරුචිත්තීකාරවසෙන න ජානන්ති, යං වත්ථුං නිස්සාය උප්පන්නා, තත්ථපි විප්පටිපජ්ජන්ති. තස්මා උපමං ආහරන්තො අජෙළකාදයො ආහරි. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා අජෙළකාදයො තිරච්ඡානා හිරොත්තප්පරහිතා මාතාදිසඤ්ඤං අකත්වා භින්නමරියාදා සබ්බත්ථ සම්භෙදෙන වත්තන්ති, එවමයං ¶ මනුස්සලොකො යදි ලොකපාලකධම්මා න භවෙය්යුං, සබ්බත්ථ සම්භෙදෙන වත්තෙය්ය. යස්මා පනිමෙ ලොකපාලකධම්මා ලොකං පාලෙන්ති, තස්මා නත්ථි සම්භෙදොති.

ගාථාසු යෙසං චෙ හිරිඔත්තප්පන්ති චෙති නිපාතමත්තං. යෙසං සත්තානං හිරී ච ඔත්තප්පඤ්ච සබ්බදාව ¶ සබ්බකාලමෙව න විජ්ජති න උපලබ්භති. වොක්කන්තා සුක්කමූලා තෙති තෙ සත්තා කුසලමූලපච්ඡෙදාවහස්සාපි කම්මස්ස කරණතො කුසලකම්මානං පතිට්ඨානභූතානං හිරොත්තප්පානමෙව වා අභාවතො කුසලතො වොක්කමිත්වා, අපසක්කිත්වා, ඨිතත්තා වොක්කන්තා සුක්කමූලා, පුනප්පුනං ජායනමීයනසභාවත්තා ජාතිමරණගාමිනො සංසාරං නාතිවත්තන්තීති අත්ථො.

යෙසඤ්ච හිරිඔත්තප්පන්ති යෙසං පන පරිසුද්ධමතීනං සත්තානං හිරී ච ඔත්තප්පඤ්චාති ඉමෙ ධම්මා සදා සබ්බකාලං රත්තින්දිවං නවමජ්ඣිමත්ථෙරකාලෙසු සම්මා උපගම්ම ඨිතා පාපා ජිගුච්ඡන්තා භායන්තා තදඞ්ගාදිවසෙන පාපං පජහන්තා. විරූළ්හබ්රහ්මචරියාති සාසනබ්රහ්මචරියෙ මග්ගබ්රහ්මචරියෙ ච විරූළ්හං ආපන්නා, අග්ගමග්ගාධිගමෙන සබ්බසො සන්තකිලෙසතාය සන්තගුණතාය වා සන්තො, පුනබ්භවස්ස ඛෙපිතත්තා ඛීණපුනබ්භවා හොන්තීති.

43. ඡට්ඨෙ ¶ අත්ථි, භික්ඛවෙති කා උප්පත්ති? එකදිවසං කිර භගවතා අනෙකපරියායෙන සංසාරෙ ආදීනවං පකාසෙත්වා තදුපසමනාදිවසෙන නිබ්බානපටිසංයුත්තාය ධම්මදෙසනාය කතාය භික්ඛූනං එතදහොසි ‘‘අයං සංසාරො භගවතා අවිජ්ජාදීහි කාරණෙහි සහෙතුකො වුත්තො, නිබ්බානස්ස පන තදුපසමස්ස න කිඤ්චි කාරණං වුත්තං, තයිදං අහෙතුකං කථං සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන උපලබ්භතී’’ති. අථ ¶ භගවා තෙසං භික්ඛූනං විමතිවිධමනත්ථඤ්චෙව, ‘‘ඉධ සමණබ්රාහ්මණානං ‘නිබ්බානං නිබ්බාන’න්ති වාචාවත්ථුමත්තමෙව, නත්ථි හි පරමත්ථතො නිබ්බානං නාම අනුපලබ්භමානසභාවත්තා’’ති ලොකායතිකාදයො විය විප්පටිපන්නානං බහිද්ධා ච පුථුදිට්ඨිගතිකානං මිච්ඡාවාදභඤ්ජනත්ථඤ්ච, අමතමහානිබ්බානස්ස පරමත්ථතො අත්ථිභාවදීපනත්ථං තස්ස ච නිස්සරණභාවාදිආනුභාවවන්තතාදීපනත්ථං පීතිවෙගෙන උදානවසෙන ඉදං සුත්තං අභාසි. තථා හි ඉදං සුත්තං උදානෙපි (උදා. 72-74) සඞ්ගීතං.

තත්ථ අත්ථීති විජ්ජති පරමත්ථතො උපලබ්භති. අජාතං අභූතං අකතං අසඞ්ඛතන්ති සබ්බානිපි පදානි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි. අථ වා වෙදනාදයො විය හෙතුපච්චයසමවායසඞ්ඛාතාය කාරණසාමග්ගියා න ජාතං න නිබ්බත්තන්ති අජාතං. කාරණෙන විනා සයමෙව න භූතං න පාතුභූතං න උප්පන්නන්ති අභූතං. එවං අජාතත්තා අභූතත්තා ච යෙන කෙනචි කාරණෙන ¶ න කතන්ති අකතං. ජාතභූතකතසභාවො ච නාමරූපාදීනං සඞ්ඛතධම්මානං හොති, න අසඞ්ඛතසභාවස්ස නිබ්බානස්සාති දස්සනත්ථං අසඞ්ඛතන්ති වුත්තං. පටිලොමතො වා සමෙච්ච සම්භුය්ය පච්චයෙහි කතන්ති සඞ්ඛතං, තථා න සඞ්ඛතං, සඞ්ඛතලක්ඛණරහිතන්ති ච අසඞ්ඛතන්ති එවං අනෙකෙහි කාරණෙහි නිබ්බත්තිතභාවෙ පටිසිද්ධෙ ‘‘සියා නු ඛො එකෙනෙව කාරණෙන කත’’න්ති ආසඞ්කායං ‘‘න කෙනචි කත’’න්ති දස්සනත්ථං ‘‘අකත’’න්ති වුත්තං. එවං අප්පච්චයම්පි සමානං ‘‘සයමෙව නු ඛො ඉදං භූතං පාතුභූත’’න්ති ආසඞ්කායං තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘අභූත’’න්ති වුත්තං. අයඤ්ච එතස්ස අසඞ්ඛතාකතාභූතභාවො සබ්බෙන සබ්බං අජාතිධම්මත්තාති දස්සෙතුං ‘‘අජාත’’න්ති වුත්තන්ති. එවමෙතෙසං චතුන්නම්පි පදානං සාත්ථකභාවො වෙදිතබ්බො.

ඉති ¶ භගවා ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අජාතං අභූතං අකතං අසඞ්ඛත’’න්ති පරමත්ථතො නිබ්බානස්ස අත්ථිභාවං වත්වා තත්ථ හෙතුං දස්සෙන්තො ‘‘නො චෙතං, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තස්සායං ¶ සඞ්ඛෙපො – භික්ඛවෙ, යදි අජාතාදිසභාවා අසඞ්ඛතා ධාතු න අභවිස්ස න සියා, ඉධ ලොකෙ ජාතාදිසභාවස්ස රූපාදික්ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතස්ස සඞ්ඛාරගතස්ස නිස්සරණං අනවසෙසවට්ටුපසමො න පඤ්ඤායෙය්ය න උපලබ්භෙය්ය න සම්භවෙය්ය. නිබ්බානඤ්හි ආරම්මණං කත්වා පවත්තමානා සම්මාදිට්ඨිආදයො අරියමග්ගධම්මා අනවසෙසතො කිලෙසෙ සමුච්ඡින්දන්ති, තෙනෙත්ථ සබ්බස්සපි වට්ටදුක්ඛස්ස අප්පවත්ති අපගමො නිස්සරණං පඤ්ඤායති.

එවං බ්යතිරෙකවසෙන නිබ්බානස්ස අත්ථිභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි අන්වයවසෙනපි තං දස්සෙතුං ‘‘යස්මා ච ඛො’’තිආදි වුත්තං, තං වුත්තත්ථමෙව. එත්ථ ච යස්මා ‘‘අපච්චයා ධම්මා, අසඞ්ඛතා ධම්මා (ධ. ස. දුකමාතිකා 7, 8). අත්ථි, භික්ඛවෙ, තදායතනං, යත්ථ නෙව පථවී (උදා. 71). ඉදම්පි ඛො ඨානං දුද්දසං යදිදං සබ්බසඞ්ඛාරසමථො සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො (මහාව. 7; ම. නි. 1.281). අසඞ්ඛතඤ්ච වො, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙස්සාමි අසඞ්ඛතගාමිනිඤ්ච පටිපද’’න්තිආදීහි (සං. නි. 4.366) අනෙකෙහි සුත්තපදෙහි ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අජාත’’න්ති ඉමිනාපි සුත්තෙන නිබ්බානධාතුයා පරමත්ථතො සබ්භාවො සබ්බලොකං අනුකම්පමානෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන දෙසිතො, තස්මා න පටික්ඛිපිතබ්බං. තත්ථ අප්පච්චක්ඛකාරීනම්පි විඤ්ඤූනං කඞ්ඛා වා විමති වා නත්ථි එව. යෙ පන අබුද්ධිපුග්ගලා, තෙසං විමතිවිනොදනත්ථං අයමෙත්ථ අධිප්පායනිද්ධාරණමුඛෙන යුත්තිවිචාරණා – යථා පරිඤ්ඤෙය්යතාය සඋත්තරානං කාමානං රූපානඤ්ච පටිපක්ඛභූතං තබ්බිධුරසභාවං නිස්සරණං පඤ්ඤායති, එවං තංසභාවානං සබ්බෙසං සඞ්ඛතධම්මානං පටිපක්ඛභූතෙන තබ්බිධුරසභාවෙන නිස්සරණෙන භවිතබ්බං. යඤ්චෙතං නිස්සරණං, සා අසඞ්ඛතා ධාතු. කිඤ්ච භිය්යො, සඞ්ඛතධම්මාරම්මණං ¶ විපස්සනාඤාණං අපි අනුලොමඤාණං කිලෙසෙ සමුච්ඡෙදවසෙන පජහිතුං න සක්කොති, තථා සම්මුතිසච්චාරම්මණං පඨමජ්ඣානාදීසු ඤාණං වික්ඛම්භනවසෙනෙව කිලෙසෙ පජහති, න සමුච්ඡෙදවසෙන. ඉති සඞ්ඛතධම්මාරම්මණස්ස ¶ සම්මුතිසච්චාරම්මණස්ස ච ඤාණස්ස කිලෙසානං සමුච්ඡෙදප්පහානෙ අසමත්ථභාවතො තෙසං සමුච්ඡෙදප්පහානකරස්ස අරියමග්ගඤාණස්ස තදුභයවිපරීතසභාවෙන ආරම්මණෙන භවිතබ්බං ¶ , සා අසඞ්ඛතා ධාතු. තථා ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අජාතං අභූතං අකතං අසඞ්ඛත’’න්ති ඉදං නිබ්බානස්ස පරමත්ථතො අත්ථිභාවජොතකවචනං අවිපරීතත්ථං භගවතා භාසිතත්තා. යඤ්හි භගවතා භාසිතං, තං අවිපරීතත්ථං පරමත්ථන්ති යථා තං ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා, සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති (ධ. ප. 277-279; චූළනි. හෙමකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 56). තථා නිබ්බානසද්දො කත්ථචි විසයෙ යථාභූතපරමත්ථවිසයො උපචාරවුත්තිසබ්භාවතො සෙය්යථාපි සීහසද්දො. අථ වා අත්ථෙව පරමත්ථතො අසඞ්ඛතාධාතු ඉතරතබ්බිපරීතවිනිමුත්තසභාවත්තා සෙය්යථාපි පථවීධාතු වෙදනාති. එවමාදීහි නයෙහි යුත්තිතොපි අසඞ්ඛතාය ධාතුයා පරමත්ථතො අත්ථිභාවො වෙදිතබ්බො.

ගාථාසු ජාතන්ති ජායනට්ඨෙන ජාතං, ජාතිලක්ඛණප්පත්තන්ති අත්ථො. භූතන්ති භවනට්ඨෙන භූතං, අහුත්වා සම්භූතන්ති අත්ථො. සමුප්පන්නන්ති සහිතභාවෙන උප්පන්නං, සහිතෙහි ධම්මෙහි ච උප්පන්නන්ති අත්ථො. කතන්ති කාරණභූතෙහි පච්චයෙහි නිබ්බත්තිතං. සඞ්ඛතන්ති තෙහියෙව සමෙච්ච සම්භුය්ය කතන්ති සඞ්ඛතං, සබ්බමෙතං පච්චයනිබ්බත්තස්ස අධිවචනං. නිච්චසාරාදිවිරහිතතො අද්ධුවං. ජරාය මරණෙන ච එකන්තෙනෙව සඞ්ඝටිතං සංසට්ඨන්ති ජරාමරණසඞ්ඝාතං. ‘‘ජරාමරණසඞ්ඝට්ට’’න්තිපි පඨන්ති, ජරාය මරණෙන ච උපද්දුතං පීළිතන්ති අත්ථො. අක්ඛිරොගාදීනං අනෙකෙසං රොගානං නීළං කුලාවකන්ති රොගනීළං. සරසතො ¶ උපක්කමතො ච පභඞ්ගුපරමසීලතාය පභඞ්ගුරං.

චතුබ්බිධො ආහාරො ච තණ්හාසඞ්ඛාතා නෙත්ති ච පභවො සමුට්ඨානං එතස්සාති ආහාරනෙත්තිප්පභවං. සබ්බොපි වා පච්චයො ආහාරො. ඉධ පන තණ්හාය නෙත්තිග්ගහණෙන ගහිතත්තා තණ්හාවජ්ජා වෙදිතබ්බා. තස්මා ආහාරො ච නෙත්ති ච පභවො එතස්සාති ආහාරනෙත්තිප්පභවං. ආහාරො එව වා නයනට්ඨෙන පවත්තනට්ඨෙන නෙත්තීති එවම්පි ආහාරනෙත්තිප්පභවං. නාලං තදභිනන්දිතුන්ති තං උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං එවං පච්චයාධීනවුත්තිකං, තතො එව අනිච්චං, දුක්ඛඤ්ච තණ්හාදිට්ඨීහි අභිනන්දිතුං අස්සාදෙතුං න යුත්තං.

තස්ස ¶ නිස්සරණන්ති ‘‘ජාතං භූත’’න්තිආදිනා වුත්තස්ස තස්ස සක්කායස්ස නිස්සරණං නික්කමො ¶ අනුපසන්තසභාවස්ස රාගාදිකිලෙසස්ස සබ්බසඞ්ඛාරස්ස ච අභාවෙන තදුපසමභාවෙන පසත්ථභාවෙන ච සන්තං, තක්කඤාණස්ස අගොචරභාවතො අතක්කාවචරං, නිච්චට්ඨෙන ධුවං, තතො එව අජාතං අසමුප්පන්නං, සොකහෙතූනං අභාවතො අසොකං, විගතරාගාදිරජත්තා විරජං, සංසාරදුක්ඛට්ටිතෙහි පටිපජ්ජිතබ්බත්තා පදං, ජාතිආදිදුක්ඛධම්මානං නිරොධහෙතුතාය නිරොධො දුක්ඛධම්මානං, සබ්බසඞ්ඛාරානං උපසමහෙතුතාය සඞ්ඛාරූපසමො, තතො එව අච්චන්තසුඛතාය සුඛොති සබ්බපදෙහි අමතමහානිබ්බානමෙව ථොමෙති. එවං භගවා පඨමගාථාය බ්යතිරෙකවසෙන, දුතියගාථාය අන්වයවසෙන ච නිබ්බානං විභාවෙසි.

44. සත්තමෙ ද්වෙමාති ද්වෙ ඉමා. වානං වුච්චති තණ්හා, නික්ඛන්තං වානතො, නත්ථි වා එත්ථ වානං, ඉමස්මිං වා අධිගතෙ වානස්ස අභාවොති නිබ්බානං, තදෙව නිස්සත්තනිජ්ජීවට්ඨෙන සභාවධාරණට්ඨෙන ච ධාතූති නිබ්බානධාතු. යදිපි තස්සා පරමත්ථතො භෙදො නත්ථි ¶ , පරියායෙන පන පඤ්ඤායතීති තං පරියායභෙදං සන්ධාය ‘‘ද්වෙමා, භික්ඛවෙ, නිබ්බානධාතුයො’’ති වත්වා යථාධිප්පෙතප්පභෙදං දස්සෙතුං ‘‘සඋපාදිසෙසා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තණ්හාදීහි ඵලභාවෙන උපාදීයතීති උපාදි, ඛන්ධපඤ්චකං. උපාදියෙව සෙසොති උපාදිසෙසො, සහ උපාදිසෙසෙනාති සඋපාදිසෙසා, තදභාවතො අනුපාදිසෙසා.

අරහන්ති ආරකකිලෙසො, දූරකිලෙසොති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරහං හොති, ආරකාස්ස හොන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මා, සංකිලෙසිකා පොනොබ්භවිකා, සදරා ¶ දුක්ඛවිපාකා, ආයතිං ජාතිජරාමරණියා. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරහං හොතී’’ති (ම. නි. 1.434).

ඛීණාසවොති කාමාසවාදයො චත්තාරොපි ආසවා අරහතො ඛීණා සමුච්ඡින්නා පහීනා පටිප්පස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪාති ඛීණාසවො. වුසිතවාති ගරුසංවාසෙපි අරියමග්ගෙපි දසසු අරියවාසෙසුපි වසි පරිවසි පරිවුට්ඨො වුට්ඨවාසො චිණ්ණචරණොති වුසිතවා. කතකරණීයොති පුථුජ්ජනකල්යාණකං උපාදාය සත්ත සෙඛා චතූහි මග්ගෙහි කරණීයං කරොන්ති ¶ නාම, ඛීණාසවස්ස සබ්බකරණීයානි කතානි පරියොසිතානි, නත්ථි උත්තරිං කරණීයං දුක්ඛක්ඛයාධිගමායාති කතකරණීයො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘තස්ස සම්මා විමුත්තස්ස, සන්තචිත්තස්ස භික්ඛුනො;

කතස්ස පටිචයො නත්ථි, කරණීයං න විජ්ජතී’’ති. (අ. නි. 6.55; මහාව. 244);

ඔහිතභාරොති තයො භාරා – ඛන්ධභාරො, කිලෙසභාරො, අභිසඞ්ඛාරභාරොති. තස්සිමෙ තයොපි භාරා ඔහිතා ඔරොපිතා නික්ඛිත්තා පාතිතාති ඔහිතභාරො. අනුප්පත්තසදත්ථොති අනුප්පත්තො සදත්ථං, සකත්ථන්ති වුත්තං හොති, කකාරස්ස දකාරො කතො. අනුප්පත්තො සදත්ථො එතෙනාති අනුප්පත්තසදත්ථො, සදත්ථොති ච අරහත්තං වෙදිතබ්බං. තඤ්හි අත්තුපනිබන්ධට්ඨෙන අත්තනො අවිජහනට්ඨෙන ¶ අත්තනො පරමත්ථෙන ච අත්තනො අත්ථත්තා සකත්ථො හොති. පරික්ඛීණභවසංයොජනොති කාමරාගසංයොජනං, පටිඝසංයොජනං, මානදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසභවරාගඉස්සාමච්ඡරියඅවිජ්ජාසංයොජනන්ති ඉමානි සත්තෙ භවෙසු. භවං වා භවෙන සංයොජෙන්ති උපනිබන්ධන්තීති භවසංයොජනානි නාම. තානි අරහතො පරික්ඛීණානි, පහීනානි, ඤාණග්ගිනා, දඩ්ඪානීති පරික්ඛීණභවසංයොජනො. සම්මදඤ්ඤා විමුත්තොති එත්ථ සම්මදඤ්ඤාති සම්මා අඤ්ඤාය, ඉදං වුත්තං හොති – ඛන්ධානං ඛන්ධට්ඨං, ආයතනානං ආයතනට්ඨං, ධාතූනං සුඤ්ඤට්ඨං, දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨං, සමුදයස්ස පභවට්ඨං, නිරොධස්ස සන්තට්ඨං, මග්ගස්ස දස්සනට්ඨං ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති එවමාදිභෙදං වා සම්මා යථාභූතං අඤ්ඤාය ජානිත්වා තීරයිත්වා තුලයිත්වා විභාවෙත්වා විභූතං කත්වා. විමුත්තොති ද්වෙ විමුත්තියො ¶ චිත්තස්ස ච විමුත්ති නිබ්බානඤ්ච. අරහා හි සබ්බකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා චිත්තවිමුත්තියාපි විමුත්තො, නිබ්බානෙපි විමුත්තොති. තෙන වුත්තං ‘‘සම්මදඤ්ඤා විමුත්තො’’ති.

තස්ස තිට්ඨන්තෙව පඤ්චින්ද්රියානීති තස්ස අරහතො චරිමභවහෙතුභූතං කම්මං යාව න ඛීයති, තාව තිට්ඨන්තියෙව චක්ඛාදීනි පඤ්චින්ද්රියානි. අවිඝාතත්තාති අනුප්පාදනිරොධවසෙන අනිරුද්ධත්තා. මනාපාමනාපන්ති ඉට්ඨානිට්ඨං රූපාදිගොචරං. පච්චනුභොතීති වින්දති පටිලභති. සුඛදුක්ඛං පටිසංවෙදෙතීති විපාකභූතං සුඛඤ්ච දුක්ඛඤ්ච පටිසංවෙදෙති තෙහි ද්වාරෙහි පටිලභති.

එත්තාවතා උපාදිසෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි සඋපාදිසෙසං නිබ්බානධාතුං දස්සෙතුං ‘‘තස්ස යො’’තිආදි ¶ වුත්තං. තත්ථ තස්සාති තස්ස සඋපාදිසෙසස්ස සතො අරහතො. යො රාගක්ඛයොති රාගස්ස ඛයො ඛීණාකාරො අභාවො අච්චන්තමනුප්පාදො. එස නයො සෙසෙසුපි. එත්තාවතා රාගාදික්ඛයො සඋපාදිසෙසා නිබ්බානධාතූති දස්සිතං හොති.

ඉධෙවාති ¶ ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. සබ්බවෙදයිතානීති සුඛාදයො සබ්බා අබ්යාකතවෙදනා, කුසලාකුසලවෙදනා පන පුබ්බෙයෙව පහීනාති. අනභිනන්දිතානීති තණ්හාදීහි න අභිනන්දිතානි. සීතිභවිස්සන්තීති අච්චන්තවූපසමෙන සඞ්ඛාරදරථපටිප්පස්සද්ධියා සීතලී භවිස්සන්ති, අප්පටිසන්ධිකනිරොධෙන නිරුජ්ඣිස්සන්තීති අත්ථො. න කෙවලං වෙදයිතානියෙව, සබ්බෙපි පන ඛීණාසවසන්තානෙ පඤ්චක්ඛන්ධා නිරුජ්ඣිස්සන්ති, වෙදයිතසීසෙන දෙසනා කතා.

ගාථාසු චක්ඛුමතාති බුද්ධචක්ඛු, ධම්මචක්ඛු, දිබ්බචක්ඛු, පඤ්ඤාචක්ඛු, සමන්තචක්ඛූති පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමතා. අනිස්සිතෙනාති තණ්හාදිට්ඨිනිස්සයවසෙන කඤ්චි ධම්මං අනිස්සිතෙන, රාගබන්ධනාදීහි වා අබන්ධෙන. තාදිනාති ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාවසෙන සබ්බත්ථ ඉට්ඨාදීසු එකසභාවතාසඞ්ඛාතෙන තාදිලක්ඛණෙන තාදිනා. දිට්ඨධම්මිකාති ඉමස්මිං අත්තභාවෙ භවා වත්තමානා. භවනෙත්තිසඞ්ඛයාති භවනෙත්තියා තණ්හාය පරික්ඛයා. සම්පරායිකාති සම්පරායෙ ඛන්ධභෙදතො පරභාගෙ භවා. යම්හීති යස්මිං අනුපාදිසෙසනිබ්බානෙ. භවානීති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං, උපපත්තිභවා සබ්බසො අනවසෙසා නිරුජ්ඣන්ති, න පවත්තන්ති.

තෙති ¶ තෙ එවං විමුත්තචිත්තා. ධම්මසාරාධිගමාති විමුත්තිසාරත්තා ඉමස්ස ධම්මවිනයස්ස, ධම්මෙසු සාරභූතස්ස අරහත්තස්ස අධිගමනතො. ඛයෙති රාගාදික්ඛයභූතෙ නිබ්බානෙ රතා අභිරතා. අථ වා නිච්චභාවතො සෙට්ඨභාවතො ච ධම්මෙසු සාරන්ති ධම්මසාරං, නිබ්බානං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘විරාගො සෙට්ඨො ධම්මානං (ධ. ප. 273), විරාගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (ඉතිවු. 90; අ. නි. 4.34) ච. තස්ස ධම්මසාරස්ස අධිගමහෙතු ඛයෙ සබ්බසඞ්ඛාරපරික්ඛයෙ අනුපාදිසෙසනිබ්බානෙ රතා. පහංසූති පජහිංසු. තෙති නිපාතමත්තං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

45. අට්ඨමෙ ¶ ¶ පටිසල්ලානරාමාති තෙහි තෙහි සත්තසඞ්ඛාරෙහි පටිනිවත්තිත්වා සල්ලානං පටිසල්ලානං, එකවිහාරො එකමන්තසෙවිතා, කායවිවෙකොති අත්ථො. තං පටිසල්ලානං රමන්ති රොචන්තීති පටිසල්ලානරාමා. ‘‘පටිසල්ලානාරාමා’’තිපි පාඨො. යථා වුත්තං පටිසල්ලානං ආරමිතබ්බතො ආරාමො එතෙසන්ති පටිසල්ලානාරාමා. විහරථාති එවංභූතා හුත්වා විහරථාති අත්ථො. පටිසල්ලානෙ රතා නිරතා සම්මුදිතාති පටිසල්ලානරතා. එත්තාවතා ජාගරියානුයොගො, තස්ස නිමිත්තභූතා වූපකට්ඨකායතා ච දස්සිතා. ජාගරියානුයොගො, සීලසංවරො, ඉන්ද්රියෙසු, ගුත්තද්වාරතා, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, සතිසම්පජඤ්ඤන්ති ඉමෙහි ධම්මෙහි විනා න වත්තතීති තෙපි ඉධ අත්ථතො වුත්තා එවාති වෙදිතබ්බා.

අජ්ඣත්තං චෙතොසමථමනුයුත්තාති අත්තනො චිත්තසමථෙ අනුයුත්තා. අජ්ඣත්තං අත්තනොති ච එතං එකත්ථං, බ්යඤ්ජනමෙව නානං. භුම්මත්ථෙ චෙතං සමථන්ති අනුසද්දයොගෙන උපයොගවචනං. අනිරාකතජ්ඣානාති බහි අනීහතජ්ඣානා අවිනාසිතජ්ඣානා වා. නීහරණං විනාසො වාති ඉදං නිරාකතං නාම ‘‘ථම්භං නිරංකත්වා නිවාතවුත්තී’’තිආදීසු (සු. නි. 328) විය. විපස්සනාය සමන්නාගතාති සත්තවිධාය අනුපස්සනාය යුත්තා. සත්තවිධා අනුපස්සනා නාම ¶ අනිච්චානුපස්සනා, දුක්ඛානුපස්සනා, අනත්තානුපස්සනා, නිබ්බිදානුපස්සනා, විරාගානුපස්සනා, නිරොධානුපස්සනා, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා ච, තා විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතාව.

බ්රූහෙතාරො සුඤ්ඤාගාරානන්ති වඩ්ඪෙතාරො සුඤ්ඤාගාරානං. එත්ථ ච ‘‘සුඤ්ඤාගාරාන’’න්ති යංකිඤ්චි විවිත්තං භාවනානුයොගස්ස අනුච්ඡවිකට්ඨානං. සමථවිපස්සනාවසෙන කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා රත්තින්දිවං සුඤ්ඤාගාරං පවිසිත්වා භාවනානුයොගවසෙන නිසීදමානා භික්ඛූ ‘‘බ්රූහෙතාරො සුඤ්ඤාගාරාන’’න්ති වෙදිතබ්බා. එකභූමිකාදිපාසාදෙපි පන වාසං කුරුමානා ඣායිනො සුඤ්ඤාගාරානං බ්රූහෙතාරොත්වෙව වෙදිතබ්බා.

එත්ථ ච යා ‘‘පටිසල්ලානරාමා, භික්ඛවෙ, විහරථ පටිසල්ලානරතා’’ති වූපකට්ඨකායතා විහිතා, සා පරිසුද්ධසීලස්ස, න අසීලස්ස අවිසුද්ධසීලස්ස වා තස්ස රූපාරම්මණාදිතො චිත්තවිනිවත්තනස්සෙව ¶ අභාවතොති අත්ථතො සීලවිසුද්ධි දස්සිතාති වුත්තොවායමත්ථො. ‘‘අජ්ඣත්තං චෙතොසමථමනුයුත්තා අනිරාකතජ්ඣානා’’ති පදද්වයෙන සමාධිභාවනා, ‘‘විපස්සනාය සමන්නාගතා’’ති ඉමිනා පඤ්ඤාභාවනා විහිතාති ලොකියා තිස්සො සික්ඛා දස්සිතා.

ඉදානි ¶ තාසු පතිට්ඨිතස්ස අවස්සංභාවිඵලං දස්සෙතුං ‘‘පටිසල්ලානරාමාන’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ බ්රූහෙතානන්ති වඩ්ඪෙතානං. ද්වින්නං ඵලානන්ති තතියචතුත්ථඵලානං. පාටිකඞ්ඛන්ති ඉච්ඡිතබ්බං අවස්සංභාවී. අඤ්ඤාති අරහත්තං. තඤ්හි හෙට්ඨිමමග්ගඤාණෙහි ඤාතමරියාදං අනතික්කමිත්වා ජානනතො පරිපුණ්ණජානනත්තා උපරි ජානනකිච්චාභාවතො ච ‘‘අඤ්ඤා’’ති වුච්චති. සති වා උපාදිසෙසෙති සති වා කිලෙසූපාදිසෙසෙ, පහාතුං අසක්කුණෙය්යෙ සති. ඤාණෙ හි අපරිපක්කෙ යෙ තෙන පරිපක්කෙන පහාතබ්බකිලෙසා, තෙ න පහීයන්ති. තං සන්ධායාහ ‘‘සති වා උපාදිසෙසෙ’’ති. සති ච කිලෙසෙ ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරා තිට්ඨන්ති එව. ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙ අනාගාමිඵලං අරහත්තන්ති ද්වෙ ධම්මා දස්සිතා. යථා චෙත්ථ, එවං ඉතො පරෙසු ද්වීසු සුත්තෙසු.

ගාථාසු යෙ සන්තචිත්තාති යෙ යොගාවචරා තදඞ්ගවසෙන වික්ඛම්භනවසෙව ච සමිතකිලෙසතාය සන්තචිත්තා. නෙපක්කං වුච්චති පඤ්ඤා, තාය සමන්නාගතත්තා නිපකා. ඉමිනා තෙසං කම්මට්ඨානපරිහරණඤාණං දස්සෙති. සතිමන්තො ¶ ච ඣායිනොති ඨානනිසජ්ජාදීසු කම්මට්ඨානාවිජහනහෙතුභූතාය සතියා සතිමන්තො, ආරම්මණූපනිජ්ඣානලක්ඛණෙන ඣානෙන ඣායිනො. සම්මා ධම්මං විපස්සන්ති, කාමෙසු අනපෙක්ඛිනොති පුබ්බෙයෙව ‘‘අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.234; පාචි. 417) වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමෙසු ච ආදීනවපච්චවෙක්ඛණෙන අනපෙක්ඛිනො අනත්ථිකා තෙ පහාය අධිගතං උපචාරසමාධිං අප්පනාසමාධිං වා පාදකං කත්වා නාමරූපං තස්ස පච්චයෙ ච පරිග්ගහෙත්වා කලාපසම්මසනාදික්කමෙන සම්මා අවිපරීතං පඤ්චක්ඛන්ධධම්මං අනිච්චාදිතො විපස්සන්ති.

අප්පමාදරතාති ¶ වුත්තප්පකාරාය සමථවිපස්සනාභාවනාය අප්පමජ්ජනෙ රතා අභිරතා තත්ථ අප්පමාදෙනෙව රත්තින්දිවං වීතිනාමෙන්තා. සන්තාති සමානා. ‘‘සත්තා’’තිපි පාඨො, පුග්ගලාති අත්ථො. පමාදෙ භයදස්සිනොති නිරයූපපත්තිආදිකං පමාදෙ භයං පස්සන්තා. අභබ්බා පරිහානායාති තෙ එවරූපා සමථවිපස්සනාධම්මෙහි මග්ගඵලෙහි වා පරිහානාය අභබ්බා. සමථවිපස්සනාතො හි සම්පත්තතො න පරිහායන්ති, ඉතරානි ච අප්පත්තානි පාපුණන්ති. නිබ්බානස්සෙව සන්තිකෙති නිබ්බානස්ස ච අනුපාදාපරිනිබ්බානස්ස ච සන්තිකෙ එව, න චිරස්සෙව නං අධිගමිස්සන්තීති.

46. නවමෙ ¶ සික්ඛානිසංසාති එත්ථ සික්ඛිතබ්බාති සික්ඛා, සා තිවිධා අධිසීලසික්ඛා, අධිචිත්තසික්ඛා, අධිපඤ්ඤාසික්ඛාති. තිවිධාපි චෙසා සික්ඛා ආනිසංසා එතෙසං, න ලාභසක්කාරසිලොකාති සික්ඛානිසංසා. විහරථාති සික්ඛානිසංසා හුත්වා විහරථ, තීසු සික්ඛාසු ආනිසංසදස්සාවිනො හුත්වා තාහි සික්ඛාහි ලද්ධබ්බං ආනිසංසමෙව සම්පස්සන්තා විහරථාති අත්ථො. පඤ්ඤුත්තරාති තාසු සික්ඛාසු යා අධිපඤ්ඤාසික්ඛාසඞ්ඛාතා පඤ්ඤා, සා උත්තරා පධානා විසිට්ඨා එතෙසන්ති පඤ්ඤුත්තරා. යෙ හි සික්ඛානිසංසා විහරන්ති, තෙ පඤ්ඤුත්තරා භවන්තීති. විමුත්තිසාරාති ¶ අරහත්තඵලසඞ්ඛාතා විමුත්ති සාරං එතෙසන්ති විමුත්තිසාරා, යථාවුත්තං විමුත්තිංයෙව සාරතො ගහෙත්වා ඨිතාති අත්ථො. යෙ හි සික්ඛානිසංසා පඤ්ඤුත්තරා ච, න තෙ භවවිසෙසං පත්ථෙන්ති, අපිච ඛො විභවං ආකඞ්ඛන්තා විමුත්තිංයෙව සාරතො පච්චෙන්ති. සතාධිපතෙය්යාති ජෙට්ඨකකරණට්ඨෙන සති අධිපතෙය්යං එතෙසන්ති සතාධිපතෙය්යා අධිපති එව අධිපතෙය්යන්ති කත්වා, චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සුප්පතිට්ඨිතචිත්තා කායානුපස්සනාදිමුඛෙන සමථවිපස්සනාභාවනානුයුත්තාති අත්ථො.

අථ වා සික්ඛානිසංසාති භික්ඛවෙ, එවරූපෙ දුල්ලභක්ඛණපටිලාභෙ ¶ තිවිධසික්ඛාසික්ඛනමෙව ආනිසංසං කත්වා විහරථ, එවං විහරන්තා ච පඤ්ඤුත්තරා පඤ්ඤාය උත්තරා ලොකුත්තරපඤ්ඤාය සමන්නාගතා හුත්වා විහරථ, එවංභූතා ච විමුත්තිසාරා නිබ්බානසාරා අනඤ්ඤසාරා විහරථ. තථාභාවස්ස චායං උපායො, යං සතාධිපතෙය්යා විහරථ, සතිපට්ඨානභාවනාය යුත්තප්පයුත්තා හොථ, සබ්බත්ථ වා සතාරක්ඛෙන චෙතසා විහරථාති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉති භගවා තීසු සික්ඛාසු භික්ඛූ නියොජෙන්තො යථා තා සික්ඛිතබ්බා, යෙන ච පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති, තං සඞ්ඛෙපෙනෙව දස්සෙත්වා ඉදානි යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානානං ඵලවිසෙසදස්සනෙන තස්සා පටිපත්තියා අමොඝභාවං පකාසෙන්තො ‘‘සික්ඛානිසංසාන’’න්තිආදිමාහ. තං වුත්තත්ථමෙව.

ගාථාසු පරිපුණ්ණසික්ඛන්ති අග්ගඵලප්පත්තියා පරිසුද්ධසික්ඛං, අසෙක්ඛන්ති අත්ථො. අපහානධම්මන්ති එත්ථ පහානධම්මා වුච්චන්ති කුප්පා විමුත්තියො. පහානධම්මොති හි හානධම්මො කුප්පධම්මො. න පහානධම්මොති අපහානධම්මො, අකුප්පධම්මො. ‘‘අප්පහානධම්මො’’තිපි පාළි, සො එව අත්ථො. ඛයො එව අන්තොති ඛයන්තො, ජාතියා ඛයන්තො ජාතිඛයන්තො, නිබ්බානං. ඛයො වා මරණං, ජාතිඛයන්තො නිබ්බානමෙව, තස්ස දිට්ඨත්තා ජාතිඛයන්තදස්සී.

තස්මාති ¶ යස්මා සික්ඛාපාරිපූරියා අයං ජරාපාරඞ්ගමනපරියොසානො ආනිසංසො, තස්මා. සදාති සබ්බකාලං. ඣානරතාති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙ, ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙති දුවිධෙපි ඣානෙ රතා, තතො එව ¶ සමාහිතා. මාරං සසෙනං අභිභුය්යාති කිලෙසසෙනාය අනට්ඨසෙනාය ච සසෙනං අනවසිට්ඨං චතුබ්බිධම්පි මාරං අභිභවිත්වා. දෙවපුත්තමාරස්සපි හි ගුණමාරණෙ සහායභාවූපගමනතො කිලෙසා ‘‘සෙනා’’ති වුච්චන්ති. තථා රොගාදයො අනට්ඨා මච්චුමාරස්ස. යථාහ –

‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා, දුතියා අරති වුච්චති;

තතියා ඛුප්පිපාසා තෙ, චතුත්ථී තණ්හා පවුච්චති.

‘‘පඤ්චමී ¶ ථිනමිද්ධං තෙ, ඡට්ඨා භීරූ පවුච්චති;

සත්තමී විචිකිච්ඡා තෙ, මක්ඛො ථම්භො ච අට්ඨමො.

‘‘ලාභො සිලොකො සක්කාරො, මිච්ඡාලද්ධො ච යො යසො;

යො චත්තානං සමුක්කංසෙ, පරෙ ච අවජානති.

‘‘එසා නමුචි තෙ සෙනා, කණ්හස්සාභිප්පහාරිනී;

න නං අසූරො ජිනාති, ජෙත්වා ච ලභතෙ සුඛ’’න්ති. (සු. නි. 438-441; මහානි. 28);

‘‘අජ්ජෙව කිච්චමාතප්පං, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

න හි නො සඞ්ගරං තෙන, මහාසෙනෙන මච්චුනා’’ති. (ම. නි. 3.280; ජා. 2.22.121);

භවථ ජාතිමරණස්ස පාරගාති ජාතියා මරණස්ස ච පාරගාමිනො නිබ්බානගාමිනො භවථාති.

47. දසමෙ ¶ ජාගරොති ජාගරකො විගතනිද්දො ජාගරියං අනුයුත්තො, රත්තින්දිවං කම්මට්ඨානමනසිකාරෙ යුත්තප්පයුත්තොති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පුබ්බරත්තාපරරත්තං ජාගරියානුයොගමනුයුත්තො හොති? ඉධ භික්ඛු දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙති, රත්තියා පඨමං යාමං චඞ්කමෙන ¶ නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙති, රත්තියා මජ්ඣිමං යාමං දක්ඛිණෙන පස්සෙන සීහසෙය්යං කප්පෙති පාදෙ පාදං අච්චාධාය සතො සම්පජානො උට්ඨානසඤ්ඤං මනසි කරිත්වා, රත්තියා පච්ඡිමං යාමං පච්චුට්ඨාය චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙති. එවං භික්ඛු පුබ්බරත්තාපරරත්තං ජාගරියානුයොගමනුයුත්තො හොතී’’ති (විභ. 519).

චසද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, තෙන වක්ඛමානෙ සතාදිභාවෙ සම්පිණ්ඩෙති. අස්සාති සියා, භවෙය්යාති අත්ථො. ‘‘ජාගරො ච භික්ඛු විහරෙය්යා’’ති ච පඨන්ති. සබ්බත්ථ ¶ සබ්බදා ච කම්මට්ඨානාවිජහනවසෙන සතිඅවිප්පවාසෙන සතො සම්පජානොති සත්තට්ඨානියස්ස චතුබ්බිධස්සපි සම්පජඤ්ඤස්ස වසෙන සම්පජානො. සමාහිතොති උපචාරසමාධිනා අප්පනාසමාධිනා ච සමාහිතො එකග්ගචිත්තො. පමුදිතොති පටිපත්තියා ආනිසංසදස්සනෙන උත්තරුත්තරි විසෙසාධිගමෙන වීරියාරම්භස්ස ච අමොඝභාවදස්සනෙන පමුදිතො පාමොජ්ජබහුලො. විප්පසන්නොති තතො එව පටිපත්තිභූතාසු තීසු සික්ඛාසු පටිපත්තිදෙසකෙ ච සත්ථරි සද්ධාබහුලතාය සුට්ඨු පසන්නො. සබ්බත්ථ අස්සාති සම්බන්ධො විහරෙය්යාති වා.

තත්ථ කාලවිපස්සී ච කුසලෙසු ධම්මෙසූති තස්මිං කාලෙ විපස්සකො, තත්ථ වා කම්මට්ඨානානුයොගෙ කාලවිපස්සී කාලානුරූපං විපස්සකො. කිං වුත්තං හොති? විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා කලාපසම්මසනාදිවසෙන සම්මසන්තො ආවාසාදිකෙ සත්ත අසප්පායෙ වජ්ජෙත්වා සප්පායෙ සෙවන්තො අන්තරා වොසානං අනාපජ්ජිත්වා පහිතත්තො චිත්තස්ස සමාහිතාකාරං සල්ලක්ඛෙන්තො සක්කච්චං නිරන්තරං අනිච්චානුපස්සනාදිං පවත්තෙන්තො යස්මිං කාලෙ විපස්සනාචිත්තං ලීනං හොති, තස්මිං ධම්මවිචයවීරියපීතිසඞ්ඛාතෙසු, යස්මිං පන කාලෙ චිත්තං උද්ධතං හොති, තස්මිං පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසඞ්ඛාතෙසු කුසලෙසු අනවජ්ජෙසු බොජ්ඣඞ්ගධම්මෙසූති එවං තත්ථ තස්මිං තස්මිං කාලෙ, තස්මිං වා කම්මට්ඨානානුයොගෙ කාලානුරූපං විපස්සකො අස්සාති. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො පන සබ්බත්ථෙව ඉච්ඡිතබ්බො ¶ . වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සතිඤ්ච ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බත්ථිකං වදාමී’’ති (සං. නි. 5.234; මි. ප. 2.1.13). එත්තාවතා පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය ජාගරියං දස්සෙත්වා යෙහි ධම්මෙහි ජාගරියානුයොගො සම්පජ්ජති, තෙ පකාසෙති.

එවං ¶ භගවා ආරද්ධවිපස්සකස්ස භික්ඛුනො සඞ්ඛෙපෙනෙව සද්ධිං උපකාරකධම්මෙහි සම්මසනචාරං දස්සෙත්වා ඉදානි තථා පටිපජ්ජන්තස්ස පටිපත්තියා අවඤ්ඣභාවං දස්සෙන්තො ‘‘ජාගරස්ස, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ¶ ජාගරියානුයොගෙ සතිසම්පජඤ්ඤසමාදානානි සබ්බත්ථකානි සම්මොදපසාදාවහානි, තත්ථ කාලවිපස්සනා නාම විපස්සනාය ගබ්භග්ගහණං පරිපාකගතං. උපක්කිලෙසවිමුත්තෙ හි වීථිපටිපන්නෙ විපස්සනාඤාණෙ තික්ඛෙ සූරෙ වහන්තෙ යොගිනො උළාරං පාමොජ්ජං පසාදො ච හොති, තෙහි ච විසෙසාධිගමස්ස සන්තිකෙයෙව. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානතං.

‘‘පාමොජ්ජබහුලො භික්ඛු, පසන්නො බුද්ධසාසනෙ;

අධිගච්ඡෙ පදං සන්තං, සඞ්ඛාරූපසමං සුඛ’’න්ති. (ධ. ප. 374, 381);

ගාථාසු ජාගරන්තා සුණාථෙතන්ති එතං මම වචනං එකන්තෙනෙව පමාදනිද්දාය අවිජ්ජානිද්දාය පබොධනත්ථං ජාගරන්තා සතිසම්පජඤ්ඤාදිධම්මසමායොගෙන ජාගරියං අනුයුත්තා සුණාථ. යෙ සුත්තා තෙ පබුජ්ඣථාති යෙ යථාවුත්තනිද්දාය සුත්තා සුපනං උපගතා, තෙ තුම්හෙ ජාගරියානුයොගවසෙන ඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගෙ සඞ්කඩ්ඪිත්වා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙන්තා අප්පමාදපටිපත්තියා තතො පබුජ්ඣථ අථ වා ජාගරන්තාති ජාගරනිමිත්තා. ‘‘සුණාථෙත’’න්ති එත්ථ ‘‘එත’’න්ති වුත්තං, කිං තං වචනන්ති ආහ ‘‘යෙ සුත්තා තෙ පබුජ්ඣථා’’තිආදි. තත්ථ යෙ සුත්තාති යෙ කිලෙසනිද්දාය සුත්තා, තෙ තුම්හෙ අරියමග්ගපටිබොධෙන පබුජ්ඣථ. සුත්තා ජාගරිතං සෙය්යොති ඉදං පබොධස්ස කාරණවචනං. යස්මා යථාවුත්තසුපතො වුත්තප්පකාරං ජාගරිතං ජාගරණං අත්ථකාමස්ස කුලපුත්තස්ස සෙය්යො පාසංසතරො හිතසුඛාවහො, තස්මා පබුජ්ඣථ. නත්ථි ජාගරතො භයන්ති ඉදං තත්ථ ආනිසංසදස්සනං. යො හි සද්ධාදීහි ජාගරණධම්මෙහි සමන්නාගමෙන ජාගරො ජග්ගති, පමාදනිද්දං න උපගච්ඡති, තස්ස අත්තානුවාදභයං පරානුවාදභයං දණ්ඩභයං දුග්ගතිභයං ජාතිආදිනිමිත්තං සබ්බම්පි වට්ටභයං නත්ථි.

කාලෙනාති ¶ ¶ ආවාසසප්පායාදීනං ලද්ධකාලෙන. සොති නිපාතමත්තං. සම්මා ¶ ධම්මං පරිවීමංසමානොති විපස්සනාය ආරම්මණභූතං තෙභූමකධම්මං සම්මා ඤායෙන යථා නිබ්බින්දනවිරජ්ජනාදයො සම්භවන්ති, එවං පරිතො වීමංසන්තො, සබ්බාකාරෙන විපස්සන්තොති අත්ථො. එකොදිභූතොති එකො සෙට්ඨො හුත්වා උදෙතීති එකොදි, සමාධි. සො එකොදි භූතො ජාතො උප්පන්නො එතස්සාති එකොදිභූතො. අග්ගිආහිතාදිසද්දානං විය එත්ථ භූතසද්දස්ස පරවචනං දට්ඨබ්බං. එකොදිං වා භූතො පත්තොති එකොදිභූතො. එත්ථ ච එකොදීති මග්ගසමාධි අධිප්පෙතො, ‘‘සමාහිතො’’ති එත්ථ පන පාදකජ්ඣානසමාධිනා සද්ධිං විපස්සනාසමාධි. අථ වා කාලෙනාති මග්ගපටිවෙධකාලෙන. සම්මා ධම්මං පරිවීමංසමානොති සම්මදෙව චතුසච්චධම්මං පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන වීමංසන්තො, එකාභිසමයෙන අභිසමෙන්තො. එකොදිභූතොති එකො සෙට්ඨො අසහායො වා හුත්වා උදෙතීති එකොදි, චතුකිච්චසාධකො සම්මප්පධානො. සො එකොදි භූතො ජාතොති සබ්බං පුරිමසදිසමෙව. විහනෙ තමං සොති සො එවංභූතො අරියසාවකො අරහත්තමග්ගෙන අවිජ්ජාතමං අනවසෙසතො විහනෙය්ය සමුච්ඡින්දෙය්ය.

ඉති භගවා පටිපත්තියා අමොඝභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි තත්ථ දළ්හං නියොජෙන්තො ‘‘තස්මා හවෙ’’ති ඔසානගාථමාහ. තත්ථ තස්මාති යස්මා ජාගරතො සතිඅවිප්පවාසාදිනා සමථවිපස්සනාභාවනා පාරිපූරිං ගච්ඡති, අනුක්කමෙන අරියමග්ගො පාතුභවති, තතො චස්ස සබ්බං වට්ටභයං නත්ථි, තස්මා. හවෙති එකංසෙන දළ්හං වා. භජෙථාති භජෙය්ය. එවං ජාගරියං භජන්තො ච ආතාපිභාවාදිගුණයුත්තො භික්ඛු සංයොජනානි භින්දිත්වා අග්ගඵලඤාණසඞ්ඛාතං අනුත්තරං උත්තරරහිතං සම්බොධිං ඵුසෙ පාපුණෙය්ය. සෙසං වුත්තනයමෙව.

48. එකාදසමෙ ආපායිකාති අපායෙ නිබ්බත්තිස්සන්තීති ආපායිකා. තත්ථාපි නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සන්තීති නෙරයිකා. ඉදමප්පහායාති ¶ ඉදං ඉදානි වක්ඛමානං දුවිධං පාපසමාචාරං අප්පජහිත්වා, තථාපටිපත්තිතථාපග්ගහණවසෙන පවත්තං වාචං චිත්තං දිට්ඨිඤ්ච අප්පටිනිස්සජ්ජිත්වාති අත්ථො. අබ්රහ්මචාරීති ¶ බ්රහ්මසෙට්ඨං චරතීති බ්රහ්මචාරී, බ්රහ්මා වා සෙට්ඨො ආචාරො එතස්ස අත්ථීති බ්රහ්මචාරී, න බ්රහ්මචාරීති අබ්රහ්මචාරී, බ්රහ්මචාරිපටිරූපකො දුස්සීලොති අත්ථො. බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤොති ‘‘බ්රහ්මචාරී අහ’’න්ති එවංපටිඤ්ඤො. පරිපුණ්ණන්ති අඛණ්ඩාදිභාවෙන ¶ අවිකලං. පරිසුද්ධන්ති උපක්කිලෙසාභාවෙන පරිසුද්ධං. අමූලකෙනාති දිට්ඨාදිමූලවිරහිතෙන, දිට්ඨං සුතං පරිසඞ්කිතන්ති ඉමෙහි චොදනාමූලෙහි වජ්ජිතෙන. අබ්රහ්මචරියෙන අසෙට්ඨචරියෙන. අනුද්ධංසෙතීති ‘‘පරිසුද්ධො අය’’න්ති ජානන්තොව පාරාජිකවත්ථුනා ධංසෙති පධංසෙති, චොදෙති අක්කොසති වා.

ගාථාසු අභූතවාදීති පරස්ස දොසං අදිස්වාව අභූතෙන තුච්ඡෙන මුසාවාදං කත්වා පරං අබ්භාචික්ඛන්තො. කත්වාති යො වා පන පාපකම්මං කත්වා ‘‘නාහං එතං කරොමී’’ති ආහ. උභොපි තෙ පෙච්ච සමා භවන්තීති තෙ උභොපි ජනා ඉතො පරලොකං ගන්ත්වා නිරයං උපගමනතො ගතියා සමානා භවන්ති. තත්ථ ගතියෙව නෙසං පරිච්ඡින්නා, න පන ආයු. බහුඤ්හි පාපං කත්වා චිරං නිරයෙ පච්චති, පරිත්තං කත්වා අප්පමත්තකමෙව කාලං. යස්මා පන තෙසං උභින්නම්පි කම්මං ලාමකමෙව. තෙන වුත්තං ‘‘නිහීනකම්මා මනුජා පරත්ථා’’ති. ‘‘පරත්ථා’’ති පන පදස්ස පුරතො ‘‘පෙච්චා’’ති පදෙන සම්බන්ධො – පරත්ථ පෙච්ච ඉතො ගන්ත්වා තෙ නිහීනකම්මා සමා භවන්තීති.

එවං භගවා අභූතබ්භක්ඛානවසෙන භූතදොසපටිච්ඡාදනවසෙන ච පවත්තස්ස මුසාවාදස්ස විපාකං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්මිං ඨානෙ නිසින්නානං බහූනං පාපභික්ඛූනං දුච්චරිතකම්මස්ස ¶ විපාකදස්සනෙන සංවෙජනත්ථං ද්වෙ ගාථා අභාසි. තත්ථ කාසාවකණ්ඨාති කසාවරසපීතත්තා කාසාවෙන වත්ථෙන පලිවෙඨිතකණ්ඨා. පාපධම්මාති ලාමකධම්මා. අසඤ්ඤතාති කායාදීහි සඤ්ඤමරහිතා. පාපාති තථාරූපා පාපපුග්ගලා, පාපෙහි කම්මෙහි උපපජ්ජිත්වා ‘‘තස්ස කායොපි ආදිත්තො සම්පජ්ජලිතො සජොතිභූතො, සඞ්ඝාටිපි ආදිත්තා’’තිආදිනා (සං. නි. 2.218-219; පාරා. 230) ලක්ඛණසංයුත්තෙ වුත්තනයෙන මහාදුක්ඛං අනුභවන්තියෙව.

තතියගාථාය අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – යඤ්චෙ භුඤ්ජෙය්ය දුස්සීලො නිස්සීලපුග්ගලො කායාදීහි අසඤ්ඤතො රට්ඨවාසීහි සද්ධාය දින්නං යං රට්ඨපිණ්ඩං ‘‘සමණොම්හී’’ති පටිජානන්තො ගහෙත්වා භුඤ්ජෙය්ය, තතො ආදිත්තො අග්ගිවණ්ණො අයොගුළොව භුත්තො සෙය්යො සුන්දරතරො. කිංකාරණා? තප්පච්චයා ¶ හිස්ස එකොව අත්තභාවො ඣායෙය්ය, දුස්සීලො පන හුත්වා සද්ධාදෙය්යං භුඤ්ජිත්වා අනෙකානිපි ජාතිසතානි නිරයෙ උප්පජ්ජෙය්යාති.

49. ද්වාදසමෙ ¶ ද්වීහි දිට්ඨිගතෙහීති එත්ථ දිට්ඨියොව දිට්ඨිගතානි ‘‘ගූථගතං මුත්තගත’’න්තිආදීසු (අ. නි. 9.11) විය. ගහිතාකාරසුඤ්ඤතාය වා දිට්ඨීනං ගතමත්තානීති දිට්ඨිගතානි, තෙහි දිට්ඨිගතෙහි. පරියුට්ඨිතාති අභිභූතා පලිබුද්ධා වා. පලිබොධත්ථො වාපි හි පරියුට්ඨානසද්දො ‘‘චොරා මග්ගෙ පරියුට්ඨිංසූ’’තිආදීසු (චූළව. 430) විය. දෙවාති උපපත්තිදෙවා. තෙ හි දිබ්බන්ති උළාරතමෙහි කාමගුණෙහි ඣානාදීහි ච කීළන්ති, ඉද්ධානුභාවෙන වා යථිච්ඡිතමත්ථං ගච්ඡන්ති අධිගච්ඡන්තීති ච දෙවාති වුච්චන්ති. මනස්ස උස්සන්නත්තා මනුස්සා, උක්කට්ඨනිද්දෙසවසෙන චෙතං වුත්තං යථා ‘‘සත්ථා දෙවමනුස්සාන’’න්ති. ඔලීයන්ති එකෙති ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’ති භවෙසු ඔලීයනාභිනිවෙසභූතෙන සස්සතභාවෙන එකච්චෙ දෙවා මනුස්සා ¶ ච අවලීයන්ති අල්ලීයන්ති සඞ්කොචං ආපජ්ජන්ති, න තතො නිස්සරන්ති. අතිධාවන්තීති පරමත්ථතො භින්නසභාවානම්පි සභාවධම්මානං ය්වායං හෙතුඵලභාවෙන සම්බන්ධො, තං අග්ගහෙත්වා නානත්තනයස්සපි ගහණෙන තත්ථ තත්ථෙව ධාවන්ති, තස්මා ‘‘උච්ඡිජ්ජති අත්තා ච ලොකො ච, න හොති පරං මරණා’’ති උච්ඡෙදෙ වා භවනිරොධපටිපත්තියා පටික්ඛෙපධම්මතං අතිධාවන්ති අතික්කමන්ති. චක්ඛුමන්තො ච පස්සන්තීති චසද්දො බ්යතිරෙකෙ. පුබ්බයොගසම්පත්තියා ඤාණපරිපාකෙන පඤ්ඤාචක්ඛුමන්තො පන දෙවමනුස්සා තෙනෙව පඤ්ඤාචක්ඛුනා සස්සතං උච්ඡෙදඤ්ච අන්තද්වයං අනුපගම්ම මජ්ඣිමපටිපත්තිදස්සනෙන පච්චක්ඛං කරොන්ති. තෙ හි ‘‘නාමරූපමත්තමිදං පටිච්චසමුප්පන්නං, තස්මා න සස්සතං, නාපි උච්ඡිජ්ජතී’’ති අවිපරීතතො පස්සන්ති.

එවං ඔලීයනාදිකෙ පුග්ගලාධිට්ඨානෙන උද්දිසිතුං ‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ භවාති කාමභවො, රූපභවො, අරූපභවො. අපරෙපි තයො ¶ භවා සඤ්ඤීභවො, අසඤ්ඤීභවො, නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීභවො. අපරෙපි තයො භවා එකවොකාරභවො, චතුවොකාරභවො, පඤ්චවොකාරභවොති. එතෙහි භවෙහි ආරමන්ති අභිනන්දන්තීති භවාරාමා. භවෙසු රතා අභිරතාති භවරතා. භවෙසු සුට්ඨු මුදිතාති භවසම්මුදිතා. භවනිරොධායාති තෙසං භවානං අච්චන්තනිරොධාය අනුප්පාදනත්ථාය. ධම්මෙ දෙසියමානෙති තථාගතප්පවෙදිතෙ නිය්යානිකධම්මෙ වුච්චමානෙ. න පක්ඛන්දතීති සස්සතාභිනිවිට්ඨත්තා සංඛිත්තධම්මත්තා න පවිසති න ඔගාහති. න පසීදතීති පසාදං නාපජ්ජති න තං සද්දහති. න සන්තිට්ඨතීති තස්සං දෙසනායං න තිට්ඨති නාධිමුච්චති. එවං සස්සතතො අභිනිවිසනෙන භවෙසු ඔලීයන්ති.

අට්ටීයමානාති ¶ භවෙ ජරාරොගමරණාදීනි වධබන්ධනච්ඡෙදනාදීනි ¶ ච දිස්වා සංවිජ්ජනෙන තෙහි සමඞ්ගිභාවෙන භවෙන පීළියමානා දුක්ඛාපියමානා. හරායමානාති ලජ්ජමානා ජිගුච්ඡමානාති පටිකූලතො දහන්තා. විභවන්ති උච්ඡෙදං. අභිනන්දන්තීති තණ්හාදිට්ඨාභිනන්දනාහි අජ්ඣොසාය නන්දන්ති. යතොකිරභොතිආදි තෙසං අභිනන්දනාකාරදස්සනං. තත්ථ යතොති යදා. භොති ආලපනං. අයං අත්තාති කාරකාදිභාවෙන අත්තනා පරිකප්පිතං සන්ධාය වදති. උච්ඡිජ්ජතීති උපච්ඡිජ්ජති. විනස්සතීති න දිස්සති, විනාසං අභාවං ගච්ඡති. න හොති පරං මරණාති මරණෙන උද්ධං න භවති. එතං සන්තන්ති යදෙතං අත්තනො උච්ඡෙදාදි, එතං සබ්බභවවූපසමතො සබ්බසන්තාපවූපසමතො ච සන්තං, සන්තත්තා එව පණීතං, තච්ඡාවිපරීතභාවතො යාථාවං. තත්ථ ‘‘සන්තං පණීත’’න්ති ඉදං ද්වයං තණ්හාභිනන්දනාය වදන්ති, ‘‘යාථාව’’න්ති දිට්ඨාභිනන්දනාය. එවන්ති එවං යථාවුත්තඋච්ඡෙදාභිනිවෙසනෙන.

භූතන්ති ඛන්ධපඤ්චකං. තඤ්හි පච්චයසම්භූතත්තා පරමත්ථතො විජ්ජමානත්තා ච භූතන්ති වුච්චති. තෙනාහ ‘‘භූතමිදං, භික්ඛවෙ, සමනුපස්සථා’’ති (ම. නි. 1.401). භූතතො අවිපරීතසභාවතො සලක්ඛණතො සාමඤ්ඤලක්ඛණතො ච පස්සති. ඉදඤ්හි ඛන්ධපඤ්චකං නාමරූපමත්තං. තත්ථ ‘‘ඉමෙ පථවීආදයො ධම්මා රූපං, ඉමෙ ඵස්සාදයො ධම්මා නාමං, ඉමානි නෙසං ලක්ඛණාදීනි, ඉමෙ නෙසං අවිජ්ජාදයො පච්චයා’’ති එවං සපච්චයනාමරූපදස්සනවසෙන චෙව, ‘‘සබ්බෙපිමෙ ධම්මා අහුත්වා සම්භොන්ති, හුත්වා පටිවෙන්ති, තස්මා අනිච්චා, අනිච්චත්තා දුක්ඛා, දුක්ඛත්තා අනත්තා’’ති එවං අනිච්චානුපස්සනාදිවසෙන ච පස්සතීති ¶ අත්ථො. එත්තාවතා තරුණවිපස්සනාපරියොසානා විපස්සනාභූමි දස්සිතා. නිබ්බිදායාති ¶ භූතසඞ්ඛාතස්ස තෙභූමකධම්මජාතස්ස නිබ්බින්දනත්ථාය, එතෙන බලවවිපස්සනං දස්සෙති. විරාගායාති විරාගත්ථං විරජ්ජනත්ථං, ඉමිනා මග්ගං දස්සෙති. නිරොධායාති නිරුජ්ඣනත්ථං, ඉමිනාපි මග්ගමෙව දස්සෙති. නිරොධායාති වා පටිප්පස්සද්ධිනිරොධෙන සද්ධිං අනුපාදිසෙසනිබ්බානං දස්සෙති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, චක්ඛුමන්තො පස්සන්තීති එවං පඤ්ඤාචක්ඛුමන්තො සපුබ්බභාගෙන මග්ගපඤ්ඤාචක්ඛුනා චතුසච්චධම්මං පස්සන්ති.

ගාථාසු යෙ භූතං භූතතො දිස්වාති යෙ අරියසාවකා භූතං ඛන්ධපඤ්චකං භූතතො අවිපරීතසභාවතො විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය දිස්වා. එතෙන පරිඤ්ඤාභිසමයං දස්සෙති. භූතස්ස ච අතික්කමන්ති භාවනාභිසමයං. අරියමග්ගො හි භූතං අතික්කමති එතෙනාති ‘‘භූතස්ස අතික්කමො’’ති වුත්තො. යථාභූතෙති අවිපරීතසච්චසභාවෙ නිබ්බානෙ. විමුච්චන්ති ¶ අධිමුච්චන්ති, එතෙන සච්ඡිකිරියාභිසමයං දස්සෙති. භවතණ්හාපරික්ඛයාති භවතණ්හාය සබ්බසො ඛෙපනා සමුච්ඡින්දනතො, එතෙන සමුදයප්පහානං දස්සෙති.

සවෙ භූතපරිඤ්ඤො සොති එත්ථ පන සවෙති නිපාතමත්තං. සො භූතපරිඤ්ඤො භූතස්ස අතික්කමනූපායෙන මග්ගෙන භවතණ්හාපරික්ඛයා පරිඤ්ඤාතක්ඛන්ධො තතො එව යථාභූතෙ නිබ්බානෙ අධිමුත්තො. භවාභවෙති ඛුද්දකෙ චෙව මහන්තෙ ච, උච්ඡෙදාදිදස්සනෙ වා වීතතණ්හො භින්නකිලෙසො. භික්ඛු භූතස්ස උපාදානක්ඛන්ධසඞ්ඛාතස්ස අත්තභාවස්ස විභවා, ආයතිං අනුප්පාදා පුනබ්භවං නාගච්ඡති, අපඤ්ඤත්තිකභාවමෙව ගච්ඡතීති අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

ඉති ඉමස්මිං වග්ගෙ එකාදසමෙ වට්ටං කථිතං, තතියචතුත්ථපඤ්චමෙසු පරියොසානසුත්තෙ ච වට්ටවිවට්ටං කථිතං, සෙසෙසු විවට්ටමෙවාති වෙදිතබ්බං.

ද්වාදසමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පරමත්ථදීපනියා ඛුද්දකනිකාය-අට්ඨකථාය

ඉතිවුත්තකස්ස දුකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.