අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) > ඉතිවුත්තක-අට්ඨකථා

50. තිකනිපාතස්ස ¶ ¶ ¶ පඨමෙ තීණීති ගණනපරිච්ඡෙදො. ඉමානීති අභිමුඛීකරණං. අකුසලමූලානීති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. තත්ථ අකුසලානි ච තානි මූලානි චාති අකුසලමූලානි. අථ වා අකුසලානං හෙතුපච්චයපභවජනකසමුට්ඨාපකනිබ්බත්තකට්ඨෙන මූලානි චාති අකුසලමූලානි, අකුසලධම්මානං කාරණානීති අත්ථො. කාරණඤ්හි යථා හිනොති එතස්මා ඵලං පවත්තතීති හෙතු, පටිච්ච එතස්මා එතීති පච්චයො, පභවති එතස්මාති පභවො, අත්තනො ඵලං ජනෙතීති ජනකං, සමුට්ඨාපෙතීති සමුට්ඨාපකං, නිබ්බත්තෙතීති නිබ්බත්තකන්ති ච වුච්චති. එවං පතිට්ඨට්ඨෙන මූලන්ති, තස්මා අකුසලමූලානීති අකුසලානං සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනානි, කාරණානීති වුත්තං හොති.

කෙචි පන ‘‘සාලිආදීනං සාලිබීජාදීනි විය මණිප්පභාදීනං මණිවණ්ණාදයො විය ච අකුසලානං අකුසලභාවසාධකො ලොභාදීනං මූලට්ඨො’’ති වදන්ති. එවං සන්තෙ අකුසලචිත්තසමුට්ඨානරූපෙසු තෙසං හෙතුපච්චයභාවො න සියා. න හි තානි තෙසං අකුසලභාවං සාධෙන්ති, න ච පච්චයා න හොන්ති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.පච්චයනිද්දෙස.1).

අහෙතුකස්ස ¶ ච මොහස්ස අකුසලභාවො න සියා අකුසලභාවසාධකස්ස මූලන්තරස්ස අභාවතො. අථාපි සියා ලොභාදීනං සභාවසිද්ධො ¶ අකුසලාදිභාවො, තංසම්පයුත්තානං පන ලොභාදිපටිබද්ධොති. එවම්පි යථා ලොභාදීනං, එවං අලොභාදීනම්පි සභාවසිද්ධො කුසලාදිභාවොති අලොභාදයො කුසලා එව සියුං, න අබ්යාකතා, න ච හොන්ති. තස්මා යථා සම්පයුත්තෙසු, එවං මූලෙසුපි කුසලාදිභාවො පරියෙසිතබ්බො. යොනිසොමනසිකාරාදිකො විය හි කුසලභාවස්ස, අයොනිසොමනසිකාරාදිකො ¶ අකුසලභාවස්ස කාරණන්ති ගහෙතබ්බං. එවං අකුසලභාවසාධනවසෙන ලොභාදීනං මූලට්ඨං අග්ගහෙත්වා සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනවසෙන ගය්හමානෙ න කොචි දොසො. ලද්ධහෙතුපච්චයා හි ධම්මා විරූළ්හමූලා විය පාදපා ථිරා හොන්ති සුප්පතිට්ඨිතා, හෙතුරහිතා පන තිලබීජකාදිසෙවාලා විය න සුප්පතිට්ඨිතාති හෙතුආදිඅත්ථෙන අකුසලානං උපකාරකත්තා මූලානීති අකුසලමූලානි. යස්මා පන මූලෙන මුත්තො අකුසලචිත්තුප්පාදො නත්ථි, තස්මා තීහි මූලෙහි සබ්බො අකුසලරාසි පරියාදියිත්වා දස්සිතොති දට්ඨබ්බං.

තානි අකුසලමූලානි සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘ලොභො අකුසලමූල’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ලොභාදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. තත්ථ පන තතියමග්ගවජ්ඣා ලොභාදයො ආගතා, ඉධ පන අනවසෙසාති අයමෙව විසෙසො.

ගාථායං පාපචෙතසන්ති අකුසලධම්මසමායොගතො ලාමකචිත්තං. හිංසන්තීති අත්තනො පවත්තික්ඛණෙ ආයතිං විපාකක්ඛණෙ ච විබාධෙන්ති. අත්තසම්භූතාති අත්තනි ජාතා. තචසාරන්ති ගණ්ඨිතං, වෙළුන්ති අත්ථො. සම්ඵලන්ති අත්තනො ඵලං. ඉදං වුත්තං හොති – ඛදිරසීසපාදයො විය අන්තොසාරො අහුත්වා බහිසාරතාය තචසාරන්ති ලද්ධනාමං වෙළුආදිං යථා අත්තසම්භූතමෙව ඵලං හිංසති විනාසෙති, එවමෙව අන්තො සීලාදිසාරරහිතං ලාමකචිත්තං පුග්ගලං අත්තසම්භූතායෙව ලොභාදයො විනාසෙන්තීති.

51. දුතියෙ ¶ ධාතුයොති අත්තනො ඵලස්ස සභාවස්ස ච ධාරණට්ඨෙන ධාතුයො. යඤ්චෙත්ථ ඵලනිබ්බත්තකං, තං අත්තනො ඵලස්ස සභාවස්ස ච, ඉතරං සභාවස්සෙව ධාරණට්ඨෙන ධාතු. රූපධාතූති ¶ රූපභවො. ධාතුයා ආගතට්ඨානෙ භවෙන පරිච්ඡින්දිතබ්බං, භවස්ස ආගතට්ඨානෙ ධාතුයා පරිච්ඡින්දිතබ්බන්ති ඉධ භවෙන පරිච්ඡෙදො කථිතො. තස්මා –

‘‘කතමෙ ¶ ධම්මා රූපාවචරා? හෙට්ඨතො බ්රහ්මලොකං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො අකනිට්ඨෙ දෙවෙ අන්තො කරිත්වා එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා ඛන්ධධාතුආයතනා, ඉමෙ ධම්මා රූපාවචරා’’ති (ධ. ස. 1289) –

එවං වුත්තා රූපාවචරධම්මා රූපධාතු. අරූපධාතූති අරූපභවො. ඉධාපි භවෙන පරිච්ඡෙදො කථිතොති –

‘‘කතමෙ ධම්මා අරූපාවචරා? හෙට්ඨතො ආකාසානඤ්චායතනූපගෙ දෙවෙ අන්තො කරිත්වා, උපරිතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනූපගෙ දෙවෙ අන්තො කරිත්වා, එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා ඛන්ධධාතුආයතනා, ඉමෙ ධම්මා අරූපාවචරා’’ති (ධ. ස. 1291) –

එවං වුත්තා අරූපාවචරධම්මා අරූපධාතු. නිරොධධාතූති නිබ්බානං වෙදිතබ්බං.

අපරො නයො – රූපසහිතා, රූපපටිබද්ධා, ධම්මප්පවත්ති රූපධාතු, පඤ්චවොකාරභවො, එකවොකාරභවො ච, තෙන සකලො කාමභවො රූපභවො ච සඞ්ගහිතො. රූපරහිතා ධම්මප්පවත්ති අරූපධාතු, චතුවොකාරභවො, තෙන අරූපභවො සඞ්ගහිතො. ඉති ද්වීහි පදෙහි තයො භවා සබ්බා සංසාරප්පවත්ති දස්සිතා. තතියපදෙන පන අසඞ්ඛතධාතුයෙව සඞ්ගහිතාති මග්ගඵලානි ඉධ තිකවිනිමුත්තධම්මා නාම ජාතා. කෙචි පන ‘‘රූපධාතූති රූපසභාවා ධම්මා, අරූපධාතූති අරූපසභාවා ධම්මාති පදද්වයෙන අනවසෙසතො පඤ්චක්ඛන්ධා ගහිතා’’ති. ‘‘රූපතණ්හාය විසයභූතා ධම්මා රූපධාතු, අරූපතණ්හාය විසයභූතා අරූපධාතූ’’ති ච වදන්ති, තං සබ්බං ඉධ නාධිප්පෙතං. තස්මා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ගාථාසු ¶ රූපධාතුං පරිඤ්ඤායාති රූපපටිබද්ධධම්මපවත්තිං ඤාතපරිඤ්ඤාදීහි තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානිත්වා. ආරුප්පෙසු අසණ්ඨිතාති අරූපාවචරධම්මෙසු භවරාගවසෙන භවදිට්ඨිවසෙන ච න පතිට්ඨිතා අනල්ලීනා. ‘‘අරූපෙසු අසණ්ඨිතා’’ති ච පඨන්ති, සො එව අත්ථො. එත්තාවතා තෙභූමකධම්මානං පරිඤ්ඤා වුත්තා. නිරොධෙ යෙ විමුච්චන්තීති යෙ නිබ්බානෙ ආරම්මණභූතෙ ¶ අග්ගමග්ගඵලවසෙන ¶ සමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධීහි අනවසෙසකිලෙසතො විමුච්චන්ති. තෙ ජනා මච්චුහායිනොති තෙ ඛීණාසවජනා මරණං සමතීතා.

එවං ධාතුත්තයසමතික්කමෙන අමතාධිගමං දස්සෙත්වා ‘‘අයඤ්ච පටිපදා මයා ගතමග්ගො ච තුම්හාකං දස්සිතො’’ති තත්ථ නෙසං උස්සාහං ජනෙන්තො දුතියං ගාථමාහ. තත්ථ කායෙනාති නාමකායෙන මග්ගඵලෙහි. ඵුසයිත්වාති පත්වා. නිරූපධින්ති ඛන්ධාදිසබ්බූපධිරහිතං. උපධිප්පටිනිස්සග්ගන්ති තෙසංයෙව ච උපධීනං පටිනිස්සජ්ජනකාරණං. නිබ්බානස්ස හි මග්ගඤාණෙන සච්ඡිකිරියාය සබ්බෙ උපධයො පටිනිස්සට්ඨා හොන්තීති තං තෙසං පටිනිස්සජ්ජනකාරණං. සච්ඡිකත්වාති කාලෙන කාලං ඵලසමාපත්තිසමාපජ්ජනෙන අත්තපච්චක්ඛං කත්වා අනාසවො සම්මාසම්බුද්ධො තමෙව අසොකං විරජං නිබ්බානපදං දෙසෙති. තස්මා තදධිගමාය උස්සුක්කං කාතබ්බන්ති.

52. තතියෙ වෙදනාති ආරම්මණරසං වෙදියන්ති අනුභවන්තීති වෙදනා. තා විභාගතො දස්සෙතුං ‘‘සුඛා වෙදනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුඛ-සද්දො අත්ථුද්ධාරවසෙන හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. දුක්ඛ-සද්දො ¶ පන ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.387; විභ. 190) දුක්ඛවත්ථුස්මිං ආගතො. ‘‘යස්මා ච ඛො, මහාලි, රූපං දුක්ඛං දුක්ඛානුපතිතං දුක්ඛාවක්කන්ත’’න්තිආදීසු (සං. නි. 3.60) දුක්ඛාරම්මණෙ. ‘‘දුක්ඛො පාපස්ස උච්චයො’’තිආදීසු (ධ. ප. 117) දුක්ඛපච්චයෙ. ‘‘යාවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, න සුකරා අක්ඛානෙන පාපුණිතුං, යාව දුක්ඛා නිරයා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.250) දුක්ඛපච්චයට්ඨානෙ. ‘‘සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.232; ධ. ස. 165) දුක්ඛවෙදනායං. ඉධාපි දුක්ඛවෙදනායමෙව.

වචනත්ථතො පන සුඛයතීති සුඛා. දුක්ඛයතීති දුක්ඛා. න දුක්ඛා න සුඛාති අදුක්ඛමසුඛා, මකාරො පදසන්ධිවසෙන වුත්තො. තාසු ඉට්ඨානුභවනලක්ඛණා සුඛා, අනිට්ඨානුභවනලක්ඛණා දුක්ඛා, උභයවිපරීතානුභවනලක්ඛණා අදුක්ඛමසුඛා. තස්මා සුඛදුක්ඛවෙදනානං උප්පත්ති පාකටා, ¶ න අදුක්ඛමසුඛාය. යදා හි සුඛං උප්පජ්ජති, සකලසරීරං ¶ භෙන්තං මද්දන්තං ඵරමානං සතධොතසප්පිං ඛාදාපෙන්තං විය, සතපාකතෙලං මක්ඛෙන්තං විය, ඝටසහස්සෙන පරිළාහං නිබ්බාපයමානං විය ච ‘‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’’න්ති වාචං නිච්ඡාරයමානමෙව උප්පජ්ජති. යදා දුක්ඛං උප්පජ්ජති, සකලසරීරං ඛොභෙන්තං මද්දන්තං ඵරමානං තත්තඵාලං පවෙසෙන්තං විය විලීනතම්බලොහං ආසිඤ්චන්තං විය ච ‘‘අහො දුක්ඛං, අහො දුක්ඛ’’න්ති විප්පලාපෙන්තමෙව උප්පජ්ජති. ඉති සුඛදුක්ඛවෙදනානං උප්පත්ති පාකටා.

අදුක්ඛමසුඛා පන දුබ්බිජානා දුද්දීපනා අන්ධකාරා අවිභූතා. සා සුඛදුක්ඛානං අපගමෙ සාතාසාතපටිපක්ඛවසෙන මජ්ඣත්තාකාරභූතා නයතො ගණ්හන්තස්සෙව පාකටා හොති. යථා කිං? යථා පුබ්බාපරං සපංසුකෙ පදෙසෙ උපචරිතමග්ගවසෙන පිට්ඨිපාසාණෙ මිගෙන ගතමග්ගො, එවං ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණෙසු සුඛදුක්ඛානුභවනෙනපි මජ්ඣත්තාරම්මණානුභවනභාවෙන විඤ්ඤායති. මජ්ඣත්තාරම්මණග්ගහණං පිට්ඨිපාසාණගමනං විය ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණග්ගහණාභාවතො ¶ . යඤ්ච තත්රානුභවනං, සා අදුක්ඛමසුඛාති.

එවමෙත්ථ සුඛදුක්ඛඅදුක්ඛමසුඛභාවෙන තිධා වුත්තාපි කත්ථචි සුඛදුක්ඛභාවෙන ද්විධා වුත්තා. යථාහ – ‘‘ද්වෙපි මයා, ආනන්ද, වෙදනා වුත්තා, පරියායෙන සුඛා වෙදනා, දුක්ඛා වෙදනා’’ති (ම. නි. 2.89). කත්ථචි තිස්සොපි විසුං විසුං සුඛදුක්ඛඅදුක්ඛමසුඛභාවෙන ‘‘සුඛා වෙදනා ඨිතිසුඛා විපරිණාමදුක්ඛා, දුක්ඛා වෙදනා ඨිතිදුක්ඛා විපරිණාමසුඛා, අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා ඤාණසුඛා අඤ්ඤාණදුක්ඛා’’ති (ම. නි. 1.465). කත්ථචි සබ්බාපි දුක්ඛභාවෙන. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යං කිඤ්චි වෙදයිතං, සබ්බං තං දුක්ඛස්මින්ති වදාමී’’ති (සං. නි. 4.259).

තත්ථ සියා – යදි තිස්සො වෙදනා යථා ඉධ වුත්තා, අඤ්ඤෙසු ච එදිසෙසු සුත්තෙසු අභිධම්මෙ ච එවං අවත්වා කස්මා එවං වුත්තං ‘‘යං කිඤ්චි වෙදයිතං, සබ්බං තං දුක්ඛස්මින්ති වදාමී’’ති, ‘‘ද්වෙපි මයා, ආනන්ද, වෙදනා වුත්තා’’ති ච? සන්ධායභාසිතමෙතං, තස්මා සා පරියායදෙසනා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘සඞ්ඛාරානිච්චතං, ආනන්ද, මයා සන්ධාය භාසිතං සඞ්ඛාරවිපරිණාමතං, ‘යං කිඤ්චි වෙදයිතං, සබ්බං තං දුක්ඛස්මි’’’න්ති (සං. නි. 4.259).

‘‘ද්වෙපි ¶ ¶ මයා, ආනන්ද, වෙදනා වුත්තා පරියායෙනා’’ති ච (සං. නි. 4.259).

එත්ථ හි සුඛා අදුක්ඛමසුඛාති ඉමාසං ද්වින්නං වෙදනානං නිප්පරියායෙන දුක්ඛභාවො නත්ථි, වෙනෙය්යජ්ඣාසයෙන පන තත්ථ නිච්ඡන්දදස්සනත්ථං පරියායෙන දුක්ඛභාවො වුත්තොති සා තාදිසී පරියායදෙසනා. අයං පන වෙදනත්තයදෙසනා සභාවකථාති කත්වා නිප්පරියායදෙසනාති අයමෙත්ථ ආචරියානං සමානකථා.

විතණ්ඩවාදී පනාහ ‘‘දුක්ඛතාද්වයවචනතො පරියායදෙසනාව වෙදනත්තයදෙසනා’’ති. සො ‘‘මා හෙව’’න්තිස්ස වචනීයො, යස්මා භගවතා සබ්බාසං වෙදනානං දුක්ඛභාවො අධිප්පායවසෙන වුත්තො ‘‘සඞ්ඛාරානිච්චතං, ආනන්ද, මයා සන්ධාය භාසිතං සඞ්ඛාරවිපරිණාමතං ‘යං කිඤ්චි වෙදයිතං, සබ්බං තං දුක්ඛස්මි’’’න්ති. යදි පනෙත්ථ වෙදනත්තයදෙසනා පරියායදෙසනා සියා, ‘‘ඉදං මයා සන්ධාය භාසිතං ¶ තිස්සො වෙදනා’’ති වත්තබ්බං සියා, න පනෙතං වුත්තං.

අපිචායමෙව වත්තබ්බො ‘‘කො, පනාවුසො, වෙදනත්තයදෙසනාය අධිප්පායො’’ති? සචෙ වදෙය්ය ‘‘මුදුකා දුක්ඛා වෙදනා සුඛා, අධිමත්තා දුක්ඛා, මජ්ඣිමා අදුක්ඛමසුඛාති වෙනෙය්යජ්ඣාසයෙන වුත්තා. තාසු හි න සත්තානං සුඛාදිවඩ්ඪී’’ති. සො වත්තබ්බො – කො පනාවුසො දුක්ඛවෙදනාය සභාවො, යෙන ‘‘සබ්බා වෙදනා දුක්ඛා’’ති වුච්චෙය්යුං? යදි යාය උප්පන්නාය සත්තා වියොගමෙව ඉච්ඡන්ති, සො දුක්ඛවෙදනාය සභාවො. යාය ච පන උප්පන්නාය සත්තා අවියොගමෙව ඉච්ඡන්ති, යාය න උභයං ඉච්ඡන්ති, සා කථං දුක්ඛවෙදනා සියා? අථ යා අත්තනො නිස්සයස්ස උපඝාතකාරී, සා දුක්ඛා. යා අනුග්ගහකාරී, සා කථං දුක්ඛා සියා. අථ පන යදරියා දුක්ඛතො පස්සන්ති, සො දුක්ඛවෙදනාය සභාවො, සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය වෙදනං අරියා දුක්ඛතො පස්සන්ති, සා ච අභිණ්හසභාවාති කථං තාසං වෙදනානං මුදුමජ්ඣිමාධිමත්තදුක්ඛභාවො සියා? යදි ච සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය එව වෙදනානං දුක්ඛභාවො සියා, ‘‘තිස්සො ඉමා, භික්ඛවෙ, දුක්ඛතායො දුක්ඛදුක්ඛතා, විපරිණාමදුක්ඛතා, සඞ්ඛාරදුක්ඛතා’’ති (දී. නි. 3.305) අයං දුක්ඛතානං විභාගදෙසනා නිප්පයොජනා සියා. තථා ච සති සුත්තමෙව පටිබාහිතං සියා, පුරිමෙසු ච තීසු රූපාවචරජ්ඣානෙසු ¶ මුදුකා දුක්ඛා වෙදනාති ආපජ්ජති සුඛවෙදනාවචනතො. චතුත්ථජ්ඣානෙ අරූපජ්ඣානෙසු ච මජ්ඣිමා, අදුක්ඛමසුඛවෙදනාවචනතො. එවං සන්තෙ පුරිමා තිස්සො රූපාවචරසමාපත්තියො චතුත්ථජ්ඣානසමාපත්තියා අරූපසමාපත්තීහි ච සන්තතරාති ¶ ආපජ්ජති. කථං වා සන්තතරප්පණීතතරාසු සමාපත්තීසු දුක්ඛවෙදනාය අධිකභාවො යුජ්ජති? තස්මා වෙදනත්තයදෙසනාය පරියායදෙසනාභාවො න යුත්තොති.

යං පන වුත්තං ‘‘දුක්ඛෙ සුඛන්ති සඤ්ඤාවිපල්ලාසො’’ති (අ. නි. 4.49; පටි. ම. 1.236), තං කථන්ති? විපරිණාමදුක්ඛතාය සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය ච යථාභූතානවබොධෙන යා එකන්තතො සුඛසඤ්ඤා, යා ච දුක්ඛනිමිත්තෙ සුඛනිමිත්තසඤ්ඤා, තං සන්ධාය වුත්තං. එවම්පි ‘‘සුඛා, භික්ඛවෙ, වෙදනා දුක්ඛතො දට්ඨබ්බා’’ති (ඉතිවු. 53) ඉදං පන කථන්ති? ඉදං ¶ පන විපරිණාමදස්සනෙ සන්නියොජනත්ථං වුත්තං තස්ස තත්ථ විරාගුප්පත්තියා උපායභාවතො සුඛවෙදනාය බහුදුක්ඛානුගතභාවතො ච. තථා හි දුක්ඛස්ස හෙතුභාවතො අනෙකෙහි දුක්ඛධම්මෙහි අනුබද්ධත්තා ච පණ්ඩිතා සුඛම්පි දුක්ඛමිච්චෙව පටිපන්නා.

එවම්පි නත්ථෙව සුඛා වෙදනා, සුඛහෙතූනං නියමාභාවතො. යෙ හි සුඛවෙදනාය හෙතුසම්මතා ඝාසච්ඡාදනාදයො, තෙ එව අධිමත්තං අකාලෙ ච පටිසෙවියමානා දුක්ඛවෙදනාය හෙතුභාවමාපජ්ජන්ති. න ච යෙනෙව හෙතුනා සුඛං, තෙනෙව දුක්ඛන්ති යුත්තං වත්තුං. තස්මා න තෙ සුඛහෙතූ, දුක්ඛන්තරාපගමෙ පන අවිඤ්ඤූනං සුඛසඤ්ඤා යථා චිරතරං ඨානාදිඉරියාපථසමඞ්ගී හුත්වා තදඤ්ඤඉරියාපථසමායොගෙ මහන්තඤ්ච භාරං වහතො භාරනික්ඛෙපෙ චෙව වූපසමෙ ච, තස්මා නත්ථෙව සුඛන්ති? තයිදං සම්මදෙව සුඛහෙතුං අපරිඤ්ඤාය තස්ස නියමාභාවපරිකප්පනං. ආරම්මණමත්තමෙව හි කෙවලං සුඛහෙතුං මනසිකත්වා එවං වුත්තං, අජ්ඣත්තිකසරීරස්ස අවත්ථාවිසෙසං සමුදිතං පන එකජ්ඣං තදුභයං සුඛාදිහෙතූති වෙදිතබ්බං. යාදිසඤ්ච තදුභයං සුඛවෙදනාය හෙතු, තාදිසං න කදාචිපි දුක්ඛවෙදනාය හෙතු හොතීති වවත්ථිතා එව සුඛාදිහෙතු. යථා නාම තෙජොධාතු සාලියවඩාකසස්සාදීනං යාදිසමවත්ථන්තරං පත්වා සාතමධුරභාවහෙතු හොති, න තාදිසමෙව පත්වා කදාචිපි අසාතඅමධුරභාවහෙතු හොති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

දුක්ඛාපගමෙව ¶ කදාචි සුඛවෙදනන්තරං උපලබ්භති. තත්ථ සුඛෙයෙව සුඛසඤ්ඤා, න දුක්ඛාපගමමත්තෙ යථා අද්ධානගමනපරිස්සමකිලන්තස්ස සම්බාහනෙ ඉරියාපථපරිවත්තනෙ ච, අඤ්ඤථා කාලන්තරෙපි පරිස්සමාපගමෙ තාදිසී සුඛසඤ්ඤා සියා. දුක්ඛාපගමමත්තෙ පන සුඛන්ති පරිකප්පනා වෙදනාවිසෙසස්ස අනුපලබ්භමානත්තා. එකන්තෙනෙව චෙතං එවං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, යතො පණීතප්පණීතානියෙව ආරම්මණානි මහතා ආයාසෙන සත්තා අභිපත්ථයන්ති, න ච නෙසං යෙන කෙනචි යථාලද්ධමත්තෙන පච්චයෙන පතිකාරං කාතුං සක්කා තණ්හුප්පාදෙනාති ¶ . වෙදනාපච්චයා හි ¶ තණ්හාඋපාදි, තථාභාවෙ ච සුගන්ධමධුරසුඛසම්ඵස්සාදිවත්ථූනං ඉතරීතරභාවෙන සුඛවිසෙසසඤ්ඤා ජායමානා කතමස්ස දුක්ඛවිසෙසස්ස අපගමනෙ ඝානජිව්හාකායද්වාරෙසු, සොතද්වාරෙ ච දිබ්බසඞ්ගීතසදිසපඤ්චඞ්ගිකතූරියසද්දාවධාරණෙ. තස්මා න දුක්ඛවෙදනායමෙව දුක්ඛන්තරාපගමෙ සුඛසඤ්ඤා, නාපි කෙවලෙ දුක්ඛාපගමමත්තෙති ආගමතො යුත්තිතොපි වවත්ථිතා තිස්සො වෙදනාති භගවතො වෙදනත්තයදෙසනා නීතත්ථායෙව, න නෙය්යත්ථාති සඤ්ඤාපෙතබ්බං. එවඤ්චෙතං උපෙති, ඉච්චෙතං කුසලං, නො චෙ, කම්මං කත්වා උය්යොජෙතබ්බො ‘‘ගච්ඡ යථාසුඛ’’න්ති.

එවමෙතා අඤ්ඤමඤ්ඤපටිපක්ඛසභාවවවත්ථිතලක්ඛණා එව තිස්සො වෙදනා භගවතා දෙසිතා. තඤ්ච ඛො විපස්සනාකම්මිකානං යොගාවචරානං වෙදනාමුඛෙන අරූපකම්මට්ඨානදස්සනත්ථං. දුවිධඤ්හි කම්මට්ඨානං රූපකම්මට්ඨානං, අරූපකම්මට්ඨානන්ති. තත්ථ භගවා රූපකම්මට්ඨානං කථෙන්තො සඞ්ඛෙපමනසිකාරවසෙන වා විත්ථාරමනසිකාරවසෙන වා චතුධාතුවවත්ථානාදිවසෙන වා කථෙති. අරූපකම්මට්ඨානං පන කථෙන්තො ඵස්සවසෙන වා වෙදනාවසෙන වා චිත්තවසෙන වා කථෙති. එකච්චස්ස හි ආපාථගතෙ ආරම්මණෙ ආවජ්ජතො තත්ථ චිත්තචෙතසිකානං පඨමාභිනිපාතො ඵස්සො තං ආරම්මණං ඵුසන්තො උප්පජ්ජමානො පාකටො හොති, එකච්චස්ස තං ආරම්මණං අනුභවන්තී උප්පජ්ජමානා වෙදනා පාකටා හොති, එකච්චස්ස තං ආරම්මණං විජානන්තං උප්පජ්ජමානං විඤ්ඤාණං පාකටං හොති. ඉති තෙසං තෙසං පුග්ගලානං අජ්ඣාසයෙන යථාපාකටං ඵස්සාදිමුඛෙන තිධා අරූපකම්මට්ඨානං කථෙති.

තත්ථ ¶ යස්ස ඵස්සො පාකටො හොති, සොපි ‘‘න කෙවලං ඵස්සොව උප්පජ්ජති, තෙන සද්ධිං තදෙව ආරම්මණං අනුභවමානා වෙදනාපි උප්පජ්ජති, සඤ්ජානමානා සඤ්ඤාපි, චෙතයමානා චෙතනාපි, විජානමානං විඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජතී’’ති ඵස්සපඤ්චමකෙයෙව පරිග්ගණ්හාති. යස්ස වෙදනා පාකටා හොති, සොපි ‘‘න කෙවලං වෙදනාව උප්පජ්ජති, තාය සද්ධිං ඵුසමානො ඵස්සොපි උප්පජ්ජති, සඤ්ජානමානා සඤ්ඤාපි, චෙතයමානා චෙතනාපි ¶ , විජානමානං විඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජතී’’ති ඵස්සපඤ්චමකෙයෙව පරිග්ගණ්හාති. යස්ස විඤ්ඤාණං පාකටං හොති, සොපි ‘‘න කෙවලං විඤ්ඤාණමෙව උප්පජ්ජති, තෙන සද්ධිං තදෙවාරම්මණං ඵුසමානො ඵස්සොපි උප්පජ්ජති, අනුභවමානා වෙදනාපි, සඤ්ජානමානා සඤ්ඤාපි, චෙතයමානා චෙතනාපි උප්පජ්ජතී’’ති ඵස්සපඤ්චමකෙයෙව පරිග්ගණ්හාති.

සො ‘‘ඉමෙ ඵස්සපඤ්චමකා ධම්මා කිංනිස්සිතා’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘වත්ථුනිස්සිතා’’ති පජානාති. වත්ථු නාම කරජකායො. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ඉදඤ්ච පන මෙ විඤ්ඤාණං එත්ථසිතං එත්ථපටිබද්ධ’’න්ති ¶ (දී. නි. 1.235; ම. නි. 2.252). සො අත්ථතො භූතා චෙව උපාදාරූපානි ච, එවමෙත්ථ වත්ථු රූපං, ඵස්සපඤ්චමකා නාමන්ති නාමරූපමත්තමෙව පස්සති. රූපඤ්චෙත්ථ රූපක්ඛන්ධො, නාමං චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධාති පඤ්චක්ඛන්ධමත්තං හොති. නාමරූපවිනිමුත්තා හි පඤ්චක්ඛන්ධා, පඤ්චක්ඛන්ධවිනිමුත්තං වා නාමරූපං නත්ථි. සො ‘‘ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා කිංහෙතුකා’’ති උපපරික්ඛන්තො ‘‘අවිජ්ජාදිහෙතුකා’’ති, තතො ‘‘පච්චයො චෙව පච්චයුප්පන්නඤ්ච ඉදං, අඤ්ඤො සත්තො වා පුග්ගලො වා නත්ථි, සුද්ධසඞ්ඛාරපුඤ්ජමත්තමෙවා’’ති සප්පච්චයනාමරූපවසෙන තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා විපස්සනාපටිපාටියා ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති සම්මසන්තො විචරති. සො ‘‘අජ්ජ අජ්ජා’’ති පටිවෙධං ආකඞ්ඛමානො තථාරූපෙ සමයෙ උතුසප්පායං, පුග්ගලසප්පායං, භොජනසප්පායං, ධම්මස්සවනසප්පායං වා ලභිත්වා එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නොව විපස්සනං මත්ථකං පාපෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාති. එවං ඉමෙසං තිණ්ණං ජනානං යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං වෙදිතබ්බං. ඉධ පන භගවා වෙදනාවසෙන බුජ්ඣනකානං අජ්ඣාසයෙන අරූපකම්මට්ඨානං කථෙන්තො වෙදනාවසෙන කථෙසි. තත්ථ –

‘‘ලක්ඛණඤ්ච අධිට්ඨානං, උප්පත්ති අනුසයො තථා;

ඨානං පවත්තිකාලො ච, ඉන්ද්රියඤ්ච ද්විධාදිතා’’ති. –

ඉදං ¶ පකිණ්ණකං වෙදිතබ්බං – තත්ථ ලක්ඛණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. අධිට්ඨානන්ති ඵස්සො. ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’ති හි වචනතො ඵස්සො වෙදනාය අධිට්ඨානං. තථා හි සො වෙදනාධිට්ඨානභාවතො නිච්චම්මගාවීඋපමාය ¶ උපමිතො. තත්ථ සුඛවෙදනීයො ඵස්සො සුඛාය වෙදනාය අධිට්ඨානං, දුක්ඛවෙදනීයො ඵස්සො දුක්ඛාය වෙදනාය, අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයො ඵස්සො අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය අධිට්ඨානං, ආසන්නකාරණන්ති අත්ථො. වෙදනා කස්ස පදට්ඨානං? ‘‘වෙදනාපච්චයා තණ්හා’’ති වචනතො තණ්හාය පදට්ඨානං අභිපත්ථනීයභාවතො. සුඛා වෙදනා තාව තණ්හාය පදට්ඨානං හොතු, ඉතරා පන කථන්ති? වුච්චතෙ සුඛසමඞ්ගීපි තාව තංසදිසං තතො වා උත්තරිතරං සුඛං අභිපත්ථෙති, කිමඞ්ග පන දුක්ඛසමඞ්ගීභූතො. අදුක්ඛමසුඛා ච සන්තභාවෙන සුඛමිච්චෙව වුච්චතීති තිස්සොපි වෙදනා තණ්හාය පදට්ඨානං.

උප්පත්තීති උප්පත්තිකාරණං. ඉට්ඨාරම්මණභූතා හි සත්තසඞ්ඛාරා සුඛවෙදනාය උප්පත්තිකාරණං, තෙ එව අනිට්ඨාරම්මණභූතා දුක්ඛවෙදනාය, මජ්ඣත්තාරම්මණභූතා අදුක්ඛමසුඛාය. විපාකතො තදාකාරග්ගහණතො චෙත්ථ ඉට්ඨානිට්ඨතා වෙදිතබ්බා.

අනුසයොති ¶ ඉමාසු තීසු වෙදනාසු සුඛාය වෙදනාය රාගානුසයො අනුසෙති, දුක්ඛාය වෙදනාය පටිඝානුසයො, අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය අවිජ්ජානුසයො අනුසෙති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සුඛාය ඛො, ආවුසො විසාඛ, වෙදනාය රාගානුසයො අනුසෙතී’’තිආදි (ම. නි. 1.465).

දිට්ඨිමානානුසයා චෙත්ථ රාගපක්ඛියා කාතබ්බා. සුඛාභිනන්දනෙන හි දිට්ඨිගතිකා ‘‘සස්සත’’න්තිආදිනා සක්කායෙ අභිනිවිසන්ති, මානජාතිකා ච මානං ජප්පෙන්ති ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදිනා. විචිකිච්ඡානුසයො පන අවිජ්ජාපක්ඛිකො කාතබ්බො. තථා හි වුත්තං පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගෙ (විභ. 288-289) ‘‘වෙදනාපච්චයා විචිකිච්ඡා’’ති. අනුසයානඤ්ච තත්ථ තත්ථ සන්තානෙ අප්පහීනභාවෙන ථාමගමනං. තස්මා ‘‘සුඛාය වෙදනාය රාගානුසයො අනුසෙතී’’ති මග්ගෙන අප්පහීනත්තා අනුරූපකාරණලාභෙ උප්පජ්ජනාරහො රාගො, තත්ථ සයිතො විය හොතීති අත්ථො. එස නයො සෙසෙසුපි.

ඨානන්ති ¶ කායො චිත්තඤ්ච වෙදනාය ඨානං. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘යං තස්මිං සමයෙ කායිකං සුඛං කායසම්ඵස්සජං සාතං සුඛං වෙදයිතං (ධ. ස. 449). යං තස්මිං සමයෙ චෙතසිකං ¶ සුඛං චෙතොසම්ඵස්සජං සාතං සුඛං වෙදයිත’’න්ති (ධ. ස. 471) ච.

පවත්තිකාලොති පවත්තික්ඛණො, පවත්තනාකලනඤ්ච. පවත්තික්ඛණෙන හි සුඛදුක්ඛවෙදනානං සුඛදුක්ඛභාවො වවත්ථිතො. යථාහ –

‘‘සුඛා ඛො, ආවුසො විසාඛ, වෙදනා ඨිතිසුඛා විපරිණාමදුක්ඛා, දුක්ඛා ඛො, ආවුසො විසාඛ, වෙදනා ඨිතිදුක්ඛා විපරිණාමසුඛා’’ති (ම. නි. 1.465).

සුඛාය වෙදනාය අත්ථිභාවො සුඛං, නත්ථිභාවො දුක්ඛං. දුක්ඛාය වෙදනාය අත්ථිභාවො දුක්ඛං, නත්ථිභාවො සුඛන්ති අත්ථො. අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය පවත්තනාකලනං පවත්තියා ආකලනං අනාකලනඤ්ච ජානනං අජානනඤ්ච සුඛදුක්ඛභාවවවත්ථානං. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘අදුක්ඛමසුඛා ¶ ඛො, ආවුසො විසාඛ, වෙදනා ඤාණසුඛා අඤ්ඤාණදුක්ඛා’’ති.

ඉන්ද්රියන්ති එතා හි සුඛාදයො තිස්සො වෙදනා සුඛින්ද්රියං, දුක්ඛින්ද්රියං, සොමනස්සින්ද්රියං, දොමනස්සින්ද්රියං, උපෙක්ඛින්ද්රියන්ති අධිපතෙය්යට්ඨෙන ඉන්ද්රියතො පඤ්චධා විභත්තා. කායිකඤ්හි සාතං සුඛින්ද්රියන්ති වුත්තං, අසාතං දුක්ඛින්ද්රියන්ති. මානසං පන සාතං සොමනස්සින්ද්රියන්ති වුත්තං, අසාතං දොමනස්සින්ද්රියන්ති. දුවිධම්පි නෙව සාතං නාසාතං උපෙක්ඛින්ද්රියන්ති. කිං පනෙත්ථ කාරණං – යථා කායිකචෙතසිකා සුඛදුක්ඛවෙදනා ‘‘සුඛින්ද්රියං සොමනස්සින්ද්රියං, දුක්ඛින්ද්රියං දොමනස්සින්ද්රිය’’න්ති විභජිත්වා වුත්තා, න එවං අදුක්ඛමසුඛාති? භෙදාභාවතො. යථෙව හි අනුග්ගහසභාවා බාධකසභාවා ච සුඛදුක්ඛවෙදනා අඤ්ඤථා කායස්ස අනුග්ගහං බාධකඤ්ච කරොන්ති, චිත්තස්ස ච අඤ්ඤථා, න එවං අදුක්ඛමසුඛා, තස්මා භෙදාභාවතො විභජිත්වා න වුත්තා.

ද්විධාදිතාති සබ්බාපි හි වෙදනා වෙදයිතට්ඨෙන එකවිධාපි නිස්සයභෙදෙන දුවිධා – කායිකා චෙතසිකාති, සුඛා, දුක්ඛා, අදුක්ඛමසුඛාති තිවිධා, චතුයොනිවසෙන ¶ චතුබ්බිධා, ඉන්ද්රියවසෙන, ගතිවසෙන ච පඤ්චවිධා, ද්වාරවසෙන ච ආරම්මණවසෙන ච ඡබ්බිධා, සත්තවිඤ්ඤාණධාතුයොගෙන සත්තවිධා, අට්ඨලොකධම්මපච්චයතාය අට්ඨවිධා, සුඛාදීනං පච්චෙකං අතීතාදිවිභාගෙන නවවිධා, තා එව අජ්ඣත්තබහිද්ධාභෙදෙන අට්ඨාරසවිධා, තථා රූපාදීසු ¶ ඡසු ආරම්මණෙසු එකෙකස්මිං සුඛාදිවසෙන තිස්සො තිස්සො කත්වා. රූපාරම්මණස්මිඤ්හි සුඛාපි උප්පජ්ජති, දුක්ඛාපි, අදුක්ඛමසුඛාපි, එවං ඉතරෙසුපි. අථ වා අට්ඨාරසමනොපවිචාරවසෙන අට්ඨාරස. වුත්තඤ්හි –

‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා සොමනස්සට්ඨානියං රූපං උපවිචරති, දොමනස්සට්ඨානියං, උපෙක්ඛාට්ඨානියං රූපං උපවිචරති, සොතෙන සද්දං…පෙ… මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය සොමනස්සට්ඨානියං ධම්මං උපවිචරති, දොමනස්සට්ඨානියං, උපෙක්ඛාට්ඨානියං ධම්මං උපවිචරතී’’ති (අ. නි. 3.62).

එවං අට්ඨාරසවිධා හොන්ති. තථා ඡ ගෙහස්සිතානි සොමනස්සානි, ඡ ගෙහස්සිතානි දොමනස්සානි, ඡ ගෙහස්සිතා උපෙක්ඛා, තථා නෙක්ඛම්මස්සිතා සොමනස්සාදයොති එවං ඡත්තිංසවිධා ¶ . අතීතෙ ඡත්තිංස, අනාගතෙ ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නෙ ඡත්තිංසාති අට්ඨුත්තරසතම්පි භවන්ති. එවමෙත්ථ ද්විධාදිතා වෙදිතබ්බාති.

ගාථාසු සමාහිතොති උපචාරප්පනාභෙදෙන සමාධිනා සමාහිතො. තෙන සමථභාවනානුයොගං දස්සෙති. සම්පජානොති සාත්ථකසම්පජඤ්ඤාදිනා චතුබ්බිධෙන සම්පජඤ්ඤෙන සම්පජානො. තෙන විපස්සනානුයොගං දස්සෙති. සතොති සතොකාරී. තෙන සමථවිපස්සනානයෙන ධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති. තෙන සමන්නාගතත්තං දස්සෙති. වෙදනා ච පජානාතීති ‘‘ඉමා වෙදනා, එත්තකා වෙදනා’’ති සභාවතො විභාගතො ‘‘අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා’’ති අනිච්චාදිලක්ඛණතො ච පුබ්බභාගෙ තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරියමග්ගෙන පරිඤ්ඤාපටිවෙධෙන පජානාති. වෙදනානඤ්ච සම්භවන්ති සමුදයසච්චං. යත්ථ චෙතා නිරුජ්ඣන්තීති එත්තාවතා වෙදනා යත්ථ නිරුජ්ඣන්ති, තං නිරොධසච්චං. ඛයගාමිනන්ති වෙදනානං ඛයගාමිනං අරියමග්ගඤ්ච පජානාතීති සම්බන්ධො. වෙදනානං ¶ ඛයාති එවං චත්තාරි සච්චානි ¶ පටිවිජ්ඣන්තෙන අරියමග්ගෙන වෙදනානං අනුප්පාදනිරොධා. නිච්ඡාතො පරිනිබ්බුතොති නිත්තණ්හො, පහීනතණ්හො, කිලෙසපරිනිබ්බානෙන, ඛන්ධපරිනිබ්බානෙන ච පරිනිබ්බුතො හොති.

53. චතුත්ථෙ දුක්ඛතො දට්ඨබ්බාති සුඛවෙදනා විපරිණාමදුක්ඛවසෙන දුක්ඛාති ඤාණචක්ඛුනා පස්සිතබ්බා. සල්ලතො දට්ඨබ්බාති දුන්නීහරණට්ඨෙන අන්තොතුදනට්ඨෙන පීළනට්ඨෙන දුක්ඛදුක්ඛභාවෙන දුක්ඛවෙදනා සල්ලන්ති පස්සිතබ්බා. අනිච්චතොති හුත්වා අභාවතො උදයබ්බයවන්තතො තාවකාලිකතො නිච්චපටිපක්ඛතො ච අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා අනිච්චාති පස්සිතබ්බා. කාමඤ්චෙත්ථ සබ්බාපි වෙදනා අනිච්චතො පස්සිතබ්බා, අනිච්චදස්සනතො පන සාතිසයං විරාගනිමිත්තං දුක්ඛදස්සනන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො සත්ථා ‘‘සුඛා, භික්ඛවෙ, වෙදනා දුක්ඛතො දට්ඨබ්බා, දුක්ඛා වෙදනා සල්ලතො දට්ඨබ්බා’’ති ආහ. අථ වා යත්ථ පුථුජ්ජනා සුඛාභිනිවෙසිනො, තත්ථ නිබ්බෙදජනනත්ථං තථා වුත්තං. තෙනස්සා සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය දුක්ඛභාවො දස්සිතො. යදනිච්චං, තං දුක්ඛන්ති විපරිණාමදුක්ඛතාය ‘‘සුඛා, භික්ඛවෙ, වෙදනා දුක්ඛතො දට්ඨබ්බා’’ති ¶ වත්වා ‘‘සුඛාපි තාව එදිසී, දුක්ඛා නු ඛො කීදිසී’’ති චින්තෙන්තානං දුක්ඛදුක්ඛතාය ‘‘දුක්ඛා වෙදනා සල්ලතො දට්ඨබ්බා’’ති ආහ, ඉතරා පන සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය එව දුක්ඛාති දස්සෙන්තො ‘‘අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා අනිච්චතො දට්ඨබ්බා’’ති අවොච.

එත්ථ ච ‘‘සුඛා වෙදනා දුක්ඛතො දට්ඨබ්බා’’ති එතෙන රාගස්ස සමුග්ඝාතනූපායො දස්සිතො. සුඛවෙදනාය හි රාගානුසයො අනුසෙති. ‘‘දුක්ඛා වෙදනා සල්ලතො දට්ඨබ්බා’’ති එතෙන දොසස්ස සමුග්ඝාතනූපායො දස්සිතො. දුක්ඛවෙදනාය හි පටිඝානුසයො අනුසෙති. ‘‘අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා අනිච්චතො දට්ඨබ්බා’’ති එතෙන මොහස්ස සමුග්ඝාතනූපායො දස්සිතො. අදුක්ඛමසුඛවෙදනාය හි අවිජ්ජානුසයො අනුසෙති.

තථා ¶ පඨමෙන තණ්හාසංකිලෙසස්ස ¶ පහානං දස්සිතං තස්ස සුඛස්සාදහෙතුකත්තා, දුතියෙන දුච්චරිතසංකිලෙසස්ස පහානං. යථාභූතඤ්හි දුක්ඛං අපරිජානන්තා තස්ස පරිහරණත්ථං දුච්චරිතං චරන්ති. තතියෙන දිට්ඨිසංකිලෙසස්ස පහානං අනිච්චතො පස්සන්තස්ස දිට්ඨිසංකිලෙසාභාවතො අවිජ්ජානිමිත්තත්තා දිට්ඨිසංකිලෙසස්ස, අවිජ්ජානිමිත්තඤ්ච අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා. පඨමෙන වා විපරිණාමදුක්ඛපරිඤ්ඤා, දුතියෙන දුක්ඛදුක්ඛපරිඤ්ඤා, තතියෙන සඞ්ඛාරදුක්ඛපරිඤ්ඤා. පඨමෙන වා ඉට්ඨාරම්මණපරිඤ්ඤා, දුතියෙන අනිට්ඨාරම්මණපරිඤ්ඤා, තතියෙන මජ්ඣත්තාරම්මණපරිඤ්ඤා. විරත්තෙසු හි තදාරම්මණධම්මෙසු ආරම්මණානිපි විරත්තානෙව හොන්තීති. පඨමෙන වා රාගප්පහානපරිකිත්තනෙන දුක්ඛානුපස්සනාය අප්පණිහිතවිමොක්ඛො දීපිතො හොති, දුතියෙන දොසප්පහානපරිකිත්තනෙන අනිච්චානුපස්සනාය අනිමිත්තවිමොක්ඛො, තතියෙන මොහප්පහානපරිකිත්තනෙන අනත්තානුපස්සනාය සුඤ්ඤතවිමොක්ඛො දීපිතො හොතීති වෙදිතබ්බං.

යතොති යදා, යස්මා වා. අරියොති කිලෙසෙහි ආරකා ඨිතො පරිසුද්ධො. සම්මද්දසොති සබ්බාසං වෙදනානං චතුන්නම්පි වා සච්චානං අවිපරීතදස්සාවී. අච්ඡෙච්ඡි තණ්හන්ති වෙදනාමූලකං තණ්හං අග්ගමග්ගෙන ඡින්දි, අනවසෙසතො සමුච්ඡින්දි. විවත්තයි සංයොජනන්ති දසවිධං සංයොජනං පරිවත්තයි, නිම්මූලමකාසි. සම්මාති හෙතුනා කාරණෙන. මානාභිසමයාති මානස්ස දස්සනාභිසමයා, පහානාභිසමයා වා. අරහත්තමග්ගො හි කිච්චවසෙන මානං පස්සති, අයමස්ස දස්සනාභිසමයො. තෙන දිට්ඨො පන සො තාවදෙව පහීයති දිට්ඨවිසෙන දිට්ඨසත්තානං ජීවිතං විය, අයමස්ස පහානාභිසමයො. අන්තමකාසි දුක්ඛස්සාති එවං අරහත්තමග්ගෙන මානස්ස දිට්ඨත්තා පහීනත්තා ච සබ්බස්සෙව වට්ටදුක්ඛස්ස කොටිසඞ්ඛාතං අන්තං පරිච්ඡෙදං පරිවටුමං අකාසි, අන්තිමසමුස්සයමත්තාවසෙසං දුක්ඛමකාසීති වුත්තං හොති.

ගාථාසු ¶ යොති යො අරියසාවකො. අද්දාති අද්දස, සුඛවෙදනං දුක්ඛතො පස්සීති අත්ථො. සුඛවෙදනා ¶ හි විසමිස්සං විය භොජනං පරිභොගකාලෙ අස්සාදං දදමානා විපරිණාමකාලෙ දුක්ඛායෙවාති. දුක්ඛමද්දක්ඛි සල්ලතොති යථා සල්ලං සරීරං අනුපවිසන්තම්පි පවිට්ඨම්පි උද්ධරියමානම්පි පීළමෙව ජනෙති, එවං දුක්ඛවෙදනා උප්පජ්ජමානාපි ඨිතිප්පත්තාපි භිජ්ජමානාපි විබාධතියෙවාති තං සල්ලතො විපස්සීති වුත්තං. අද්දක්ඛි ¶ නං අනිච්චතොති සුඛදුක්ඛතො සන්තසභාවතාය සන්තතරජාතිකම්පි නං අදුක්ඛමසුඛං අනිච්චන්තිකතාය අනිච්චතො පස්සි.

ස වෙ සම්මද්දසොති සො එවං තිස්සන්නං වෙදනානං සම්මදෙව දුක්ඛාදිතො දස්සාවී. යතොති යස්මා. තත්ථාති වෙදනායං. විමුච්චතීති සමුච්ඡෙදවිමුත්තිවසෙන විමුච්චති. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා සුඛාදීනි දුක්ඛාදිතො අද්දස, තස්මා තත්ථ වෙදනාය තප්පටිබද්ධඡන්දරාගප්පහානෙන සමුච්ඡෙදවසෙන විමුච්චති. යංසද්දෙ හි වුත්තෙ තංසද්දො ආහරිත්වා වත්තබ්බො. අථ වා යතොති කායවාචාචිත්තෙහි සංයතො යතත්තො, යතති පදහතීති වා යතො, ආයතතීති අත්ථො. අභිඤ්ඤාවොසිතොති වෙදනාමුඛෙන චතුසච්චකම්මට්ඨානං භාවෙත්වා ඡට්ඨාභිඤ්ඤාය පරියොසිතො කතකිච්චො. සන්තොති රාගාදිකිලෙසවූපසමෙන සන්තො. යොගාතිගොති කාමයොගාදිං චතුබ්බිධම්පි යොගං අතික්කන්තො. උභයහිතමුනනතො මුනීති.

54. පඤ්චමෙ එසනාති ගවෙසනා පරියෙසනා මග්ගනා. තා විභාගතො දස්සෙතුං ‘‘කාමෙසනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කාමෙසනාති කාමානං එසනා, කාමසඞ්ඛාතා වා එසනා කාමෙසනා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘තත්ථ කතමා කාමෙසනා? යො කාමෙසු කාමච්ඡන්දො, කාමරාගො, කාමනන්දී, කාමස්නෙහො ¶ , කාමපිපාසා, කාමමුච්ඡා, කාමජ්ඣොසානං, අයං වුච්චති කාමෙසනා’’ති (විභ. 919).

තස්මා කාමරාගො කාමෙසනාති වෙදිතබ්බො. භවෙසනායපි එසෙව නයො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘තත්ථ ¶ කතමා භවෙසනා? යො භවෙසු භවච්ඡන්දො…පෙ… භවජ්ඣොසානං, අයං වුච්චති භවෙසනා’’ති (විභ. 919).

තස්මා භවෙසනරාගො රූපාරූපභවපත්ථනා භවෙසනාති වෙදිතබ්බා. බ්රහ්මචරියස්ස එසනා බ්රහ්මචරියෙසනා. යථාහ –

‘‘තත්ථ ¶ කතමා බ්රහ්මචරියෙසනා? සස්සතො ලොකොති වා, අසස්සතො ලොකොති වා, අන්තවා ලොකොති වා, අනන්තවා ලොකොති වා, තං ජීවං තං සරීරන්ති වා, අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරන්ති වා, හොති තථාගතො පරං මරණාති වා, න හොති තථාගතො පරං මරණාති වා, හොති ච න ච හොති තථාගතො පරං මරණාති වා, නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණාති වා, යා එවරූපා දිට්ඨි දිට්ඨිගතං දිට්ඨිගහනං දිට්ඨිකන්තාරො දිට්ඨිවිසූකායිකං දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතං දිට්ඨිසඤ්ඤොජනං ගාහො පතිට්ඨාහො අභිනිවෙසො පරාමාසො කුම්මග්ගො මිච්ඡාපථො මිච්ඡත්තං තිත්ථායතනං විපරියෙසග්ගාහො, අයං වුච්චති බ්රහ්මචරියෙසනා’’ති (විභ. 919).

තස්මා දිට්ඨිගතසම්මතස්ස බ්රහ්මචරියස්ස එසනා දිට්ඨිබ්රහ්මචරියෙසනාති වෙදිතබ්බාති. එත්තාවතා රාගදිට්ඨියො එසනාති දස්සිතා හොන්ති. න කෙවලඤ්ච රාගදිට්ඨියොව එසනා, තදෙකට්ඨං කම්මම්පි. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘තත්ථ කතමා කාමෙසනා? කාමරාගො තදෙකට්ඨං අකුසලං කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මං, අයං වුච්චති කාමෙසනා. තත්ථ කතමා භවෙසනා? භවරාගො තදෙකට්ඨං අකුසලං කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මං, අයං වුච්චති භවෙසනා. තත්ථ කතමා බ්රහ්මචරියෙසනා? අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි තදෙකට්ඨං අකුසලං කායකම්මං, වචීකම්මං, මනොකම්මං, අයං වුච්චති බ්රහ්මචරියෙසනා’’ති (විභ. 919) –

ගාථාසු සම්භවන්ති එත්ථ එසනානං උප්පත්තිහෙතුභූතා අවිජ්ජාදයො තණ්හා චාති සම්භවො, සමුදයොති අත්ථො. යත්ථ ¶ චෙතා නිරුජ්ඣන්තීති බ්රහ්මචරියෙසනා පඨමමග්ගෙන නිරුජ්ඣති, කාමෙසනා ¶ අනාගාමිමග්ගෙන, භවෙසනා අරහත්තමග්ගෙන නිරුජ්ඣතීති වෙදිතබ්බං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

55. ඡට්ඨෙ ¶ බ්රහ්මචරියෙසනා සහාති බ්රහ්මචරියෙසනාය සද්ධිං. විභත්තිලොපෙන හි අයං නිද්දෙසො, කරණත්ථෙ වා එතං පච්චත්තවචනං. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘බ්රහ්මචරියෙසනාය සද්ධිං කාමෙසනා, භවෙසනාති තිස්සො එසනා’’ති. තාසු බ්රහ්මචරියෙසනං සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘ඉතිසච්චපරාමාසො, දිට්ඨිට්ඨානා සමුස්සයා’’ති වුත්තං. තස්සත්ථො – ඉති එවං සච්චන්ති පරාමාසො ඉතිසච්චපරාමාසො. ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤන්ති දිට්ඨියා පවත්තිආකාරං දස්සෙති. දිට්ඨියො එව සබ්බානත්ථහෙතුභාවතො දිට්ඨිට්ඨානා. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිපරමාහං, භික්ඛවෙ, වජ්ජං වදාමී’’ති (අ. නි. 1.310). තා එව ච උපරූපරි වඩ්ඪමානා ලොභාදිකිලෙසසමුස්සයෙන ච සමුස්සයා, ‘‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’න්ති මිච්ඡාභිනිවිසමානා සබ්බානත්ථහෙතුභූතා කිලෙසදුක්ඛූපචයහෙතුභූතා ච දිට්ඨියො බ්රහ්මචරියෙසනාති වුත්තං හොති. එතෙන පවත්තිආකාරතො නිබ්බත්තිතො ච බ්රහ්මචරියෙසනා දස්සිතාති වෙදිතබ්බා.

සබ්බරාගවිරත්තස්සාති සබ්බෙහි කාමරාගභවරාගෙහි විරත්තස්ස. තතො එව තණ්හක්ඛයසඞ්ඛාතෙ නිබ්බානෙ විමුත්තත්තා තණ්හක්ඛයවිමුත්තිනො අරහතො. එසනා පටිනිස්සට්ඨාති කාමෙසනා, භවෙසනා ච සබ්බසො නිස්සට්ඨා පහීනා. දිට්ඨිට්ඨානා සමූහතාති බ්රහ්මචරියෙසනාසඞ්ඛාතා දිට්ඨිට්ඨානා ච පඨමමග්ගෙනෙව සමුග්ඝාතිතා. එසනානං ඛයාති එවමෙතාසං තිස්සන්නං එසනානං ඛයා අනුප්පාදනිරොධා භින්නකිලෙසත්තා. භික්ඛූති ච සබ්බසො ආසාභා වා. නිරාසොති ච දිට්ඨෙකට්ඨස්ස විචිකිච්ඡාකථංකථාසල්ලස්ස පහීනත්තා අකථංකථීති ච වුච්චතීති.

56-57. සත්තමෙ ¶ කාමාසවොති කාමෙසු ආසවො, කාමසඞ්ඛාතො වා ආසවො කාමාසවො ¶ , අත්ථතො පන කාමරාගො රූපාදිඅභිරති ච කාමාසවො. රූපාරූපභවෙසු ඡන්දරාගො ඣානනිකන්ති සස්සතදිට්ඨිසහගතො ¶ රාගො භවපත්ථනා ච භවාසවො. අවිජ්ජාව අවිජ්ජාසවො.

ආසවානඤ්ච සම්භවන්ති එත්ථ අයොනිසොමනසිකාරො අවිජ්ජාදයො ච කිලෙසා ආසවානං සම්භවො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අයොනිසො, භික්ඛවෙ, මනසිකරොතො අනුප්පන්නා චෙව ආසවා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච ආසවා පවඩ්ඪන්තී’’ති (ම. නි. 1.15).

‘‘අවිජ්ජා, භික්ඛවෙ, පුබ්බඞ්ගමා අකුසලානං ධම්මානං සමාපත්තියා අන්වදෙව අහිරිකං අනොත්තප්ප’’න්ති (ඉතිවු. 40) ච.

මග්ගඤ්ච ඛයගාමිනන්ති ආසවානං ඛයගාමිනං අරියමග්ගඤ්ච. තත්ථ කාමාසවො අනාගාමිමග්ගෙන පහීයති, භවාසවො අවිජ්ජාසවො ච අරහත්තමග්ගෙන. කාමුපාදානං විය කාමාසවොපි අග්ගමග්ගවජ්ඣොති ච වදන්ති. සෙසං වුත්තනයමෙව. අට්ඨමෙ අපුබ්බං නත්ථි.

සත්තමඅට්ඨමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

58. නවමෙ තණ්හායනට්ඨෙන තණ්හා, රූපාදිවිසයං තසතීති වා තණ්හා. ඉදානි තං විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘කාමතණ්හා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පඤ්චකාමගුණිකො රාගො කාමතණ්හා. රූපාරූපභවෙසු ඡන්දරාගො ඣානනිකන්ති සස්සතදිට්ඨිසහගතො රාගො භවවසෙන පත්ථනා ච භවතණ්හා. උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො රාගො විභවතණ්හා. අපිච පච්ඡිමතණ්හාද්වයං ඨපෙත්වා සෙසා සබ්බාපි තණ්හා කාමතණ්හා එව. යථාහ –

‘‘තත්ථ කතමා භවතණ්හා? සස්සතදිට්ඨිසහගතො රාගො සාරාගො චිත්තස්ස සාරාගො – අයං වුච්චති භවතණ්හා. තත්ථ කතමා විභවතණ්හා? උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො රාගො සාරාගො චිත්තස්ස සාරාගො, අයං වුච්චති විභවතණ්හා ¶ . අවසෙසා තණ්හා කාමතණ්හා’’ති (විභ. 916).

ඉමා ¶ ¶ ච තිස්සො තණ්හා රූපතණ්හා…පෙ… ධම්මතණ්හාති විසයභෙදතො පච්චෙකං ඡබ්බිධාති කත්වා අට්ඨාරස හොන්ති. තා අජ්ඣත්තරූපාදීසු අට්ඨාරස, බහිද්ධාරූපාදීසු අට්ඨාරසාති ඡත්තිංස, ඉති අතීතා ඡත්තිංස, අනාගතා ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නා ඡත්තිංසාති විභාගතො අට්ඨසතං හොන්ති. පුන සඞ්ගහෙ කරියමානෙ කාලභෙදං අනාමසිත්වා ගය්හමානා ඡත්තිංසෙව හොන්ති, රූපාදීනං අජ්ඣත්තිකබාහිරවිභාගෙ අකරියමානෙ අට්ඨාරසෙව, රූපාදිආරම්මණවිභාගමත්තෙ ගය්හමානෙ ඡළෙව, ආරම්මණවිභාගම්පි අකත්වා ගය්හමානා තිස්සොයෙව හොන්තීති.

ගාථාසු තණ්හායොගෙනාති තණ්හාසඞ්ඛාතෙන යොගෙන, කාමයොගෙන, භවයොගෙන ච. සංයුත්තාති සම්බන්ධා, භවාදීසු සංයොජිතා වා. තෙනෙවාහ ‘‘රත්තචිත්තා භවාභවෙ’’ති. ඛුද්දකෙ චෙව මහන්තෙ ච භවෙ ලග්ගචිත්තාති අත්ථො. අථ වා භවොති සස්සතදිට්ඨි, අභවොති උච්ඡෙදදිට්ඨි. තස්මා භවාභවෙ සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨීසු සත්තවිසත්තචිත්තාති. එතෙන භවතණ්හා, විභවතණ්හා ච දස්සිතා. ඉමස්මිං පක්ඛෙ ‘‘තණ්හායොගෙනා’’ති ඉමිනා කාමතණ්හාව දස්සිතාති වෙදිතබ්බා. තෙ යොගයුත්තා මාරස්සාති තෙ එවංභූතා පුග්ගලා මාරස්ස පාසසඞ්ඛාතෙන යොගෙන යුත්තා බද්ධා. රාගො හි මාරයොගො මාරපාසොති වුච්චති. යථාහ –

‘‘අන්තලික්ඛචරො පාසො, ය්වායං චරති මානසො;

තෙන තං බාධයිස්සාමි, න මෙ සමණ මොක්ඛසී’’ති. (සං. නි. 1.151; මහාව. 33);

චතූහි යොගෙහි අනුපද්දුතත්තා යොගක්ඛෙමං, නිබ්බානං අරහත්තඤ්ච, තස්ස අනධිගමෙන අයොගක්ඛෙමිනො. උපරූපරි කිලෙසාභිසඞ්ඛාරානං ජනනතො ජනා, පාණිනො. රූපාදීසු සත්තා විසත්තාති සත්තා.

‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, සංසාරොති පවුච්චතී’’ති. –

එවං වුත්තං ඛන්ධාදීනං අපරාපරුප්පත්තිසඞ්ඛාතං සංසාරං ගච්ඡන්ති, තතො න මුච්චන්ති. කස්මා? තණ්හායොගයුත්තත්තා ¶ . ජාතිමරණගාමිනො පුනප්පුනං ජනනමරණස්සෙව උපගමනසීලාති. එත්තාවතා වට්ටං ¶ දස්සෙත්වා ඉදානි විවට්ටං දස්සෙතුං ¶ ‘‘යෙ ච තණ්හං පහන්ත්වානා’’ති ගාථමාහ. සා හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යාව.

59. දසමස්ස කා උප්පත්ති? එකදිවසං කිර සත්ථා සෙක්ඛබහුලාය පරිසාය පරිවුතො නිසින්නො තෙසං අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා උපරි විසෙසාධිගමාය උස්සාහං ජනෙතුං අසෙක්ඛභූමිං ථොමෙන්තො ඉදං සුත්තං අභාසි. තත්ථ අතික්කම්මාතිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – අතික්කම්ම අතික්කමිත්වා අභිභවිත්වා. මාරධෙය්යං මාරස්ස විසයං ඉස්සරියට්ඨානං. ආදිච්චොව යථා ආදිච්චො අබ්භාදිඋපක්කිලෙසවිමුත්තො අත්තනො ඉද්ධියා ආනුභාවෙන තෙජසාති තීහි ගුණෙහි සමන්නාගතො නභං අබ්භුස්සක්කමානො සබ්බං ආකාසගතං තමං අතික්කම්ම අතික්කමිත්වා අභිභවිත්වා විධමිත්වා විරොචති, ඔභාසති, තපති; එවමෙව ඛීණාසවො භික්ඛු තීහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො සබ්බුපක්කිලෙසවිමුත්තො මාරධෙය්යසඞ්ඛාතං තෙභූමකධම්මප්පවත්තං අභිභවිත්වා විරොචතීති.

අසෙක්ඛෙනාති එත්ථ සික්ඛාසු ජාතාති සෙක්ඛා, සත්තන්නං සෙක්ඛානං එතෙති වා සෙක්ඛා, අපරියොසිතසික්ඛත්තා සයමෙව සික්ඛන්තීති වා සෙක්ඛා මග්ගධම්මා හෙට්ඨිමඵලත්තයධම්මා ච. අග්ගඵලධම්මා පන උපරි සික්ඛිතබ්බාභාවෙන න සෙක්ඛාති අසෙක්ඛා. යත්ථ හි සෙක්ඛභාවාසඞ්කා අත්ථි, තත්ථායං පටිසෙධොති ලොකියධම්මෙසු නිබ්බානෙ ච අසෙක්ඛභාවානාපත්ති දට්ඨබ්බා. සීලසමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතා හි සික්ඛා අත්තනො පටිපක්ඛකිලෙසෙහි විප්පයුත්තා පරිසුද්ධා උපක්කිලෙසානං ආරම්මණභාවම්පි අනුපගමනතො සාතිසයං සික්ඛාති වත්තුං යුත්තා, අට්ඨසුපි මග්ගඵලෙසු විජ්ජන්ති; තස්මා චතුමග්ගහෙට්ඨිමඵලත්තයධම්මා විය අරහත්තඵලධම්මාපි ‘‘තාසු සික්ඛාසු ජාතා’’ති ච, තංසික්ඛාසමඞ්ගිනො අරහතො ඉතරෙසං විය සෙක්ඛත්තෙ ¶ සති ‘‘සෙක්ඛස්ස එතෙ’’ති ච ‘‘සික්ඛා සීලං එතෙස’’න්ති ච සෙක්ඛාති ආසඞ්කා සියුන්ති තදාසඞ්කානිවත්තනත්ථං අසෙක්ඛාති යථාවුත්තසෙක්ඛභාවප්පටිසෙධං කත්වා වුත්තං. අරහත්තඵලෙ පවත්තමානා හි සික්ඛා පරිනිට්ඨිතකිච්චත්තා ¶ න සික්ඛාකිච්චං කරොන්ති, කෙවලං සික්ඛාඵලභාවෙන පවත්තන්ති. තස්මා තා න සික්ඛාවචනං අරහන්ති, නාපි තංසමඞ්ගිනො සෙක්ඛවචනං, න ච තංසම්පයුත්තධම්මා සික්ඛනසීලා. ‘‘සික්ඛාසු ජාතා’’ති එවමාදිඅත්ථෙහි අග්ගඵලධම්මා ¶ සෙක්ඛා න හොන්ති. හෙට්ඨිමඵලෙසු පන සික්ඛා සකදාගාමිමග්ගවිපස්සනාදීනං උපනිස්සයභාවතො සික්ඛාකිච්චං කරොන්තීති සික්ඛාවචනං අරහන්ති, තංසමඞ්ගිනො ච සෙක්ඛවචනං, තංසම්පයුත්තා ධම්මා ච සික්ඛනසීලා. සෙක්ඛධම්මා යථාවුත්තෙහි අත්ථෙහි සෙක්ඛා හොන්තියෙව.

අථ වා සෙක්ඛාති අපරියොසිතසික්ඛානං වචනන්ති, අසෙක්ඛාති පදං පරියොසිතසික්ඛානං දස්සනන්ති න ලොකියධම්මනිබ්බානානං අසෙක්ඛභාවාපත්ති. වුඩ්ඪිප්පත්තා සෙක්ඛා අසෙක්ඛා ච සෙක්ඛධම්මෙසු එව කෙසඤ්චි වුඩ්ඪිප්පත්තානං අසෙක්ඛතා ආපජ්ජතීති අරහත්තමග්ගධම්මා වුඩ්ඪිප්පත්තා. යථාවුත්තෙහි ච අත්ථෙහි සෙක්ඛාති කත්වා අසෙක්ඛා ආපන්නාති චෙ? තං න, සදිසෙසු තබ්බොහාරතො. අරහත්තමග්ගතො හි නින්නානාකරණං අරහත්තඵලං ඨපෙත්වා පරිඤ්ඤාදිකිච්චකරණං විපාකභාවඤ්ච, තස්මා තෙ එව සෙක්ඛා ධම්මා අරහත්තඵලභාවං ආපන්නාති සක්කා වත්තුං. කුසලසුඛතො ච විපාකසුඛං සන්තතරතාය පණීතතරන්ති වුඩ්ඪිප්පත්තාව තෙ ධම්මා හොන්තීති ‘‘අසෙක්ඛා’’ති වුච්චන්ති.

තෙ පන අසෙක්ඛධම්මෙ ඛන්ධවසෙන ඉධ තිධා විභජිත්වා තෙහි සමන්නාගමෙන ඛීණාසවස්ස ආනුභාවං විභාවෙන්තො භගවා ‘‘අසෙක්ඛෙන සීලක්ඛන්ධෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සීලසද්දස්ස අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තො. ඛන්ධසද්දො පන රාසිම්හි පඤ්ඤත්තියං රුළ්හියං ගුණෙති බහූසු අත්ථෙසු දිට්ඨප්පයොගො. තථා හි ‘‘අසඞ්ඛෙය්යො අප්පමෙය්යො මහාඋදකක්ඛන්ධොත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.51; 6.37) රාසිම්හි ආගතො. ‘‘අද්දසා ඛො භගවා මහන්තං දාරුක්ඛන්ධං ගඞ්ගාය නදියා සොතෙන වුය්හමාන’’න්තිආදීසු (සං. නි. 4.241) පඤ්ඤත්තියං. ‘‘චිත්තං මනො මානසං හදයං පණ්ඩරං ¶ මනො මනායතනං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’තිආදීසු (ධ. ස. 63, 65) රුළ්හියං. ‘‘න ඛො, ආවුසො විසාඛ, අරියෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන තයො ඛන්ධා සඞ්ගහිතා, තීහි ච ඛො, ආවුසො ¶ විසාඛ, ඛන්ධෙහි අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සඞ්ගහිතො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.462) ගුණෙ. ඉධාපි ගුණෙයෙව දට්ඨබ්බො. තස්මා අසෙක්ඛෙන සීලසඞ්ඛාතෙන ගුණෙනාති අත්ථො. සමන්නාගතොති සම්පයුත්තො සමඞ්ගීභූතො. සමාදහති එතෙන, සයං වා සමාදහති, සමාධානමෙව වාති සමාධි. පකාරෙහි ජානාති යථාසභාවං පටිවිජ්ඣතීති පඤ්ඤා. සීලමෙව ඛන්ධො සීලක්ඛන්ධො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ අග්ගඵලභූතා සම්මාවාචා, සම්මාකම්මන්තො, සම්මාආජීවො ච සභාවෙනෙව අසෙක්ඛො සීලක්ඛන්ධො ¶ නාම, තථා සම්මාසමාධි අසෙක්ඛො සමාධික්ඛන්ධො. තදුපකාරකතො පන සම්මාවායාමසම්මාසතියො සමාධික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. තථා සම්මාදිට්ඨි අසෙක්ඛො පඤ්ඤාක්ඛන්ධො. තදුපකාරකතො සම්මාසඞ්කප්පො පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතීති එවමෙත්ථ අට්ඨපි අරහත්තඵලධම්මා තීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහෙත්වා දස්සිතාති වෙදිතබ්බං.

යස්ස එතෙ සුභාවිතාති යෙන අරහතා එතෙ සීලාදයො අසෙක්ඛධම්මක්ඛන්ධා සුභාවිතා සුට්ඨු වඩ්ඪිතා, සො ආදිච්චොව විරොචතීති සම්බන්ධො. ‘‘යස්ස චෙතෙ’’තිපි පඨන්ති. තෙසඤ්ච සද්දො නිපාතමත්තං. එවමෙතස්මිං වග්ගෙ පඨමසුත්තෙ වට්ටං, පරියොසානසුත්තෙ විවට්ටං, ඉතරෙසු වට්ටවිවට්ටං කථිතං.

1. පුඤ්ඤකිරියවත්ථුසුත්තවණ්ණනා

60. දුතියවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනීති පුජ්ජභවඵලං නිබ්බත්තෙන්ති, අත්තනො සන්තානං පුනන්තීති වා පුඤ්ඤානි, පුඤ්ඤානි ච තානි හෙතුපච්චයෙහි කත්තබ්බතො කිරියා චාති පුඤ්ඤකිරියා. තා එව ච තෙසං තෙසං ආනිසංසානං ¶ වත්ථුභාවතො පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි. දානමයන්ති ¶ අනුපච්ඡින්නභවමූලස්ස අනුග්ගහවසෙන පූජාවසෙන වා අත්තනො දෙය්යධම්මස්ස පරෙසං පරිච්චාගචෙතනා දීයති එතායාති දානං, දානමෙව දානමයං. චීවරාදීසු හි චතූසු පච්චයෙසු අන්නාදීසු වා දසසු දානවත්ථූසු රූපාදීසු වා ඡසු ආරම්මණෙසු තං තං දෙන්තස්ස තෙසං උප්පාදනතො පට්ඨාය පුබ්බභාගෙ පරිච්චාගකාලෙ පච්ඡා සොමනස්සචිත්තෙන අනුස්සරණෙ චාති තීසු කාලෙසු වුත්තනයෙන පවත්තචෙතනා දානමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු නාම.

සීලමයන්ති නිච්චසීලඋපොසථනියමාදිවසෙන පඤ්ච, අට්ඨ, දස වා සීලානි සමාදියන්තස්ස සීලපූරණත්ථං පබ්බජිස්සාමීති විහාරං ගච්ඡන්තස්ස පබ්බජන්තස්ස මනොරථං මත්ථකං පාපෙත්වා ‘‘පබ්බජිතො වතම්හි සාධු සුට්ඨූ’’ති ආවජ්ජෙන්තස්ස සද්ධාය පාතිමොක්ඛං පරිපූරෙන්තස්ස පඤ්ඤාය චීවරාදිකෙ පච්චවෙක්ඛන්තස්ස සතියා ආපාථගතෙසු රූපාදීසු චක්ඛුද්වාරාදීනි සංවරන්තස්ස වීරියෙන ආජීවං සොධෙන්තස්ස ච පවත්තා චෙතනා සීලතීති සීලමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු නාම.

තථා පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 1.48) වුත්තෙන විපස්සනාමග්ගෙන චක්ඛුං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සන්තස්ස සොතං, ඝානං, ජිව්හං, කායං, මනං. රූපෙ…පෙ… ධම්මෙ, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණං. චක්ඛුසම්ඵස්සං…පෙ… මනොසම්ඵස්සං, චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං. රූපසඤ්ඤං…පෙ… ධම්මසඤ්ඤං. ජරාමරණං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සන්තස්ස යා චෙතනා, යා ච පථවීකසිණාදීසු අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු පවත්තා ඣානචෙතනා, යා ච අනවජ්ජෙසු කම්මායතනසිප්පායතනවිජ්ජාට්ඨානෙසු පරිචයමනසිකාරාදිවසෙන ¶ පවත්තා චෙතනා, සබ්බා භාවෙති එතායාති භාවනාමයං වුත්තනයෙන පුඤ්ඤකිරියවත්ථු චාති.

එකමෙකඤ්චෙත්ථ යථාරහං පුබ්බභාගතො පට්ඨාය කායෙන කරොන්තස්ස කායකම්මං හොති, තදත්ථං වාචං නිච්ඡාරෙන්තස්ස වචීකම්මං, කායඞ්ගං වාචඞ්ගඤ්ච අචොපෙත්වා මනසා චින්තෙන්තස්ස මනොකම්මං. අන්නාදීනි දෙන්තස්ස ¶ චාපි ‘‘අන්නදානාදීනි දෙමී’’ති වා දානපාරමිං ආවජ්ජෙත්වා වා දානකාලෙ දානමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු හොති. වත්තසීසෙ ඨත්වා දදතො සීලමයං, ඛයතො ¶ වයතො කම්මතො සම්මසනං පට්ඨපෙත්වා දදතො භාවනාමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු හොති.

අපරානිපි සත්ත පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි – අපචිතිසහගතං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු වෙය්යාවච්චසහගතං පත්තිඅනුප්පදානං අබ්භනුමොදනං දෙසනාමයං සවනමයං දිට්ඨිජුගතං පුඤ්ඤකිරියවත්ථූති. සරණගමනම්පි හි දිට්ඨිජුගතෙනෙව සඞ්ගය්හති. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පරතො ආවි භවිස්සති.

තත්ථ වුඩ්ඪතරං දිස්වා පච්චුග්ගමනපත්තචීවරපටිග්ගහණාභිවාදනමග්ගසම්පදානාදිවසෙන අපචායනසහගතං වෙදිතබ්බං. වුඩ්ඪතරානං වත්තපටිපත්තිකරණවසෙන, ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨං භික්ඛුං දිස්වා පත්තං ගහෙත්වා ගාමෙ භික්ඛං සම්පාදෙත්වා උපසංහරණවසෙන ‘‘ගච්ඡ භික්ඛූනං පත්තං ආහරා’’ති සුත්වා වෙගෙන ගන්ත්වා පත්තාහරණාදිවසෙන ච වෙය්යාවච්චසහගතං වෙදිතබ්බං. චත්තාරො පච්චයෙ දත්වා පුප්ඵගන්ධාදීහි රතනත්තයස්ස පූජං කත්වා අඤ්ඤං වා තාදිසං පුඤ්ඤං කත්වා ‘‘සබ්බසත්තානං පත්ති හොතූ’’ති පරිණාමවසෙන පත්තිඅනුප්පදානං වෙදිතබ්බං. තථා පරෙහි දින්නාය පත්තියා කෙවලං වා පරෙහි කතං පුඤ්ඤං ‘‘සාධු, සුට්ඨූ’’ති අනුමොදනවසෙන අබ්භනුමොදනං වෙදිතබ්බං. අත්තනො පගුණධම්මං අපච්චාසීසන්තො හිතජ්ඣාසයෙන පරෙසං දෙසෙති – ඉදං දෙසනාමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු නාම. යං පන එකො ‘‘එවං මං ධම්මකථිකොති ජානිස්සන්තී’’ති ඉච්ඡාය ඨත්වා ලාභසක්කාරසිලොකසන්නිස්සිතො ධම්මං දෙසෙති, තං න මහප්ඵලං හොති. ‘‘අද්ධා අයං අත්තහිතපරහිතානං පටිපජ්ජනූපායො’’ති යොනිසොමනසිකාරපුරෙචාරිකහිතඵරණෙන මුදුචිත්තෙන ධම්මං සුණාති, ඉදං සවනමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු හොති. යං පනෙකො ‘‘ඉති මං සද්ධොති ජානිස්සන්තී’’ති සුණාති, තං න මහප්ඵලං හොති. දිට්ඨියා උජුගමනං දිට්ඨිජුගතං, ‘‘අත්ථි දින්න’’න්තිආදිනයප්පවත්තස්ස සම්මාදස්සනස්ස එතං අධිවචනං. ඉදඤ්හි පුබ්බභාගෙ ¶ වා පච්ඡාභාගෙ වා ඤාණවිප්පයුත්තම්පි උජුකරණකාලෙ ඤාණසම්පයුත්තමෙව හොති. අපරෙ පනාහු ‘‘විජානනපජානනවසෙන දස්සනං දිට්ඨි කුසලඤ්ච විඤ්ඤාණං කම්මස්සකතාඤාණාදි ච සම්මාදස්සන’’න්ති ¶ . තත්ථ කුසලෙන විඤ්ඤාණෙන ඤාණස්ස අනුප්පාදෙපි අත්තනා කතපුඤ්ඤානුස්සරණවණ්ණාරහවණ්ණනාදීනං සඞ්ගහො, කම්මස්සකතාඤාණෙන කම්මපථසම්මාදිට්ඨියා ¶ . ඉතරං පන දිට්ඨිජුගතං සබ්බෙසං නියමලක්ඛණං. යඤ්හි කිඤ්චි පුඤ්ඤං කරොන්තස්ස දිට්ඨියා උජුභාවෙනෙව තං මහප්ඵලං හොති.

ඉමෙසං පන සත්තන්නං පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනං පුරිමෙහි තීහි දානමයාදීහි පුඤ්ඤකිරියවත්ථූහි සඞ්ගහො. තත්ථ හි අපචායනවෙය්යාවච්චානි සීලමයෙ, පත්තිඅනුප්පදානඅබ්භනුමොදනානි දානමයෙ, ධම්මදෙසනාසවනානි භාවනාමයෙ, දිට්ඨිජුගතං තීසුපි. තෙනාහ භගවා –

‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි. කතමානි තීණි? දානමයං…පෙ… භාවනාමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථූ’’ති (අ. නි. 8.36).

එත්ථ ච අට්ඨන්නං කාමාවචරකුසලචෙතනානං වසෙන තිණ්ණම්පි පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනං පවත්ති හොති. යථා හි පගුණං ධම්මං පරිවත්තෙන්තස්ස එකච්චෙ අනුසන්ධිං අසල්ලක්ඛෙන්තස්සෙව ගච්ඡන්ති, එවං පගුණං සමථවිපස්සනාභාවනං අනුයුඤ්ජන්තස්ස අන්තරන්තරා ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙනාපි මනසිකාරො පවත්තති. සබ්බං තං පන මහග්ගතකුසලචෙතනානං වසෙන භාවනාමයමෙව පුඤ්ඤකිරියවත්ථු හොති, න ඉතරානි. ගාථාය අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව.

61. දුතියෙ චක්ඛූනීති චක්ඛන්තීති චක්ඛූනි, සමවිසමං ආචික්ඛන්තානි විය පවත්තන්තීති අත්ථො. අථ වා චක්ඛනට්ඨෙන චක්ඛූනි. කිමිදං චක්ඛනං නාම? අස්සාදනං, තථා හි වදන්ති ‘‘මධුං චක්ඛති බ්යඤ්ජනං චක්ඛතී’’ති ඉමානි ච ආරම්මණරසං අනුභවන්තානි අස්සාදෙන්තානි ¶ විය හොන්තීති චක්ඛනට්ඨෙන චක්ඛූනි. තානි පන සඞ්ඛෙපතො ද්වෙ චක්ඛූනි – ඤාණචක්ඛු, මංසචක්ඛු චාති. තෙසු මංසචක්ඛු හෙට්ඨා වුත්තමෙව. ඤාණචක්ඛු දිබ්බචක්ඛු, පඤ්ඤාචක්ඛූති ඉධ ද්විධා කත්වා වුත්තං.

තත්ථ ¶ දිබ්බචක්ඛූති දිබ්බසදිසත්තා දිබ්බං. දෙවතානඤ්හි සුචරිතකම්මනිබ්බත්තං පිත්තසෙම්හරුහිරාදීහි ¶ අපලිබුද්ධං උපක්කිලෙසවිමුත්තතාය දූරෙපි ආරම්මණග්ගහණසමත්ථං දිබ්බං පසාදචක්ඛු හොති. ඉදඤ්චාපි වීරියභාවනාබලනිබ්බත්තං ඤාණචක්ඛු තාදිසමෙවාති දිබ්බසදිසත්තා දිබ්බං, දිබ්බවිහාරවසෙන පටිලද්ධත්තා අත්තනො ච දිබ්බවිහාරසන්නිස්සිතත්තා ආලොකපරිග්ගහෙන මහාජුතිකත්තා. තිරොකුට්ටාදිගතරූපදස්සනෙන මහාගතිකත්තාපි දිබ්බං. තං සබ්බං සද්දසත්ථානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. දස්සනට්ඨෙන චක්ඛුකිච්චකරණෙන චක්ඛුමිවාතිපි චක්ඛු, දිබ්බඤ්ච තං චක්ඛු චාති දිබ්බචක්ඛු.

පජානාතීති පඤ්ඤා. කිං පජානාති? චත්තාරි අරියසච්චානි ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘පජානාතීති ඛො, ආවුසො, තස්මා පඤ්ඤාති වුච්චති. කිඤ්ච පජානාති? ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදි (ම. නි. 1.449).

අට්ඨකථායං පන ‘‘පඤ්ඤාපනවසෙන පඤ්ඤා. කින්ති පඤ්ඤාපෙති? අනිච්චන්ති පඤ්ඤාපෙති, දුක්ඛන්ති පඤ්ඤාපෙති, අනත්තාති පඤ්ඤාපෙතී’’ති වුත්තං. සා පනායං ලක්ඛණාදිතො යථාසභාවපටිවෙධලක්ඛණා, අක්ඛලිතපටිවෙධලක්ඛණා වා කුසලිස්සාසඛිත්තඋසුපටිවෙධො විය, විසයොභාසනරසා පදීපො විය, අසම්මොහපච්චුපට්ඨානා අරඤ්ඤගතසුදෙසකො විය. විසෙසතො පනෙත්ථ ආසවක්ඛයඤාණසඞ්ඛාතා පඤ්ඤා චතුසච්චදස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤාචක්ඛූති අධිප්පෙතා. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදී’’ති (සං. නි. 5.1081; මහාව. 15).

එතෙසු ච මංසචක්ඛු පරිත්තං, දිබ්බචක්ඛු මහග්ගතං, ඉතරං අප්පමාණං. මංසචක්ඛු රූපං, ඉතරානි අරූපානි. මංසචක්ඛු දිබ්බචක්ඛු ච ලොකියානි සාසවානි රූපවිසයානි, ඉතරං ලොකුත්තරං අනාසවං චතුසච්චවිසයං. මංසචක්ඛු අබ්යාකතං, දිබ්බචක්ඛු සියා කුසලං ¶ සියා අබ්යාකතං, තථා පඤ්ඤාචක්ඛු. මංසචක්ඛු කාමාවචරං, දිබ්බචක්ඛු රූපාවචරං, ඉතරං ලොකුත්තරන්ති එවමාදි විභාගා වෙදිතබ්බා.

ගාථාසු අනුත්තරන්ති පඤ්ඤාචක්ඛුං සන්ධාය වුත්තං. තඤ්හි ආසවක්ඛයඤාණභාවතො අනුත්තරං. අක්ඛාසි පුරිසුත්තමොති පුරිසානං උත්තමො අග්ගො ¶ සම්මාසම්බුද්ධො දෙසෙසි. උප්පාදොති මංසචක්ඛුස්ස පවත්ති. මග්ගොති උපායො, දිබ්බචක්ඛුස්ස කාරණං. පකතිචක්ඛුමතො එව හි දිබ්බචක්ඛු ¶ උප්පජ්ජති, යස්මා කසිණාලොකං වඩ්ඪෙත්වා දිබ්බචක්ඛුඤාණස්ස උප්පාදනං, සො ච කසිණමණ්ඩලෙ උග්ගහනිමිත්තෙන විනා නත්ථීති. යතොති යදා. ඤාණන්ති ආසවක්ඛයඤාණං. තෙනෙවාහ ‘‘පඤ්ඤාචක්ඛු අනුත්තර’’න්ති. යස්ස චක්ඛුස්ස පටිලාභාති යස්ස අරියස්ස පඤ්ඤාචක්ඛුස්ස උප්පත්තියා භාවනාය සබ්බස්මා වට්ටදුක්ඛතො පමුච්චති පරිමුච්චතීති.

62. තතියෙ ඉන්ද්රියානීති අධිපතෙය්යට්ඨෙන ඉන්ද්රියානි. යානි හි සහජාතධම්මෙසු ඉස්සරා විය හුත්වා තෙහි අනුවත්තිතබ්බානි, තානි ඉන්ද්රියානි නාම. අපිච ඉන්දො භගවා ධම්මිස්සරො පරමෙන චිත්තිස්සරියෙන සමන්නාගතො. තෙන ඉන්දෙන සබ්බපඨමං දිට්ඨත්තා අධිගතත්තා පරෙසඤ්ච දිට්ඨත්තා දෙසිතත්තා විහිතත්තා ගොචරභාවනාසෙවනාහි දිට්ඨත්තා ච ඉන්ද්රියානි. ඉන්දං වා මග්ගාධිගමස්ස උපනිස්සයභූතං පුඤ්ඤකම්මං, තස්ස ලිඞ්ගානීතිපි ඉන්ද්රියානි. අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියන්ති ‘‘අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අනඤ්ඤාතං අනධිගතං අමතපදං චතුසච්චධම්මමෙව වා ¶ ජානිස්සාමී’’ති පටිපන්නස්ස ඉමිනා පුබ්බභාගෙන උප්පන්නං ඉන්ද්රියං, සොතාපත්තිමග්ගපඤ්ඤායෙතං අධිවචනං. අඤ්ඤින්ද්රියන්ති ආජානනඉන්ද්රියං. තත්රායං වචනත්ථො – ආජානාති පඨමමග්ගඤාණෙන දිට්ඨමරියාදං අනතික්කමිත්වාව ජානාතීති අඤ්ඤා. යථෙව හි පඨමමග්ගපඤ්ඤා දුක්ඛාදීසු පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන පවත්තති, තථෙව අයම්පි පවත්තතීති අඤ්ඤා ච සා යථාවුත්තෙනට්ඨෙන ඉන්ද්රියං චාති අඤ්ඤින්ද්රියං. ආජානනට්ඨෙනෙව අඤ්ඤස්ස වා අරියපුග්ගලස්ස ඉන්ද්රියන්ති අඤ්ඤින්ද්රියං, සොතාපත්තිඵලතො පට්ඨාය ඡසු ඨානෙසු ඤාණස්සෙතං අධිවචනං. අඤ්ඤාතාවින්ද්රියන්ති අඤ්ඤාතාවිනො චතූසු සච්චෙසු නිට්ඨිතඤාණකිච්චස්ස ඛීණාසවස්ස උප්පජ්ජනතො ඉන්ද්රියට්ඨසම්භවතො ච අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං. එත්ථ ච පඨමපච්ඡිමානි පඨමමග්ගචතුත්ථඵලවසෙන එකට්ඨානිකානි, ඉතරං ඉතරමග්ගඵලවසෙන ඡට්ඨානිකන්ති වෙදිතබ්බං.

ගාථාසු ¶ සික්ඛමානස්සාති අධිසීලසික්ඛාදයො සික්ඛමානස්ස භාවෙන්තස්ස. උජුමග්ගානුසාරිනොති උජුමග්ගො වුච්චති අරියමග්ගො, අන්තද්වයවිවජ්ජිතත්තා තස්ස අනුස්සරණතො උජුමග්ගානුසාරිනො, පටිපාටියා මග්ගෙ උප්පාදෙන්තස්සාති අත්ථො. ඛයස්මින්ති අනවසෙසකිලෙසානං ඛෙපනතො ඛයසඞ්ඛාතෙ අග්ගමග්ගෙ ඤාණං පඨමං පුරෙයෙව උප්පජ්ජති. තතො අඤ්ඤා අනන්තරාති තතො මග්ගඤාණතො අනන්තරා අරහත්තං උප්පජ්ජති. අථ වා උජුමග්ගානුසාරිනොති ¶ ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනාදිකෙ වජ්ජෙත්වා සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං කත්වා භාවනාවසෙන පවත්තං පුබ්බභාගමග්ගං අනුස්සරන්තස්ස අනුගච්ඡන්තස්ස පටිපජ්ජන්තස්ස ගොත්රභුඤාණානන්තරං දිට්ඨෙකට්ඨානං කිලෙසානං ඛෙපනතො ඛයස්මිං සොතාපත්තිමග්ගෙ පඨමං ඤාණං අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං උප්පජ්ජති. තතො අඤ්ඤා අනන්තරාති තතො පඨමඤාණතො අනන්තරා අනන්තරතො පට්ඨාය යාව අග්ගමග්ගා අඤ්ඤා අඤ්ඤින්ද්රියං උප්පජ්ජති.

තතො ¶ අඤ්ඤා විමුත්තස්සාති තතො අඤ්ඤා අඤ්ඤින්ද්රියතො පච්ඡා අරහත්තමග්ගඤාණානන්තරා අරහත්තඵලෙන පඤ්ඤාවිමුත්තියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියෙන විමුත්තස්ස. ඤාණං වෙ හොති තාදිනොති අරහත්තඵලුප්පත්තිතො උත්තරකාලෙ ඉට්ඨානිට්ඨාදීසු තාදිලක්ඛණප්පත්තස්ස ඛීණාසවස්ස පච්චවෙක්ඛණඤාණං උප්පජ්ජති. කථං උප්පජ්ජතීති ආහ ‘‘අකුප්පා මෙ විමුත්තී’’ති. තස්ස අකුප්පභාවස්ස කාරණං දස්සෙති ‘‘භවසංයොජනක්ඛයා’’ති.

ඉදානි තාදිසං ඛීණාසවං ථොමෙන්තො ‘‘ස වෙ ඉන්ද්රියසම්පන්නො’’ති තතියං ගාථමාහ. තත්ථ ඉන්ද්රියසම්පන්නොති යථාවුත්තෙහි තීහි ලොකුත්තරින්ද්රියෙහි සමන්නාගතො, සුද්ධෙහිපි වා පටිප්පස්සද්ධිලද්ධෙහි සද්ධාදීහි ඉන්ද්රියෙහි සමන්නාගතො පරිපුණ්ණො, තතො එව චක්ඛාදීහි සුට්ඨු වූපසන්තෙහි නිබ්බිසෙවනෙහි ඉන්ද්රියෙහි සමන්නාගතො. තෙනාහ ‘‘සන්තො’’ති, සබ්බකිලෙසපරිළාහවූපසමෙන උපසන්තොති අත්ථො. සන්තිපදෙ රතොති නිබ්බානෙ අභිරතො අධිමුත්තො. එත්ථ ච ‘‘ඉන්ද්රියසම්පන්නො’’ති එතෙන භාවිතමග්ගතා, පරිඤ්ඤාතක්ඛන්ධතා චස්ස දස්සිතා. ‘‘සන්තො’’ති එතෙන පහීනකිලෙසතා, ‘‘සන්තිපදෙ රතො’’ති එතෙන සච්ඡිකතනිරොධතාති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

63. චතුත්ථෙ ¶ අද්ධාති කාලා. අතීතො අද්ධාතිආදීසු ද්වෙ පරියායා – සුත්තන්තපරියායො, අභිධම්මපරියායො ච. තත්ථ සුත්තන්තපරියායෙන පටිසන්ධිතො පුබ්බෙ අතීතො අද්ධා නාම, චුතිතො පච්ඡා අනාගතො අද්ධා නාම, සහ චුතිපටිසන්ධීහි තදනන්තරං පච්චුප්පන්නො අද්ධා නාම. අභිධම්මපරියායෙන උප්පාදො, ඨිති, භඞ්ගොති ඉමෙ තයො ඛණෙ පත්වා නිරුද්ධධම්මා අතීතො අද්ධා නාම, තයොපි ඛණෙ ¶ අසම්පත්තා අනාගතො අද්ධා නාම, ඛණත්තයසමඞ්ගිනො පච්චුප්පන්නො අද්ධා නාම.

අපරො ¶ නයො – අයඤ්හි අතීතාදිවිභාගො අද්ධාසන්තතිසමයඛණවසෙන චතුධා වෙදිතබ්බො. තෙසු අද්ධාවිභාගො වුත්තො. සන්තතිවසෙන සභාගා එකඋතුසමුට්ඨානා, එකාහාරසමුට්ඨානා ච පුබ්බාපරියවසෙන වත්තමානාපි පච්චුප්පන්නා. තතො පුබ්බෙ විසභාගඋතුආහාරසමුට්ඨානා අතීතා පච්ඡා අනාගතා. චිත්තජා එකවීථිඑකජවනඑකසමාපත්තිසමුට්ඨානා පච්චුප්පන්නා නාම, තතො පුබ්බෙ අතීතා, පච්ඡා අනාගතා. කම්මසමුට්ඨානානං පාටියෙක්කං සන්තතිවසෙන අතීතාදිභෙදො නත්ථි, තෙසංයෙව පන උතුආහාරචිත්තසමුට්ඨානානං උපත්ථම්භකවසෙන තස්ස අතීතාදිභාවො වෙදිතබ්බො. සමයවසෙන එකමුහුත්තපුබ්බණ්හසායන්හරත්තිදිවාදීසු සමයෙසු සන්තානවසෙන පවත්තමානා තංතංසමයෙ පච්චුප්පන්නා නාම, තතො පුබ්බෙ අතීතා, පච්ඡා අනාගතා. අයං තාව රූපධම්මෙසු නයො. අරූපධම්මෙසු පන ඛණවසෙන උප්පාදාදික්ඛණත්තයපරියාපන්නා පච්චුප්පන්නා, තතො පුබ්බෙ අතීතා, පච්ඡා අනාගතා. අපිච අතික්කන්තහෙතුපච්චයකිච්චා අතීතා, නිට්ඨිතහෙතුකිච්චා අනිට්ඨිතපච්චයකිච්චා පච්චුප්පන්නා, උභයකිච්චං අසම්පත්තා අනාගතා. අත්තනො වා කිච්චක්ඛණෙ පච්චුප්පන්නා, තතො පුබ්බෙ අතීතා, පච්ඡා අනාගතා. එත්ථ ච ඛණාදිකථාව නිප්පරියායා, සෙසා පරියායා. අයඤ්හි අතීතාදිභෙදො නාම ධම්මානං හොති, න කාලස්ස. අතීතාදිභෙදෙ පන ධම්මෙ උපාදාය පරමත්ථතො අවිජ්ජමානොපි කාලො ඉධ තෙනෙව වොහාරෙන අතීතොතිආදිනා වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

ගාථාසු ¶ අක්ඛෙය්යසඤ්ඤිනොති එත්ථ අක්ඛායති, කථීයති, පඤ්ඤාපීයතීති අක්ඛෙය්යං, කථාවත්ථු, අත්ථතො රූපාදයො පඤ්චක්ඛන්ධා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අතීතං වා අද්ධානං ආරබ්භ කථං කථෙය්ය, අනාගතං වා…පෙ… පච්චුප්පන්නං වා අද්ධානං ආරබ්භ කථං කථෙය්යා’’ති (දී. නි. 3.305).

‘‘යං, භික්ඛවෙ ¶ , රූපං අතීතං නිරුද්ධං විපරිණතං, ‘අහොසී’ති තස්ස සඞ්ඛා, ‘අහොසී’ති තස්ස සමඤ්ඤා, ‘අහොසී’ති තස්ස පඤ්ඤත්ති; න තස්ස සඞ්ඛා අත්ථීති, න තස්ස සඞ්ඛා භවිස්සතී’’ති (සං. නි. 3.62) –

එවං වුත්තෙන නිරුත්තිපථසුත්තෙනපි එත්ථ අත්ථො දීපෙතබ්බො. එවං කථාවත්ථුභාවෙන අක්ඛෙය්යසඞ්ඛාතෙ ඛන්ධපඤ්චකෙ අහන්ති ච මමන්ති ච දෙවොති ච මනුස්සොති ච ඉත්ථීති ච පුරිසොති ච ආදිනා ¶ පවත්තසඤ්ඤාවසෙන අක්ඛෙය්යසඤ්ඤිනො, පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු සත්තපුග්ගලාදිසඤ්ඤිනොති අත්ථො. අක්ඛෙය්යස්මිං තණ්හාදිට්ඨිග්ගාහවසෙන පතිට්ඨිතා, රාගාදිවසෙන වා අට්ඨහාකාරෙහි පතිට්ඨිතා. රත්තො හි රාගවසෙන පතිට්ඨිතො හොති, දුට්ඨො දොසවසෙන, මූළ්හො මොහවසෙන, පරාමට්ඨො දිට්ඨිවසෙන, ථාමගතො අනුසයවසෙන, විනිබද්ධො මානවසෙන, අනිට්ඨඞ්ගතො විචිකිච්ඡාවසෙන, වික්ඛෙපගතො උද්ධච්චවසෙන පතිට්ඨිතො හොතීති.

අක්ඛෙය්යං අපරිඤ්ඤායාති තං අක්ඛෙය්යං තෙභූමකධම්මෙ තීහි පරිඤ්ඤාහි අපරිජානිත්වා තස්ස අපරිජානනහෙතු. යොගමායන්ති මච්චුනොති මරණස්ස යොගං තෙන සංයොගං උපගච්ඡන්ති, න විසංයොගන්ති අත්ථො.

අථ වා යොගන්ති උපායං, තෙන යොජිතං පසාරිතං මාරසෙනට්ඨානියං අනත්ථජාලං කිලෙසජාලඤ්ච උපගච්ඡන්තීති වුත්තං හොති. තථා හි වුත්තං –

‘‘න හි නො සඞ්ගරං තෙන, මහාසෙනෙන මච්චුනා’’ති. (ම. නි. 3.272; ජා. 2.22.121; නෙත්ති. 103);

එත්තාවතා වට්ටං දස්සෙත්වා ඉදානි විවට්ටං දස්සෙතුං ‘‘අක්ඛෙය්යඤ්ච පරිඤ්ඤායා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ච-සද්දො බ්යතිරෙකෙ, තෙන අක්ඛෙය්යපරිජානනෙන ලද්ධබ්බං වක්ඛමානමෙව විසෙසං ජොතෙති. පරිඤ්ඤායාති විපස්සනාසහිතාය ¶ මග්ගපඤ්ඤාය දුක්ඛන්ති පරිච්ඡිජ්ජ ජානිත්වා, තප්පටිබද්ධකිලෙසප්පහානෙන වා තං සමතික්කමිත්වා තිස්සන්නම්පි පරිඤ්ඤානං කිච්චං මත්ථකං පාපෙත්වා. අක්ඛාතාරං න මඤ්ඤතීති සබ්බසො මඤ්ඤනානං පහීනත්තා ඛීණාසවො අක්ඛාතාරං න මඤ්ඤති, කාරකාදිසභාවං කිඤ්චි අත්තානං න පච්චෙතීති අත්ථො. ඵුට්ඨො ¶ විමොක්ඛො මනසා, සන්තිපදමනුත්තරන්ති යස්මා සබ්බසඞ්ඛතවිමුත්තත්තා ‘‘විමොක්ඛො’’ති සබ්බකිලෙසසන්තාපවූපසමනට්ඨානතාය ‘‘සන්තිපද’’න්ති ලද්ධනාමො නිබ්බානධම්මො ඵුට්ඨො ඵුසිතො පත්තො, තස්මා අක්ඛාතාරං න මඤ්ඤතීති. අථ වා ‘‘පරිඤ්ඤායා’’ති පදෙන දුක්ඛසච්චස්ස පරිඤ්ඤාභිසමයං සමුදයසච්චස්ස පහානාභිසමයඤ්ච වත්වා ඉදානි ‘‘ඵුට්ඨො විමොක්ඛො මනසා, සන්තිපදමනුත්තර’’න්ති ඉමිනා මග්ගනිරොධානං භාවනාසච්ඡිකිරියාභිසමයං වදති. තස්සත්ථො – සමුච්ඡෙදවසෙන සබ්බකිලෙසෙහි විමුච්චතීති විමොක්ඛො, අරියමග්ගො. සො පනස්ස මග්ගචිත්තෙන ඵුට්ඨො ඵුසිතො භාවිතො, තෙනෙව අනුත්තරං සන්තිපදං නිබ්බානං ඵුට්ඨං ඵුසිතං සච්ඡිකතන්ති.

අක්ඛෙය්යසම්පන්නොති ¶ අක්ඛෙය්යනිමිත්තං විවිධාහි විපත්තීහි උපද්දුතෙ ලොකෙ පහීනවිපල්ලාසතාය තතො සුපරිමුත්තො අක්ඛෙය්යපරිඤ්ඤාභිනිබ්බත්තාහි සම්පත්තීහි සම්පන්නො සමන්නාගතො. සඞ්ඛාය සෙවීති පඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තියා චීවරාදිපච්චයෙ සඞ්ඛාය පරිතුලෙත්වාව සෙවනසීලො, සඞ්ඛාතධම්මත්තා ච ආපාථගතං සබ්බම්පි විසයං ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාවසෙන සඞ්ඛාය සෙවනසීලො. ධම්මට්ඨොති අසෙක්ඛධම්මෙසු නිබ්බානධම්මෙ එව වා ඨිතො. වෙදගූති වෙදිතබ්බස්ස චතුසච්චස්ස පාරඞ්ගතත්තා වෙදගූ. එවංගුණො අරහා භවාදීසු කත්ථචි ආයතිං පුනබ්භවාභාවතො මනුස්සදෙවාති සඞ්ඛ්යං න උපෙති, අපඤ්ඤත්තිකභාවමෙව ගච්ඡතීති අනුපාදාපරිනිබ්බානෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

64. පඤ්චමෙ දුට්ඨු චරිතානි, දුට්ඨානි වා චරිතානි දුච්චරිතානි. කායෙන දුච්චරිතං, කායතො වා පවත්තං දුච්චරිතං කායදුච්චරිතං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො ¶ . ඉමානි ¶ ච දුච්චරිතානි පඤ්ඤත්තියා වා කථෙතබ්බානි කම්මපථෙහි වා. තත්ථ පඤ්ඤත්තියා තාව කායද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදස්ස වීතික්කමො කායදුච්චරිතං, වචීද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදස්ස වීතික්කමො වචීදුච්චරිතං, උභයත්ථ පඤ්ඤත්තස්ස වීතික්කමො මනොදුච්චරිතන්ති අයං පඤ්ඤත්තිකථා. පාණාතිපාතාදයො පන තිස්සො චෙතනා කායද්වාරෙපි, වචීද්වාරෙපි, උප්පන්නා කායදුච්චරිතං, තථා චතස්සො මුසාවාදාදිචෙතනා වචීදුච්චරිතං, අභිජ්ඣා, බ්යාපාදො, මිච්ඡාදිට්ඨීති තයො චෙතනාසම්පයුත්තධම්මා මනොදුච්චරිතන්ති අයං කම්මපථකථා.

ගාථායං කම්මපථප්පත්තොයෙව පාපධම්මො කායදුච්චරිතාදිභාවෙන වුත්තොති තදඤ්ඤං පාපධම්මං සඞ්ගණ්හිතුං ‘‘යඤ්චඤ්ඤං දොසසඤ්හිත’’න්ති වුත්තං. තත්ථ දොසසඤ්හිතන්ති රාගාදිකිලෙසසංහිතං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

65. ඡට්ඨෙ ¶ සුට්ඨු චරිතානි, සුන්දරානි වා චරිතානි සුචරිතානි. කායෙන සුචරිතං, කායතො වා පවත්තං සුචරිතං කායසුචරිතං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. ඉධාපි පන පඤ්ඤත්තිවසෙන, කම්මපථවසෙන චාති දුවිධා කථා. තත්ථ කායද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදස්ස අවීතික්කමො කායසුචරිතං, වචීද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදස්ස අවීතික්කමො වචීසුචරිතං, උභයත්ථ පඤ්ඤත්තස්ස අවීතික්කමො මනොසුචරිතන්ති අයං පඤ්ඤත්තිකථා. පාණාතිපාතාදීහි පන විරමන්තස්ස උප්පන්නා තිස්සො චෙතනාපි විරතියොපි කායසුචරිතං, මුසාවාදාදීහි විරමන්තස්ස චතස්සො චෙතනාපි විරතියොපි වචීසුචරිතං, අනභිජ්ඣා, අබ්යාපාදො, සම්මාදිට්ඨීති තයො චෙතනාසම්පයුත්තධම්මා මනොසුචරිතන්ති අයං කම්මපථකථා. සෙසං වුත්තනයමෙව.

66. සත්තමෙ ¶ ¶ සොචෙය්යානීති සුචිභාවා. කායසොචෙය්යන්ති කායසුචරිතං, වචීමනොසොචෙය්යානිපි වචීමනොසුචරිතානෙව. තථා හි වුත්තං ‘‘තත්ථ කතමං කායසොචෙය්යං? පාණාතිපාතා වෙරමණී’’තිආදි (අ. නි. 3.121-122).

ගාථායං සමුච්ඡෙදවසෙන පහීනසබ්බකායදුච්චරිතත්තා කායෙන සුචීති කායසුචි. සොචෙය්යසම්පන්නන්ති පටිප්පස්සද්ධකිලෙසත්තා සුපරිසුද්ධාය සොචෙය්යසම්පත්තියා උපෙතං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

67. අට්ඨමෙ මොනෙය්යානීති එත්ථ ඉධලොකපරලොකං අත්තහිතපරහිතඤ්ච මුනාතීති මුනි, කල්යාණපුථුජ්ජනෙන සද්ධිං සත්ත සෙක්ඛා අරහා ච. ඉධ පන අරහාව අධිප්පෙතො. මුනිනො භාවාති මොනෙය්යානි, අරහතො කායවචීමනොසමාචාරා.

අථ ¶ වා මුනිභාවකරා මොනෙය්යපටිපදාධම්මා මොනෙය්යානි. තෙසමයං විත්ථාරො –

‘‘තත්ථ කතමං කායමොනෙය්යං? තිවිධකායදුච්චරිතස්ස පහානං කායමොනෙය්යං, තිවිධං කායසුචරිතං කායමොනෙය්යං, කායාරම්මණෙ ඤාණං කායමොනෙය්යං, කායපරිඤ්ඤා කායමොනෙය්යං, පරිඤ්ඤාසහගතො මග්ගො කායමොනෙය්යං, කායස්මිං ඡන්දරාගප්පහානං කායමොනෙය්යං, කායසඞ්ඛාරනිරොධා චතුත්ථජ්ඣානසමාපත්ති කායමොනෙය්යං.

‘‘තත්ථ කතමං වචීමොනෙය්යං? චතුබ්බිධවචීදුච්චරිතස්ස පහානං වචීමොනෙය්යං, චතුබ්බිධං වචීසුචරිතං, වාචාරම්මණෙ ඤාණං, වාචාපරිඤ්ඤා, පරිඤ්ඤාසහගතො මග්ගො, වාචාය ඡන්දරාගප්පහානං, වචීසඞ්ඛාරනිරොධා දුතියජ්ඣානසමාපත්ති වචීමොනෙය්යං.

‘‘තත්ථ ¶ කතමං මනොමොනෙය්යං? තිවිධමනොදුච්චරිතස්ස පහානං මනොමොනෙය්යං, තිවිධං මනොසුචරිතං, මනාරම්මණෙ ඤාණං, මනොපරිඤ්ඤා, පරිඤ්ඤාසහගතො මග්ගො, මනස්මිං ඡන්දරාගප්පහානං, චිත්තසඞ්ඛාරනිරොධා ¶ සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධසමාපත්ති මනොමොනෙය්ය’’න්ති (මහානි. 14; චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 21).

නින්හාතපාපකන්ති අග්ගමග්ගජලෙන සුට්ඨු වික්ඛාලිතපාපමලං.

68. නවමෙ යස්ස කස්සචීති අනියමිතවචනං, තස්මා යස්ස කස්සචි පුග්ගලස්ස ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වා. රාගො අප්පහීනොති රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො සමුච්ඡෙදවසෙන න පහීනො, මග්ගෙන අනුප්පත්තිධම්මතං න ආපාදිතො. දොසමොහෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ අපායගමනීයා රාගදොසමොහා පඨමමග්ගෙන, ඔළාරිකා කාමරාගදොසා දුතියමග්ගෙන, තෙයෙව අනවසෙසා තතියමග්ගෙන, භවරාගො අවසිට්ඨමොහො ච චතුත්ථමග්ගෙන පහීයන්ති. එවමෙතෙසු පහීයන්තෙසු තදෙකට්ඨතො සබ්බෙපි කිලෙසා පහීයන්තෙව. එවමෙතෙ රාගාදයො යස්ස කස්සචි භික්ඛුස්ස වා භික්ඛුනියා වා උපාසකස්ස වා උපාසිකාය වා මග්ගෙන අප්පහීනා. බද්ධො මාරස්සාති කිලෙසමාරෙන බද්ධොති වුච්චති. යදග්ගෙන ච කිලෙසමාරෙන බද්ධො, තදග්ගෙන අභිසඞ්ඛාරමාරාදීහිපි ¶ බද්ධොයෙව හොති. පටිමුක්කස්ස මාරපාසොති පටිමුක්කො අස්ස අනෙන අප්පහීනකිලෙසෙන පුග්ගලෙන තායෙව අප්පහීනකිලෙසතාය මාරපාසසඞ්ඛාතො කිලෙසො අත්තනො චිත්තසන්තානෙ පටිමුක්කො පවෙසිතො, තෙන සයං බන්ධාපිතොති අත්ථො. අථ වා පටිමුක්කො අස්ස භවෙය්ය මාරපාසො. සුක්කපක්ඛෙ ඔමුක්කස්සාති අවමුක්කො මොචිතො අපනීතො අස්ස. සෙසං වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බං.

ඉධ ගාථා සුක්කපක්ඛවසෙනෙව ආගතා. තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – යස්ස අරියපුග්ගලස්ස රාගදොසාවිජ්ජා විරාජිතා අග්ගමග්ගෙන නිරොධිතා, තං භාවිතකායසීලචිත්තපඤ්ඤතාය ¶ භාවිතත්තෙසු අරහන්තෙසු අඤ්ඤතරං අබ්භන්තරං එකං බ්රහ්මභූතං බ්රහ්මං වා සෙට්ඨං අරහත්තඵලං ¶ පත්තං. යථා අඤ්ඤෙ ඛීණාසවා පුබ්බූපනිස්සයසම්පත්තිසමන්නාගතා හුත්වා ආගතා, යථා ච තෙ අන්තද්වයරහිතාය සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධසහගතාය මජ්ඣිමාය පටිපදාය නිබ්බානං ගතා අධිගතා. යථා වා තෙ ඛන්ධාදීනං තථලක්ඛණං යාථාවතො පටිවිජ්ඣිංසු, යථා ච තෙ තථධම්මෙ දුක්ඛාදයො අවිපරීතතො අබ්භඤ්ඤිංසු, රූපාදිකෙ ච විසයෙ යථා තෙ දිට්ඨමත්තාදිවසෙනෙව පස්සිංසු, යථා වා පන තෙ අට්ඨ අනරියවොහාරෙ වජ්ජෙත්වා අරියවොහාරවසෙනෙව පවත්තවාචා, වාචානුරූපඤ්ච පවත්තකායා, කායානුරූපඤ්ච පවත්තවාචා, තථා අයම්පි අරියපුග්ගලොති තථාගතං, චතුසච්චබුද්ධතාය බුද්ධං, පුග්ගලවෙරං කිලෙසවෙරං අත්තානුවාදාදිභයඤ්ච අතික්කන්තන්ති වෙරභයාතීතං. සබ්බෙසං කිලෙසාභිසඞ්ඛාරාදීනං පහීනත්තා සබ්බප්පහායිනං බුද්ධාදයො අරියා ආහු කථෙන්ති කිත්තෙන්තීති.

69. දසමෙ අතරීති තිණ්ණො, න තිණ්ණො අතිණ්ණො. සමුද්දන්ති සංසාරසමුද්දං, චක්ඛායතනාදිසමුද්දං වා. තදුභයම්පි දුප්පූරණට්ඨෙන සමුද්දො වියාති සමුද්දං. අථ වා සමුද්දනට්ඨෙන සමුද්දං, කිලෙසවස්සනෙන සත්තසන්තානස්ස කිලෙසසදනතොති අත්ථො. සවීචින්ති කොධූපායාසවීචීහි සවීචිං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘වීචිභයන්ති ඛො, භික්ඛු, කොධූපායාසස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (ඉතිවු. 109; ම. නි. 2.162). සාවට්ටන්ති පඤ්චකාමගුණාවට්ටෙහි සහ ආවට්ටං. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘ආවට්ටභයන්ති ඛො, භික්ඛු, පඤ්චන්නෙතං කාමගුණානං අධිවචන’’න්ති (ඉතිවු. 109; ම. නි. 2.164; අ. නි. 4.122). සගහං සරක්ඛසන්ති අත්තනො ගොචරගතානං ¶ අනත්ථජනනතො චණ්ඩමකරමච්ඡකච්ඡපරක්ඛසසදිසෙහි විසභාගපුග්ගලෙහි සහිතං. තථා චාහ ‘‘සගහං සරක්ඛසන්ති ¶ ඛො, භික්ඛු, මාතුගාමස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (ඉතිවු. 109). අතරීති මග්ගපඤ්ඤානාවාය යථාවුත්තං සමුද්දං උත්තරි. තිණ්ණොති නිත්තිණ්ණො. පාරඞ්ගතොති ¶ තස්ස සමුද්දස්ස පාරං පරතීරං නිරොධං උපගතො. ථලෙ තිට්ඨතීති තතො එව සංසාරමහොඝං කාමාදිමහොඝඤ්ච අතික්කමිත්වා ථලෙ පරතීරෙ නිබ්බානෙ බාහිතපාපබ්රාහ්මණො තිට්ඨතීති වුච්චති.

ඉධාපි ගාථා සුක්කපක්ඛවසෙනෙව ආගතා. තත්ථ ඌමිභයන්ති යථාවුත්තඌමිභයං, භායිතබ්බං එතස්මාති තං ඌමි භයං. දුත්තරන්ති දුරතික්කමං. අච්චතාරීති අතික්කමි.

සඞ්ගාතිගොති රාගාදීනං පඤ්චන්නං සඞ්ගානං අතික්කන්තත්තා පහීනත්තා සඞ්ගාතිගො. අත්ථඞ්ගතො සො න පමාණමෙතීති සො එවංභූතො අරහා රාගාදීනං පමාණකරධම්මානං අච්චන්තමෙව අත්ථං ගතත්තා අත්ථඞ්ගතො, තතො එව සීලාදිධම්මක්ඛන්ධපාරිපූරියා ච ‘‘එදිසො සීලෙන සමාධිනා පඤ්ඤායා’’ති කෙනචි පමිණිතුං අසක්කුණෙය්යො පමාණං න එති, අථ වා අනුපාදිසෙසනිබ්බානසඞ්ඛාතං අත්ථං ගතො සො අරහා ‘‘ඉමාය නාම ගතියා ඨිතො, එදිසො ච නාමගොත්තෙනා’’ති පමිණිතුං අසක්කුණෙය්යතාය පමාණං න එති න උපගච්ඡති. තතො එව අමොහයි මච්චුරාජං, තෙන අනුබන්ධිතුං අසක්කුණෙය්යොති වදාමීති අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුයාව දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. ඉති ඉමස්මිං වග්ගෙ පඨමපඤ්චමඡට්ඨෙසු වට්ටං කථිතං, දුතියසත්තමඅට්ඨමෙසු විවට්ටං, සෙසෙසු වට්ටවිවට්ටං කථිතන්ති වෙදිතබ්බං.

70. තතියවග්ගස්ස ¶ ¶ පඨමෙ දිට්ඨා මයාති මයා දිට්ඨා, මම සමන්තචක්ඛුනා දිබ්බචක්ඛුනා චාති ද්වීහිපි චක්ඛූහි දිට්ඨා පච්චක්ඛතො විදිතා. තෙන අනුස්සවාදිං පටික්ඛිපති, අයඤ්ච අත්ථො ඉදානෙව පාළියං ආගමිස්සති. කායදුච්චරිතෙන සමන්නාගතාති කායදුච්චරිතෙන සමඞ්ගීභූතා. අරියානං උපවාදකාති බුද්ධාදීනං අරියානං අන්තමසො ගිහිසොතාපන්නානම්පි ගුණපරිධංසනෙන අභූතබ්භක්ඛානෙන උපවාදකා අක්කොසකා ගරහකා. මිච්ඡාදිට්ඨිකාති ¶ විපරීතදස්සනා. මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මසමාදානාති මිච්ඡාදස්සනහෙතු සමාදින්නනානාවිධකම්මා යෙ ච, මිච්ඡාදිට්ඨිමූලකෙසු කායකම්මාදීසු අඤ්ඤෙපි සමාදපෙන්ති. එත්ථ ච වචීමනොදුච්චරිතග්ගහණෙනෙව අරියූපවාදමිච්ඡාදිට්ඨීසු ගහිතාසු පුනවචනං මහාසාවජ්ජභාවදස්සනත්ථං නෙසං. මහාසාවජ්ජො හි අරියූපවාදො ආනන්තරියසදිසො. යථාහ –

‘‘සෙය්යථාපි, සාරිපුත්ත, භික්ඛු සීලසම්පන්නො, සමාධිසම්පන්නො, පඤ්ඤාසම්පන්නො, දිට්ඨෙව ධම්මෙ අඤ්ඤං ආරාධෙය්ය; එවංසම්පදමිදං, සාරිපුත්ත, වදාමි තං වාචං අප්පහාය, තං චිත්තං අප්පහාය, තං දිට්ඨිං අප්පටිනිස්සජ්ජිත්වා යථාභතං නික්ඛිත්තො එවං නිරයෙ’’ති (ම. නි. 1.149).

මිච්ඡාදිට්ඨිතො ච මහාසාවජ්ජතරං නාම අඤ්ඤං නත්ථි. යථාහ –

‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං මහාසාවජ්ජතරං යථයිදං, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨිපරමානි, භික්ඛවෙ, වජ්ජානී’’ති (අ. නි. 1.310).

තං ¶ ඛො පනාතිආදි යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස අත්තපච්චක්ඛභාවං දළ්හතරං කත්වා දස්සෙතුං ආරද්ධං. තම්පි සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ගාථාසු මිච්ඡා මනං පණිධායාති අභිජ්ඣාදීනං වසෙන චිත්තං අයොනිසො ඨපෙත්වා. මිච්ඡා ¶ වාචඤ්ච භාසියාති මිච්ඡා මුසාවාදාදිවසෙන වාචං භාසිත්වා. මිච්ඡා කම්මානි කත්වානාති පාණාතිපාතාදිවසෙන කායකම්මානි කත්වා. අථ වා මිච්ඡා මනං පණිධායාති මිච්ඡාදිට්ඨිවසෙන චිත්තං විපරීතං ඨපෙත්වා. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. ඉදානිස්ස තථා දුච්චරිතචරණෙ කාරණං දස්සෙති අප්පස්සුතොති, අත්තනො පරෙසඤ්ච හිතාවහෙන සුතෙන විරහිතොති අත්ථො. අපුඤ්ඤකරොති තතො එව අරියධම්මස්ස අකොවිදතාය කිබ්බිසකාරී පාපධම්මො. අප්පස්මිං ඉධ ජීවිතෙති ඉධ මනුස්සලොකෙ ජීවිතෙ අතිපරිත්තෙ. තථා චාහ ‘‘යො චිරං ජීවති, සො වස්සසතං අප්පං වා භිය්යො’’ති (දී. නි. 2.93; සං. නි. 1.145), ‘‘අප්පමායු මනුස්සාන’’න්ති (සං. නි. 1.145; මහානි. 10) ච. තස්මා බහුස්සුතො සප්පඤ්ඤො සීඝං පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගූපගො නිබ්බානපතිට්ඨො ¶ වා හොති. යො පන අප්පස්සුතො අපුඤ්ඤකරො, කායස්ස භෙදා දුප්පඤ්ඤො නිරයං සො උපපජ්ජතීති.

71. දුතියෙ පඨමසුත්තෙ වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

72. තතියෙ නිස්සරණියාති නිස්සරණපටිසංයුත්තා. ධාතුයොති සත්තසුඤ්ඤසභාවා. කාමානන්ති කිලෙසකාමානඤ්චෙව වත්ථුකාමානඤ්ච. අථ වා කාමානන්ති කිලෙසකාමානං. කිලෙසකාමතො හි නිස්සරණා වත්ථුකාමෙහිපි නිස්සරණංයෙව හොති, න අඤ්ඤථා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘න ¶ ¶ තෙ කාමා යානි චිත්රානි ලොකෙ,

අථෙත්ථ ධීරා විනයන්ති ඡන්ද’’න්ති. (අ. නි. 6.63);

නිස්සරණන්ති අපගමො. නෙක්ඛම්මන්ති පඨමජ්ඣානං, විසෙසතො තං අසුභාරම්මණං දට්ඨබ්බං. යො පන තං ඣානං පාදකං කත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා තතියමග්ගං පත්වා අනාගාමිමග්ගෙන නිබ්බානං සච්ඡිකරොති, තස්ස චිත්තං අච්චන්තමෙව කාමෙහි නිස්සටන්ති ඉදං උක්කට්ඨතො කාමානං නිස්සරණං වෙදිතබ්බං. රූපානන්ති රූපධම්මානං, විසෙසෙන සද්ධිං ආරම්මණෙහි කුසලවිපාකකිරියාභෙදතො සබ්බෙසං රූපාවචරධම්මානං. ආරුප්පන්ති අරූපාවචරජ්ඣානං. කෙචි පන ‘‘කාමාන’’න්ති පදස්ස ‘‘සබ්බෙසං කාමාවචරධම්මාන’’න්ති අත්ථං වදන්ති. ‘‘නෙක්ඛම්ම’’න්ති ච ‘‘පඤ්ච රූපාවචරජ්ඣානානී’’ති. තං අට්ඨකථාසු ¶ නත්ථි, න යුජ්ජති ච. භූතන්ති ජාතං. සඞ්ඛතන්ති සමෙච්ච සම්භුය්ය පච්චයෙහි කතං. පටිච්චසමුප්පන්නන්ති කාරණතො නිබ්බත්තං. තීහිපි පදෙහි තෙභූමකෙ ධම්මෙ අනවසෙසතො පරියාදියති. නිරොධොති නිබ්බානං. එත්ථ ච පඨමාය ධාතුයා කාමපරිඤ්ඤා වුත්තා, දුතියාය රූපපරිඤ්ඤා, තතියාය සබ්බසඞ්ඛතපරිඤ්ඤා සබ්බභවසමතික්කමො වුත්තො.

ගාථාසු කාමනිස්සරණං ඤත්වාති ‘‘ඉදං කාමනිස්සරණං – එවඤ්ච කාමතො නිස්සරණ’’න්ති ජානිත්වා. අතික්කමති එතෙනාති අතික්කමො, අතික්කමනූපායො, තං අතික්කමං ආරුප්පං ඤත්වා. සබ්බෙ සඞ්ඛාරා සමන්ති වූපසමන්ති එත්ථාති සබ්බසඞ්ඛාරසමථො, නිබ්බානං, තං ඵුසං ඵුසන්තො. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

73. චතුත්ථෙ ¶ රූපෙහීති රූපාවචරධම්මෙහි. සන්තතරාති අතිසයෙන සන්තා. රූපාවචරධම්මා හි කිලෙසවික්ඛම්භනතො විතක්කාදිඔළාරිකඞ්ගප්පහානතො සමාධිභූමිභාවතො ච සන්තා නාම, ආරුප්පා පන තෙහිපි අඞ්ගසන්තතාය චෙව ආරම්මණසන්තතාය ච අතිසයෙන සන්තවුත්තිකා, තෙන සන්තතරාති වුත්තා. නිරොධොති නිබ්බානං. සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවප්පත්තිතොපි හි ¶ චතුත්ථාරුප්පතො ඵලසමාපත්තියොව සන්තතරා කිලෙසදරථපටිපස්සද්ධිතො නිබ්බානාරම්මණතො ච, කිමඞ්ගං පන සබ්බසඞ්ඛාරසමථො නිබ්බානං. තෙන වුත්තං ‘‘ආරුප්පෙහි නිරොධො සන්තතරො’’ති.

ගාථාසු රූපූපගාති රූපභවූපගා. රූපභවො හි ඉධ රූපන්ති වුත්තො, ‘‘රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙතී’’තිආදීසු විය. අරූපට්ඨායිනොති අරූපාවචරා. නිරොධං අප්පජානන්තා, ආගන්තාරො පුනබ්භවන්ති එතෙන රූපාරූපාවචරධම්මෙහි නිරොධස්ස සන්තභාවමෙව දස්සෙති. අරූපෙසු අසණ්ඨිතාති අරූපරාගෙන අරූපභවෙසු අප්පතිට්ඨහන්තා, තෙපි පරිජානන්තාති අත්ථො. නිරොධෙ යෙ විමුච්චන්තීති එත්ථ යෙති නිපාතමත්තං. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

74. පඤ්චමෙ ¶ පුත්තාති අත්රජා ඔරසපුත්තා, දින්නකාදයොපි වා. සන්තොති භවන්තා සංවිජ්ජමානා ලොකස්මින්ති ඉමස්මිං ලොකෙ උපලබ්භමානා. අත්ථිභාවෙන සන්තො, පාකටභාවෙන විජ්ජමානා. අතිජාතොති අත්තනො ගුණෙහි මාතාපිතරො අතික්කමිත්වා ජාතො, තෙහි අධිකගුණොති අත්ථො. අනුජාතොති ¶ ගුණෙහි මාතාපිතූනං අනුරූපො හුත්වා ජාතො, තෙහි සමානගුණොති අත්ථො. අවජාතොති ගුණෙහි මාතාපිතූනං අධමො හුත්වා ජාතො, තෙහි හීනගුණොති අත්ථො. යෙහි පන ගුණෙහි යුත්තො මාතාපිතූනං අධිකො සමො හීනොති ච අධිප්පෙතො, තෙ විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, පුත්තො අතිජාතො හොතී’’ති කථෙතුකම්යතාය පුච්ඡං කත්වා ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, පුත්තස්සා’’තිආදිනා නිද්දෙසො ආරද්ධො.

තත්ථ න බුද්ධං සරණං ගතාතිආදීසු බුද්ධොති සබ්බධම්මෙසු අප්පටිහතඤාණනිමිත්තානුත්තරවිමොක්ඛාධිගමපරිභාවිතං ඛන්ධසන්තානං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානං වා සච්චාභිසම්බොධිං උපාදාය පඤ්ඤත්තිකො සත්තාතිසයො බුද්ධො. යථාහ –

‘‘බුද්ධොති යො සො භගවා සයම්භූ අනාචරියකො පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣි, තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො, බලෙසු ච වසීභාව’’න්ති (චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 97; පටි. ම. 1.161) –

බ්යඤ්ජනතො පන සවාසනාය කිලෙසනිද්දාය අච්චන්තවිගමෙන බුද්ධවා පටිබුද්ධවාති බුද්ධො, බුද්ධියා වා විකසිතභාවෙන බුද්ධවා විබුද්ධවාති බුද්ධො, බුජ්ඣිතාති බුද්ධො, බොධෙතාති බුද්ධොති එවමාදිනා නයෙන වෙදිතබ්බො. යථාහ –

‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො, සබ්බඤ්ඤුතාය බුද්ධො, සබ්බදස්සාවිතාය බුද්ධො, අනඤ්ඤනෙය්යතාය බුද්ධො, විසවිතාය බුද්ධො, ඛීණාසවසඞ්ඛාතෙන බුද්ධො, නිරුපක්කිලෙසසඞ්ඛාතෙන බුද්ධො, එකන්තවීතරාගොති බුද්ධො, එකන්තවීතදොසොති ¶ බුද්ධො, එකන්තවීතමොහොති බුද්ධො, එකන්තනික්කිලෙසොති බුද්ධො, එකායනමග්ගං ගතොති බුද්ධො, එකො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති බුද්ධො, අබුද්ධිවිහතත්තා බුද්ධිපටිලාභාති බුද්ධො, බුද්ධොති චෙතං නාමං න මාතරා කතං, න පිතරා කතං, න භාතරා කතං, න භගිනියා කතං, න මිත්තාමච්චෙහි කතං, න ඤාතිසාලොහිතෙහි කතං, න සමණබ්රාහ්මණෙහි කතං, න දෙවතාහි කතං, අථ ඛො විමොක්ඛන්තිකමෙතං බුද්ධානං භගවන්තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිලාභා සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති, යදිදං බුද්ධො’’ති (චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 97; පටි. ම. 1.162).

හිංසතීති ¶ සරණං, සබ්බං අනත්ථං අපායදුක්ඛං සබ්බං සංසාරදුක්ඛං හිංසති විනාසෙති විද්ධංසෙතීති අත්ථො. සරණං ගතාති ‘‘බුද්ධො භගවා අම්හාකං සරණං ගති පරායණං පටිසරණං අඝස්ස හන්තා හිතස්ස විධාතා’’ති ඉමිනා අධිප්පායෙන බුද්ධං භගවන්තං ගච්ඡාම භජාම සෙවාම පයිරුපාසාම. එවං වා ජානාම බුජ්ඣාමාති එවං ගතා උපගතා බුද්ධං සරණං ගතා. තප්පටික්ඛෙපෙන න බුද්ධං සරණං ගතා.

ධම්මං සරණං ගතාති අධිගතමග්ගෙ සච්ඡිකතනිරොධෙ යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ චතූසු අපායෙසු අපතමානෙ කත්වා ධාරෙතීති ධම්මො. සො අත්ථතො අරියමග්ගො චෙව නිබ්බානඤ්ච. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති විත්ථාරො (අ. නි. 4.34).

න ¶ කෙවලඤ්ච අරියමග්ගනිබ්බානානි එව, අපිච ඛො අරියඵලෙහි සද්ධිං පරියත්තිධම්මො ච. වුත්තඤ්හෙතං ඡත්තමාණවකවිමානෙ –

ධම්මමිමං සරණත්ථමුපෙහී’’ති. (වි. ව. 887);

තත්ථ හි රාගවිරාගොති මග්ගො කථිතො, අනෙජමසොකන්ති ඵලං, ධම්මසඞ්ඛතන්ති නිබ්බානං, අප්පටිකූලං මධුරමිමං පගුණං සුවිභත්තන්ති පිටකත්තයෙන විභත්තා ¶ සබ්බධම්මක්ඛන්ධා කථිතා. තං ධම්මං වුත්තනයෙන සරණන්ති ගතා ධම්මං සරණං ගතා. තප්පටික්ඛෙපෙන න ධම්මං සරණං ගතා.

දිට්ඨිසීලසඞ්ඝාතෙන සංහතොති සඞ්ඝො. සො අත්ථතො අට්ඨඅරියපුග්ගලසමූහො. වුත්තඤ්හෙතං තස්මිං එව විමානෙ –

සඞ්ඝමිමං සරණත්ථමුපෙහී’’ති. (වි. ව. 888);

තං ¶ සඞ්ඝං වුත්තනයෙන සරණන්ති ගතා සඞ්ඝං සරණං ගතා. තප්පටික්ඛෙපෙන න සඞ්ඝං සරණං ගතාති.

එත්ථ ච සරණගමනකොසල්ලත්ථං සරණං සරණගමනං, යො ච සරණං ගච්ඡති සරණගමනප්පභෙදො, ඵලං, සංකිලෙසො, භෙදො, වොදානන්ති අයං විධි වෙදිතබ්බො.

තත්ථ පදත්ථතො තාව හිංසතීති සරණං, සරණගතානං තෙනෙව සරණගමනෙන භයං සන්තාසං දුක්ඛං දුග්ගතිං පරිකිලෙසං හනති විනාසෙතීති අත්ථො, රතනත්තයස්සෙතං අධිවචනං. අථ වා හිතෙ පවත්තනෙන අහිතා නිවත්තනෙන ච සත්තානං භයං හිංසතීති බුද්ධො සරණං, භවකන්තාරතො උත්තාරණෙන අස්සාසදානෙන ච ධම්මො, අප්පකානම්පි කාරානං විපුලඵලපටිලාභකරණෙන සඞ්ඝො. තස්මා ¶ ඉමිනාපි පරියායෙන රතනත්තයං සරණං. තප්පසාදතග්ගරුතාහි විහතකිලෙසො තප්පරායණතාකාරප්පවත්තො චිත්තුප්පාදො සරණගමනං. තංසමඞ්ගිසත්තො සරණං ගච්ඡති, වුත්තප්පකාරෙන චිත්තුප්පාදෙන ‘‘එතානි මෙ තීණි රතනානි සරණං, එතානි පරායණ’’න්ති එවං උපෙතීති අත්ථො. එවං තාව සරණං සරණගමනං, යො ච සරණං ගච්ඡතීති ඉදං තයං වෙදිතබ්බං.

පභෙදතො පන දුවිධං සරණගමනං – ලොකියං, ලොකුත්තරඤ්ච. තත්ථ ලොකුත්තරං දිට්ඨසච්චානං මග්ගක්ඛණෙ සරණගමනුපක්කිලෙසසමුච්ඡෙදෙන ආරම්මණතො නිබ්බානාරම්මණං හුත්වා කිච්චතො සකලෙපි රතනත්තයෙ ඉජ්ඣති, ලොකියං පුථුජ්ජනානං සරණගමනුපක්කිලෙසවික්ඛම්භනෙන ආරම්මණතො බුද්ධාදිගුණාරම්මණං හුත්වා ඉජ්ඣති. තං අත්ථතො බුද්ධාදීසු වත්ථූසු සද්ධාපටිලාභො ¶ , සද්ධාමූලිකා ච සම්මාදිට්ඨි දසසු පුඤ්ඤකිරියවත්ථූසු දිට්ඨිජුකම්මන්ති වුච්චති.

තයිදං චතුධා පවත්තති – අත්තසන්නිය්යාතනෙන, තප්පරායණතාය, සිස්සභාවූපගමනෙන, පණිපාතෙනාති. තත්ථ අත්තසන්නිය්යාතනං නාම ‘‘අජ්ජ ආදිං කත්වා අහං අත්තානං බුද්ධස්ස නිය්යාතෙමි, ධම්මස්ස, සඞ්ඝස්සා’’ති එවං බුද්ධාදීනං අත්තපරිච්චජනං. තප්පරායණං නාම ‘‘අජ්ජ ආදිං කත්වා අහං බුද්ධපරායණො, ධම්මපරායණො, සඞ්ඝපරායණො ඉති මං ධාරෙහී’’ති එවං තප්පටිසරණභාවො ¶ තප්පරායණතා. සිස්සභාවූපගමනං නාම ‘‘අජ්ජ ආදිං කත්වා අහං බුද්ධස්ස අන්තෙවාසිකො, ධම්මස්ස, සඞ්ඝස්ස ඉති මං ධාරෙතූ’’ති එවං සිස්සභාවස්ස උපගමනං. පණිපාතො නාම ‘‘අජ්ජ ආදිං කත්වා අහං අභිවාදනපච්චුට්ඨානඅඤ්ජලිකම්මසාමීචිකම්මං බුද්ධාදීනං එව තිණ්ණං වත්ථූනං කරොමි ඉති මං ධාරෙතූ’’ති එවං බුද්ධාදීසු පරමනිපච්චකාරො. ඉමෙසඤ්හි චතුන්නං ආකාරානං අඤ්ඤතරං කරොන්තෙන ගහිතං එව හොති සරණගමනං.

අපිච ‘‘භගවතො අත්තානං පරිච්චජාමි, ධම්මස්ස, සඞ්ඝස්ස අත්තානං පරිච්චජාමි, ජීවිතං පරිච්චජාමි, පරිච්චත්තො එව මෙ අත්තා ජීවිතඤ්ච, ජීවිතපරියන්තිකං බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමි, බුද්ධො මෙ සරණං තාණං ලෙණ’’න්ති එවම්පි අත්තසන්නිය්යාතනං වෙදිතබ්බං. ‘‘සත්ථාරඤ්ච වතාහං පස්සෙය්යං, භගවන්තමෙව පස්සෙය්යං; සුගතඤ්ච වතාහං පස්සෙය්යං, භගවන්තමෙව පස්සෙය්යං; සම්මාසම්බුද්ධඤ්ච වතාහං පස්සෙය්යං; භගවන්තමෙව පස්සෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 2.154) එවං මහාකස්සපත්ථෙරස්ස සරණගමනං විය සිස්සභාවූපගමනං දට්ඨබ්බං.

‘‘සො ¶ අහං විචරිස්සාමි, ගාමා ගාමං පුරා පුරං;

නමස්සමානො සම්බුද්ධං, ධම්මස්ස ච සුධම්මත’’න්ති. (සං. නි. 1.246; සු. නි. 194) –

එවං ආළවකාදීනං සරණගමනං විය තප්පරායණතා වෙදිතබ්බා. ‘‘අථ ඛො, බ්රහ්මායු, බ්රාහ්මණො උට්ඨායාසනා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා භගවතො පාදෙසු සිරසා නිපතිත්වා භගවතො පාදානි මුඛෙන ච පරිචුම්බති, පාණීහි ච පරිසම්බාහති, නාමඤ්ච සාවෙති ‘බ්රහ්මායු අහං, භො ගොතම, බ්රාහ්මණො, බ්රහ්මායු අහං, භො ගොතම, බ්රාහ්මණො’’’ති (ම. නි. 2.394) එවං පණිපාතො දට්ඨබ්බො.

සො ¶ පනෙස ඤාතිභයාචරියදක්ඛිණෙය්යවසෙන චතුබ්බිධො හොති. තත්ථ දක්ඛිණෙය්යපණිපාතෙන සරණගමනං හොති, න ඉතරෙහි. සෙට්ඨවසෙනෙව හි සරණං ගය්හති, සෙට්ඨවසෙන ¶ භිජ්ජති. තස්මා යො ‘‘අයමෙව ලොකෙ සබ්බසත්තුත්තමො අග්ගදක්ඛිණෙය්යො’’ති වන්දති, තෙනෙව සරණං ගහිතං හොති, න ඤාතිභයාචරියසඤ්ඤාය වන්දන්තෙන. එවං ගහිතසරණස්ස උපාසකස්ස වා උපාසිකාය වා අඤ්ඤතිත්ථියෙසු පබ්බජිතම්පි ‘‘ඤාතකො මෙ අය’’න්ති වන්දතො සරණං න භිජ්ජති, පගෙව අපබ්බජිතං. තථා රාජානං භයෙන වන්දතො. සො හි රට්ඨපූජිතත්තා අවන්දියමානො අනත්ථම්පි කරෙය්යාති. තථා යංකිඤ්චි සිප්පං සික්ඛාපකං තිත්ථියම්පි ‘‘ආචරියො මෙ අය’’න්ති වන්දතොපි න භිජ්ජති. එවං සරණගමනස්ස පභෙදො වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ච ලොකුත්තරස්ස සරණගමනස්ස චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි විපාකඵලං, සබ්බදුක්ඛක්ඛයො ආනිසංසඵලං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යො ච බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච, සඞ්ඝඤ්ච සරණං ගතො;

චත්තාරි අරියසච්චානි, සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති.

‘‘දුක්ඛං දුක්ඛසමුප්පාදං, දුක්ඛස්ස ච අතික්කමං;

අරියං චට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං, දුක්ඛූපසමගාමිනං.

‘‘එතං ඛො සරණං ඛෙමං, එතං සරණමුත්තමං;

එතං සරණමාගම්ම, සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති. (ධ. ප. 190-192);

අපිච ¶ නිච්චතො අනුපගමනාදීනිපි එතස්ස ආනිසංසඵලං වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො කඤ්චි සඞ්ඛාරං නිච්චතො උපගච්ඡෙය්ය, සුඛතො උපගච්ඡෙය්ය, කඤ්චි ධම්මං අත්තතො උපගච්ඡෙය්ය, මාතරං ජීවිතා වොරොපෙය්ය, පිතරං ජීවිතා වොරොපෙය්ය, අරහන්තං ජීවිතා වොරොපෙය්ය, දුට්ඨචිත්තො තථාගතස්ස ලොහිතං උප්පාදෙය්ය, සඞ්ඝං භින්දෙය්ය, අඤ්ඤං සත්ථාරං උද්දිසෙය්ය නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති (ම. නි. 3.127-128; අ. නි. 1.268-276; විභ. 809).

ලොකියස්ස ¶ පන සරණගමනස්ස භවසම්පදාපි භොගසම්පදාපි ඵලමෙව. වුත්තඤ්හෙතං –

දෙවකායං පරිපූරෙස්සන්තී’’ති. (සං. නි. 1.37);

‘‘අථ ඛො සක්කො දෙවානමින්දො අසීතියා දෙවතාසහස්සෙහි සද්ධිං යෙනායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො තෙනුපසඞ්කමි…පෙ… එකමන්තං ඨිතං ඛො සක්කං දෙවානමින්දං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො එතදවොච – ‘සාධු ඛො, දෙවානමින්ද, බුද්ධං සරණගමනං හොති. බුද්ධං සරණගමනහෙතු ඛො, දෙවානමින්ද, එවමිධෙකච්චෙ සත්තා කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජන්ති. තෙ අඤ්ඤෙ දෙවෙ දසහි ඨානෙහි අධිගණ්හන්ති – දිබ්බෙන ආයුනා, දිබ්බෙන වණ්ණෙන, දිබ්බෙන සුඛෙන, දිබ්බෙන යසෙන, දිබ්බෙන ආධිපතෙය්යෙන, දිබ්බෙහි රූපෙහි, දිබ්බෙහි සද්දෙහි, දිබ්බෙහි ගන්ධෙහි, දිබ්බෙහි රසෙහි, දිබ්බෙහි ඵොට්ඨබ්බෙහි…පෙ… ධම්මං, සඞ්ඝං…පෙ… ඵොට්ඨබ්බෙහී’’’ති (සං. නි. 4.341).

වෙලාමසුත්තාදිවසෙනපි (අ. නි. 9.20) සරණගමනස්ස ඵලවිසෙසො වෙදිතබ්බො. එවං සරණගමනස්ස ඵලං වෙදිතබ්බං.

ලොකියසරණගමනඤ්චෙත්ථ ¶ තීසු වත්ථූසු අඤ්ඤාණසංසයමිච්ඡාඤාණාදීහි සංකිලිස්සති, න මහාජුතිකං හොති න මහාවිප්ඵාරං. ලොකුත්තරස්ස පන සංකිලෙසො නත්ථි. ලොකියස්ස ච සරණගමනස්ස දුවිධො භෙදො – සාවජ්ජො, අනවජ්ජො ච. තත්ථ සාවජ්ජො අඤ්ඤසත්ථාරාදීසු අත්තසන්නිය්යාතනාදීහි හොති, සො අනිට්ඨඵලො. අනවජ්ජො කාලකිරියාය, සො අවිපාකත්තා අඵලො. ලොකුත්තරස්ස පන නෙවත්ථි භෙදො. භවන්තරෙපි හි අරියසාවකො අඤ්ඤං සත්ථාරං න උද්දිසතීති එවං සරණගමනස්ස සංකිලෙසො ච භෙදො ච වෙදිතබ්බො.

වොදානම්පි ¶ ච ලොකියස්සෙව යස්ස හි සංකිලෙසො, තස්සෙව තතො වොදානෙන භවිතබ්බං. ලොකුත්තරං පන නිච්චවොදානමෙවාති.

පාණාතිපාතාති එත්ථ පාණස්ස සරසෙනෙව පතනසභාවස්ස අන්තරා එව අතිපාතනං අතිපාතො, සණිකං පතිතුං අදත්වා සීඝං පාතනන්ති අත්ථො. අතික්කම්ම වා සත්ථාදීහි අභිභවිත්වා පාතනං අතිපාතො, පාණඝාතොති වුත්තං හොති. පාණොති චෙත්ථ ඛන්ධසන්තානො, යො සත්තොති වොහරීයති, පරමත්ථතො රූපාරූපජීවිතින්ද්රියං. රූපජීවිතින්ද්රියෙ හි විකොපිතෙ ඉතරම්පි තංසම්බන්ධතාය විනස්සතීති. තස්මිං පන පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා ¶ කායවචීද්වාරානං අඤ්ඤතරද්වාරප්පවත්තා වධකචෙතනා පාණාතිපාතො. යාය හි චෙතනාය පවත්තමානස්ස ජීවිතින්ද්රියස්ස නිස්සයභූතෙසු උපක්කමකරණහෙතුකමහාභූතපච්චයා උප්පජ්ජනකමහාභූතා පුරිමසදිසා න උප්පජ්ජන්ති, විසදිසා එව උප්පජ්ජන්ති, සා තාදිසප්පයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා පාණාතිපාතො. ලද්ධූපක්කමානි හි භූතානි පුරිමභූතානි විය න විසදානීති සමානජාතියානං කාරණානි න හොන්තීති. ‘‘කායවචීද්වාරානං අඤ්ඤතරද්වාරප්පවත්තා’’ති ඉදං මනොද්වාරෙ පවත්තාය වධකචෙතනාය පාණාතිපාතතාසම්භවදස්සනං. කුලුම්බසුත්තෙපි හි ‘‘ඉධෙකච්චො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ඉද්ධිමා චෙතො වසිප්පත්තො අඤ්ඤිස්සා කුච්ඡිගතං ගබ්භං පාපකෙන මනසා අනුපෙක්ඛිතා හොතී’’ති විජ්ජාමයිද්ධි අධිප්පෙතා. සා ච වචීද්වාරං මුඤ්චිත්වා න සක්කා නිබ්බත්තෙතුන්ති වචීද්වාරවසෙනෙව නිප්පජ්ජති. යෙ පන ‘‘භාවනාමයිද්ධි තත්ථ අධිප්පෙතා’’ති වදන්ති, තෙසං වාදො කුසලත්තිකවෙදනත්තිකවිතක්කත්තිකභූමන්තරෙහි විරුජ්ඣති.

ස්වායං පාණාතිපාතො ගුණරහිතෙසු තිරච්ඡානගතාදීසු ඛුද්දකෙ පාණෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාසරීරෙ මහාසාවජ්ජො. කස්මා? පයොගමහන්තතාය. පයොගසමත්තෙපි වත්ථුමහන්තතාදීහි මහාසාවජ්ජො, ගුණවන්තෙසු මනුස්සාදීසු අප්පගුණෙ පාණෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාගුණෙ මහාසාවජ්ජො ¶ . සරීරගුණානං පන සමභාවෙ සති කිලෙසානං උපක්කමානඤ්ච මුදුතාය අප්පසාවජ්ජො, තිබ්බතාය මහාසාවජ්ජො.

එත්ථ ච පයොගවත්ථුමහන්තතාදීහි මහාසාවජ්ජතා තෙහි පච්චයෙහි උප්පජ්ජමානාය චෙතනාය බලවභාවතො වෙදිතබ්බා. යථාධිප්පෙතස්ස පයොගස්ස ¶ සහසා නිප්ඵාදනවසෙන සකිච්චසාධිකාය බහුක්ඛත්තුං පවත්තජවනෙහි ලද්ධාසෙවනාය ච සන්නිට්ඨාපකචෙතනාය පයොගස්ස මහන්තභාවො. සතිපි කදාචි ඛුද්දකෙ චෙව මහන්තෙ ච පාණෙ පයොගස්ස සමභාවෙ මහන්තං හනන්තස්ස චෙතනා තිබ්බතරා උප්පජ්ජතීති වත්ථුමහන්තතාපි චෙතනාය බලවභාවස්ස කාරණං. ඉති උභයම්පෙතං චෙතනාබලවභාවෙනෙව මහාසාවජ්ජතාය හෙතු හොති. තථා හන්තබ්බස්ස මහාගුණභාවෙ තත්ථ පවත්තඋපකාරචෙතනා විය ඛෙත්තවිසෙසනිප්ඵත්තියා අපකාරචෙතනාපි බලවතී තිබ්බතරා උප්පජ්ජතීති තස්ස මහාසාවජ්ජතා ¶ දට්ඨබ්බා. තස්මා පයොගවත්ථුආදිපච්චයානං අමහත්තෙපි ගුණමහන්තතාදිපච්චයෙහි චෙතනාය බලවභාවවසෙනෙව මහාසාවජ්ජතා වෙදිතබ්බා.

තස්ස පාණො, පාණසඤ්ඤිතා, වධකචිත්තං, උපක්කමො, තෙන මරණන්ති පඤ්ච සම්භාරා. පඤ්චසම්භාරයුත්තො පාණාතිපාතොති පඤ්චසම්භාරාවිනිමුත්තො දට්ඨබ්බො. තෙසු පාණසඤ්ඤිතාවධකචිත්තානි පුබ්බභාගියානිපි හොන්ති, උපක්කමො වධකචෙතනාසමුට්ඨාපිතො. තස්ස ඡ පයොගා – සාහත්ථිකො, ආණත්තිකො, නිස්සග්ගියො, ථාවරො, විජ්ජාමයො, ඉද්ධිමයොති. තෙසු සහත්ථෙන නිබ්බත්තො සාහත්ථිකො. පරෙසං ආණාපනවසෙන පවත්තො ආණත්තිකො. උසුසත්තිආදීනං නිස්සජ්ජනවසෙන පවත්තො නිස්සග්ගියො. ඔපාතඛණනාදිවසෙන පවත්තො ථාවරො. ආථබ්බණිකාදීනං විය මන්තපරිජප්පනපයොගො විජ්ජාමයො. දාඨාකොට්ටනාදීනං විය කම්මවිපාකජිද්ධිමයො.

එත්ථාහ – ඛණෙ ඛණෙ නිරුජ්ඣනසභාවෙසු සඞ්ඛාරෙසු, කො හන්තා, කො වා හඤ්ඤති? යදි චිත්තචෙතසිකසන්තානො, සො අරූපිතාය න ඡෙදනභෙදනාදිවසෙන විකොපනසමත්ථො, නාපි විකොපනීයො, අථ රූපසන්තානො, සො අචෙතනතාය කට්ඨකලිඞ්ගරූපමොති න තත්ථ ඡෙදනාදිනා පාණාතිපාතො ලබ්භති, යථා මතසරීරෙ. පයොගොපි පාණාතිපාතස්ස යථාවුත්තො පහරණප්පහාරාදිකො අතීතෙසු සඞ්ඛාරෙසු භවෙය්ය අනාගතෙසු පච්චුප්පන්නෙසු වා. තත්ථ න තාව අතීතෙසු අනාගතෙසු ච සම්භවති තෙසං අවිජ්ජමානසභාවත්තා, පච්චුප්පන්නෙසු ¶ ච සඞ්ඛාරානං ඛණිකත්තා සරසෙනෙව නිරුජ්ඣනසභාවතාය විනාසාභිමුඛෙසු නිප්පයොජනො පයොගො සියා, විනාසස්ස ච කාරණරහිතත්තා න පහරණප්පහාරාදිප්පයොගහෙතුකං මරණං, නිරීහත්තා ච සඞ්ඛාරානං කස්ස ¶ සො පයොගො, ඛණිකභාවෙන වධාධිප්පායසමකාලමෙව භිජ්ජනකස්ස යාව කිරියාපරියොසානකාලමනවට්ඨානතො කස්ස වා පාණාතිපාතො කම්මබන්ධොති?

වුච්චතෙ – යථාවුත්තවධකචෙතනාසමඞ්ගී සඞ්ඛාරානං පුඤ්ජො සත්තසඞ්ඛාතො හන්තා. තෙන පවත්තිතවධප්පයොගනිමිත්තං අපගතුස්මාවිඤ්ඤාණජීවිතින්ද්රියො මතොති වොහාරස්ස වත්ථුභූතො යථාවුත්තවධප්පයොගාකරණෙ පුබ්බෙ විය උද්ධං පවත්තනාරහො රූපාරූපධම්මපුඤ්ජො හඤ්ඤති, චිත්තචෙතසිකසන්තානො ¶ එව වා. වධප්පයොගාවිසයභාවෙපි තස්ස පඤ්චවොකාරභවෙ රූපසන්තානාධීනවුත්තිතාය භූතරූපෙසු කතප්පයොගවසෙන ජීවිතින්ද්රියවිච්ඡෙදෙන සොපි විච්ඡිජ්ජතීති න පාණාතිපාතස්ස අසම්භවො, නාපි අහෙතුකො, න ච පයොගො නිප්පයොජනො. පච්චුප්පන්නෙසු සඞ්ඛාරෙසු කතප්පයොගවසෙන තදනන්තරං උප්පජ්ජනාරහස්ස සඞ්ඛාරකලාපස්ස තථා අනුප්පත්තිතො ඛණිකානඤ්ච සඞ්ඛාරානං ඛණිකමරණස්ස ඉධ මරණභාවෙන අනධිප්පෙතත්තා සන්තතිමරණස්ස ච යථාවුත්තනයෙන සහෙතුකභාවතො න අහෙතුකං මරණං, නිරීහකෙසුපි සඞ්ඛාරෙසු යථාපච්චයං උප්පජ්ජිත්වා අත්ථිභාවමත්තෙනෙව අත්තනො අත්තනො අනුරූපඵලුප්පාදනනියතානි කාරණානියෙව කරොන්තීති වුච්චති, යථා පදීපො පකාසෙතීති, තථෙව ඝාතකවොහාරො. න ච කෙවලස්ස වධාධිප්පායසහභුනො චිත්තචෙතසිකකලාපස්ස පාණාතිපාතො ඉච්ඡිතො, සන්තානවසෙන වත්තමානස්සෙව පන ඉච්ඡිතොති අත්ථෙව පාණාතිපාතෙන කම්මබන්ධො. සන්තානවසෙන වත්තමානානඤ්ච පදීපාදීනං අත්ථකිරියාසිද්ධි දිස්සතීති. අයඤ්ච විචාරණා අදින්නාදානාදීසුපි යථාසම්භවං විභාවෙතබ්බා. තස්මා පාණාතිපාතා. න පටිවිරතාති අප්පටිවිරතා.

අදින්නස්ස ආදානං අදින්නාදානං, පරස්ස හරණං ථෙය්යං චොරිකාති වුත්තං හොති. තත්ථ අදින්නන්ති පරපරිග්ගහිතං, යත්ථ පරො යථාකාමකාරිතං ආපජ්ජන්තො අදණ්ඩාරහො අනුපවජ්ජො ච හොති. තස්මිං පරපරිග්ගහිතෙ ¶ පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිනො තදාදායකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා ථෙය්යචෙතනා අදින්නාදානං. තං හීනෙ පරසන්තකෙ අප්පසාවජ්ජං, පණීතෙ මහාසාවජ්ජං. කස්මා? වත්ථුපණීතතාය. තථා ඛුද්දකෙ පරසන්තකෙ අප්පසාවජ්ජං, මහන්තෙ මහාසාවජ්ජං. කස්මා? වත්ථුමහන්තතාය පයොගමහන්තතාය ච. වත්ථුසමත්තෙ පන සති ගුණාධිකානං සන්තකෙ වත්ථුස්මිං මහාසාවජ්ජං, තංතංගුණාධිකං උපාදාය තතො තතො හීනගුණස්ස සන්තකෙ වත්ථුස්මිං අප්පසාවජ්ජං. වත්ථුගුණානං පන සමභාවෙ සති කිලෙසානං පයොගස්ස ච මුදුභාවෙ අප්පසාවජ්ජං, තිබ්බභාවෙ මහාසාවජ්ජං.

තස්ස පඤ්ච සම්භාරා – පරපරිග්ගහිතං, පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිතා, ථෙය්යචිත්තං, උපක්කමො, තෙන ¶ හරණන්ති. ඡ පයොගා ¶ සාහත්ථිකාදයොව. තෙ ච ඛො යථානුරූපං ථෙය්යාවහාරො, පසය්හාවහාරො, පරිකප්පාවහාරො, පටිච්ඡන්නාවහාරො, කුසාවහාරොති ඉමෙසං අවහාරානං වසෙන පවත්තා. එත්ථ ච මන්තපරිජප්පනෙන පරසන්තකහරණං විජ්ජාමයො පයොගො. විනා මන්තෙන තාදිසෙන ඉද්ධානුභාවසිද්ධෙන කායවචීපයොගෙන පරසන්තකස්ස ආකඩ්ඪනං ඉද්ධිමයො පයොගොති වෙදිතබ්බො.

කාමෙසූති මෙථුනසමාචාරෙසු. මිච්ඡාචාරොති එකන්තනින්දිතො ලාමකාචාරො. ලක්ඛණතො පන අසද්ධම්මාධිප්පායෙන කායද්වාරප්පවත්තා අගමනීයට්ඨානවීතික්කමචෙතනා කාමෙසු මිච්ඡාචාරො. තත්ථ අගමනීයට්ඨානං නාම පුරිසානං තාව මාතුරක්ඛිතාදයො දස, ධනක්කීතාදයො දසාති වීසති ඉත්ථියො, ඉත්ථීසු පන ද්වින්නං සාරක්ඛසපරිදණ්ඩානං, දසන්නඤ්ච ධනක්කීතාදීනන්ති ද්වාදසන්නං ඉත්ථීනං අඤ්ඤපුරිසා. ස්වායං මිච්ඡාචාරො සීලාදිගුණරහිතෙ අගමනීයට්ඨානෙ අප්පසාවජ්ජො, සීලාදිගුණසම්පන්නෙ මහාසාවජ්ජො. ගුණරහිතෙපි ච අභිභවිත්වා මිච්ඡා චරන්තස්ස මහාසාවජ්ජො, උභින්නං සමානච්ඡන්දතාය අප්පසාවජ්ජො. සමානච්ඡන්දභාවෙපි කිලෙසානං උපක්කමානඤ්ච මුදුතාය අප්පසාවජ්ජො, තිබ්බතාය මහාසාවජ්ජො. තස්ස චත්තාරො සම්භාරා – අගමනීයවත්ථු, තස්මිං සෙවනචිත්තං, සෙවනපයොගො, මග්ගෙනමග්ගප්පටිපත්තිඅධිවාසනන්ති. තත්ථ අත්තනො රුචියා පවත්තිතස්ස තයො, බලක්කාරෙන පවත්තිතස්ස තයොති අනවසෙසග්ගහණෙන චත්තාරො දට්ඨබ්බා, අත්ථසිද්ධි පන තීහෙව. එකො පයොගො සාහත්ථිකොව.

මුසාති ¶ විසංවාදනපුරෙක්ඛාරස්ස අත්ථභඤ්ජකො කායවචීපයොගො, විසංවාදනාධිප්පායෙන පනස්ස පරවිසංවාදකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො. අපරො නයො මුසාති අභූතං වත්ථු, වාදොති තස්ස භූතතො තච්ඡතො විඤ්ඤාපනං. තස්මා අතථං වත්ථුං තථතො පරං විඤ්ඤාපෙතුකාමස්ස තථාවිඤ්ඤාපනපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො.

සො යමත්ථං භඤ්ජති, තස්ස අප්පතාය අප්පසාවජ්ජො, මහන්තතාය මහාසාවජ්ජො. අපිච ගහට්ඨානං අත්තනො සන්තකං අදාතුකාමතාය නත්ථීති ආදිනයප්පවත්තො අප්පසාවජ්ජො, සක්ඛිනා ¶ හුත්වා අත්ථභඤ්ජනවසෙන වුත්තො මහාසාවජ්ජො. පබ්බජිතානං අප්පකම්පි තෙලං වා සප්පිං වා ලභිත්වා හසාධිප්පායෙන ‘‘අජ්ජ ගාමෙ තෙලං නදී මඤ්ඤෙ සන්දතී’’ති පූරණකථානයෙන පවත්තො අප්පසාවජ්ජො, අදිට්ඨංයෙව පන ‘‘දිට්ඨ’’න්තිආදිනා නයෙන වදන්තානං මහාසාවජ්ජො. තථා යස්ස අත්ථං භඤ්ජති, තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජො, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජො. කිලෙසානං මුදුතිබ්බතාවසෙන ච අප්පසාවජ්ජමහාසාවජ්ජතා ලබ්භතෙව.

තස්ස ¶ චත්තාරො සම්භාරා – අතථං වත්ථු, විසංවාදනචිත්තං, තජ්ජො වායාමො, පරස්ස තදත්ථවිජානනන්ති. විසංවාදනාධිප්පායෙන හි පයොගෙ කතෙපි පරෙන තස්මිං අත්ථෙ අවිඤ්ඤාතෙ විසංවාදනස්ස අසිජ්ඣනතො පරස්ස තදත්ථවිජානනම්පි එකො සම්භාරො වෙදිතබ්බො. කෙචි පන ‘‘අභූතවචනං, විසංවාදනචිත්තං, පරස්ස තදත්ථවිජානනන්ති තයො සම්භාරා’’ති වදන්ති. සචෙ පන පරො දන්ධතාය විචාරෙත්වා තමත්ථං ජානාති, සන්නිට්ඨාපකචෙතනාය පවත්තත්තා කිරියාසමුට්ඨාපකචෙතනාක්ඛණෙයෙව මුසාවාදකම්මුනා බජ්ඣති.

සුරාති පිට්ඨසුරා, පූවසුරා, ඔදනසුරා, කිණ්ණපක්ඛිත්තා, සම්භාරසංයුත්තාති පඤ්ච සුරා. මෙරයන්ති පුප්ඵාසවො, ඵලාසවො, මධ්වාසවො, ගුළාසවො සම්භාරසංයුත්තොති පඤ්ච ආසවා. තදුභයම්පි මදනීයට්ඨෙන මජ්ජං. යාය චෙතනාය තං පිවති, සා පමාදකාරණත්තා පමාදට්ඨානං. ලක්ඛණතො පන යථාවුත්තස්ස සුරාමෙරයසඞ්ඛාතස්ස මජ්ජස්ස බීජතො පට්ඨාය මදවසෙන කායද්වාරප්පවත්තා පමාදචෙතනා සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානං. තස්ස මජ්ජභාවො, පාතුකම්යතාචිත්තං, තජ්ජො වායාමො, අජ්ඣොහරණන්ති චත්තාරො සම්භාරා. අකුසලචිත්තෙනෙව චස්ස පාතබ්බතො එකන්තෙන සාවජ්ජභාවො ¶ . අරියසාවකානං පන වත්ථුං අජානන්තානම්පි මුඛං න පවිසති, පගෙව ජානන්තානං. අඩ්ඪපසතමත්තස්ස පානං අප්පසාවජ්ජං, අද්ධාළ්හකමත්තස්ස පානං තතො මහන්තං මහාසාවජ්ජං, කායසඤ්චාලනසමත්ථං බහුං පිවිත්වා ගාමඝාතකාදිකම්මං කරොන්තස්ස මහාසාවජ්ජමෙව. පාපකම්මඤ්හි ¶ පාණාතිපාතං පත්වා ඛීණාසවෙ මහාසාවජ්ජං, අදින්නාදානං පත්වා ඛීණාසවස්ස සන්තකෙ මහාසාවජ්ජං, මිච්ඡාචාරං පත්වා ඛීණාසවාය භික්ඛුනියා වීතික්කමෙ, මුසාවාදං පත්වා මුසාවාදෙන සඞ්ඝභෙදෙ, සුරාපානං පත්වා කායසඤ්චාලනසමත්ථං බහුං පිවිත්වා ගාමඝාතකාදිකම්මං මහාසාවජ්ජං. සබ්බෙහිපි චෙතෙහි මුසාවාදෙන සඞ්ඝභෙදොව මහාසාවජ්ජො. තඤ්හි කත්වා කප්පං නිරයෙ පච්චති.

ඉදානි එතෙසු සභාවතො, ආරම්මණතො, වෙදනතො, මූලතො, කම්මතො, ඵලතොති ඡහි ආකාරෙහි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. තත්ථ සභාවතො පාණාතිපාතාදයො සබ්බෙපි චෙතනාසභාවාව. ආරම්මණතො පාණාතිපාතො ජීවිතින්ද්රියාරම්මණතො සඞ්ඛාරාරම්මණො, අදින්නාදානං සත්තාරම්මණං වා සඞ්ඛාරාරම්මණං වා, මිච්ඡාචාරො ඵොට්ඨබ්බවසෙන සඞ්ඛාරාරම්මණො, සත්තාරම්මණොති එකෙ. මුසාවාදො සත්තාරම්මණො වා සඞ්ඛාරාරම්මණො වා, සුරාපානං සඞ්ඛාරාරම්මණං. වෙදනතො පාණාතිපාතො දුක්ඛවෙදනො, අදින්නාදානං තිවෙදනං, මිච්ඡාචාරො සුඛමජ්ඣත්තවසෙන ද්විවෙදනො, තථා සුරාපානං. සන්නිට්ඨාපකචිත්තෙන පන උභයම්පි මජ්ඣත්තවෙදනං න හොති. මුසාවාදො තිවෙදනො. මූලතො පාණාතිපාතො දොසමොහවසෙන ද්විමූලකො, අදින්නාදානං මුසාවාදො ච දොසමොහවසෙන වා ලොභමොහවසෙන ¶ වා, මිච්ඡාචාරො සුරාපානඤ්ච ලොභමොහවසෙන ද්විමූලං. කම්මතො මුසාවාදොයෙවෙත්ථ වචීකම්මං, සෙසං චතුබ්බිධම්පි කායකම්මමෙව. ඵලතො සබ්බෙපි අපායූපපත්තිඵලා චෙව සුගතියම්පි අප්පායුකතාදිනානාවිධඅනිට්ඨඵලා චාති එවමෙත්ථ සභාවාදිතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

අප්පටිවිරතාති සමාදානවිරතියා සම්පත්තවිරතියා ච අභාවෙන න පටිවිරතා. දුස්සීලාති තතො එව පඤ්චසීලමත්තස්සාපි අභාවෙන නිස්සීලා. පාපධම්මාති ලාමකධම්මා, හීනාචාරා. පාණාතිපාතා පටිවිරතොති ¶ සික්ඛාපදසමාදානෙන පාණාතිපාතතො විරතො, ආරකා ඨිතො. එස නයො සෙසෙසුපි.

ඉධාපි පාණාතිපාතාවෙරමණිආදීනං සභාවතො ආරම්මණතො ¶ , වෙදනතො, මූලතො, කම්මතො, සමාදානතො, භෙදතො, ඵලතො ච විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො. තත්ථ සභාවතො පඤ්චපි චෙතනායොපි හොන්ති විරතියොපි, විරතිවසෙන පන දෙසනා ආගතා. යා පාණාතිපාතා විරමන්තස්ස ‘‘යා තස්මිං සමයෙ පාණාතිපාතා ආරති විරතී’’ති එවං වුත්තා කුසලචිත්තසම්පයුත්තා විරති. සා පභෙදතො තිවිධා – සම්පත්තවිරති, සමාදානවිරති, සමුච්ඡෙදවිරතීති. තත්ථ අසමාදින්නසික්ඛාපදානං අත්තනො ජාතිවයබාහුසච්චාදීනි පච්චවෙක්ඛිත්වා ‘‘අයුත්තමෙතං අම්හාකං කාතු’’න්ති සම්පත්තවත්ථුං අවීතික්කමන්තානං උප්පජ්ජමානා විරති සම්පත්තවිරති නාම. සමාදින්නසික්ඛාපදානං සික්ඛාපදසමාදානෙ තදුත්තරි ච අත්තනො ජීවිතම්පි පරිච්චජිත්වා වත්ථුං අවීතික්කමන්තානං උප්පජ්ජමානා විරති සමාදානවිරති නාම. අරියමග්ගසම්පයුත්තා පන විරති සමුච්ඡෙදවිරති නාම, යස්සා උප්පත්තිතො පට්ඨාය අරියපුග්ගලානං ‘‘පාණං ඝාතෙස්සාමා’’ති චිත්තම්පි න උප්පජ්ජති. තාසු සමාදානවිරති ඉධාධිප්පෙතා.

ආරම්මණතො පාණාතිපාතාදීනං ආරම්මණානෙව එතෙසං ආරම්මණානි. වීතික්කමිතබ්බතොයෙව හි විරති නාම හොති. යථා පන නිබ්බානාරම්මණො අරියමග්ගො කිලෙසෙ පජහති, එවං ජීවිතින්ද්රියාදිආරම්මණායෙව එතෙ කුසලධම්මා පාණාතිපාතාදීනි දුස්සීල්යානි පජහන්ති. වෙදනතො සබ්බාපි සුඛවෙදනාව.

මූලතො ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස අලොභඅදොසඅමොහවසෙන තිමූලා හොන්ති, ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස අලොභඅදොසවසෙන ද්විමූලා. කම්මතො මුසාවාදා වෙරමණි වචීකම්මං ¶ , සෙසා කායකම්මං. සමාදානතො අඤ්ඤස්ස ගරුට්ඨානියස්ස සන්තිකෙ තං අලභන්තෙන සයමෙව වා පඤ්ච සීලානි එකජ්ඣං පාටියෙක්කං වා සමාදියන්තෙන සමාදින්නානි හොන්ති. භෙදතො ගහට්ඨානං යං යං වීතික්කන්තං, තං තදෙව භිජ්ජති, ඉතරං න භිජ්ජති. කස්මා? ගහට්ඨා හි අනිබද්ධසීලා හොන්ති, යං යං සක්කොන්ති, තං තදෙව රක්ඛන්ති. පබ්බජිතානං පන එකස්මිං වීතික්කන්තෙ සබ්බානි භිජ්ජන්තීති.

ඵලතොති ¶ ¶ පාණාතිපාතා වෙරමණියා චෙත්ථ අඞ්ගපච්චඞ්ගසම්පන්නතා, ආරොහපරිණාහසම්පත්ති, ජවනසම්පත්ති, සුප්පතිට්ඨිතපාදතා, චාරුතා, මුදුතා, සුචිතා, සූරතා, මහබ්බලතා, විස්සට්ඨවචනතා, සත්තානං පියමනාපතා, අභිජ්ජපරිසතා, අච්ඡම්භිතා, දුප්පධංසියතා, පරූපක්කමෙන අමරණතා, මහාපරිවාරතා, සුවණ්ණතා, සුසණ්ඨානතා, අප්පාබාධතා, අසොකතා, පියමනාපෙහි අවිප්පයොගො, දීඝායුකතාති එවමාදීනි ඵලානි.

අදින්නාදානා වෙරමණියා මහාධනධඤ්ඤතා, අනන්තභොගතා, ථිරභොගතා, ඉච්ඡිතානං භොගානං ඛිප්පං පටිලාභො, රාජාදීහි අසාධාරණභොගතා, උළාරභොගතා, තත්ථ තත්ථ ජෙට්ඨකභාවො, නත්ථිභාවස්ස අජානනතා, සුඛවිහාරිතාති එවමාදීනි.

අබ්රහ්මචරියා වෙරමණියා විගතපච්චත්ථිකතා, සබ්බසත්තානං පියමනාපතා, අන්නපානවත්ථච්ඡාදනාදීනං ලාභිතා, සුඛසුපනතා, සුඛපටිබුජ්ඣනතා, අපායභයවිමොක්ඛො, ඉත්ථිභාවනපුංසකභාවානං අභබ්බතා, අක්කොධනතා, සච්චකාරිතා, අමඞ්කුතා, ආරාධනසුඛතා, පරිපුණ්ණින්ද්රියතා, පරිපුණ්ණලක්ඛණතා, නිරාසඞ්කතා, අප්පොස්සුක්කතා, සුඛවිහාරිතා, අකුතොභයතා, පියවිප්පයොගාභාවොති එවමාදීනි. යස්මා පන මිච්ඡාචාරාවෙරමණියා ඵලානිපි එත්ථෙව අන්තොගධානි, තස්මා (අබ්රහ්මචරියා වෙරමණියා).

මුසාවාදා වෙරමණියා විප්පසන්නින්ද්රියතා, විස්සට්ඨමධුරභාණිතා, සමසිතසුද්ධදන්තතා, නාතිථූලතා, නාතිකිසතා, නාතිරස්සතා, නාතිදීඝතා, සුඛසම්ඵස්සතා, උප්පලගන්ධමුඛතා, සුස්සූසකපරිසතා, ආදෙය්යවචනතා, කමලදලසදිසමුදුලොහිතතනුජිව්හතා, අලීනතා, අනුද්ධතතාති එවමාදීනි.

සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානා වෙරමණියා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙසු කිච්චකරණීයෙසු අප්පමාදතා, ඤාණවන්තතා, සදා උපට්ඨිතස්සතිතා, උප්පන්නෙසු කිච්චකරණීයෙසු ඨානුප්පත්තිකපටිභානවන්තතා ¶ , අනලසතා, අජළතා, අනුම්මත්තතා, අච්ඡම්භිතා, අසාරම්භිතා, අනිස්සුකිතා, අමච්ඡරිතා, සච්චවාදිතා, අපිසුණඅඵරුසඅසම්ඵප්පලාපවාදිතා, කතඤ්ඤුතා ¶ , කතවෙදිතා, චාගවන්තතා, සීලවන්තතා, උජුකතා, අක්කොධනතා, හිරොත්තප්පසම්පන්නතා ¶ , උජුදිට්ඨිතා, මහන්තතා, පණ්ඩිතතා, අත්ථානත්ථකුසලතාති එවමාදීනි ඵලානි. එවමෙත්ථ පාණාතිපාතාවෙරමණිආදීනම්පි සභාවාදිතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

සීලවාති යථාවුත්තපඤ්චසීලවසෙන සීලවා. කල්යාණධම්මොති සුන්දරධම්මො, සරණගමනපරිදීපිතාය දිට්ඨිසම්පත්තියා සම්පන්නපඤ්ඤොති අත්ථො. යො පන පුත්තො මාතාපිතූසු අස්සද්ධෙසු දුස්සීලෙසු ච සයම්පි තාදිසො, සොපි අවජාතොයෙවාති වෙදිතබ්බො. අස්සද්ධියාදයො හි ඉධ අවජාතභාවස්ස ලක්ඛණං වුත්තා, තෙ ච තස්මිං සංවිජ්ජන්ති. මාතාපිතරො පන උපාදාය පුත්තස්ස අතිජාතාදිභාවො වුච්චතීති.

යො හොති කුලගන්ධනොති කුලච්ඡෙදකො කුලවිනාසකො. ඡෙදනත්ථො හි ඉධ ගන්ධසද්දො, ‘‘උප්පලගන්ධපච්චත්ථිකා’’තිආදීසු (පාරා. 65) විය. කෙචි පන ‘‘කුලධංසනො’’ති පඨන්ති, සො එවත්ථො.

එතෙ ඛො පුත්තා ලොකස්මින්ති එතෙ අතිජාතාදයො තයො පුත්තා එව ඉමස්මිං සත්තලොකෙ පුත්තා නාම, න ඉතො විනිමුත්තා අත්ථි. ඉමෙසු පන යෙ භවන්ති උපාසකා යෙ සරණගමනසම්පත්තියා උපාසකා භවන්ති කම්මස්සකතාඤාණෙන කම්මස්ස කොවිදා, තෙ ච පණ්ඩිතා පඤ්ඤවන්තො, පඤ්චසීලදසසීලෙන සම්පන්නා පරිපුණ්ණා. යාචකානං වචනං ජානන්ති, තෙසං මුඛාකාරදස්සනෙනෙව අධිප්පායපූරණතොති වදඤ්ඤූ, තෙසං වා ‘‘දෙහී’’ති වචනං සුත්වා ‘‘ඉමෙ පුබ්බෙ දානං අදත්වා එවංභූතා, මයා පන එවං න භවිතබ්බ’’න්ති තෙසං පරිච්චාගෙන තදත්ථං ජානන්තීති වදඤ්ඤූ, පණ්ඩිතානං වා කම්මස්සකතාදිදීපකං වචනං ජානන්තීති වදඤ්ඤූ. ‘‘පදඤ්ඤූ’’ති ච පඨන්ති, පදානියා පරිච්චාගසීලාති අත්ථො. තතො එව විගතමච්ඡෙරමලත්තා වීතමච්ඡරා. අබ්භඝනාති අබ්භසඞ්ඛාතා ඝනා, ඝනමෙඝපටලා වා මුත්තො චන්දොවිය, උපාසකාදිපරිසාසු ඛත්තියාදිපරිසාසු ච විරොචරෙ විරොචන්ති, සොභන්තීති අත්ථො.

75. ඡට්ඨෙ ¶ ¶ ¶ අවුට්ඨිකසමොති අවුට්ඨිකමෙඝසමො. එකච්චො හි මෙඝො සතපටලසහස්සපටලො හුත්වා උට්ඨහිත්වා ථනන්තො ගජ්ජන්තො විජ්ජොතන්තො එකං උදකබින්දුම්පි අපාතෙත්වා විගච්ඡති, තථූපමො එකච්චො පුග්ගලොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අවුට්ඨිකසමො’’ති. පදෙසවස්සීති එකදෙසවස්සිමෙඝසමො. පදෙසවස්සී වියාති හි පදෙසවස්සී. එකච්චො එකස්මිංයෙව ඨානෙ ඨිතෙසු මනුස්සෙසු යථා එකච්චෙ තෙමෙන්ති, එකච්චෙ න තෙමෙන්ති, එවං මන්දං වස්සති, තථූපමං එකච්චං පුග්ගලං දස්සෙති ‘‘පදෙසවස්සී’’ති. සබ්බත්ථාභිවස්සීති සබ්බස්මිං පථවීපබ්බතසමුද්දාදිකෙ ජගතිප්පදෙසෙ අභිවස්සිමෙඝසමො. එකච්චො හි සකලචක්කවාළගබ්භං පත්ථරිත්වා සබ්බත්ථකමෙව අභිවස්සති, තං චාතුද්දීපිකමහාමෙඝං එකච්චස්ස පුග්ගලස්ස උපමං කත්වා වුත්තං ‘‘සබ්බත්ථාභිවස්සී’’ති.

සබ්බෙසානන්ති සබ්බෙසං, අයමෙව වා පාඨො. න දාතා හොතීති අදානසීලො හොති, ථද්ධමච්ඡරිතාය න කස්සචි කිඤ්චි දෙතීති අත්ථො. ඉදානි දානස්ස ඛෙත්තං දෙය්යධම්මඤ්ච විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘සමණබ්රාහ්මණා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සමිතපාපසමණා චෙව පබ්බජ්ජමත්තසමණා ච බාහිතපාපබ්රාහ්මණා චෙව ජාතිමත්තබ්රාහ්මණා ච ඉධ ‘‘සමණබ්රාහ්මණා’’ති අධිප්පෙතා. කපණා නාම දුග්ගතා දලිද්දමනුස්සා. අද්ධිකා නාම පථාවිනො පරිබ්බයවිහීනා. වනිබ්බකා නාම යෙ ‘‘ඉට්ඨං දෙථ කන්තං මනාපං කාලෙන අනවජ්ජං උදග්ගචිත්තා පසන්නචිත්තා, එවං දෙන්තා ගච්ඡථ සුගතිං, ගච්ඡථ බ්රහ්මලොක’’න්තිආදිනා නයෙන දානෙ නියොජෙන්තා දානස්ස වණ්ණං ථොමෙන්තා විචරන්ති. යාචකා නාම යෙ කෙවලං ‘‘මුට්ඨිමත්තං දෙථ, පසතමත්තං දෙථ, සරාවමත්තං දෙථා’’ති අප්පකම්පි යාචමානා විචරන්ති. තත්ථ සමණබ්රාහ්මණග්ගහණෙන ගුණඛෙත්තං උපකාරිඛෙත්තඤ්ච දස්සෙති, කපණාදිග්ගහණෙන කරුණාඛෙත්තං. අන්නන්ති යංකිඤ්චි ඛාදනීයං භොජනීයං. පානන්ති ¶ අම්බපානාදිපානකං. වත්ථන්ති නිවාසනපාරුපනාදිඅච්ඡාදනං. යානන්ති රථවය්හාදි අන්තමසො උපාහනං උපාදාය ගමනසාධනං. මාලාති ගන්ථිතාගන්ථිතභෙදං සබ්බං පුප්ඵං. ගන්ධන්ති යංකිඤ්චි ගන්ධජාතං පිසිතං අපිසිතං ගන්ධූපකරණඤ්ච. විලෙපනන්ති ඡවිරාගකරණං. සෙය්යාති මඤ්චපීඨාදි චෙව පාවාරකොජවාදි ච සයිතබ්බවත්ථු. සෙය්යග්ගහණෙන චෙත්ථ ආසනම්පි ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. ආවසථන්ති වාතාතපාදිපරිස්සයවිනොදනං පතිස්සයං. පදීපෙය්යන්ති දීපකපල්ලිකාදිපදීපූපකරණං.

එවං ¶ ඛො, භික්ඛවෙති විජ්ජමානෙපි දෙය්යධම්මෙ පටිග්ගාහකානං එවං දාතබ්බවත්ථුං සබ්බෙන සබ්බං ¶ අදෙන්තො පුග්ගලො අවස්සිකමෙඝසදිසො හොති. ඉදං වුත්තං හොති – භික්ඛවෙ, යථා සො මෙඝො සතපටලසහස්සපටලො හුත්වා උට්ඨහිත්වා න කිඤ්චි වස්සි විගච්ඡති, එවමෙව යො උළාරං විපුලඤ්ච භොගං සංහරිත්වා ගෙහං ආවසන්තො කස්සචි කටච්ඡුමත්තං භික්ඛං වා උළුඞ්කමත්තං යාගුං වා අදත්වා විගච්ඡති, විවසො මච්චුවසං ගච්ඡති, සො අවුට්ඨිකසමො නාම හොතීති. ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි නිගමනං වෙදිතබ්බං. ඉමෙසු ච තීසු පුග්ගලෙසු පඨමො එකංසෙනෙව ගරහිතබ්බො, දුතියො පසංසනීයො, තතියො, පසංසනීයතරො. පඨමො වා එකන්තෙනෙව සබ්බනිහීනො, දුතියො මජ්ඣිමො, තතියො උත්තමොති වෙදිතබ්බො.

ගාථාසු සමණෙති උපයොගවසෙන බහුවචනං තථා සෙසෙසුපි. ලද්ධානාති ලභිත්වා, සමණෙ දක්ඛිණෙය්යෙ පවාරෙත්වා පුට්ඨො න සංවිභජති. අන්නං පානඤ්ච භොජනන්ති අන්නං වා පානං වා අඤ්ඤං වා භුඤ්ජිතබ්බයුත්තකං භොජනං, තං න සංවිභජති. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යො අත්ථිකභාවෙන උපගතෙ සම්පටිග්ගාහකෙ ලභිත්වා අන්නාදිනා සංවිභාගමත්තම්පි න කරොති, කිං සො අඤ්ඤං දානං දස්සති, තං එවරූපං ථද්ධමච්ඡරියං පුරිසාධමං නිහීනපුග්ගලං පණ්ඩිතා අවුට්ඨිකසමොති ආහු කථයන්තීති.

එකච්චානං ¶ න දදාතීති විජ්ජමානෙපි මහති දාතබ්බධම්මෙ එකෙසං සත්තානං තෙසු කොධවසෙන වා, දෙය්යධම්මෙ ලොභවසෙන වා න දදාති. එකච්චානං පවෙච්ඡතීති එකෙසංයෙව පන දදාති. මෙධාවිනොති පඤ්ඤවන්තො පණ්ඩිතා ජනා.

සුභික්ඛවාචොති යො උපගතානං යාචකානං ‘‘අන්නං දෙථ, පානං දෙථා’’තිආදිනා තං තං දාපෙති, සො සුලභභික්ඛතාය සුභික්ඛා වාචා එතස්සාති සුභික්ඛවාචො. ‘‘සුභික්ඛවස්සී’’තිපි පඨන්ති. යථා ලොකො සුභික්ඛො හොති, එවං සබ්බත්ථාභිවස්සිතමහාමෙඝො සුභික්ඛවස්සී නාම හොති. එවමයම්පි මහාදානෙහි සබ්බත්ථාභිවස්සී සුභික්ඛවස්සීති. ආමොදමානො පකිරෙතීති තුට්ඨහට්ඨමානසො සහත්ථෙන දානං දෙන්තො පටිග්ගාහකඛෙත්තෙ දෙය්යධම්මං පකිරෙන්තො විය හොති, වාචායපි ‘‘දෙථ දෙථා’’ති භාසති.

ඉදානි ¶ නං සුභික්ඛවස්සිතභාවං දස්සෙතුං ‘‘යථාපි මෙඝො’’තිආදි වුත්තං. තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා මහාමෙඝො පඨමං මන්දනිග්ඝොසෙන ථනයිත්වා පුන සකලනදීකන්දරානි එකනින්නාදං කරොන්තො ගජ්ජයිත්වා පවස්සති, සබ්බත්ථකමෙව වාරිනා උදකෙන ථලං නින්නඤ්ච අභිසන්දන්තො පූරෙති එකොඝං කරොති, එවමෙව ඉධ ඉමස්මිං සත්තලොකෙ එකච්චො උළාරපුග්ගලො සබ්බසමතාය ¶ සො මහාමෙඝො විය වස්සිතබ්බත්තා තාදිසො යථා ධනං උට්ඨානාධිගතං අත්තනො උට්ඨානවීරියාභිනිබ්බත්තං හොති, එවං අනලසො හුත්වා තඤ්ච ධම්මෙන ඤායෙන සංහරිත්වා තන්නිබ්බත්තෙන අන්නෙන පානෙන අඤ්ඤෙන ච දෙය්යධම්මෙන පත්තෙ සම්පත්තෙ වනිබ්බකෙ සම්මා සම්මදෙව දෙසකාලානුරූපඤ්චෙව ඉච්ඡානුරූපඤ්ච තප්පෙති සම්පවාරෙතීති.

76. සත්තමෙ සුඛානීති සුඛනිමිත්තානි. පත්ථයමානොති ඉච්ඡමානො ආකඞ්ඛමානො. සීලන්ති ගහට්ඨසීලං පබ්බජිතසීලඤ්ච. ගහට්ඨො චෙ ගහට්ඨසීලං, පබ්බජිතො චෙ චතුපාරිසුද්ධිසීලන්ති අධිප්පායො. රක්ඛෙය්යාති ¶ සමාදියිත්වා අවීතික්කමන්තො සම්මදෙව ගොපෙය්ය. පසංසා මෙ ආගච්ඡතූති ‘‘මම කල්යාණො කිත්තිසද්දො ආගච්ඡතූ’’ති ඉච්ඡන්තො පණ්ඩිතො සප්පඤ්ඤො සීලං රක්ඛෙය්ය. සීලවතො හි ගහට්ඨස්ස තාව ‘‘අසුකො අසුකකුලස්ස පුත්තො සීලවා කල්යාණධම්මො සද්ධො පසන්නො දායකො කාරකො’’තිආදිනා පරිසමජ්ඣෙ කල්යාණො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡති, පබ්බජිතස්ස ‘‘අසුකො නාම භික්ඛු සීලවා වත්තසම්පන්නො සොරතො සුඛසංවාසො සගාරවො සප්පතිස්සො’’තිආදිනා…පෙ… අබ්භුග්ගච්ඡතීති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘පුන චපරං, ගහපතයො, සීලවතො සීලසම්පන්නස්ස කල්යාණො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡතී’’ති (අ. නි. 5.213; උදා. 76; මහාව. 285).

‘‘ආකඞ්ඛෙය්ය චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු – ‘සබ්රහ්මචාරීනං පියො චස්සං මනාපො, ගරු ච භාවනීයො චා’ති, සීලෙස්වෙවස්ස පරිපූරකාරී’’තිආදි (ම. නි. 1.65).

භොගා මෙ උප්පජ්ජන්තූති එත්ථ ගහට්ඨස්ස තාව සීලවතො කල්යාණධම්මස්ස යෙන යෙන සිප්පට්ඨානෙන ජීවිකං කප්පෙති – යදි කසියා, යදි වණිජ්ජාය, යදි රාජපොරිසෙන, තං තං යථාකාලං යථාවිධිඤ්ච අතිවිය අප්පමත්තභාවතො අථස්ස අනුප්පන්නා චෙව භොගා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච භොගා ඵාතිං ගමිස්සන්ති. පබ්බජිතස්ස පන සීලාචාරසම්පන්නස්ස අප්පමාදවිහාරිස්ස ¶ සතො සීලසම්පන්නස්ස සීලසම්පදාය අප්පිච්ඡතාදිගුණෙසු ච පසන්නා මනුස්සා උළාරුළාරෙ පච්චයෙ අභිහරන්ති, එවමස්ස අනුප්පන්නා චෙව භොගා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච ථිරා හොන්ති. තථා හි වුත්තං –

‘‘පුන චපරං, ගහපතයො, සීලවා සීලසම්පන්නො අප්පමාදාධිකරණං මහන්තං භොගක්ඛන්ධං අධිගච්ඡතී’’ති (අ. නි. 5.213; උදා. 76; මහාව. 285).

‘‘ආකඞ්ඛෙය්ය චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු – ‘ලාභී අස්ස චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරාන’න්ති, සීලෙස්වෙවස්ස පරිපූරකාරී’’ති (ම. නි. 1.65) ච –

ගාථාසු පත්ථයානොති පත්ථයන්තො. තයො සුඛෙති තීණි සුඛානි. විත්තලාභන්ති ධනලාභං, භොගුප්පත්තින්ති අත්ථො. විසෙසතො ¶ චෙත්ථ පසංසාය චෙතසිකසුඛං, භොගෙහි කායිකසුඛං, ඉතරෙන උපපත්තිසුඛං; තථා පඨමෙන දිට්ඨධම්මසුඛං, තතියෙන සම්පරායසුඛං, දුතියෙන උභයසුඛං ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි පසංසාදිකාරණස්ස සීලස්ස විය පසංසාදීනම්පි විසෙසකාරණං පාපමිත්තපරිවජ්ජනං කල්යාණමිත්තසෙවනඤ්ච ආදීනවානිසංසෙහි සද්ධිං දස්සෙන්තො ‘‘අකරොන්තො’’තිආදිමාහ. තත්ථ සඞ්කියොති පාපස්මිං පරිසඞ්කිතබ්බො ‘‘අද්ධා ඉමිනා පාපං කතං වා කරිස්සති වා, තථා හෙස ¶ පාපපුරිසෙහි සද්ධිං සඤ්චරතී’’ති. අස්සාති ඉමස්ස පාපජනසෙවිනො පුග්ගලස්ස උපරි, අස්ස වා පුග්ගලස්ස අවණ්ණො අභූතොපි පාපජනසෙවිතාය රුහති විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජති පත්ථරති. අස්සාති වා භුම්මත්ථෙ සාමිවචනං, තස්මිං පුග්ගලෙති අත්ථො. ස වෙ තාදිසකො හොතීති යො යාදිසං පාපමිත්තං වා කල්යාණමිත්තං වා භජති උපසෙවති ච, සො පුග්ගලො භූමිභාගවසෙන උදකං විය තාදිසොව හොති, පාපධම්මො කල්යාණධම්මො වා හොති. කස්මා? සහවාසො හි තාදිසො; යස්මා සහවාසො සංසග්ගො උපරාගො විය ඵලිකමණීසු පුරිසඋපනිස්සයභූතං ¶ පුග්ගලාකාරං ගාහාපෙති, තස්මා පාපපුග්ගලෙන සහ වාසො න කාතබ්බොති අධිප්පායො.

සෙවමානො සෙවමානන්ති පරං පකතිසුද්ධං පුග්ගලං කාලෙන කාලං අත්තානං සෙවමානං සෙවමානො භජමානො පාපපුග්ගලො, තෙන වා සෙවියමානො. සම්ඵුට්ඨො සම්ඵුසන්ති තෙන පකතිසුද්ධෙන පුග්ගලෙන සහවාසෙන සංසග්ගෙන සම්ඵුට්ඨො පාපපුග්ගලො සයම්පි, තථා තං ඵුසන්තො. සරො දිද්ධො කලාපං වාති යථා නාම සරො විසෙන දිද්ධො ලිත්තො සරකලාපගතො සරසමූහසඞ්ඛාතං සරකලාපං අත්තනා ඵුට්ඨං අලිත්තම්පි උපලිම්පති, එවං පාපෙන උපලෙපභයා ධීරොති ධිතිසම්පන්නත්තා ධීරො පණ්ඩිතපුරිසො පාපසහායො න භවෙය්ය.

පූතිමච්ඡං කුසග්ගෙනාති යථා කුච්ඡිතභාවෙන පූතිභූතං මච්ඡං කුසතිණග්ගෙන යො පුරිසො උපනය්හති පුටබන්ධවසෙන ¶ බන්ධති, තස්ස තෙ කුසා අපූතිකාපි පූතිමච්ඡසම්බන්ධෙන පූති දුග්ගන්ධමෙව වායන්ති. එවං බාලූපසෙවනාති එවංසම්පදා බාලජනූපසෙවනා දට්ඨබ්බා. එවං ධීරූපසෙවනාති යථා අසුරභිනොපි පත්තා තගරසම්බන්ධෙන සුරභිං වායන්ති, එවං පණ්ඩිතූපසෙවනා පකතියා අසීලවතො සීලසමාදානාදිවසෙන සීලගන්ධවායනස්ස කාරණං හොති.

තස්මාති යස්මා අකල්යාණමිත්තසෙවනාය කල්යාණමිත්තසෙවනාය ච අයං එදිසො ආදීනවො ආනිසංසො ච, තස්මා පත්තපුටස්සෙව පලාසපුටස්ස විය දුග්ගන්ධසුගන්ධවත්ථුසංසග්ගෙන අසාධුසාධුජනසන්නිස්සයෙන ච. ඤත්වා සම්පාකමත්තනොති අත්තනො දුක්ඛුද්රයං සුඛුද්රයඤ්ච ඵලනිප්ඵත්තිං ¶ ඤත්වා ජානිත්වා අසන්තෙ පාපමිත්තෙ න උපසෙවෙය්ය, සන්තෙ උපසන්තෙ වන්තදොසෙ පසත්ථෙ වා පණ්ඩිතෙ සෙවෙය්ය. තථා හි අසන්තො නිරයං නෙන්ති, සන්තො පාපෙන්ති සුග්ගතින්ති. ඉති භගවා පඨමගාථාය යථාවුත්තානි තීණි සුඛනිමිත්තානි දස්සෙත්වා තතො පරාහි පඤ්චහි ගාථාහි පටිපක්ඛපරිවජ්ජනෙන සද්ධිං පසංසාසුඛස්ස ආගමනං දස්සෙත්වා ඔසානගාථාය තිණ්ණම්පි සුඛානං ආගමනකාරණෙන සද්ධිං ඔසානසුඛං දස්සෙති.

77. අට්ඨමෙ භිදුරායන්ති භිදුරො අයං. කායොති රූපකායො. සො හි අඞ්ගපච්චඞ්ගානං කෙසාදීනඤ්ච ¶ සමූහට්ඨෙන, එවං කුච්ඡිතානං ජෙගුච්ඡානං ආයො උප්පත්තිදෙසොතිපි කායො. තත්රායං වචනත්ථො – ආයන්ති එත්ථාති ආයො. කෙ ආයන්ති? කුච්ඡිතා කෙසාදයො. ඉති කුච්ඡිතානං ආයොතිපි කායො ¶ . අත්ථතො පන චතුසන්තතිවසෙන පවත්තමානානං භූතුපාදායධම්මානං පුඤ්ජො. ඉදං වුත්තං හොති – භික්ඛවෙ, අයං චතුමහාභූතමයො රූපකායො භිදුරො භෙදනසීලො භෙදනසභාවො ඛණෙ ඛණෙ විද්ධංසනසභාවොති. ‘‘භින්දරාය’’න්තිපි පාඨො, සො එවත්ථො. විඤ්ඤාණන්ති තෙභූමකං කුසලාදිචිත්තං. වචනත්ථො පන – තං තං ආරම්මණං විජානාතීති විඤ්ඤාණං. යඤ්හි සඤ්ජානනපජානනවිධුරං ආරම්මණවිජානනං උපලද්ධි, තං විඤ්ඤාණං. විරාගධම්මන්ති විරජ්ජනධම්මං, පලුජ්ජනසභාවන්ති අත්ථො. සබ්බෙ උපධීති ඛන්ධූපධි, කිලෙසූපධි, අභිසඞ්ඛාරූපධි, පඤ්චකාමගුණූපධීති එතෙ ‘‘උපධීයති එත්ථ දුක්ඛ’’න්ති උපධිසඤ්ඤිතා සබ්බෙපි උපාදානක්ඛන්ධකිලෙසාභිසඞ්ඛාරපඤ්චකාමගුණධම්මා හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චා, උදයබ්බයප්පටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛා, ජරාය මරණෙන චාති ද්විධා විපරිණාමෙතබ්බසභාවතාය පකතිවිජහනට්ඨෙන විපරිණාමධම්මා. එවමෙත්ථ අනිච්චදස්සනසුඛතාය රූපධම්මෙ විඤ්ඤාණඤ්ච විසුං ගහෙත්වා පුන උපධිවිභාගෙන සබ්බෙපි තෙභූමකධම්මෙ එකජ්ඣං ගහෙත්වා අනිච්චදුක්ඛානුපස්සනාමුඛෙන තථාබුජ්ඣනකානං පුග්ගලානං අජ්ඣාසයෙන සම්මසනචාරො.කථිතො. කාමඤ්චෙත්ථ ¶ ලක්ඛණද්වයමෙව පාළියං ආගතං, ‘‘යං දුක්ඛං, තදනත්තා’’ති (සං. නි. 3.15) පන වචනතො දුක්ඛලක්ඛණෙනෙව අනත්තලක්ඛණම්පි දස්සිතමෙවාති වෙදිතබ්බං.

ගාථායං උපධීසු භයං දිස්වාති උපධීසු භයතුපට්ඨානඤාණවසෙන භයං දිස්වා, තෙසං භායිතබ්බතං පස්සිත්වා. ඉමිනා බලවවිපස්සනං දස්සෙති. භයතුපට්ඨානඤාණමෙව හි විභජිත්වා විසෙසවසෙන ආදීනවානුපස්සනා නිබ්බිදානුපස්සනාති ච වුච්චති. ජාතිමරණමච්චගාති එවං සම්මසන්තො විපස්සනාඤාණං මග්ගෙන ඝටෙත්වා මග්ගපරම්පරාය අරහත්තං පත්තො ජාතිමරණං අතීතො නාම හොති. කථං? සම්පත්වා ¶ පරමං සන්තින්ති පරමං උත්තමං අනුත්තරං සන්තිං සබ්බසඞ්ඛාරූපසමං නිබ්බානං අධිගන්ත්වා. එවංභූතො ච කාලං කඞ්ඛති භාවිතත්තොති චතුන්නං අරියමග්ගානං වසෙන භාවනාභිසමයනිප්ඵත්තියා භාවිතකායසීලචිත්තපඤ්ඤත්තා භාවිතත්තො මරණං ජීවිතඤ්ච අනභිනන්දන්තො කෙවලං අත්තනො ඛන්ධපරිනිබ්බානකාලං කඞ්ඛති උදික්ඛති, න තස්ස කත්ථචි පත්ථනා හොතීති. තෙනාහ –

‘‘නාභිනන්දාමි මරණං, නාභිනන්දාමි ජීවිතං;

කාලඤ්ච පටිකඞ්ඛාමි, නිබ්බිසං භතකො යථා’’ති. (ථෙරගා. 606);

78. නවමෙ ¶ ධාතුසොති ධාතුතො. ධාතූති ච අජ්ඣාසයධාතු අජ්ඣාසයසභාවො අධිප්පෙතො, යො අධිමුත්තීතිපි වුච්චති. සංසන්දන්තීති තාය ධාතුසභාගතාය යථාධාතු යථාඅජ්ඣාසයං අල්ලීයන්ති එකතො හොන්ති. සමෙන්තීති තාය එව සමානජ්ඣාසයතාය එකචිත්තා හුත්වා සමාගච්ඡන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං භජන්ති උපසඞ්කමන්ති, අත්තනො රුචිභාවඛන්තිදිට්ඨියො වා තත්ථ තත්ථ සමෙ කරොන්තා පවත්තන්ති. හීනාධිමුත්තිකාති හීනෙ කාමගුණාදිකෙ අධිමුත්ති එතෙසන්ති හීනාධිමුත්තිකා, හීනජ්ඣාසයා. කල්යාණාධිමුත්තිකාති කල්යාණෙ නෙක්ඛම්මාදිකෙ අධිමුත්ති එතෙසන්ති කල්යාණාධිමුත්තිකා, පණීතජ්ඣාසයා. සචෙ හි ආචරියුපජ්ඣායා න සීලවන්තො ¶ , අන්තෙවාසිකසද්ධිවිහාරිකා ච සීලවන්තො, තෙ ආචරියුපජ්ඣායෙපි න උපසඞ්කමන්ති, අත්තනො සදිසෙ සාරුප්පභික්ඛූයෙව උපසඞ්කමන්ති. සචෙ පන ආචරියුපජ්ඣායා සීලවන්තො, ඉතරෙ න සීලවන්තො, තෙපි න ආචරියුපජ්ඣායෙ උපසඞ්කමන්ති, අත්තනො සදිසෙ හීනාධිමුත්තිකෙයෙව උපසඞ්කමන්ති. එවං උපසඞ්කමනං පන න කෙවලං එතරහි එව, අථ ඛො අතීතානාගතෙපීති දස්සෙන්තො ‘‘අතීතම්පි, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. සඞ්ඛෙපතො සංකිලෙසධම්මෙසු අභිනිවිට්ඨා හීනාධිමුත්තිකා ¶ , වොදානධම්මෙසු අභිනිවිට්ඨා කල්යාණාධිමුත්තිකා.

ඉදං පන දුස්සීලානං දුස්සීලසෙවනමෙව, සීලවන්තානං සීලවන්තසෙවනමෙව, දුප්පඤ්ඤානං දුප්පඤ්ඤසෙවනමෙව, පඤ්ඤවන්තානං පඤ්ඤවන්තසෙවනමෙව කො නියාමෙතීති? අජ්ඣාසයධාතු නියාමෙති. සම්බහුලා කිර භික්ඛූ එකස්මිං ගාමෙ භික්ඛාචාරං චරන්ති. තෙ මනුස්සා බහුං භත්තං ආහරිත්වා පත්තානි පූරෙත්වා ‘‘යථාසභාගං පරිභුඤ්ජථා’’ති වත්වා උය්යොජෙසුං. භික්ඛූ ආහංසු ‘‘ආවුසො, මනුස්සා ධාතුසංයුත්තකම්මෙ පයොජෙන්තී’’ති. එවං අජ්ඣාසයධාතු නියාමෙතීති. ධාතුසංයුත්තෙන අයමත්ථො දීපෙතබ්බො – ගිජ්ඣකූටපබ්බතස්මිඤ්හි ගිලානසෙය්යාය නිපන්නො භගවා ආරක්ඛත්ථාය පරිවාරෙත්වා වසන්තෙසු සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානාදීසු එකමෙකං අත්තනො පරිසාය සද්ධිං චඞ්කමන්තං ඔලොකෙත්වා භික්ඛූ ආමන්තෙසි ‘‘පස්සථ නො තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තං සම්බහුලෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං චඞ්කමන්තන්ති. එවං, භන්තෙ. සබ්බෙ ඛො එතෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ මහාපඤ්ඤා’’ති (සං. නි. 2.99) සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බං.

ගාථාසු සංසග්ගාති සංකිලෙසතො සහවාසාදිවසෙන සමායොගතො, අථ වා දස්සනසංසග්ගො, සවනසංසග්ගො, සමුල්ලාපසංසග්ගො, සම්භොගසංසග්ගො, කායසංසග්ගොති එවං පඤ්චවිධෙ සංසග්ගෙ යතො කුතොචි ¶ සංසග්ගතො. වනථො ජාතොති කිලෙසො උප්පන්නො මග්ගෙන අසමූහතො. අසංසග්ගෙන ඡිජ්ජතීති සංසග්ගපටික්ඛෙපෙන කායවිවෙකාදිනා පුබ්බභාගෙ ඡිජ්ජිත්වා පුන අච්චන්තාසංසග්ගෙන සමුච්ඡෙදවිවෙකෙන ඡිජ්ජති පහීයති. එත්තාවතා සඞ්ඛෙපතො හීනාධිමුත්තියා සමුදයො අත්ථඞ්ගමො ච දස්සිතො හොති.

යස්මා ¶ පන තෙ සංසග්ගා තෙ ච කිලෙසා කොසජ්ජවසෙන උප්පජ්ජන්ති චෙව වඩ්ඪන්ති ච, න වීරියාරම්භවසෙන, තස්මා හීනාධිමුත්තිකෙ කුසීතපුග්ගලෙ වජ්ජෙත්වා කල්යාණාධිමුත්තිකෙ ආරද්ධවීරියෙ සෙවන්තෙන අසංසග්ගෙන සංසග්ගජො වනථො ඡින්දිතබ්බොති යථාවුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙන්තො කුසීතසෙවනාය තාව ආදීනවං පකාසෙතුං ‘‘පරිත්තං දාරු’’න්තිආදිමාහ.

තත්ථ පරිත්තං දාරුන්ති ඛුද්දකං කට්ඨමයං කුල්ලං. යථා සීදෙ මහණ්ණවෙති යථා ඛුද්දකං කුල්ලං ආරුහිත්වා මහාසමුද්දං තරිතුකාමො තීරං අප්පත්වා සමුද්දමජ්ඣෙයෙව ¶ සීදෙය්ය, පතිත්වා මච්ඡකච්ඡපභක්ඛො භවෙය්ය. එවං කුසීතං ආගම්ම, සාධුජීවීපි සීදතීති එවමෙව කුසීතං වීරියාරම්භරහිතං කිලෙසවසිකං පුග්ගලං නිස්සාය තෙන කතසංසග්ගො සාධුජීවීපි පරිසුද්ධාජීවො පරිසුද්ධසීලොපි සමානො හීනසංසග්ගතො උප්පන්නෙහි කාමවිතක්කාදීහි ඛජ්ජමානො පාරං ගන්තුං අසමත්ථො සංසාරණ්ණවෙයෙව සීදති. තස්මාති යස්මා එවං අනත්ථාවහො කුසීතසංසග්ගො, තස්මා තං ආගම්ම ආලසියානුයොගෙන කුච්ඡිතං සීදතීති කුසීතං. තතො එව හීනවීරියං නිබ්බීරියං අකල්යාණමිත්තං පරිවජ්ජෙය්ය. එකන්තෙනෙව පන කායවිවෙකාදීනඤ්චෙව තදඞ්ගවිවෙකාදීනඤ්ච වසෙන පවිවිත්තෙහි, තතො එව කිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියෙහි පරිසුද්ධෙහි නිබ්බානං පටිපෙසිතත්තභාවතො පහිතත්තෙහි ආරම්මණලක්ඛණූපනිජ්ඣානානං වසෙන ඣායනතො ඣායීහි සබ්බකාලං පග්ගහිතවීරියතාය ආරද්ධවීරියෙහි පණ්ඩිතෙහි සප්පඤ්ඤෙහියෙව සහ ආවසෙය්ය සංවසෙය්යාති.

79. දසමෙ පරිහානාය සංවත්තන්තීති අවුද්ධියා භවන්ති, මග්ගාධිගමස්ස පරිපන්ථාය හොන්ති. අධිගතස්ස පන මග්ගස්ස පරිහානි නාම නත්ථි. ‘‘තයො ධම්මා’’ති ධම්මාධිට්ඨානවසෙන උද්දිට්ඨධම්මෙ පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය විභජන්තො ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, සෙඛො භික්ඛූ’’තිආදිමාහ.

තත්ථ ¶ කම්මං ආරමිතබ්බතො ආරාමො එතස්සාති කම්මාරාමො. කම්මෙ රතොති කම්මරතො. කම්මාරාමතං කම්මාභිරතිං අනුයුත්තො පයුත්තොති ¶ කම්මාරාමතමනුයුත්තො. තත්ථ කම්මං නාම ඉතිකත්තබ්බං කම්මං, සෙය්යථිදං – චීවරවිචාරණං, චීවරකරණං, උපත්ථම්භනං, පත්තත්ථවිකං, අංසබන්ධනං, කායබන්ධනං, ධමකරණං, ආධාරකං, පාදකථලිකං, සම්මජ්ජනීති එවමාදීනං උපකරණානං කරණං, යඤ්ච විහාරෙ ඛණ්ඩඵුල්ලාදිපටිසඞ්ඛරණං ¶ . එකච්චො හි එතානි කරොන්තො සකලදිවසං එතානෙව කරොති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. යො පන එතෙසං කරණවෙලායමෙව එතානි කරොති, උද්දෙසවෙලායං උද්දෙසං ගණ්හාති, සජ්ඣායවෙලායං සජ්ඣායති, චෙතියඞ්ගණවත්තාදිකරණවෙලායං චෙතියඞ්ගණවත්තාදීනි කරොති, මනසිකාරවෙලායං මනසිකාරං කරොති සබ්බත්ථකකම්මට්ඨානෙ වා පාරිහාරියකම්මට්ඨානෙ වා, න සො කම්මාරාමො නාම. තස්ස තං –

‘‘යානි ඛො පන තානි සබ්රහ්මචාරීනං උච්චාවචානි කිංකරණීයානි, තත්ථ දක්ඛො හොති අනලසො, තත්රුපායාය වීමංසාය සමන්නාගතො, අලං කාතුං අලං සංවිධාතු’’න්ති (දී. නි. 3.345; අ. නි. 10.18) –

ආදිනා සත්ථාරා අනුඤ්ඤාතකරණමෙව හොති.

භස්සාරාමොති යො භගවතා පටික්ඛිත්තරාජකථාදිවසෙන රත්තින්දිවං වීතිනාමෙති, අයං භස්සෙ පරියන්තකාරී න හොතීති භස්සාරාමො නාම. යො පන රත්තිම්පි දිවාපි ධම්මං කථෙති, පඤ්හං විස්සජ්ජෙති, අයං අප්පභස්සො භස්සෙ පරියන්තකාරීයෙව. කස්මා? ‘‘සන්නිපතිතානං වො, භික්ඛවෙ, ද්වයං කරණීයං – ධම්මී වා කථා, අරියො වා තුණ්හීභාවො’’ති (ම. නි. 1.273) වුත්තවිධිංයෙව පටිපන්නොති.

නිද්දාරාමොති යො යාවදත්ථං උදරාවදෙහකං භුඤ්ජිත්වා සෙය්යසුඛං, පස්සසුඛං, මිද්ධසුඛං අනුයුඤ්ජති, යො ච ගච්ඡන්තොපි නිසින්නොපි ඨිතොපි ථිනමිද්ධාභිභූතො නිද්දායති, අයං නිද්දාරාමො නාම. යස්ස පන කරජකායගෙලඤ්ඤෙන චිත්තං භවඞ්ගං ඔතරති, නායං නිද්දාරාමො, තෙනෙවාහ –

‘‘අභිජානාමි ඛො පනාහං, අග්ගිවෙස්සන, ගිම්හානං පච්ඡිමෙ මාසෙ පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතප්පටික්කන්තො චතුග්ගුණං සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤාපෙත්වා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සතො සම්පජානො නිද්දං ඔක්කමිතා’’ති (ම. නි. 1.387).

එත්ථ ¶ ¶ ච පුථුජ්ජනකල්යාණකොපි සෙඛොත්වෙව වෙදිතබ්බො. තස්මා තස්ස සබ්බස්සපි විසෙසාධිගමස්ස ඉතරෙසං උපරි විසෙසාධිගමස්ස ච පරිහානාය වත්තන්තීති වෙදිතබ්බං. සුක්කපක්ඛස්ස වුත්තවිපරියායෙන අත්ථවිභාවනා වෙදිතබ්බා.

ගාථාසු උද්ධතොති චිත්තවික්ඛෙපකරෙන උද්ධච්චෙන උද්ධතො අවූපසන්තො. අප්පකිච්චස්සාති අනුඤ්ඤාතස්සපි වුත්තප්පකාරස්ස කිච්චස්ස යුත්තප්පයුත්තකාලෙයෙව කරණතො අප්පකිච්චො අස්ස භවෙය්ය. අප්පමිද්ධොති ¶ ‘‘දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජායා’’තිආදිනා වුත්තජාගරියානුයොගෙන නිද්දාරහිතො අස්ස. අනුද්ධතොති භස්සාරාමතාය උප්පජ්ජනකචිත්තවික්ඛෙපස්ස අභස්සාරාමො හුත්වා පරිවජ්ජනෙන න උද්ධතො වූපසන්තචිත්තො, සමාහිතොති අත්ථො. සෙසං පුබ්බෙ වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. ඉති ඉමස්මිං වග්ගෙ පඨමදුතියපඤ්චමඡට්ඨසත්තමඅට්ඨමනවමෙසු සුත්තෙසු වට්ටං කථිතං, ඉතරෙසු වට්ටවිවට්ටං.

80. චතුත්ථවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ අකුසලවිතක්කාති අකොසල්ලසම්භූතා විතක්කා, මිච්ඡාවිතක්කාති අත්ථො. අනවඤ්ඤත්තිපටිසංයුත්තොති එත්ථ අනවඤ්ඤත්තීති අනවඤ්ඤා පරෙහි අත්තනො අහීළිතතා අපරිභූතතා, ‘‘අහො වත මං පරෙ න අවජානෙය්යු’’න්ති එවං පවත්තො ඉච්ඡාචාරො, තාය අනවඤ්ඤත්තියා පටිසංයුත්තො සංසට්ඨො, තං වා ආරබ්භ පවත්තො අනවඤ්ඤත්තිපටිසංයුත්තො විතක්කො. තස්මා ‘‘කථං නු ඛො මං පරෙ ගහට්ඨා චෙව පබ්බජිතා ච න ඔරකතො දහෙය්යු’’න්ති සම්භාවනකම්යතාය ඉච්ඡාචාරෙ, ඨත්වා පවත්තිතවිතක්කස්සෙතං අධිවචනං. ලාභසක්කාරසිලොකපටිසංයුත්තොති චීවරාදිලාභෙන චෙව සක්කාරෙන ච කිත්තිසද්දෙන ¶ ච ආරම්මණකරණවසෙන පටිසංයුත්තො. පරානුද්දයතාපටිසංයුත්තොති පරෙසු අනුද්දයතාපතිරූපකෙන ගෙහසිතපෙමෙන පටිසංයුත්තො. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘සංසට්ඨො විහරති රාජූහි රාජමහාමත්තෙහි බ්රාහ්මණෙහි ගහපතිකෙහි තිත්ථියෙහි තිත්ථියසාවකෙහි සහනන්දී සහසොකී, සුඛිතෙසු සුඛිතො, දුක්ඛිතෙසු දුක්ඛිතො, උප්පන්නෙසු කිච්චකරණීයෙසු අත්තනාව යොගං ආපජ්ජතී’’ති (සං. නි. 3.3; 4.241; විභ. 888).

ගාථාසු අනවඤ්ඤත්තියා පටිසංයුත්තො පුග්ගලො අනවඤ්ඤත්තිසංයුත්තො. ලාභසක්කාරෙ ¶ ගාරවො එතස්ස, න ධම්මෙති ලාභසක්කාරගාරවො. සුඛදුක්ඛෙසු අමා සහ භවාති අමච්චා, සහායසදිසා උපට්ඨාකා. තෙහි ගෙහසිතපෙමවසෙන සහ නන්දනසීලො සහනන්දී අමච්චෙහි, ඉමිනා පරානුද්දයතාපටිසංයුත්තං විතක්කං දස්සෙති. ආරා සංයොජනක්ඛයාති ඉමෙහි තීහි විතක්කෙහි අභිභූතො පුග්ගලො සංයොජනක්ඛයතො අරහත්තතො දූරෙ, තස්ස තං දුල්ලභන්ති අත්ථො.

පුත්තපසුන්ති පුත්තෙ ච පසවො ච. පුත්තසද්දෙන චෙත්ථ දාරාදයො; පසුසද්දෙන අස්සමහිංසඛෙත්තවත්ථාදයො ¶ ච සඞ්ගහිතා. විවාහෙති විවාහකාරාපනෙ. ඉමිනා ආවාහොපි සඞ්ගහිතො. සංහරානීති පරිග්ගහානි, පරික්ඛාරසඞ්ගහානීති අත්ථො. ‘‘සන්ථවානී’’ති ච පඨන්ති, මිත්තසන්ථවානීති අත්ථො. සබ්බත්ථ හිත්වාති සම්බන්ධො. භබ්බො සො තාදිසො භික්ඛූති සො යථාවුත්තං සබ්බං පපඤ්චං පරිච්චජිත්වා යථා සත්ථාරා වුත්තාය සම්මාපටිපත්තියා, තථා පස්සිතබ්බතො තාදිසො සංසාරෙ භයං ඉක්ඛතීති භික්ඛු උත්තමං සම්බොධිං අරහත්තං පත්තුං අරහති.

81. දුතියෙ සක්කාරෙනාති සක්කාරෙන හෙතුභූතෙන, අථ වා සක්කාරෙනාති සක්කාරහෙතුනා, සක්කාරහෙතුකෙන වා. සක්කාරඤ්හි නිස්සාය ¶ ඉධෙකච්චෙ පුග්ගලා පාපිච්ඡා ඉච්ඡාපකතා ඉච්ඡාචාරෙ ඨත්වා ‘‘සක්කාරං නිබ්බත්තෙස්සාමා’’ති අනෙකවිහිතං අනෙසනං අප්පතිරූපං ආපජ්ජිත්වා ඉතො චුතා අපායෙසු නිබ්බත්තන්ති, අපරෙ යථාසක්කාරං ලභිත්වා තන්නිමිත්තං මානමදමච්ඡරියාදිවසෙන පමාදං ආපජ්ජිත්වා ඉතො චුතා අපායෙසු නිබ්බත්තන්ති. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘සක්කාරෙන අභිභූතා පරියාදින්නචිත්තා’’ති. තත්ථ අභිභූතාති අජ්ඣොත්ථටා. පරියාදින්නචිත්තාති ඛෙපිතචිත්තා, ඉච්ඡාචාරෙන මානමදාදිනා ච ඛයං පාපිතකුසලචිත්තා. අථ වා පරියාදින්නචිත්තාති ¶ පරිතො ආදින්නචිත්තා, වුත්තප්පකාරෙන අකුසලකොට්ඨාසෙන යථා කුසලචිත්තස්ස උප්පත්තිවාරො න හොති, එවං සමන්තතො ගහිතචිත්තසන්තානාති අත්ථො. අසක්කාරෙනාති හීළෙත්වා පරිභවිත්වා පරෙහි අත්තනි පවත්තිතෙන අසක්කාරෙන හෙතුනා, අසක්කාරහෙතුකෙන වා මානාදිනා. සක්කාරෙන ච අසක්කාරෙන චාති කෙහිචි පවත්තිතෙන සක්කාරෙන කෙහිචි පවත්තිතෙන අසක්කාරෙන ච. යෙ හි කෙහිචි පඨමං සක්කතා හුත්වා තෙහියෙව අසාරභාවං ඤත්වා පච්ඡා අසක්කතා හොන්ති, තාදිසෙ සන්ධාය වුත්තං ‘‘සක්කාරෙන ච අසක්කාරෙන චා’’ති.

එත්ථ සක්කාරෙන අභිභූතා දෙවදත්තාදයො නිදස්සෙතබ්බා. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘ඵලං වෙ කදලිං හන්ති, ඵලං වෙළුං ඵලං නළං;

සක්කාරො කාපුරිසං හන්ති, ගබ්භො අස්සතරිං යථා’’ති. (සං. නි. 1.183; අ. නි. 4.68; චූළව. 335);

සාධූනං ¶ උපරි කතෙන අසක්කාරෙන අභිභූතා දණ්ඩකීරාජකාලිඞ්ගරාජමජ්ඣරාජාදයො නිදස්සෙතබ්බා. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘කිසඤ්හි වච්ඡං අවකිරිය දණ්ඩකී,

‘‘යො ¶ සඤ්ඤතෙ පබ්බජිතෙ අවඤ්චයි,

සඞ්ගම්ම ඛාදන්ති විඵන්දමානං’’. (ජා. 2.17.70-71);

‘‘උපහච්ච මනං මජ්ඣො, මාතඞ්ගස්මිං යසස්සිනෙ;

සපාරිසජ්ජො උච්ඡින්නො, මජ්ඣාරඤ්ඤං තදා අහූ’’ති. (ජා. 2.19.96);

සක්කාරෙන ච අසක්කාරෙන ච අභිභූතා අඤ්ඤතිත්ථියා නාටපුත්තාදයො නිදස්සෙතබ්බා.

ගාථාසු ¶ උභයන්ති උභයෙන සක්කාරෙන ච අසක්කාරෙන ච. සමාධි න විකම්පතීති න චලති, එකග්ගභාවෙන තිට්ඨති. කස්ස පන න චලතීති ආහ ‘‘අප්පමාදවිහාරිනො’’ති. යො පමාදකරධම්මානං රාගාදීනං සුට්ඨු පහීනත්තා අප්පමාදවිහාරී අරහා, තස්ස. සො හි ලොකධම්මෙහි න විකම්පති. සුඛුමදිට්ඨිවිපස්සකන්ති ඵලසමාපත්තිඅත්ථං සුඛුමාය දිට්ඨියා පඤ්ඤාය අභිණ්හං පවත්තවිපස්සනත්තා සුඛුමදිට්ඨිවිපස්සකං. උපාදානක්ඛයාරාමන්ති චතුන්නං උපාදානානං ඛයං පරියොසානභූතං අරහත්තඵලං ආරමිතබ්බං එතස්සාති උපාදානක්ඛයාරාමං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

82. තතියෙ ¶ දෙවෙසූති ඨපෙත්වා අරූපාවචරදෙවෙ චෙව අසඤ්ඤදෙවෙ ච තදඤ්ඤෙසු උපපත්තිදෙවෙසු. දෙවසද්දාති දෙවානං පීතිසමුදාහාරසද්දා. නිච්ඡරන්තීති අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලාපසල්ලාපවසෙන පවත්තන්ති. සමයා සමයං උපාදායාති සමයතො සමයං පටිච්ච. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මිං කාලෙ ඨිතා තෙ දෙවා තං කාලං ආගම්ම නං පස්සිස්සන්ති, තතො තං සමයං සම්පත්තං ආගම්මාති. ‘‘සමයං සමයං උපාදායා’’ති ච කෙචි පඨන්ති, තෙසං ¶ තං තං සමයං පටිච්චාති අත්ථො. යස්මිං සමයෙති යදා ‘‘අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.234; පාචි. 417), ‘‘සම්බාධො ඝරාවාසො’’තිආදිනා (දී. නි. 1.191; සං. නි. 2.154) ච කාමෙසු ඝරාවාසෙ ච ආදීනවා, තප්පටිපක්ඛතො නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසා ච සුදිට්ඨා හොන්ති, තස්මිං සමයෙ. තදා හිස්ස එකන්තෙන පබ්බජ්ජාය චිත්තං නමති. අරියසාවකොති අරියස්ස බුද්ධස්ස භගවතො සාවකො, සාවකභාවං උපගන්තුකාමො, අරියසාවකො වා අවස්සංභාවී ¶ . අන්තිමභවිකං සාවකබොධිසත්තං සන්ධාය අයමාරම්භො. කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වාති කෙසෙ ච මස්සුඤ්ච ඔහාරෙත්වා අපනෙත්වා. කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වාති කසායෙන රත්තතාය කාසායානි බ්රහ්මචරියං චරන්තානං අනුච්ඡවිකානි වත්ථානි නිවාසෙත්වා චෙව පාරුපිත්වා ච. අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජ්ජාය චෙතෙතීති අගාරස්මා ඝරා නික්ඛමිත්වා අනගාරියං පබ්බජ්ජං පබ්බජෙය්යන්ති පබ්බජ්ජාය චෙතෙති පකප්පෙති, පබ්බජතීති අත්ථො. එත්ථ ච යස්මා අගාරස්ස හිතං කසිවණිජ්ජාදිකම්මං අගාරියන්ති වුච්චති, තඤ්ච පබ්බජ්ජාය නත්ථි, තස්මා පබ්බජ්ජා අනගාරියන්ති ඤාතබ්බා.

මාරෙනාති කිලෙසමාරෙන. සඞ්ගාමාය චෙතෙතීති යුජ්ඣනත්ථාය චිත්තං උප්පාදෙති, මාරං අභිවිජෙතුං සන්නය්හති. යස්මා පන එවරූපස්ස පටිපජ්ජනකපුග්ගලස්ස දෙවපුත්තමාරොපි අන්තරායාය උපක්කමති, තස්මා තස්සපි වසෙන මාරෙනාති එත්ථ දෙවපුත්තමාරෙනාතිපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. තස්සාපි අයං ඉච්ඡාවිඝාතං කරිස්සතෙවාති. යස්මා පන පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය ඛුරග්ගතො වා පට්ඨාය සීලානි සමාදියන්තො පරිසොධෙන්තො සමථවිපස්සනාසු කම්මං කරොන්තො යථාරහං තදඞ්ගප්පහානවික්ඛම්භනප්පහානානං වසෙන කිලෙසමාරං පරිපාතෙති නාම, න යුජ්ඣති නාම සම්පහාරස්ස අභාවතො, තස්මා වුත්තං ‘‘මාරෙන සද්ධිං සඞ්ගාමාය චෙතෙතී’’ති.

සත්තන්නන්ති කොට්ඨාසතො සත්තන්නං, පභෙදතො පන තෙ සත්තතිංස හොන්ති. කථං? චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා ¶ , අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොති. එවං පභෙදතො සත්තතිංසවිධාපි සතිපට්ඨානාදිකොට්ඨාසතො සත්තෙව හොන්තීති වුත්තං ‘‘සත්තන්න’’න්ති. බොධිපක්ඛියානන්ති බුජ්ඣනට්ඨෙන බොධීති ලද්ධනාමස්ස අරියපුග්ගලස්ස මග්ගඤාණස්සෙව වා පක්ඛෙ භවානං ¶ බොධිපක්ඛියානං ¶ , බොධිකොට්ඨාසියානන්ති අත්ථො. ‘‘බොධිපක්ඛිකාන’’න්තිපි පාඨො, බොධිපක්ඛවන්තානං, බොධිපක්ඛෙ වා නියුත්තානන්ති අත්ථො. භාවනානුයොගමනුයුත්තොති විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරියමග්ගභාවනානුයොගමනුයුත්තො. විපස්සනාක්ඛණෙ හි සතිපට්ඨානාදයො පරියායෙන බොධිපක්ඛියා නාම, මග්ගක්ඛණෙයෙව පන තෙ නිප්පරියායෙන බොධිපක්ඛියා නාම හොන්ති.

ආසවානං ඛයාති කාමාසවාදීනං සබ්බෙසං ආසවානං ඛයා. ආසවෙසු හි ඛීණෙසු සබ්බෙ කිලෙසා ඛීණායෙව හොන්ති. තෙන අරහත්තමග්ගො වුත්තො හොති. අනාසවන්ති ආසවවිරහිතං. චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තින්ති එත්ථ චෙතොවචනෙන අරහත්තඵලසමාධි, පඤ්ඤාවචනෙන තංසම්පයුත්තා ච පඤ්ඤා වුත්තා. තත්ථ සමාධි රාගතො විමුත්තත්තා චෙතොවිමුත්ති, පඤ්ඤා අවිජ්ජාය විමුත්තත්තා පඤ්ඤාවිමුත්තීති වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘යො හිස්ස, භික්ඛවෙ, සමාධි, තදස්ස සමාධින්ද්රියං. යා හිස්ස, භික්ඛවෙ, පඤ්ඤා, තදස්ස පඤ්ඤින්ද්රියං. ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති, අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්තී’’ති (සං. නි. 5.516).

අපිචෙත්ථ සමථඵලං චෙතොවිමුත්ති, විපස්සනාඵලං පඤ්ඤාවිමුත්තීති වෙදිතබ්බා. දිට්ඨෙව ධම්මෙති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වාති අත්තනායෙව අභිවිසිට්ඨාය පඤ්ඤාය පච්චක්ඛං කත්වා අපරප්පච්චයෙන ඤත්වා. උපසම්පජ්ජ විහරතීති පාපුණිත්වා සම්පාදෙත්වා විහරති. තමෙව සඞ්ගාමසීසං අභිවිජිය අජ්ඣාවසතීති මාරං අභිවිජිනිත්වා විජිතවිජයත්තා තෙන කතසඞ්ගාමසඞ්ඛාතස්ස අරියමග්ගස්ස සීසභූතං අරහත්තඵලසමාපත්තිඉස්සරියට්ඨානං, අභිභවන්තො ආවසති, සමාපජ්ජති ඉච්චෙව අත්ථො. ඉමෙ ච දෙවසද්දා දිට්ඨසච්චෙසු දෙවෙසු පවත්තන්ති, විසෙසතො සුද්ධාවාසදෙවෙසූති වෙදිතබ්බං.

ගාථාසු මහන්තන්ති සීලාදිගුණමහත්තෙන මහන්තං. වීතසාරදන්ති ¶ සාරජ්ජකරානං කිලෙසානං අභාවෙන විගතසාරජ්ජං අපගතමඞ්කුභාවං. පුරිසාජඤ්ඤාති අස්සාදීසු අස්සාජානීයාදයො විය පුරිසෙසු ආජානීයභූතා ¶ උත්තමපුරිසා. දුජ්ජයමජ්ඣභූති පචුරජනෙහි ජෙතුං අසක්කුණෙය්යං කිලෙසවාහිනිං අභිභවි අජ්ඣොත්ථරි. ‘‘අජ්ජයී’’තිපි පඨන්ති, අජිනීති අත්ථො. ජෙත්වාන මච්චුනො ¶ සෙනං, විමොක්ඛෙන අනාවරන්ති ලොකත්තයාභිබ්යාපනතො දියඩ්ඪසහස්සාදිවිභාගතො ච විපුලත්තා අඤ්ඤෙහි ආවරිතුං පටිසෙධෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා ච අනාවරං, මච්චුනො මාරස්ස සෙනං විමොක්ඛෙන අරියමග්ගෙන ජෙත්වා යො ත්වං දුජ්ජයං අජයි, තස්ස නමො, තෙ පුරිසාජඤ්ඤාති සම්බන්ධො.

ඉතීති වුත්තප්පකාරෙන. හි-ඉති නිපාතමත්තං. එතං පත්තමානසං අධිගතාරහත්තං ඛීණාසවං දෙවතානමස්සන්තීති වුත්තමෙවත්ථං නිගමනවසෙන දස්සෙති. අථ වා ඉතීති ඉමිනා කාරණෙන. කිං පන එතං කාරණං? නමුචිසෙනාවිජයෙන පත්තමානසත්තං. ඉමිනා කාරණෙන තං දෙවතා නමස්සන්තීති අත්ථො. ඉදානි තං කාරණං ඵලතො දස්සෙතුං ‘‘තඤ්හි තස්ස න පස්සන්ති, යෙන මච්චුවසං වජෙ’’ති වුත්තං. තස්සත්ථො – යස්මා තස්ස පුරිසාජඤ්ඤස්ස පණිධාය ගවෙසන්තාපි දෙවා අණුමත්තම්පි තං කාරණං න පස්සන්ති, යෙන සො මච්චුනො මරණස්ස වසං වජෙ උපගච්ඡෙය්ය. තස්මා තං විසුද්ධිදෙවා නමස්සන්තීති.

4. පඤ්චපුබ්බනිමිත්තසුත්තවණ්ණනා

83. චතුත්ථෙ යදාති යස්මිං කාලෙ. දෙවොති උපපත්තිදෙවො. තයො හි දෙවා – සම්මුතිදෙවා, උපපත්තිදෙවා, විසුද්ධිදෙවාති. තෙසු සම්මුතිදෙවා නාම රාජානො ඛත්තියා. උපපත්තිදෙවා නාම චාතුමහාරාජිකතො පට්ඨාය තදුපරිදෙවා. විසුද්ධිදෙවා නාම ඛීණාසවා. ඉධ පන කාමාවචරදෙවො අධිප්පෙතො. තෙන වුත්තං ‘‘දෙවොති උපපත්තිදෙවො’’ති. දෙවකායාති දෙවසමූහතො, දෙවට්ඨානතො වා, දෙවලොකතොති අත්ථො. සමූහනිවාසවාචකො හි අයං කායසද්දො. චවනධම්මොති ¶ මරණධම්මො, ආයුක්ඛයෙන වා පුඤ්ඤක්ඛයෙන වා උපට්ඨිතමරණොති අත්ථො.

පඤ්චස්ස ¶ පුබ්බනිමිත්තානි පාතුභවන්තීති අස්ස උපට්ඨිතමරණස්ස දෙවපුත්තස්ස පඤ්ච මරණස්ස පුබ්බනිමිත්තානි උප්පජ්ජන්ති, පකාසානි වා හොන්ති. මාලා මිලායන්තීති තෙන පිළන්ධිතමාලා මජ්ඣන්හිකසමයෙ ආතපෙ ඛිත්තා විය මිලාතා විහතසොභා හොන්ති.

වත්ථානි කිලිස්සන්තීති සරදසමයෙ විගතවලාහකෙ ආකාසෙ අබ්භුස්සක්කමානබාලසූරියසදිසප්පභානි ¶ නානාවිරාගවණ්ණානි තෙන නිවත්ථපාරුතවත්ථානි තං ඛණංයෙව කද්දමෙ ඛිපිත්වා මද්දිතානි විය විහතප්පභානි මලිනානි හොන්ති.

කච්ඡෙහි සෙදා මුච්චන්තීති සුපරිසුද්ධජාතිමණි විය සුසික්ඛිතසිප්පාචරියරචිතසුවණ්ණපටිමා විය ච පුබ්බෙ සෙදමලජල්ලිකාරහිතසරීරස්ස තස්මිං ඛණෙ උභොහි කච්ඡෙහි සෙදධාරා සන්දන්ති පග්ඝරන්ති. න කෙවලඤ්ච කච්ඡෙහියෙව, සකලසරීරතොපි පනස්ස සෙදජලකණ්ණිකා මුච්චතියෙව, යෙන ආමුත්තමුත්තාජාලගවච්ඡිතො විය තස්ස කායො හොති.

කායෙ දුබ්බණ්ණියං ඔක්කමතීති පුබ්බෙ පටිසන්ධිතො පට්ඨාය යථානුභාවං එකයොජනං ද්වියොජනං යාව ද්වාදසයොජනමත්තම්පි පදෙසං ආභාය ඵරිත්වා විජ්ජොතමානො කායො හොති ඛණ්ඩිච්චපාලිච්චාදිවිරහිතො, න සීතං න උණ්හං උපඝාතකං, දෙවධීතා සොළසවස්සුද්දෙසිකා විය හොති, දෙවපුත්තො වීසතිවස්සුද්දෙසිකො විය, තං ඛණංයෙව නිප්පභෙ නිත්තෙජෙ කායෙ විරූපභාවො අනුපවිසති සණ්ඨාති.

සකෙ දෙවො දෙවාසනෙ නාභිරමතීති අත්තනො අච්ඡරාගණෙහි සද්ධිං කීළනපරිචරණකදිබ්බාසනෙ න රමති, න චිත්තස්සාදං ලභති. තස්ස කිර මනුස්සගණනාය සත්තහි දිවසෙහි මරණං භවිස්සතීති ඉමානි පුබ්බනිමිත්තානි පාතුභවන්ති. සො තෙසං උප්පත්තියා ‘‘එවරූපාය නාම සම්පත්තියා විනා භවිස්සාමී’’ති බලවසොකාභිභූතො හොති. තෙනස්ස කායෙ මහාපරිළාහො ¶ උප්පජ්ජති, තෙන සබ්බතො ගත්තෙහි සෙදා මුච්චන්ති. චිරතරං කාලං අපරිචිතදුක්ඛො තං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො එකච්චො ‘‘දය්හාමි දය්හාමී’’ති කන්දන්තො පරිදෙවන්තො කත්ථචි අස්සාදං අලභන්තො විජප්පන්තො විලපන්තො තහිං තහිං ආහිණ්ඩති. එකච්චො සතිං උපට්ඨපෙත්වා ¶ කායවාචාහි විකාරං අකරොන්තොපි පියවිප්පයොගදුක්ඛං අසහන්තො විහඤ්ඤමානො විචරති.

ඉමානි පන පුබ්බනිමිත්තානි යථා ලොකෙ මහාපුඤ්ඤානං රාජරාජමහාමත්තාදීනංයෙව උක්කාපාතභූමිචාලචන්දග්ගාහාදීනි නිමිත්තානි පඤ්ඤායන්ති, න සබ්බෙසං; එවමෙව මහෙසක්ඛදෙවානංයෙව පඤ්ඤායති. උප්පන්නානි ච තානි ‘‘ඉමානි මරණස්ස පුබ්බනිමිත්තානි නාමා’’ති කෙචි දෙවා ජානන්ති, න සබ්බෙ. තත්ථ යො මන්දෙන කුසලකම්මෙන නිබ්බත්තො, සො ‘‘ඉදානි කො ජානාති, ‘කුහිං නිබ්බත්තිස්සාමී’’’ති භායති. යො පන මහාපුඤ්ඤො, සො ‘‘බහුං මයා දානං දින්නං, සීලං රක්ඛිතං, පුඤ්ඤං උපචිතං, ඉතො චුතස්ස මෙ සුගතියෙව පාටිකඞ්ඛා’’ති න ¶ භායති න විකම්පති. එවං උපට්ඨිතපුබ්බනිමිත්තං පන තං ගහෙත්වා දෙවතා නන්දනවනං පවෙසෙන්ති සබ්බදෙවලොකෙසු නන්දනවනං අත්ථියෙව.

තීහි වාචාහි අනුමොදෙන්තීති ඉදානි වුච්චමානෙහි තීහි වචනෙහි අනුමොදෙන්ති, මොදං පමොදං උප්පාදෙන්ති, අස්සාසෙන්ති, අභිවදනවසෙන වා තංඛණානුරූපං පමොදං කරොන්ති. කෙචි පන ‘‘අනුමොදෙන්තී’’ති පදස්ස ‘‘ඔවදන්තී’’ති වදන්ති. ඉතොති දෙවලොකතො. භොති ආලපනං. සුගතින්ති සුන්දරගතිං, මනුස්සලොකං සන්ධාය වදන්ති. ගච්ඡාති පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන උපෙහි.

එවං වුත්තෙති එවං තදා තෙහි දෙවෙහි තස්ස ‘‘ඉතො භො සුගතිං ගච්ඡා’’තිආදිනා වත්තබ්බවචනෙ භගවතා වුත්තෙ අඤ්ඤතරො නාමගොත්තෙන අපාකටො තස්සං පරිසායං නිසින්නො අනුසන්ධිකුසලො එකො භික්ඛු ‘‘එතෙ සුගතිආදයො භගවතා අවිසෙසතො වුත්තා අවිභූතා, හන්ද තෙ විභූතතරෙ කාරාපෙස්සාමී’’ති එතං ‘‘කිංනු ඛො, භන්තෙ’’තිආදිවචනං අවොච. සද්ධාදිගුණවිසෙසපටිලාභකාරණතො දෙවූපපත්තිහෙතුතො ච මනුස්සත්තං දෙවානං ¶ අභිසම්මතන්ති ආහ ‘‘මනුස්සත්තං ඛො භික්ඛු දෙවානං සුගතිගමනසඞ්ඛාත’’න්ති.

සුගතිගමනසඞ්ඛාතන්ති ‘‘සුගතිගමන’’න්ති සම්මා කථිතං, වණ්ණිතං ථොමිතන්ති අත්ථො. යං මනුස්සභූතොති එත්ථ යන්ති කිරියාපරාමසනං, තෙන පටිලභතීති එත්ථ පටිලභනකිරියා ආමසීයති, යො සද්ධාපටිලාභොති අත්ථො. මනුස්සභූතොති මනුස්සෙසු උප්පන්නො, මනුස්සභාවං වා ¶ පත්තො. යස්මා දෙවලොකෙ උප්පන්නානං තථාගතස්ස ධම්මදෙසනා යෙභුය්යෙන දුල්ලභා සවනාය, න තථා මනුස්සානං, තස්මා වුත්තං ‘‘මනුස්සභූතො’’ති. තථාගතප්පවෙදිතෙ ධම්මවිනයෙති තථාගතෙන භගවතා දෙසිතෙ සික්ඛත්තයසඞ්ගහෙ සාසනෙ. තඤ්හි ධම්මතො අනපෙතත්තා ධම්මො ච, ආසයානුරූපං විනෙය්යානං විනයනතො විනයො චාති ධම්මවිනයො, උපනිස්සයසම්පත්තියා වා ධම්මතො අනපෙතත්තා ධම්මං අප්පරජක්ඛජාතිකං විනෙතීති ධම්මවිනයො. ධම්මෙනෙව වා විනයො, න දණ්ඩසත්ථෙහීති ධම්මවිනයො, ධම්මයුත්තො වා විනයොති ධම්මවිනයො, ධම්මාය වා සහ මග්ගඵලනිබ්බානාය විනයොති ධම්මවිනයො, මහාකරුණාසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිධම්මතො වා පවත්තො විනයොති ධම්මවිනයො. ධම්මො වා භගවා ධම්මභූතො ධම්මකායො ධම්මස්සාමී, තස්ස ධම්මස්ස විනයො, න තක්කියානන්ති ධම්මවිනයො, ධම්මෙ වා මග්ගඵලෙ නිප්ඵාදෙතබ්බවිසයභූතෙ වා පවත්තො විනයොති ධම්මවිනයොති වුච්චති. තස්මිං ධම්මවිනයෙ.

සද්ධං ¶ පටිලභතීති ‘‘ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො’’තිආදිනා සද්ධං උප්පාදෙති. සද්ධො හි ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානො දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙ ආරාධෙස්සති. සුලද්ධලාභසඞ්ඛාතන්ති එත්ථ යථා හිරඤ්ඤසුවණ්ණඛෙත්තවත්ථාදිලාභො සත්තානං උපභොගසුඛං ආවහති, ඛුප්පිපාසාදිදුක්ඛං පටිබාහති, ධනදාලිද්දියං වූපසමෙති, මුත්තාදිරතනපටිලාභහෙතු හොති, ලොකසන්තතිඤ්ච ආවහති; එවං ලොකියලොකුත්තරා සද්ධාපි යථාසම්භවං ලොකියලොකුත්තරං විපාකසුඛමාවහති, සද්ධාධුරෙන පටිපන්නානං ¶ ජාතිජරාදිදුක්ඛං පටිබාහති, ගුණදාලිද්දියං වූපසමෙති, සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදිරතනපටිලාභහෙතු හොති, ලොකසන්තතිඤ්ච ආවහති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සද්ධො සීලෙන සම්පන්නො, යසො භොගසමප්පිතො;

යං යං පදෙසං භජති, තත්ථ තත්ථෙව පූජිතො’’ති. (ධ. ප. 303);

එවං සද්ධාපටිලාභස්ස සුලද්ධලාභතා වෙදිතබ්බා. යස්මා පනායං සද්ධාපටිලාභො අනුගාමිකො අනඤ්ඤසාධාරණො සබ්බසම්පත්තිහෙතු, ලොකියස්ස ච හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිධනලාභස්ස කාරණං. සද්ධොයෙව හි දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා උළාරුළාරවිත්තූපකරණානි අධිගච්ඡති, තෙහි ච අත්තනො ¶ පරෙසඤ්ච අත්ථමෙව සම්පාදෙති. අස්සද්ධස්ස පන තානි අනත්ථාවහානි හොන්ති, ඉධ චෙව සම්පරායෙ චාති, එවම්පි සද්ධාය සුලද්ධලාභතා වෙදිතබ්බා. තථා හි –

‘‘සද්ධා බන්ධති පාථෙය්යං’’. (සං. නි. 1.79).

‘‘සද්ධා දුතියා පුරිසස්ස හොතී’’ති ච. (සං. නි. 1.36, 59).

‘‘සද්ධීධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨ’’න්ති ච. (සං. නි. 1.73; සු. නි. 184).

‘‘සද්ධාහත්ථො මහානාගො’’ති ච. (අ. නි. 6.43; ථෙරගා. 694).

‘‘සද්ධා බීජං තපො වුට්ඨී’’ති ච. (සං. නි. 1.197; සු. නි. 77).

‘‘සද්ධෙසිකො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො’’ති (අ. නි. 7.67) ච.

‘‘සද්ධාය තරති ඔඝ’’න්ති ච. (සං. නි. 1.246) –

අනෙකෙසු ඨානෙසු අනෙකෙහි කාරණෙහි සද්ධා සංවණ්ණිතා.

ඉදානි යාය සද්ධාය සාසනෙ කුසලධම්මෙසු සුප්පතිට්ඨිතො නාම හොති නියාමොක්කන්තියා, තං සද්ධං දස්සෙතුං ‘‘සා ඛො පනස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අස්සාති ඉමස්ස භවෙය්යාති අත්ථො. නිවිට්ඨාති අභිනිවිට්ඨා චිත්තසන්තානං අනුපවිට්ඨා. මූලජාතාති ජාතමූලා. කිං පන සද්ධාය මූලං ¶ නාම? සද්ධෙය්යවත්ථුස්මිං ඔකප්පනහෙතුභූතො උපායමනසිකාරො. අපිච සප්පුරිසසෙවනා සද්ධම්මස්සවනං යොනිසොමනසිකාරො ධම්මානුධම්මප්පටිපත්තීති චත්තාරි සොතාපත්තියඞ්ගානි මූලානි වෙදිතබ්බානි. පතිට්ඨිතාති අරියමග්ගාධිගමෙන කෙනචි අකම්පනීයභාවෙන අවට්ඨිතා. තෙනෙවාහ ‘‘දළ්හා අසංහාරියා’’ති. දළ්හාති ථිරා. අසංහාරියාති කෙනචි සංහරිතුං වා හාපෙතුං වා අපනෙතුං වා අසක්කුණෙය්යා. ඉති තෙ දෙවා තස්ස සොතාපත්තිමග්ගසමධිගමං ආසීසන්තා එවං වදන්ති. අත්තනො දෙවලොකෙ කාමසුඛූපභොගාරහමෙව හි අරියපුග්ගලං තෙ ඉච්ඡන්ති. තෙනාහ ¶ ‘‘එහි, දෙව, පුනප්පුන’’න්ති.

ගාථාසු පුඤ්ඤක්ඛයමරණම්පි ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදෙනෙව හොතීති ආහ ‘‘චවති ආයුසඞ්ඛයා’’ති. අනුමොදතන්ති අනුමොදන්තානං. මනුස්සානං සහබ්යතන්ති ¶ මනුස්සෙහි සහභාවං. සහ බ්යෙතීති සහබ්යො, සහපවත්තනකො, තස්ස භාවො සහබ්යතා. නිවිට්ඨස්සාති නිවිට්ඨා භවෙය්ය. යාවජීවන්ති යාව ජීවිතප්පවත්තියා, යාව පරිනිබ්බානාති අත්ථො.

අප්පමාණන්ති සක්කච්චං බහුං උළාරං බහුක්ඛත්තුඤ්ච කරණවසෙන පමාණරහිතං. නිරූපධින්ති කිලෙසූපධිරහිතං, සුවිසුද්ධං නිම්මලන්ති අත්ථො. යස්මා පන තෙ දෙවා මහග්ගතකුසලං න ඉච්ඡන්ති කාමලොකසමතික්කමනතො, කාමාවචරපුඤ්ඤමෙව ඉච්ඡන්ති, තස්මා එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො – ‘‘ඉතො දෙවලොකතො චුතො මනුස්සෙසු උප්පජ්ජිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො කායදුච්චරිතාදිං සබ්බං දුච්චරිතං පහාය කායසුචරිතාදිං සබ්බං සුචරිතං උළාරං විපුලං උපචිනිත්වා අරියමග්ගෙන ආගතසද්ධො භවාහී’’ති. යස්මා පන ලොකුත්තරෙසු පඨමමග්ගං දුතියමග්ගම්පි වා ඉච්ඡන්ති අත්තනො දෙවලොකූපපත්තියා අනතිවත්තනතො, තස්මා තෙසම්පි වසෙන ‘‘අප්පමාණං නිරූපධි’’න්තිපදානං අත්ථො වෙදිතබ්බො – පමාණකරානං දිට්ඨෙකට්ඨඔළාරිකකාමරාගාදිකිලෙසානං උපච්ඡෙදෙන අප්පමාණං, සත්තමභවතො වා උප්පජ්ජනාරහස්ස ඛන්ධූපධිස්ස තංනිබ්බත්තකඅභිසඞ්ඛාරූපධිස්ස තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසූපධිස්ස ච පහානෙන තෙසං අනිබ්බත්තනතො නිරුපධිසඞ්ඛාතනිබ්බානසන්නිස්සිතත්තා ච නිරුපධීති.

එවං අච්චන්තමෙව අපායද්වාරපිධායකං කම්මං දස්සෙත්වා ඉදානි සග්ගසම්පත්තිනිබ්බත්තකකම්මං දස්සෙතුං ‘‘තතො ඔපධික’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඔපධිකන්ති උපධිවෙපක්කං අත්තභාවසම්පත්තියා චෙව භොගසම්පත්තියා ච නිබ්බත්තකන්ති අත්ථො. උපධීති හි අත්තභාවො වුච්චති. යථාහ ‘‘සන්තෙකච්චානි පාපකානි කම්මසමාදානානි උපධිසම්පත්තිපටිබාහිතානි න විපච්චන්තී’’ති ¶ (විභ. 810). කාමගුණාපි. යථාහ ‘‘උපධීහි නරස්ස සොචනා’’ති (සං. නි. 1.12; සු. නි. 34). තත්රායං ¶ වචනත්ථො – උපධීයති එත්ථ සුඛදුක්ඛන්ති උපධි, අත්තභාවො කාමගුණා ච. උපධිකරණං සීලං එතස්ස, උපධිං වා අරහතීති ඔපධිකං, පුඤ්ඤං, තං බහුං උළාරං කත්වා. කථං? දානෙන. දානඤ්හි ඉතරෙහි සුකරන්ති එවං වුත්තං. දානෙනාති වා පදෙන අභයදානම්පි වුත්තං, න ආමිසදානමෙවාති සීලස්සාපි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. යස්මා පන තෙ දෙවා අසුරකායහානිං එකන්තෙනෙව දෙවකායපාරිපූරිඤ්ච ඉච්ඡන්ති, තස්මා තස්ස උපායං ¶ දස්සෙන්තා ‘‘අඤ්ඤෙපි මච්චෙ සද්ධම්මෙ, බ්රහ්මචරියෙ නිවෙසයා’’ති ධම්මදානෙ නියොජෙන්ති. යදා විදූති යස්මිං කාලෙ දෙවා දෙවං චවන්තං විදූ විජානෙය්යුං, තදා ඉමාය යථාවුත්තාය අනුකම්පාය දුක්ඛාපනයනකම්යතාය ‘‘දෙව, ඉමෙ දෙවකායෙ පුනප්පුනං උප්පජ්ජනවසෙන එහි ආගච්ඡාහී’’ති ච අනුමොදෙන්තීති.

84. පඤ්චමෙ ලොකෙති එත්ථ තයො ලොකා – සත්තලොකො, සඞ්ඛාරලොකො, ඔකාසලොකොති. තෙසු ඉන්ද්රියබද්ධානං රූපධම්මානං අරූපධම්මානං රූපාරූපධම්මානඤ්ච සන්තානවසෙන වත්තමානානං සමූහො සත්තලොකො, පථවීපබ්බතාදිභෙදො ඔකාසලොකො, උභයෙපි ඛන්ධා සඞ්ඛාරලොකො. තෙසු සත්තලොකො ඉධ අධිප්පෙතො. තස්මා ලොකෙති සත්තලොකෙ. තත්ථාපි න දෙවලොකෙ, න බ්රහ්මලොකෙ, මනුස්සලොකෙ. මනුස්සලොකෙපි න අඤ්ඤස්මිං චක්කවාළෙ, ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙ. තත්රාපි න සබ්බට්ඨානෙසු, ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය ගජඞ්ගලං නාම නිගමො, තස්ස අපරෙන මහාසාලා, තතො පරං පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ; පුරත්ථිමදක්ඛිණාය දිසාය සල්ලවතී නාම නදී, තතො පරං පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ; දක්ඛිණාය දිසාය සෙතකණ්ණිකං නාම නිගමො, තතො පරං පච්චන්තිමා ජනපදා ¶ , ඔරතො මජ්ඣෙ; පච්ඡිමාය දිසාය ථූණං නාම බ්රාහ්මණගාමො, තතො පරං පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ; උත්තරාය දිසාය උසිරද්ධජො නාම පබ්බතො, තතො පරං පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ’’ති (මහාව. 259) එවං පරිච්ඡින්නෙ ආයාමතො තියොජනසතෙ විත්ථාරතො අඩ්ඪතෙය්යයොජනසතෙ පරික්ඛෙපතො නවයොජනසතෙ මජ්ඣිමදෙසෙ උප්පජ්ජති තථාගතො. න කෙවලඤ්ච තථාගතොව පච්චෙකබුද්ධා අග්ගසාවකා අසීතිමහාථෙරා බුද්ධමාතා බුද්ධපිතා චක්කවත්තිරාජා අඤ්ඤෙ ච සාරප්පත්තා බ්රාහ්මණගහපතිකා එත්ථෙව උප්පජ්ජන්ති. ඉධ පන තථාගතවාරෙයෙව සබ්බත්ථකවසෙන අයං නයො ලබ්භති, ඉතරෙසු එකදෙසවසෙන.

උප්පජ්ජමානා ¶ ¶ උප්පජ්ජන්තීති ඉදං පන උභයම්පි විප්පකතවචනමෙව, උප්පජ්ජන්තා බහුජනහිතත්ථාය උප්පජ්ජන්ති, න අඤ්ඤෙන කාරණෙනාති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවරූපඤ්හෙත්ථ සද්දලක්ඛණං න සක්කා අඤ්ඤෙන සද්දලක්ඛණෙන පටිබාහිතුං.

අපිච උප්පජ්ජමානො නාම උප්පජ්ජති නාම උප්පන්නො නාමාති අයං පභෙදො වෙදිතබ්බො. තථාගතො හි මහාභිනීහාරං කරොන්තො, බුද්ධකරෙ ධම්මෙ පරියෙසන්තො, පාරමියො පූරෙන්තො, පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජන්තො, ඤාතත්ථචරියං චරන්තො, ලොකත්ථචරියං, බුද්ධත්ථචරියං කොටිං පාපෙන්තො, පාරමියො පූරෙත්වා තුසිතභවනෙ තිට්ඨන්තො, තතො ඔතරිත්වා චරිමභවෙ පටිසන්ධිං ගණ්හන්තො, අගාරමජ්ඣෙ වසන්තො, අභිනික්ඛමන්තො, මහාපධානං පදහන්තො, පරිපක්කඤාණො බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ මාරබලං විධමෙන්තො පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්තො, මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙන්තො, පච්ඡිමයාමෙ පටිච්චසමුප්පාදෙ ඤාණං ඔතාරෙත්වා අනෙකාකාරං සබ්බසඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා සොතාපත්තිමග්ගං පටිවිජ්ඣන්තො යාව අනාගාමිඵලං සච්ඡිකරොන්තොපි උප්පජ්ජමානො එව නාම, අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජති නාම, අරහත්තඵලක්ඛණෙ පන උප්පන්නො නාම. බුද්ධානඤ්හි සාවකානං විය න පටිපාටියා ඉද්ධිවිධඤාණාදීනං උප්පාදනකිච්චං අත්ථි, සහෙව පන අරහත්තමග්ගෙන සකලොපි බුද්ධගුණරාසි ආගතොව නාම හොති. තස්මා ¶ තෙ නිබ්බත්තසබ්බකිච්චත්තා අරහත්තඵලක්ඛණෙ උප්පන්නා නාම හොන්ති. ඉධ අරහත්තඵලක්ඛණං සන්ධාය ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තො. උප්පන්නො හොතීති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො.

සාවකොපි ඛීණාසවො සාවකබොධියා හෙතුභූතෙ පුඤ්ඤසම්භාරෙ සම්භරන්තො පුබ්බයොගං පුබ්බචරියං ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙන්තො චරිමභවෙ නිබ්බත්තන්තො අනුක්කමෙන විඤ්ඤුතං පත්වා සංසාරෙ ආදීනවං දිස්වා පබ්බජ්ජාය චෙතයමානො පබ්බජ්ජං මත්ථකං පාපෙත්වා සීලාදීනි පරිපූරෙන්තො ධුතධම්මෙ සමාදාය වත්තමානො ජාගරියං අනුයුඤ්ජන්තො ඤාණානි නිබ්බත්තෙන්තො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා හෙට්ඨිමමග්ගෙ අධිගච්ඡන්තොපි උප්පජ්ජමානො එව නාම, අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජති නාම, අරහත්තඵලක්ඛණෙ පන උප්පන්නො නාම. සෙක්ඛො පන පුබ්බූපනිස්සයතො පට්ඨාය යාව ගොත්රභුඤාණා උප්පජ්ජමානො නාම, පඨමමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජති නාම, පඨමඵලක්ඛණතො පට්ඨාය උප්පන්නො නාම. එත්තාවතා ‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, පුග්ගලා ලොකෙ උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජන්තී’’ති පදානං අත්ථො වුත්තො හොති.

ඉදානි ¶ බහුජනහිතායාතිආදීසු බහුජනහිතායාති මහාජනස්ස හිතත්ථාය. බහුජනසුඛායාති මහාජනස්ස සුඛත්ථාය. ලොකානුකම්පායාති සත්තලොකස්ස අනුකම්පං පටිච්ච. කතරසත්තලොකස්සාති ¶ ? යො තථාගතස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා ධම්මං පටිවිජ්ඣති, අමතපානං පිවති, තස්ස. භගවතො හි ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තදෙසනාය අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤප්පමුඛා අට්ඨාරස බ්රහ්මකොටියො ධම්මං පටිවිජ්ඣිංසු. එවං යාව සුභද්දපරිබ්බාජකවිනයනා ධම්මං පටිවිද්ධසත්තානං ගණනා නත්ථි, මහාසමයසුත්තන්තදෙසනායං මඞ්ගලසුත්තං, චූළරාහුලොවාදං, සමචිත්තදෙසනායන්ති ඉමෙසු චතූසු ඨානෙසු අභිසමයං පත්තසත්තානං පරිච්ඡෙදො නත්ථි. එවමෙතස්ස අපරිමාණස්ස සත්තලොකස්ස අනුකම්පාය. සාවකස්ස පන අරහතො සෙක්ඛස්ස ච ලොකානුකම්පාය උප්පත්ති ධම්මසෙනාපතිආදීහි ධම්මභණ්ඩාගාරිකාදීහි ච දෙසිතදෙසනාය පටිවෙධප්පත්තසත්තානං ¶ වසෙන, අපරභාගෙ ච මහාමහින්දත්ථෙරාදීහි දෙසිතදෙසනාය පටිවිද්ධසච්චානං වසෙන, යාවජ්ජතනා ඉතො පරං අනාගතෙ ච සාසනං නිස්සාය සග්ගමොක්ඛමග්ගෙසු පතිට්ඨහන්තානං වසෙනපි අයමත්ථො විභාවෙතබ්බො.

අපිච බහුජනහිතායාති බහුජනස්ස හිතත්ථාය, නෙසං පඤ්ඤාසම්පත්තියා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකහිතූපදෙසකොති. බහුජනසුඛායාති බහුජනස්ස සුඛත්ථාය, චාගසම්පත්තියා උපකරණසුඛසම්පදායකොති. ලොකානුකම්පායාති ලොකස්ස අනුකම්පනත්ථාය, මෙත්තාකරුණාසම්පත්තියා මාතාපිතරො විය ලොකස්ස රක්ඛිතා ගොපිතාති. අත්ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්සානන්ති ඉධ දෙවමනුස්සග්ගහණෙන භබ්බපුග්ගලෙ වෙනෙය්යසත්තෙ එව ගහෙත්වා තෙසං නිබ්බානමග්ගඵලාධිගමාය තථාගතස්ස උප්පත්ති දස්සිතා පඨමවාරෙ, දුතියතතියවාරෙසු පන අරහතො සෙක්ඛස්ස ච වසෙන යොජෙතබ්බං. තත්ථ අත්ථායාති ඉමිනා පරමත්ථාය, නිබ්බානායාති වුත්තං හොති. හිතායාති තංසම්පාපකමග්ගත්ථායාති වුත්තං හොති. නිබ්බානසම්පාපකමග්ගතො හි උත්තරිං හිතං නාම නත්ථි. සුඛායාති ඵලසමාපත්තිසුඛත්ථායාති වුත්තං හොති, තතො උත්තරි සුඛාභාවතො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අයං සමාධි පච්චුප්පන්නසුඛො චෙව ආයතිඤ්ච සුඛවිපාකො’’ති (දී. නි. 3.355; අ. නි. 5.27; විභ. 804).

තථාගතොතිආදීනං ¶ පදානං අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තො. විජ්ජාචරණසම්පන්නොතිආදීසු තිස්සොපි විජ්ජා භයභෙරවෙ (ම. නි. 1.34 ආදයො) ආගතනයෙන, ඡපි විජ්ජා ඡළභිඤ්ඤාවසෙන, අට්ඨපි විජ්ජා අම්බට්ඨසුත්තෙ ආගතාති විජ්ජාහි, සීලසංවරාදීහි, පන්නරසහි චරණධම්මෙහි ච, අනඤ්ඤසාධාරණෙහි සම්පන්නො සමන්නාගතොති විජ්ජාචරණසම්පන්නො. සොභනගමනත්තා, සුන්දරං ඨානං ගතත්තා, සම්මා ගතත්තා, සම්මා ගදත්තා ච සුගතො. සබ්බථා විදිතලොකත්තා ලොකවිදූ. නත්ථි එතස්ස උත්තරොති අනුත්තරො. පුරිසදම්මෙ ¶ පුරිසවෙනෙය්යෙ සාරෙති විනෙතීති පුරිසදම්මසාරථි. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං අනුසාසතීති සත්ථා. සබ්බස්සාපි නෙය්යස්ස සබ්බප්පකාරෙන ¶ සයම්භුඤාණෙන බුද්ධත්තා බුද්ධොති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගතො (විසුද්ධි. 1.132-133) ගහෙතබ්බො.

සො ධම්මං දෙසෙති ආදි…පෙ… පරියොසානකල්යාණන්ති සො භගවා සත්තෙසු කාරුඤ්ඤං පටිච්ච හිත්වාපි අනුත්තරං විවෙකසුඛං ධම්මං දෙසෙති. තඤ්ච ඛො අප්පං වා බහුං වා දෙසෙන්තො ආදිකල්යාණාදිප්පකාරමෙව දෙසෙති. කථං? එකගාථාපි හි සමන්තභද්දකත්තා ධම්මස්ස පඨමපාදෙන ආදිකල්යාණා, දුතියතතියෙහි මජ්ඣෙකල්යාණා, පච්ඡිමෙන පරියොසානකල්යාණා. එකානුසන්ධිකං සුත්තං නිදානෙන ආදිකල්යාණං, නිගමනෙන පරියොසානකල්යාණං, සෙසෙන මජ්ඣෙකල්යාණං. නානානුසන්ධිකං සුත්තං පඨමෙන අනුසන්ධිනා ආදිකල්යාණං, පච්ඡිමෙන පරියොසානකල්යාණං, සෙසෙහි මජ්ඣෙකල්යාණං. සකලොපි වා සාසනධම්මො අත්තනො අත්ථභූතෙන සීලෙන ආදිකල්යාණො, සමථවිපස්සනාමග්ගඵලෙහි මජ්ඣෙකල්යාණො, නිබ්බානෙන පරියොසානකල්යාණො. සීලසමාධීහි වා ආදිකල්යාණො, විපස්සනාමග්ගෙහි මජ්ඣෙකල්යාණො, ඵලනිබ්බානෙහි පරියොසානකල්යාණො. බුද්ධසුබුද්ධතාය වා ආදිකල්යාණො, ධම්මසුධම්මතාය මජ්ඣෙකල්යාණො, සඞ්ඝසුප්පටිපත්තියා පරියොසානකල්යාණො. තං සුත්වා තථත්තාය පටිපන්නෙන අධිගන්තබ්බාය අභිසම්බොධියා වා ආදිකල්යාණො, පච්චෙකබොධියා මජ්ඣෙකල්යාණො, සාවකබොධියා පරියොසානකල්යාණො. සුය්යමානො චෙස නීවරණවික්ඛම්භනතො සවනෙනපි කල්යාණමෙව ආවහතීති ආදිකල්යාණො, පටිපජ්ජියමානො සමථවිපස්සනාසුඛාවහනතො පටිපත්තියාපි ¶ සුඛමෙව ආවහතීති මජ්ඣෙකල්යාණො, තථාපටිපන්නො ච පටිපත්තිඵලෙ නිට්ඨිතෙ තාදිභාවාවහනතො පටිපත්තිඵලෙනපි කල්යාණමෙව ආවහතීති පරියොසානකල්යාණො. නාථප්පභවත්තා ච පභවසුද්ධියා ආදිකල්යාණො, අත්ථසුද්ධියා මජ්ඣෙකල්යාණො, කිච්චසුද්ධියා පරියොසානකල්යාණො. තෙන ¶ වුත්තං ‘‘සො ධම්මං දෙසෙති ආදි…පෙ… පරියොසානකල්යාණ’’න්ති.

යං පන භගවා ධම්මං දෙසෙන්තො සාසනබ්රහ්මචරියං මග්ගබ්රහ්මචරියඤ්ච පකාසෙති, නානානයෙහි දීපෙති, තං යථානුරූපං අත්ථසම්පත්තියා සාත්ථං, බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා සබ්යඤ්ජනං. සඞ්කාසන, පකාසන, විවරණ, විභජන, උත්තානීකරණ පඤ්ඤත්තිඅත්ථපදසමායොගතො සාත්ථං, අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනාකාරනිරුත්තිනිද්දෙසසම්පත්තියා සබ්යඤ්ජනං, අත්ථගම්භීරතාපටිවෙධගම්භීරතාහි වා සාත්ථං, ධම්මගම්භීරතාදෙසනාගම්භීරතාහි සබ්යඤ්ජනං. අත්ථපටිභානපටිසම්භිදාවිසයතො වා සාත්ථං, ධම්මනිරුත්තිපටිසම්භිදාවිසයතො සබ්යඤ්ජනං. පණ්ඩිතවෙදනීයතො පරික්ඛකජනප්පසාදකන්ති සාත්ථං, සද්ධෙය්යතො ලොකියජනප්පසාදකන්ති සබ්යඤ්ජනං. ගම්භීරාධිප්පායතො සාත්ථං, උත්තානපදතො සබ්යඤ්ජනං. උපනෙතබ්බස්ස අභාවතො සකලපරිපුණ්ණභාවෙන කෙවලපරිපුණ්ණං, අපනෙතබ්බස්ස අභාවතො ¶ නිද්දොසභාවෙන පරිසුද්ධං, අපිච පටිපත්තියා අධිගමබ්යත්තිතො සාත්ථං, පරියත්තියා ආගමබ්යත්තිතො සබ්යඤ්ජනං, සීලාදිපඤ්චධම්මක්ඛන්ධපාරිපූරියා පරිපුණ්ණං, නිරුපක්කිලෙසතො නිත්ථරණත්ථාය පවත්තිතො ලොකාමිසනිරපෙක්ඛතො ච පරිසුද්ධං, සික්ඛත්තයපරිග්ගහිතත්තා බ්රහ්මභූතෙහි සෙට්ඨෙහි චරිතබ්බතො තෙසං චරියභාවතො ච බ්රහ්මචරියං. තස්මා ‘‘සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං…පෙ… පකාසෙතී’’ති වුච්චති. පඨමොති ගණනානුපුබ්බතො සබ්බලොකුත්තමභාවතො ච පඨමො පුග්ගලො.

තස්සෙව සත්ථු සාවකොති තස්සෙව යථාවුත්තගුණස්ස සත්ථු සම්මාසම්බුද්ධස්ස ධම්මදෙසනාය සවනන්තෙ ජාතො ධම්මසෙනාපතිසදිසො සාවකො, න පූරණාදි විය පටිඤ්ඤාමත්තෙන සත්ථු සාවකො. පාටිපදොති පටිපදාසඞ්ඛාතෙන අරියමග්ගෙන අරියාය ජාතියා ජාතො භවොති පාටිපදො, අනිට්ඨිතපටිපත්තිකිච්චො පටිපජ්ජමානොති අත්ථො. සුත්තගෙය්යාදි පරියත්තිධම්මො බහුං සුතො එතෙනාති බහුස්සුතො. පාතිමොක්ඛසංවරාදිසීලෙන ¶ චෙව ආරඤ්ඤිකඞ්ගාදිධුතඞ්ගවතෙහි ¶ ච උපපන්නො සම්පන්නො සමන්නාගතොති සීලවතූපපන්නො. ඉති භගවා ‘‘ලොකානුකම්පා නාම හිතජ්ඣාසයෙන ධම්මදෙසනා, සා ච ඉමෙසු එව තීසු පුග්ගලෙසු පටිබද්ධා’’ති දස්සෙති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ගාථාසු තස්සන්වයොති තස්සෙව සත්ථු පටිපත්තියා ධම්මදෙසනාය ච අනුගමනෙන තස්සන්වයො අනුජාතො. අවිජ්ජන්ධකාරං විධමිත්වා සපරසන්තානෙසු ධම්මාලොකසඞ්ඛාතාය පභාය කරණතො පභඞ්කරා. ධම්මමුදීරයන්තාති චතුසච්චධම්මං කථෙන්තා. අපාපුරන්තීති උග්ඝාටෙන්ති. අමතස්ස නිබ්බානස්ස. ද්වාරං අරියමග්ගං. යොගාති කාමයොගාදිතො. සත්ථවාහෙනාති වෙනෙය්යසත්ථවාහනතො භවකන්තාරනිත්ථරණතො සත්ථවාහො, භගවා, තෙන සත්ථවාහෙන. සුදෙසිතං මග්ගමනුක්කමන්තීති තෙන සම්මා දෙසිතං අරියමග්ගං තස්ස දෙසනානුසාරෙන අනුගච්ඡන්ති පටිපජ්ජන්ති. ඉධෙවාති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. සෙසං උත්තානමෙව.

85. ඡට්ඨෙ අසුභානුපස්සීති අසුභං අනුපස්සන්තා ද්වත්තිංසාකාරවසෙන චෙව උද්ධුමාතකාදීසු ගහිතනිමිත්තස්ස උපසංහරණවසෙන ච කායස්මිං අසුභං අසුභාකාරං අනුපස්සකා හුත්වා විහරථ. ආනාපානස්සතීති ආනාපානෙ සති, තං ආරබ්භ පවත්තා සති, අස්සාසපස්සාසපරිග්ගාහිකා ¶ සතීති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ආනන්ති අස්සාසො, නො පස්සාසො. පානන්ති පස්සාසො, නො අස්සාසො’’තිආදි (පටි. ම. 1.160).

වොති තුම්හාකං. අජ්ඣත්තන්ති ඉධ ගොචරජ්ඣත්තං අධිප්පෙතං. පරිමුඛන්ති අභිමුඛං. සූපට්ඨිතාති සුට්ඨු උපට්ඨිතා. ඉදං වුත්තං හොති – ආනාපානස්සති ච තුම්හාකං කම්මට්ඨානාභිමුඛං සුට්ඨු උපට්ඨිතා ¶ හොතූති. අථ වා පරිමුඛන්ති පරිග්ගහිතනිය්යානං. වුත්තඤ්හෙතං පටිසම්භිදායං – ‘‘පරීති පරිග්ගහට්ඨො, මුඛන්ති නිය්යානට්ඨො ¶ , සතීති උපට්ඨානට්ඨො, තෙන වුච්චති පරිමුඛං සති’’න්ති (පටි. ම. 1.164). ඉමිනා චතුසතිපට්ඨානසොළසප්පභෙදා ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානභාවනා දස්සිතාති දට්ඨබ්බා.

එවං සඞ්ඛෙපෙනෙව රාගචරිතවිතක්කචරිතානං සප්පායං පටිකූලමනසිකාරකායානුපස්සනාවසෙන සමථකම්මට්ඨානං විපස්සනාකම්මට්ඨානඤ්ච උපදිසිත්වා ඉදානි සුද්ධවිපස්සනාකම්මට්ඨානමෙව දස්සෙන්තො ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරෙසු අනිච්චානුපස්සිනො විහරථා’’ති ආහ. තත්ථ අනිච්චං, අනිච්චලක්ඛණං, අනිච්චානුපස්සනා, අනිච්චානුපස්සීති ඉදං චතුක්කං වෙදිතබ්බං. හුත්වා, අභාවතො, උදයබ්බයයොගතො, තාවකාලිකතො, නිච්චපටික්ඛෙපතො ච ඛන්ධපඤ්චකං අනිච්චං නාම. තස්ස යො හුත්වා අභාවාකාරො, තං අනිච්චලක්ඛණං නාම. තං ආරබ්භ පවත්තා විපස්සනා අනිච්චානුපස්සනා. තං අනිච්චන්ති විපස්සකො අනිච්චානුපස්සී. එත්ථ ච එකාදසවිධා අසුභකථා පඨමජ්ඣානං පාපෙත්වා, සොළසවත්ථුකා ච ආනාපානකථා චතුත්ථජ්ඣානං පාපෙත්වා, විපස්සනාකථා ච විත්ථාරතො වත්තබ්බා, සා පන සබ්බාකාරතො විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.737-740) කථිතාති තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

ඉදානි අසුභානුපස්සනාදීහි නිප්ඵාදෙතබ්බං ඵලවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘අසුභානුපස්සීන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ සුභාය ධාතුයාති සුභභාවෙ, සුභනිමිත්තෙති අත්ථො. රාගානුසයොති සුභාරම්මණෙ උප්පජ්ජනාරහො කාමරාගානුසයො. සො කෙසාදීසු උද්ධුමාතකාදීසු වා අසුභානුපස්සීනං අසුභනිමිත්තං ගහෙත්වා තත්ථ පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අධිගතෙන අනාගාමිමග්ගෙන පහීයති, සබ්බසො සමුච්ඡින්දීයතීති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අසුභා භාවෙතබ්බා කාමරාගස්ස පහානායා’’ති (අ. නි. 9.3; උදා. 31). බාහිරාති බහිද්ධාවත්ථුකත්තා අනත්ථාවහත්තා ච බාහිරා බහිභූතා. විතක්කාසයාති කාමසඞ්කප්පාදිමිච්ඡාවිතක්කා. තෙ ¶ හි අප්පහීනා ආසයානුගතා සති පච්චයසමවායෙ උප්පජ්ජනතො විතක්කාසයාති වුත්තා. කාමවිතක්කො චෙත්ථ කාමරාගග්ගහණෙන ගහිතො එවාති තදවසෙසා ¶ විතක්කා එව වුත්තාති වෙදිතබ්බා. විඝාතපක්ඛිකාති දුක්ඛභාගියා, ඉච්ඡාවිඝාතනිබ්බත්තනකා වා. තෙ න හොන්තීති ¶ තෙ පහීයන්ති. බ්යාපාදවිතක්කො, විහිංසාවිතක්කො, ඤාතිවිතක්කො, ජනපදවිතක්කො, අමරාවිතක්කො, අනවඤ්ඤත්තිපටිසංයුත්තො විතක්කො, ලාභසක්කාරසිලොකපටිසංයුත්තො විතක්කො, පරානුද්දයතාපටිසංයුත්තො විතක්කොති අට්ඨ, කාමවිතක්කෙන සද්ධිං නවවිධා මහාවිතක්කා ආනාපානස්සතිසමාධිනා තන්නිස්සිතාය ච විපස්සනාය පුබ්බභාගෙ වික්ඛම්භිතා. තං පාදකං කත්වා අධිගතෙන අරියමග්ගෙන යථාරහං අනවසෙසතො පහීයන්ති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘ආනාපානස්සති භාවෙතබ්බා විතක්කුපච්ඡෙදායා’’ති (අ. නි. 9.3; උදා. 31).

යා අවිජ්ජා, සා පහීයතීති යා සච්චසභාවපටිච්ඡාදිනී සබ්බානත්ථකාරී සකලස්ස වට්ටදුක්ඛස්ස මූලභූතා අවිජ්ජා, සා අනිච්චානුපස්සීනං විහරතං සමුච්ඡිජ්ජති. ඉදං කිර භගවතා අනිච්චාකාරතො වුට්ඨිතස්ස සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවස්ස වසෙන වුත්තං. තස්සායං සඞ්ඛෙපත්ථො – තෙභූමකෙසු සබ්බසඞ්ඛාරෙසු අනිච්චාදිතො සම්මසනං පට්ඨපෙත්වා විපස්සන්තානං යදා අනිච්චන්ති පවත්තමානා වුට්ඨානගාමිනීවිපස්සනා මග්ගෙන ඝටීයති, අනුක්කමෙන අරහත්තමග්ගො උප්පජ්ජති, තෙසං අනිච්චානුපස්සීනං විහරතං අවිජ්ජා අනවසෙසතො පහීයති, අරහත්තමග්ගවිජ්ජා උප්පජ්ජතීති. අනිච්චානුපස්සීනං විහරතන්ති ඉදං අනිච්චලක්ඛණස්ස තෙසං පාකටභාවතො ඉතරස්ස ලක්ඛණද්වයස්ස ගහණෙ උපායභාවතො වා වුත්තං, න පන එකස්සෙව ලක්ඛණස්ස අනුපස්සිතබ්බතො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛං, යං දුක්ඛං තදනත්තා’’ති (සං. නි. 3.15). අපරම්පි වුත්තං ‘‘අනිච්චසඤ්ඤිනො හි, මෙඝිය, අනත්තසඤ්ඤා සණ්ඨාති, අනත්තසඤ්ඤී අස්මිමානසමුග්ඝාතං පාපුණාතී’’ති.

ගාථාසු ආනාපානෙ පටිස්සතොති ආනාපානනිමිත්තස්මිං පටි පටි සතො, උපට්ඨිතස්සතීති අත්ථො. පස්සන්ති ¶ ආසවක්ඛයඤාණචක්ඛුනා සඞ්ඛාරූපසමං නිබ්බානං පස්සන්තො. ආතාපී සබ්බදාති අන්තරාවොසානං අනාපජ්ජිත්වා අසුභානුපස්සනාදීසු සතතං ආතාපී යුත්තප්පයුත්තො, තතො එව යතො වායමමානො, නියතො වා සම්මත්තනියාමෙන තත්ථ සබ්බසඞ්ඛාරසමථෙ නිබ්බානෙ අරහත්තඵලවිමුත්තියා විමුච්චති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

7. ධම්මානුධම්මපටිපන්නසුත්තවණ්ණනා

86. සත්තමෙ ¶ ¶ ධම්මානුධම්මපටිපන්නස්සාති එත්ථ ධම්මො නාම නවවිධො ලොකුත්තරධම්මො, තස්ස ධම්මස්ස අනුධම්මො සීලවිසුද්ධිආදි පුබ්බභාගපටිපදාධම්මො, තං ධම්මානුධම්මං පටිපන්නස්ස අධිගන්තුං පටිපජ්ජමානස්ස. අයමනුධම්මො හොතීති අයං අනුච්ඡවිකසභාවො පතිරූපසභාවො හොති. වෙය්යාකරණායාති කථනාය. ධම්මානුධම්මපටිපන්නොයන්ති යන්ති කරණත්ථෙ පච්චත්තවචනං. ඉදං වුත්තං හොති – යෙන අනුධම්මෙන තං ධම්මානුධම්මං පටිපන්නොති බ්යාකරමානො සම්මදෙව බ්යාකරොන්තො නාම සියා, න තතොනිදානං විඤ්ඤූහි ගරහිතබ්බො සියාති. යන්ති වා කිරියාපරාමසනං, තෙනෙතං දස්සෙති ‘‘යදිදං ධම්මස්සෙව භාසනං, ධම්මවිතක්කස්සෙව ච විතක්කනං තදුභයාභාවෙ ඤාණුපෙක්ඛාය, අයං ධම්මානුධම්මපටිපන්නස්ස භික්ඛුනො තථාරූපො අයන්ති කථනායානුරූපහෙතු අනුච්ඡවිකකාරණං. භාසමානො ධම්මංයෙව භාසෙය්යාති කථෙන්තො චෙ දසකථාවත්ථුධම්මංයෙව කථෙය්ය, න තප්පටිපක්ඛමහිච්ඡතාදිඅධම්මං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යායං කථා අභිසල්ලෙඛිකා චෙතොවිවරණසප්පායා එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තති. සෙය්යථිදං – අප්පිච්ඡකථා, සන්තුට්ඨිකථා, පවිවෙකකථා, අසංසග්ගකථා, වීරියාරම්භකථා, සීලකථා, සමාධිකථා, පඤ්ඤාකථා, විමුත්තිකථා, විමුත්තිඤාණදස්සනකථා ¶ , එවරූපාය කථාය නිකාමලාභී හොති අකිච්ඡලාභී අකසිරලාභී’’ති (අ. නි. 9.3; උදා. 31).

අභිසල්ලෙඛිකාය කථාය ලාභී එව හි තං භාසෙය්ය. එතෙන කල්යාණමිත්තසම්පදා දස්සිතා.

ධම්මවිතක්කන්ති නෙක්ඛම්මවිතක්කාදිං ධම්මතො අනපෙතං විතක්කයතො ‘‘සීලාදිපටිපදං පරිපූරෙස්සාමී’’ති උපරූපරි උස්සාහො අභිවඩ්ඪිස්සති. සො පන විතක්කො සීලාදීනං අනුපකාරධම්මෙ වජ්ජෙත්වා උපකාරධම්මෙ අනුබ්රූහනවසෙන හානභාගියභාවං අපනෙත්වා ඨිතිභාගියභාවෙපි අට්ඨත්වා විසෙසභාගියතං නිබ්බෙධභාගියතඤ්ච පාපනවසෙන පවත්තියා අනෙකප්පභෙදො වෙදිතබ්බො. නො අධම්මවිතක්කන්ති කාමවිතක්කං නො විතක්කෙය්යාති ¶ අත්ථො. තදුභයං වා පනාති යදෙතං පරෙසං අනුග්ගහණත්ථං ධම්මභාසනං අත්තනො අනුග්ගහණත්ථං ධම්මවිතක්කනඤ්ච වුත්තං. අථ වා පන තං උභයං අභිනිවජ්ජෙත්වා අප්පටිපජ්ජිත්වා අකත්වා. උපෙක්ඛකොති ¶ තථාපටිපත්තියං උදාසීනො සමථවිපස්සනාභාවනමෙව අනුබ්රූහන්තො විහරෙය්ය, සමථපටිපත්තියං උපෙක්ඛකො හුත්වා විපස්සනායමෙව කම්මං කරොන්තො විහරෙය්ය. විපස්සනම්පි උස්සුක්කාපෙත්වා තත්ථපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණවසෙන උපෙක්ඛකො යාව විපස්සනාඤාණං මග්ගෙන ඝටීයති, තාව යථා තං තික්ඛං සූරං පසන්නං හුත්වා වහති, තථා විහරෙය්ය සතො සම්පජානොති.

ගාථාසු සමථවිපස්සනාධම්මො ආරමිතබ්බට්ඨෙන ආරාමො එතස්සාති ධම්මාරාමො. තස්මිංයෙව ධම්මෙ රතොති ධම්මරතො. තස්සෙව ධම්මස්ස පුනප්පුනං විචින්තනතො ධම්මං අනුවිචින්තයං තං ධම්මං ආවජ්ජෙන්තො, මනසි කරොන්තොති අත්ථො. අනුස්සරන්ති තමෙව ධම්මං උපරූපරිභාවනාවසෙන අනුස්සරන්තො. අථ වා විමුත්තායතනසීසෙ ඨත්වා පරෙසං දෙසනාවසෙන සීලාදිධම්මො ආරමිතබ්බට්ඨෙන ආරාමො එතස්සාති ධම්මාරාමො. තථෙව තස්මිං ධම්මෙ රතො අභිරතොති ධම්මරතො. තෙසංයෙව සීලාදිධම්මානං ගතියො සමන්වෙසන්තො කාමවිතක්කාදීනං ඔකාසං අදත්වා නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදිධම්මංයෙව අනුවිචින්තනතො ධම්මං අනුවිචින්තයං ¶ . තදුභයං වා පන ඔළාරිකතො දහන්තො අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා සමථවිපස්සනාධම්මමෙව උපරූපරි භාවනාවසෙන අනුස්සරන්තො අනුබ්රූහනවසෙන පවත්තෙන්තො. සද්ධම්මාති සත්තතිංසප්පභෙදා බොධිපක්ඛියධම්මා නවවිධලොකුත්තරධම්මා ච න පරිහායති, න චිරස්සෙව තං අධිගච්ඡතීති අත්ථො.

ඉදානි තස්ස අනුස්සරණවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘චරං වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ චරං වාති භික්ඛාචාරවසෙන චඞ්කමනවසෙන ච චරන්තො වා. යදි වා තිට්ඨන්ති තිට්ඨන්තො වා නිසින්නො වා, උද වා සයන්ති සයන්තො වා. එවං චතූසුපි ඉරියාපථෙසු. අජ්ඣත්තං සමයං චිත්තන්ති යථාවුත්තෙ කම්මට්ඨානසඞ්ඛාතෙ ගොචරජ්ඣත්තෙ අත්තනො චිත්තං රාගාදිකිලෙසානං වූපසමනවසෙන පජහනවසෙන සමයං සමෙන්තො. සන්තිමෙවාධිගච්ඡතීති අච්චන්තසන්තිං නිබ්බානමෙව පාපුණාතීති.

87. අට්ඨමෙ ¶ අකුසලවිතක්කාති අකොසල්ලසම්භූතා විතක්කා. අන්ධකරණාතිආදීසු යස්ස සයං උප්පජ්ජන්ති, තං යථාභූතදස්සනනිවාරණෙන අන්ධං කරොන්තීති අන්ධකරණා. න පඤ්ඤාචක්ඛුං කරොන්තීති අචක්ඛුකරණා. අඤ්ඤාණං කරොන්තීති අඤ්ඤාණකරණා. පඤ්ඤානිරොධිකාති ¶ කම්මස්සකතාපඤ්ඤා, ඣානපඤ්ඤා, විපස්සනාපඤ්ඤාති ඉමා තිස්සො පඤ්ඤා අප්පවත්තිකරණෙන නිරොධෙන්තීති පඤ්ඤානිරොධිකා. අනිට්ඨඵලදායකත්තා දුක්ඛසඞ්ඛාතස්ස විඝාතස්ස පක්ඛෙ වත්තන්තීති විඝාතපක්ඛිකා. කිලෙසනිබ්බානං න සංවත්තයන්තීති අනිබ්බානසංවත්තනිකා.

කාමවිතක්කොති කාමපටිසංයුත්තො විතක්කො. සො හි කිලෙසකාමසහිතො හුත්වා වත්ථුකාමෙසු පවත්තති. බ්යාපාදපටිසංයුත්තො විතක්කො බ්යාපාදවිතක්කො. විහිංසාපටිසංයුත්තො ¶ විතක්කො විහිංසාවිතක්කො. ඉමෙ ද්වෙ ච සත්තෙසුපි සඞ්ඛාරෙසුපි උප්පජ්ජන්ති. කාමවිතක්කො හි පියමනාපෙ සත්තෙ වා සඞ්ඛාරෙ වා විතක්කෙන්තස්ස උප්පජ්ජති, බ්යාපාදවිතක්කො අප්පියෙ අමනාපෙ සත්තෙ වා සඞ්ඛාරෙ වා කුජ්ඣිත්වා ඔලොකනකාලතො පට්ඨාය යාව නාසනා උප්පජ්ජති, විහිංසාවිතක්කො සඞ්ඛාරෙසු න උප්පජ්ජති, සඞ්ඛාරා දුක්ඛාපෙතබ්බා නාම නත්ථි, ‘‘ඉමෙ සත්තා හඤ්ඤන්තු වා බජ්ඣන්තු වා උච්ඡිජ්ජන්තු වා විනස්සන්තු වා මා වා අහෙසු’’න්ති චින්තනකාලෙ පන සත්තෙසු උප්පජ්ජති.

ඉමෙයෙව පන කාමසඞ්කප්පාදයො. අත්ථතො හි කාමවිතක්කාදීනං කාමසඞ්කප්පාදීනඤ්ච නානාකරණං නත්ථි, තංසම්පයුත්තා පන සඤ්ඤාදයො කාමසඤ්ඤාදයො. කාමධාතුආදීනං පන යස්මා පාළියං –

‘‘කාමපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො…පෙ… මිච්ඡාසඞ්කප්පො, අයං වුච්චති කාමධාතු, සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා කාමධාතු. බ්යාපාදපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො…පෙ… මිච්ඡාසඞ්කප්පො, අයං වුච්චති බ්යාපාදධාතු. දසසු ආඝාතවත්ථූසු චිත්තස්ස ආඝාතො පටිඝාතො…පෙ… අනත්තමනතා චිත්තස්ස, අයං වුච්චති බ්යාපාදධාතු. විහිංසාපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො මිච්ඡාසඞ්කප්පො ¶ , අයං වුච්චති විහිංසාධාතු. ඉධෙකච්චො පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා රජ්ජුයා වා අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන සත්තෙ විහෙඨෙති, අයං විහිංසාධාතූ’’ති (විභ. 182, 910) –

තත්ථ ද්වෙ කථා සබ්බසඞ්ගාහිකා ච අසම්භින්නා ච. තත්ථ කාමධාතුයා ගහිතාය ඉතරා ද්වෙපි ගහිතා නාම හොන්ති. තතො පන නීහරිත්වා අයං බ්යාපාදධාතු, අයං විහිංසාධාතූති දස්සෙතීති අයං සබ්බසඞ්ගාහිකා නාම. කාමධාතුං කථෙන්තො පන භගවා බ්යාපාදධාතුං බ්යාපාදධාතුට්ඨානෙ ¶ , විහිංසාධාතුං විහිංසාධාතුට්ඨානෙ ඨපෙත්වාව අවසෙසං කාමධාතු නාමාති කථෙසීති අයං අසම්භින්නකථා නාම.

සුක්කපක්ඛෙ වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. නෙක්ඛම්මපටිසංයුත්තො විතක්කො නෙක්ඛම්මවිතක්කො. සො අසුභපුබ්බභාගෙ කාමාවචරො හොති, අසුභජ්ඣානෙ රූපාවචරො, තං ඣානං පාදකං කත්වා උප්පන්නමග්ගඵලකාලෙ ලොකුත්තරො. අබ්යාපාදපටිසංයුත්තො විතක්කො අබ්යාපාදවිතක්කො. සො මෙත්තාපුබ්බභාගෙ ¶ කාමාවචරො හොති, මෙත්තාඣානෙ රූපාවචරො, තං ඣානං පාදකං කත්වා උප්පන්නමග්ගඵලකාලෙ ලොකුත්තරො. අවිහිංසාපටිසංයුත්තො විතක්කො අවිහිංසාවිතක්කො. සො කරුණාපුබ්බභාගෙ කාමාවචරො, කරුණාජ්ඣානෙ රූපාවචරො, තං ඣානං පාදකං කත්වා උප්පන්නමග්ගඵලකාලෙ ලොකුත්තරො. යදා පන අලොභො සීසං හොති, තදා ඉතරෙ ද්වෙ තදන්වායිකා හොන්ති. යදා මෙත්තා සීසං හොති, තදා ඉතරෙ ද්වෙ තදන්වායිකා හොන්ති. යදා කරුණා සීසං හොති, තදා ඉතරෙ ද්වෙ තදන්වායිකා හොන්ති.

ඉමෙයෙව පන නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදයො. අත්ථතො හි නෙක්ඛම්මවිතක්කාදීනං නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදීනඤ්ච නානාකරණං නත්ථි, තංසම්පයුත්තා පන සඤ්ඤාදයො නෙක්ඛම්මසඤ්ඤාදයො. නෙක්ඛම්මධාතුආදීනං පන යස්මා පාළියං –

‘‘නෙක්ඛම්මපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො සඞ්කප්පො, අයං වුච්චති නෙක්ඛම්මධාතු, සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා නෙක්ඛම්මධාතු. අබ්යාපාදපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො සඞ්කප්පො, අයං වුච්චති අබ්යාපාදධාතු. යා සත්තෙසු මෙත්ති මෙත්තායනා මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති ¶ , අයං වුච්චති අබ්යාපාදධාතු. අවිහිංසාපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො සඞ්කප්පො – අයං වුච්චති අවිහිංසාධාතු. යා සත්තෙසු කරුණා කරුණායනා කරුණාචෙතොවිමුත්ති – අයං වුච්චති අවිහිංසාධාතූ’’ති. (විභ. 182) –

ආගතත්තා විසෙසො ලබ්භති. ඉධාපි සබ්බසඞ්ගාහිකා, අසම්භින්නාති ද්වෙ කථා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ගාථාසු විතක්කයෙති විතක්කෙය්ය. නිරාකරෙති අත්තනො සන්තානතො නීහරෙය්ය විනොදෙය්ය, පජහෙය්යාති අත්ථො. සවෙ විතක්කානි විචාරිතානි, සමෙති වුට්ඨීව රජං සමූහතන්ති යථා නාම ගිම්හානං පච්ඡිමෙ මාසෙ පථවියං සමූහතං සමන්තතො උට්ඨිතං රජං මහතො අකාලමෙඝස්ස වස්සතො වුට්ඨි ¶ ඨානසො වූපසමෙති, එවමෙව සො යොගාවචරො විතක්කානි මිච්ඡාවිතක්කෙ ච විචාරිතානි තංසම්පයුත්තවිචාරෙ ච සමෙති වූපසමෙති සමුච්ඡින්දති. තථාභූතො ච විතක්කූපසමෙන චෙතසා සබ්බෙසං මිච්ඡාවිතක්කානං උපසමනතො විතක්කූපසමෙන ¶ අරියමග්ගචිත්තෙන. ඉධෙව දිට්ඨෙව ධම්මෙ, සන්තිපදං නිබ්බානං, සමජ්ඣගා සමධිගතො හොතීති.

88. නවමෙ අන්තරාමලාති එත්ථ අන්තරාසද්දො –

‘‘නදීතීරෙසු සණ්ඨානෙ, සභාසු රථියාසු ච;

ජනා සඞ්ගම්ම මන්තෙන්ති, මඤ්ච තඤ්ච කිමන්තර’’න්ති. –

ආදීසු (සං. නි. 1.228) කාරණෙ ආගතො. ‘‘අද්දසා මං, භන්තෙ, අඤ්ඤතරා ඉත්ථී විජ්ජන්තරිකාය භාජනං ධොවන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.149) ඛණෙ. ‘‘අපිචායං තපොදා ද්වින්නං මහානිරයානං අන්තරිකාය ආගච්ඡතී’’තිආදීසු (පාරා. 231) විවරෙ.

‘‘පීතවත්ථෙ පීතධජෙ, පීතාලඞ්කාරභූසිතෙ;

පීතන්තරාහි වග්ගූහි, අපිළන්ධාව සොභසී’’ති. –

ආදීසු ¶ (වි. ව. 658) උත්තරිසාටකෙ. ‘‘යස්සන්තරතො න සන්ති කොපා’’තිආදීසු (උදා. 20) චිත්තෙ. ඉධාපි චිත්තෙ එව දට්ඨබ්බො. තස්මා අන්තරෙ චිත්තෙ භවා අන්තරා. යස්මිං සන්තානෙ උප්පන්නා, තස්ස මලිනභාවකරණතො මලා. තත්ථ මලං නාම දුවිධං – සරීරමලං, චිත්තමලන්ති. තෙසු සරීරමලං සෙදජල්ලිකාදි සරීරෙ නිබ්බත්තං, තත්ථ ලග්ගං ආගන්තුකරජඤ්ච, තං උදකෙනපි නීහරණීයං, න තථා සංකිලෙසිකං. චිත්තමලං පන රාගාදිසංකිලෙසිකං, තං අරියමග්ගෙහෙව නීහරණීයං. වුත්තඤ්හෙතං පොරාණෙහි –

‘‘රූපෙන සංකිලිට්ඨෙන, සංකිලිස්සන්ති මාණවා;

රූපෙ සුද්ධෙ විසුජ්ඣන්ති, අනක්ඛාතං මහෙසිනා.

‘‘චිත්තෙන ¶ සංකිලිට්ඨෙන, සංකිලිස්සන්ති මාණවා;

චිත්තෙ සුද්ධෙ විසුජ්ඣන්ති, ඉති වුත්තං මහෙසිනා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.373; ම. නි. අට්ඨ. 1.106);

තෙනාහ භගවා ‘‘චිත්තසංකිලෙසා, භික්ඛවෙ, සත්තා සංකිලිස්සන්ති, චිත්තවොදානා විසුජ්ඣන්තී’’ති (සං. නි. 3.100). තස්මා භගවා ඉධාපි ¶ චිත්තමලවිසොධනාය පටිපජ්ජිතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තරාමලා’’ති ආහ.

යථා චෙතෙ ලොභාදයො සත්තානං චිත්තෙ උප්පජ්ජිත්වා මලිනභාවකරා නානප්පකාරසංකිලෙසවිධායකාති අන්තරාමලා, එවං එකතො භුඤ්ජිත්වා, එකතො සයිත්වා, ඔතාරගවෙසී අමිත්තසත්තු විය චිත්තෙ එව උප්පජ්ජිත්වා සත්තානං නානාවිධඅනත්ථාවහා, නානප්පකාරදුක්ඛනිබ්බත්තකාති දස්සෙන්තො ‘‘අන්තරාඅමිත්තා’’තිආදිමාහ. තත්ථ මිත්තපටිපක්ඛතො අමිත්තා, සපත්තකිච්චකරණතො සපත්තා, හිංසනතො වධකා, උජුවිපච්චනීකතො පච්චත්ථිකා.

තත්ථ ද්වීහි ආකාරෙහි ලොභාදීනං අමිත්තාදිභාවො වෙදිතබ්බො. වෙරීපුග්ගලො හි අන්තරං ලභමානො අත්තනො වෙරිස්ස සත්ථෙන වා සීසං පාතෙති, උපායෙන වා මහන්තං අනත්ථං උප්පාදෙති. ඉමෙ ච ලොභාදයො පඤ්ඤාසිරපාතනෙන යොනිසම්පටිපාදනෙන ච තාදිසං තතො බලවතරං අනත්ථං නිබ්බත්තෙන්ති. කථං? චක්ඛුද්වාරස්මිඤ්හි ඉට්ඨාදීසු ආරම්මණෙසු ආපාථගතෙසු යථාරහං තානි ආරබ්භ ලොභාදයො උප්පජ්ජන්ති, එත්තාවතාස්ස පඤ්ඤාසිරං ¶ පාතිතං නාම හොති. සොතද්වාරාදීසුපි එසෙව නයො. එවං තාව පඤ්ඤාසිරපාතනතො අමිත්තාදිසදිසතා වෙදිතබ්බා. ලොභාදයො පන කම්මනිදානා හුත්වා අණ්ඩජාදිභෙදා චතස්සො යොනියො උපනෙන්ති. තස්ස යොනිඋපගමනමූලකානි පඤ්චවීසති මහාභයානි ද්වත්තිංස කම්මකරණානි ච ආගතානෙව හොන්ති. එවං යොනිසම්පටිපාදනතොපි නෙසං අමිත්තාදිසදිසතා වෙදිතබ්බා. ඉති ලොභාදයො අමිත්තාදිසදිසතාය චිත්තසම්භූතතාය ච ‘‘අන්තරාඅමිත්තා’’තිආදිනා වුත්තා. අපිච අමිත්තෙහි කාතුං අසක්කුණෙය්යං ලොභාදයො කරොන්ති, අමිත්තාදිභාවො ච ලොභාදීහි ජායතීති තෙසං අමිත්තාදිභාවො වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘දිසො දිසං යන්තං කයිරා, වෙරී වා පන වෙරිනං;

මිච්ඡාපණිහිතං චිත්තං, පාපියො නං තතො කරෙ’’ති. (ධ. ප. 42; උදා. 33);

ගාථාසු ¶ අත්තනො පරෙසඤ්ච අනත්ථං ජනෙතීති අනත්ථජනනො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යදපි ලුද්ධො අභිසඞ්ඛරොති කායෙන වාචාය මනසා තදපි අකුසලං; යදපි ලුද්ධො ලොභෙන අභිභූතො ¶ පරියාදින්නචිත්තො පරස්ස අසතා දුක්ඛං උප්පාදෙති වධෙන වා බන්ධෙන වා ජානියා වා ගරහාය වා පබ්බාජනාය වා බලවම්හි බලත්ථො ඉති, තදපි අකුසලං, ඉතිස්සමෙ ලොභජා ලොභනිදානා ලොභසමුදයා ලොභපච්චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා සම්භවන්තී’’ති (අ. නි. 3.70).

‘‘රත්තො ඛො, බ්රාහ්මණ, රාගෙන අභිභූතො පරියාදින්නචිත්තො අත්තබ්යාබාධායපි චෙතෙති, පරබ්යාබාධායපි චෙතෙති, උභයබ්යාබාධායපි චෙතෙති, චෙතසිකම්පි දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙතී’’තිආදි (අ. නි. 3.54).

චිත්තප්පකොපනොති චිත්තසඞ්ඛොභනො. ලොභො හි ලොභනීයෙ වත්ථුස්මිං උප්පජ්ජමානො චිත්තං ඛොභෙන්තො පකොපෙන්තො විපරිණාමෙන්තො විකාරං ¶ ආපාදෙන්තො උප්පජ්ජති, පසාදාදිවසෙන පවත්තිතුං න දෙති. භයමන්තරතො ජාතං, තං ජනො නාවබුජ්ඣතීති තං ලොභසඞ්ඛාතං අන්තරතො අබ්භන්තරෙ අත්තනො චිත්තෙයෙව ජාතං අනත්ථජනනචිත්තප්පකොපනාදිං භයං භයහෙතුං අයං බාලමහාජනො නාවබුජ්ඣති න ජානාතීති.

ලුද්ධො අත්ථං න ජානාතීති අත්තත්ථපරත්ථාදිභෙදං අත්ථං හිතං ලුද්ධපුග්ගලො යථාභූතං න ජානාති. ධම්මං න පස්සතීති දසකුසලකම්මපථධම්මම්පි ලුද්ධො ලොභෙන අභිභූතො පරියාදින්නචිත්තො න පස්සති පච්චක්ඛතො න ජානාති, පගෙව උත්තරිමනුස්සධම්මං. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘රත්තො ඛො, බ්රාහ්මණ, රාගෙන අභිභූතො පරියාදින්නචිත්තො අත්තත්ථම්පි යථාභූතං න පජානාති, පරත්ථම්පි යථාභූතං න පජානාති, උභයත්ථම්පි යථාභූතං න පජානාතී’’තිආදි (අ. නි. 3.55).

අන්ධතමන්ති අන්ධභාවකරං තමං. යන්ති යත්ථ. භුම්මත්ථෙ හි එතං පච්චත්තවචනං. යස්මිං කාලෙ ලොභො සහතෙ අභිභවති නරං, අන්ධතමං තදා හොතීති. යන්ති වා කාරණවචනං. යස්මා ¶ ලොභො උප්පජ්ජමානො නරං සහතෙ අභිභවති, තස්මා අන්ධතමං තදා හොතීති යොජනා, ය-ත-සද්දානං එකන්තසම්බන්ධභාවතො. අථ වා යන්ති කිරියාපරාමසනං, ‘‘ලොභො සහතෙ’’ති එත්ථ යදෙතං ලොභස්ස සහනං අභිභවනං වුත්තං. එතං අන්ධභාවකරස්ස තමස්ස ගමනං උප්පාදොති අත්ථො. අථ ¶ වා යං නරං ලොභො සහතෙ අභිභවති, තස්ස අන්ධතමං තදා හොති, තතො ච ලුද්ධො අත්ථං න ජානාති, ලුද්ධො ධම්මං න පස්සතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

යො ච ලොභං පහන්ත්වානාති යො පුබ්බභාගෙ තදඞ්ගවසෙන වික්ඛම්භනවසෙන ච යථාරහං සමථවිපස්සනාහි ලොභං පජහිත්වා තථා පජහනහෙතු ලොභනෙය්යෙ දිබ්බෙපි රූපාදිකෙ උපට්ඨිතෙ න ලුබ්භති, බලවවිපස්සනානුභාවෙන ලොභො පහීයතෙ තම්හාති තස්මා අරියපුග්ගලා අරියමග්ගෙන ලොභො පහීයති පජහීයති, අච්චන්තමෙව පරිච්චජීයති. යථා කිං? උදබින්දූව පොක්ඛරාති පදුමිනිපණ්ණතො උදකබින්දු විය. සෙසගාථානම්පි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

‘‘යදපි දුට්ඨො අභිසඞ්ඛරොති කායෙන වාචාය මනසා තදපි අකුසලං; යදපි දුට්ඨො දොසෙන අභිභූතො පරියාදින්නචිත්තො පරස්ස අසතා දුක්ඛං උප්පාදෙති වධෙන වා බන්ධෙන වා ජානියා වා ගරහාය වා පබ්බාජනාය වා බලවම්හි බලත්ථො ඉති, තදපි අකුසලං. ඉතිස්සමෙ දොසජා දොසනිදානා දොසසමුදයා දොසපච්චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා සම්භවන්තී’’ති (අ. නි. 3.70).

‘‘දුට්ඨො ඛො, බ්රාහ්මණ, දොසෙන අභිභූතො පරියාදින්නචිත්තො අත්තබ්යාබාධායපි චෙතෙති, පරබ්යාබාධායපි චෙතෙති, උභයබ්යාබාධායපි චෙතෙති චෙතසිකම්පි දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙතී’’ති (අ. නි. 3.55).

‘‘දුට්ඨො ඛො, බ්රාහ්මණ, දොසෙන අභිභූතො පරියාදින්නචිත්තො අත්තත්ථම්පි යථාභූතං න පජානාති ¶ , පරත්ථම්පි යථාභූතං න පජානාති, උභයත්ථම්පි යථා භූතං න පජානාතී’’ති (අ. නි. 3.55) –

ආදිසුත්තපදානුසාරෙන අනත්ථජනනතා අත්ථහානිහෙතුතා ච වෙදිතබ්බා.

තථා මොහස්ස ‘‘යදපි මූළ්හො අභිසඞ්ඛරොති කායෙන වාචාය මනසා’’තිආදිනා (අ. නි. 3.70), ‘‘මූළ්හො ඛො, බ්රාහ්මණ, මොහෙන අභිභූතො පරියාදින්නචිත්තො අත්තබ්යාබාධායපි චෙතෙතී’’තිආදිනා(අ. නි. 3.55), ‘‘අත්තත්ථම්පි යථාභූතං න පජානාතී’’තිආදිනා (අ. නි. 3.55) ච ආගතසුත්තපදානුසාරෙන වෙදිතබ්බා.

තාලපක්කංව ¶ බන්ධනාති තාලඵලං විය උසුමුප්පාදෙන වණ්ටතො, තතියමග්ගඤාණුප්පාදෙන තස්ස චිත්තතො දොසො පහීයති, පරිච්චජීයතීති අත්ථො. මොහං විහන්ති සො සබ්බන්ති සො අරියපුග්ගලො සබ්බං ¶ අනවසෙසං මොහං චතුත්ථමග්ගෙන විහන්ති විධමති සමුච්ඡින්දති. ආදිච්චොවුදයං තමන්ති ආදිච්චො විය උදයං උග්ගච්ඡන්තො තමං අන්ධකාරං.

89. දසමෙ තීහි, භික්ඛවෙ, අසද්ධම්මෙහි අභිභූතොති කා උප්පත්ති? දෙවදත්තෙ හි අවීචිමහානිරයං පවිට්ඨෙ දෙවදත්තපක්ඛියා අඤ්ඤතිත්ථියා ච ‘‘සමණෙන ගොතමෙන අභිසපිතො දෙවදත්තො පථවිං පවිට්ඨො’’ති අබ්භාචික්ඛිංසු. තං සුත්වා සාසනෙ අනභිප්පසන්නා මනුස්සා ‘‘සියා නු ඛො එතදෙවං, යථා ඉමෙ භණන්තී’’ති ආසඞ්කං උප්පාදෙසුං. තං පවත්තිං භික්ඛූ භගවතො ආරොචෙසුං. අථ භගවා ‘‘න, භික්ඛවෙ, තථාගතා කස්සචි අභිසපං දෙන්ති, තස්මා න දෙවදත්තො මයා අභිසපිතො, අත්තනො කම්මෙනෙව නිරයං පවිට්ඨො’’ති වත්වා තෙසං මිච්ඡාගාහං පටිසෙධෙන්තො ඉමාය අට්ඨුප්පත්තියා ඉදං සුත්තං අභාසි.

තත්ථ අසද්ධම්මෙහීති අසතං ධම්මෙහි, අසන්තෙහි වා ධම්මෙහි. අතෙකිච්ඡොති බුද්ධෙහිපි අනිවත්තනීයත්තා අවීචිනිබ්බත්තියා තිකිච්ඡාභාවතො අතෙකිච්ඡො, අතිකිච්ඡනීයොති අත්ථො. අසන්තගුණසම්භාවනාධිප්පායෙන පවත්තා පාපා ඉච්ඡා එතස්සාති පාපිච්ඡො, තස්ස භාවො පාපිච්ඡතා ¶ , තාය. ‘‘අහං බුද්ධො භවිස්සාමි, සඞ්ඝං පරිහරිස්සාමී’’ති තස්ස ඉච්ඡා උප්පන්නා. කොකාලිකාදයො පාපා ලාමකා මිත්තා එතස්සාති පාපමිත්තො, තස්ස භාවො පාපමිත්තතා, තාය. උත්තරිකරණීයෙති ඣානාභිඤ්ඤාහි උත්තරිකරණීයෙ අධිගන්තබ්බෙ මග්ගඵලෙ අනධිගතෙ සති එව, තං අනධිගන්ත්වාති අත්ථො. ඔරමත්තකෙනාති අප්පමත්තකෙන ඣානාභිඤ්ඤාමත්තෙන. විසෙසාධිගමෙනාති උත්තරිමනුස්සධම්මාධිගමෙන. අන්තරාති ¶ වෙමජ්ඣෙ. වොසානං ආපාදීති අකතකිච්චොව සමානො ‘‘කතකිච්චොම්හී’’ති මඤ්ඤමානො සමණධම්මතො විගමං ආපජ්ජි. ඉති භගවා ඉමිනා සුත්තෙන විසෙසතො පුථුජ්ජනභාවෙ ආදීනවං පකාසෙසි භාරියො පුථුජ්ජනභාවො, යත්ර හි නාම ඣානාභිඤ්ඤාපරියොසානා ¶ සම්පත්තියො නිබ්බත්තෙත්වාපි අනෙකානත්ථාවහං නානාවිධං දුක්ඛහෙතුං අසන්තගුණසම්භාවනං අසප්පුරිසසංසග්ගං ආලසියානුයොගඤ්ච අවිජහන්තො අවීචිම්හි කප්පට්ඨියං අතෙකිච්ඡං කිබ්බිසං පසවිස්සතීති.

ගාථාසු මාති පටිසෙධෙ නිපාතො. ජාතූති එකංසෙන. කොචීති සබ්බසඞ්ගාහකවචනං. ලොකස්මින්ති සත්තලොකෙ. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘ඉමස්මිං සත්තලොකෙ කොචි පුග්ගලො එකංසෙන පාපිච්ඡො මා හොතූ’’ති. තදමිනාපි ජානාථ, පාපිච්ඡානං යථා ගතීති පාපිච්ඡානං පුග්ගලානං යථා ගති යාදිසී නිප්ඵත්ති, යාදිසො අභිසම්පරායො, තං ඉමිනාපි කාරණෙන ජානාථාති දෙවදත්තං නිදස්සෙන්තො එවමාහ. පණ්ඩිතොති සමඤ්ඤාතොති පරියත්තිබාහුසච්චෙන පණ්ඩිතොති ඤාතො. භාවිතත්තොති සම්මතොති ඣානාභිඤ්ඤාහි භාවිතචිත්තොති සම්භාවිතො. තථා හි සො පුබ්බෙ ‘‘මහිද්ධිකො ගොධිපුත්තො, මහානුභාවො ගොධිපුත්තො’’ති ධම්මසෙනාපතිනාපි පසංසිතො අහොසි. ජලංව යසසා අට්ඨා, දෙවදත්තොති විස්සුතොති අත්තනො කිත්තියා පරිවාරෙන ජලන්තො විය ඔභාසෙන්තො විය ඨිතො දෙවදත්තොති එවං විස්සුතො පාකටො අහොසි. ‘‘මෙ සුත්ත’’න්තිපි පාඨො, මයා සුතං සුතමත්තං, කතිපාහෙනෙව අතථාභූතත්තා තස්ස තං පණ්ඩිච්චාදි සවනමත්තමෙවාති අත්ථො.

සො සමානමනුචිණ්ණො, ආසජ්ජ නං තථාගතන්ති සො එවංභූතො දෙවදත්තො ‘‘බුද්ධොපි සක්යපුත්තො, අහම්පි සක්යපුත්තො, බුද්ධොපි සමණො, අහම්පි සමණො, බුද්ධොපි ඉද්ධිමා, අහම්පි ඉද්ධිමා, බුද්ධොපි දිබ්බචක්ඛුකො, අහම්පි දිබ්බචක්ඛුකො, බුද්ධොපි දිබ්බසොතකො, අහම්පි දිබ්බසොතකො, බුද්ධොපි ¶ චෙතොපරියඤාණලාභී, අහම්පි චෙතොපරියඤාණලාභී, බුද්ධොපි අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ ධම්මෙ ජානාති, අහම්පි තෙ ජානාමී’’ති අත්තනො පමාණං අජානිත්වා සම්මාසම්බුද්ධං අත්තනා සමසමට්ඨපනෙන සමානං ආපජ්ජන්තො ‘‘ඉදානාහං බුද්ධො භවිස්සාමි, භික්ඛුසඞ්ඝං පරිහරිස්සාමී’’ති අභිමාරපයොජනා තථාගතං ආසජ්ජ ආසාදෙත්වා විහෙඨෙත්වා. ‘‘පමාදමනුජීනො’’තිපි ¶ පඨන්ති. තස්සත්ථො ‘‘වුත්තනයෙන පමාදං ¶ ආපජ්ජන්තො පමාදං නිස්සාය භගවතා සද්ධිං යුගග්ගාහචිත්තුප්පාදෙන සහෙව ඣානාභිඤ්ඤාහි අනුජීනො පරිහීනො’’ති. අවීචිනිරයං පත්තො, චතුද්වාරං භයානකන්ති ජාලානං තත්ථ උප්පන්නසත්තානං වා නිරන්තරතාය ‘‘අවීචී’’ති ලද්ධනාමං චතූසු පස්සෙසු චතුමහාද්වාරයොගෙන චතුද්වාරං අතිභයානකං මහානිරයං පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන පත්තො. තථා හි වුත්තං –

‘‘චතුක්කණ්ණො චතුද්වාරො, විභත්තො භාගසො මිතො;

අයොපාකාරපරියන්තො, අයසා පටිකුජ්ජිතො.

‘‘තස්ස අයොමයා භූමි, ජලිතා තෙජසා යුතා;

සමන්තා යොජනසතං, ඵරිත්වා තිට්ඨති සබ්බදා’’ති. (ම. නි. 3.250; අ. නි. 3.36; පෙ. ව. 693-694; ජා. 2.19.86-87);

අදුට්ඨස්සාති අදුට්ඨචිත්තස්ස. දුබ්භෙති දූසෙය්ය. තමෙව පාපං ඵුසතීති තමෙව අදුට්ඨදුබ්භිං පාපපුග්ගලං පාපං නිහීනං පාපඵලං ඵුසති පාපුණාති අභිභවති. භෙස්මාති විපුලභාවෙන ගම්භීරභාවෙන ච භිංසාපෙන්තො විය, විපුලගම්භීරොති අත්ථො. වාදෙනාති දොසෙන. විහිංසතීති බාධති ආසාදෙති. වාදො තම්හි න රූහතීති තස්මිං තථාගතෙ පරෙන ආරොපියමානො දොසො න රුහති, න තිට්ඨති, විසකුම්භො විය සමුද්දස්ස, න තස්ස විකාරං ජනෙතීති අත්ථො.

එවං ඡහි ගාථාහි පාපිච්ඡතාදිසමන්නාගතස්ස නිරයූපගභාවදස්සනෙන ¶ දුක්ඛතො අපරිමුත්තතං දස්සෙත්වා ඉදානි තප්පටිපක්ඛධම්මසමන්නාගතස්ස දුක්ඛක්ඛයං දස්සෙන්තො ‘‘තාදිසං මිත්ත’’න්ති ඔසානගාථමාහ. තස්සත්ථො – යස්ස සම්මා පටිපන්නස්ස මග්ගානුගො පටිපත්තිමග්ගං අනුගතො සම්මා පටිපන්නො අප්පිච්ඡතාදිගුණසමන්නාගමෙන සකලවට්ටදුක්ඛස්ස ඛයං පරියොසානං පාපුණෙය්ය. තාදිසං බුද්ධං වා බුද්ධසාවකං වා පණ්ඩිතො සප්පඤ්ඤො, අත්තනො මිත්තං කුබ්බෙථ තෙන මෙත්තිකං කරෙය්ය, තඤ්ච සෙවෙය්ය තමෙව පයිරුපාසෙය්යාති.

ඉති ඉමස්මිං වග්ගෙ ඡට්ඨසත්තමසුත්තෙසු විවට්ටං කථිතං, ඉතරෙසු වට්ටවිවට්ටං කථිතං.

90. පඤ්චමවග්ගස්ස ¶ ¶ පඨමෙ අග්ගප්පසාදාති එත්ථ අයං අග්ගසද්දො ආදිකොටිකොට්ඨාසසෙට්ඨෙසු දිස්සති. තථා හෙස ‘‘අජ්ජතග්ගෙ, සම්ම දොවාරික, ආවරාමි ද්වාරං නිගණ්ඨානං නිගණ්ඨීනං (ම. නි. 2.70). අජ්ජතග්ගෙ පාණුපෙතං සරණං ගත’’න්ති (දී. නි. 1.250; පාරා. 15) ච ආදීසු ආදිම්හි දිස්සති. ‘‘තෙනෙව අඞ්ගුලග්ගෙන තං අඞ්ගුලග්ගං පරාමසෙය්ය (කථා. 441). උච්ඡග්ගං වෙළග්ග’’න්ති ච ආදීසු කොටියං. ‘‘අම්බිලග්ගං වා මධුරග්ගං වා තිත්තකග්ගං වා (සං. නි. 5.374). අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, විහාරග්ගෙන වා පරිවෙණග්ගෙන වා භාජෙතු’’න්ති (චූළව. 318) ච ආදීසු කොට්ඨාසෙ. ‘‘අයං ඉමෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං අග්ගො ච සෙට්ඨො ච උත්තමො ච පවරො ච (අ. නි. 4.95). අග්ගොහමස්මි ලොකස්සා’’ති ච ආදීසු (දී. නි. 2.31; ම. නි. 3.207) සෙට්ඨෙ. ස්වායමිධාපි සෙට්ඨෙයෙව දට්ඨබ්බො. තස්මා අග්ගෙසු සෙට්ඨෙසු පසාදා, අග්ගභූතා සෙට්ඨභූතා වා පසාදා අග්ගප්පසාදාති අත්ථො.

පුරිමස්මිඤ්ච අත්ථෙ අග්ගසද්දෙන බුද්ධාදිරතනත්තයං වුච්චති. තෙසු භගවා තාව අසදිසට්ඨෙන, ගුණවිසිට්ඨට්ඨෙන, අසමසමට්ඨෙන ච අග්ගො. සො හි මහාභිනීහාරං දසන්නං ¶ පාරමීනං පවිචයඤ්ච ආදිං කත්වා තෙහි බොධිසම්භාරගුණෙහි චෙව බුද්ධගුණෙහි ච සෙසජනෙහි අසදිසොති අසදිසට්ඨෙන අග්ගො. යෙ චස්ස ගුණා මහාකරුණාදයො, තෙ සෙසසත්තානං ගුණෙහි විසිට්ඨාති ගුණවිසිට්ඨට්ඨෙනපි සබ්බසත්තුත්තමතාය අග්ගො. යෙ පන පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා සබ්බසත්තෙහි අසමා, තෙහි සද්ධිං අයමෙව රූපකායගුණෙහි චෙව ධම්මකායගුණෙහි ච සමොති අසමසමට්ඨෙනපි අග්ගො. තථා දුල්ලභපාතුභාවතො අච්ඡරියමනුස්සභාවතො බහුජනහිතසුඛාවහතො අදුතියඅසහායාදිභාවතො ච භගවා ලොකෙ අග්ගොති වුච්චති. යථාහ –

‘‘එකපුග්ගලස්ස ¶ , භික්ඛවෙ, පාතුභාවො දුල්ලභො ලොකස්මිං, කතමස්ස එකපුග්ගලස්ස? තථාගතස්ස අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස.

‘‘එකපුග්ගලො ¶ , භික්ඛවෙ, ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති අච්ඡරියමනුස්සො.

‘‘එකපුග්ගලො, භික්ඛවෙ, ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති බහුජන…පෙ… සම්මාසම්බුද්ධො.

‘‘එකපුග්ගලො, භික්ඛවෙ, ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති, අදුතියො අසහායො අප්පටිමො අප්පටිසමො අප්පටිභාගො අප්පටිපුග්ගලො අසමො අසමසමො ද්විපදානං අග්ගො. කතමො එකපුග්ගලො? තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති (අ. නි. 1.170-172, 174).

ධම්මසඞ්ඝාපි අඤ්ඤධම්මසඞ්ඝෙහි අසදිසට්ඨෙන විසිට්ඨගුණතාය දුල්ලභපාතුභාවාදිනා ච අග්ගා. තථා හි තෙසං ස්වාක්ඛාතතාදිසුප්පටිපන්නතාදිගුණවිසෙසෙහි අඤ්ඤධම්මසඞ්ඝා සදිසා අප්පතරනිහීනා වා නත්ථි, කුතො සෙට්ඨා. සයමෙව ච පන තෙහි විසිට්ඨගුණතාය සෙට්ඨා. තථා දුල්ලභුප්පාදඅච්ඡරියභාවබහුජනහිතසුඛාවහා අදුතියඅසහායාදිසභාවා ච තෙ. යදග්ගෙන හි භගවා දුල්ලභපාතුභාවො, තදග්ගෙන ධම්මසඞ්ඝාපීති. අච්ඡරියාදිභාවෙපි එසෙව නයො. එවං අග්ගෙසු සෙට්ඨෙසු උත්තමෙසු පවරෙසු ගුණවිසිට්ඨෙසු පසාදාති අග්ගප්පසාදා.

දුතියස්මිං පන අත්ථෙ යථාවුත්තෙසු අග්ගෙසු බුද්ධාදීසු උප්පත්තියා අග්ගභූතා පසාදා අග්ගප්පසාදා. යෙ පන අරියමග්ගෙන ආගතා අවෙච්චප්පසාදා, තෙ එකන්තෙනෙව අග්ගභූතා පසාදාති අග්ගප්පසාදා. යථාහ ‘‘ඉධ ¶ , භික්ඛවෙ, අරියසාවකො බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොතී’’තිආදි (සං. නි. 5.1027). අග්ගවිපාකත්තාපි චෙතෙ අග්ගප්පසාදා. වුත්තඤ්හි ‘‘අග්ගෙ ඛො පන පසන්නානං අග්ගො විපාකො’’ති.

යාවතාති යත්තකා. සත්තාති පාණිනො. අපදාති අපාදකා. ද්විපදාති ද්විපාදකා. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. වා-සද්දො සමුච්චයත්ථො, න විකප්පත්ථො. යථා ‘‘අනුප්පන්නො වා කාමාසවො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො වා කාමාසවො පවඩ්ඪතී’’ති (ම. නි. 1.17) එත්ථ අනුප්පන්නො ච උප්පන්නො චාති අත්ථො. යථා ච ‘‘භූතානං වා සත්තානං ඨිතියා සම්භවෙසීනං වා අනුග්ගහායා’’ති ¶ ¶ (ම. නි. 1.402; සං. නි. 2.12) එත්ථ භූතානඤ්ච සම්භවෙසීනඤ්චාති අත්ථො. යථා ච ‘‘අග්ගිතො වා උදකතො වා මිථුභෙදතො වා’’ති (දී. නි. 2.152; උදා. 76; මහාව. 286) එත්ථ අග්ගිතො ච උදකතො ච මිථුභෙදතො චාති අත්ථො, එවං ‘‘අපදා වා…පෙ… අග්ගමක්ඛායතී’’ති එත්ථාපි අපදා ච ද්විපදා චාති සම්පිණ්ඩනවසෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘වා-සද්දො සමුච්චයත්ථො, න විකප්පත්ථො’’ති.

රූපිනොති රූපවන්තො. න රූපිනොති අරූපිනො. සඤ්ඤිනොති සඤ්ඤාවන්තො. න සඤ්ඤිනොති අසඤ්ඤිනො. නෙවසඤ්ඤිනාසඤ්ඤිනො නාම භවග්ගපරියාපන්නා. එත්තාවතා ච කාමභවො, රූපභවො, අරූපභවො, එකවොකාරභවො, චතුවොකාරභවො, පඤ්චවොකාරභවො, සඤ්ඤීභවො, අසඤ්ඤීභවො, නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීභවොති නවවිධෙපි භවෙ සත්තෙ අනවසෙසතො පරියාදියිත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා. එත්ථ හි රූපිග්ගහණෙන කාමභවො රූපභවො පඤ්චවොකාරභවො එකවොකාරභවො ච දස්සිතො, අරූපිග්ගහණෙන අරූපභවො චතුවොකාරභවො ච දස්සිතො. සඤ්ඤීභවාදයො පන සරූපෙනෙව දස්සිතා. අපදාදිග්ගහණෙන කාමභවපඤ්චවොකාරභවසඤ්ඤීභවානං එකදෙසො දස්සිතොති.

කස්මා ¶ පනෙත්ථ යථා අදුතියසුත්තෙ ‘‘ද්විපදානං අග්ගො’’ති ද්විපදානං ගහණමෙව අකත්වා අපදාදිග්ගහණං කතන්ති? වුච්චතෙ – අදුතියසුත්තෙ තාව සෙට්ඨතරවසෙන ද්විපදග්ගහණමෙව කතං. ඉමස්මිඤ්හි ලොකෙ සෙට්ඨො නාම උප්පජ්ජමානො අපදචතුප්පදබහුප්පදෙසු න උප්පජ්ජති, ද්විපදෙසුයෙව උප්පජ්ජති. කතරෙසු ද්විපදෙසු? මනුස්සෙසු චෙව දෙවෙසු ච. මනුස්සෙසු උප්පජ්ජමානො සකලලොකං වසෙ වත්තෙතුං සමත්ථො බුද්ධො හුත්වා උප්පජ්ජති. අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං පන ‘‘තිසහස්සිමහාසහස්සිලොකධාතුං වසෙ වත්තෙතුං සමත්ථො’’ති (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.174) වුත්තං. දෙවෙසු උප්පජ්ජමානො දසසහස්සිලොකධාතුං වසෙ වත්තනකො මහාබ්රහ්මා හුත්වා උප්පජ්ජති, සො තස්ස කප්පියකාරකො වා ආරාමිකො වා සම්පජ්ජති. ඉති තතොපි සෙට්ඨතරවසෙනෙස ‘‘ද්විපදානං අග්ගො’’ති තත්ථ වුත්තො, ඉධ පන අනවසෙසපරියාදානවසෙන එවං වුත්තං. යාවත්තකා හි සත්තා අත්තභාවපරියාපන්නා අපදා වා…පෙ… නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤිනො වා, තථාගතො තෙසං ¶ අග්ගමක්ඛායතීති. නිද්ධාරණෙ චෙතං සාමිවචනං, මකාරො පදසන්ධිකරො. අග්ගො අක්ඛායතීති පදවිභාගො.

අග්ගො විපාකො හොතීති අග්ගෙ සම්මාසම්බුද්ධෙ පසන්නානං යො පසාදො, සො අග්ගො සෙට්ඨො උත්තමො ¶ කොටිභූතො වා, තස්මා තස්ස විපාකොපි අග්ගො සෙට්ඨො උත්තමො කොටිභූතො උළාරතමො පණීතතමො හොති. සො පන පසාදො දුවිධො ලොකියලොකුත්තරභෙදතො. තෙසු ලොකියස්ස තාව –

‘‘යෙ කෙචි බුද්ධං සරණං ගතාසෙ, න තෙ ගමිස්සන්ති අපායභූමිං;

පහාය මානුසං දෙහං, දෙවකායං පරිපූරෙස්සන්ති. (දී. නි. 2.332; සං. නි. 1.37);

‘‘බුද්ධොති කිත්තයන්තස්ස, කායෙ භවති යා පීති;

වරමෙව හි සා පීති, කසිණෙනපි ජම්බුදීපස්ස.

‘‘සතං හත්ථී සතං අස්සා, සතං අස්සතරී රථා;

සතං කඤ්ඤාසහස්සානි, ආමුක්කමණිකුණ්ඩලා;

එකස්ස පදවීතිහාරස්ස, කලං නාග්ඝන්ති සොළසිං’’. (සං. නි. 1.242; චූළව. 305);

‘‘සාධු ¶ ඛො, දෙවානමින්ද, බුද්ධං සරණගමනං හොති, බුද්ධං සරණගමනහෙතු ඛො, දෙවානමින්ද, එවමිධෙකච්චෙ සත්තා කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජන්ති. තෙ අඤ්ඤෙ දෙවෙ දසහි ඨානෙහි අධිගණ්හන්ති – දිබ්බෙන ආයුනා, දිබ්බෙන වණ්ණෙන, දිබ්බෙන සුඛෙන, දිබ්බෙන යසෙන, දිබ්බෙන ආධිපතෙය්යෙන, දිබ්බෙහි රූපෙහි, දිබ්බෙහි සද්දෙහි, දිබ්බෙහි ගන්ධෙහි, දිබ්බෙහි රසෙහි, දිබ්බෙහි ඵොට්ඨබ්බෙහී’’ති (සං. නි. 4.341) –

එවමාදීනං සුත්තපදානං වසෙන පසාදස්ස ඵලවිසෙසයොගො වෙදිතබ්බො. තස්මා සො අපායදුක්ඛවිනිවත්තනෙන සද්ධිං සම්පත්තිභවෙසු සුඛවිපාකදායකොති දට්ඨබ්බො. ලොකුත්තරො පන සාමඤ්ඤඵලවිපාකදායකො වට්ටදුක්ඛවිනිවත්තකො ච. සබ්බොපි චායං පසාදො පරම්පරාය වට්ටදුක්ඛං විනිවත්තෙතියෙව. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යස්මිං ¶ , භික්ඛවෙ, සමයෙ අරියසාවකො අත්තනො සද්ධං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න දොසපරියුට්ඨිතං, න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, උජුගතමෙවස්ස තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොති. උජුගතචිත්තස්ස පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස ¶ පීති ජායති…පෙ… නාපරං ඉත්ථත්තායාති පජානාතී’’ති (අ. නි. 6.10; 26).

ධම්මාති සභාවධම්මා. සඞ්ඛතාති සමෙච්ච සම්භුය්ය පච්චයෙහි කතාති සඞ්ඛතා, සප්පච්චයධම්මා. හෙතූහි පච්චයෙහි ච න කෙහිචි කතාති අසඞ්ඛතා, අප්පච්චයනිබ්බානං. සඞ්ඛතානං පටියොගිභාවෙන ‘‘අසඞ්ඛතා’’ති පුථුවචනං. විරාගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතීති තෙසං සඞ්ඛතාසඞ්ඛතධම්මානං යො විරාගසඞ්ඛාතො අසඞ්ඛතධම්මො, සො සභාවෙනෙව සණ්හසුඛුමභාවතො සන්තතරපණීතතරභාවතො ගම්භීරාදිභාවතො මදනිම්මදනාදිභාවතො ච අග්ගං සෙට්ඨං උත්තමං පවරන්ති වුච්චති. යදිදන්ති නිපාතො, යො අයන්ති අත්ථො. මදනිම්මදනොතිආදීනි සබ්බානි නිබ්බානවෙවචනානියෙව. තථා හි තං ආගම්ම මානමදපුරිසමදාදිකො සබ්බො මදො නිම්මදීයති පමද්දීයති, කාමපිපාසාදිකා සබ්බා පිපාසා විනීයති, කාමාලයාදිකා සබ්බෙපි ආලයා සමුග්ඝාතීයන්ති, සබ්බෙපි කම්මවට්ටකිලෙසවට්ටවිපාකවට්ටා උපච්ඡිජ්ජන්ති, අට්ඨසතභෙදා ¶ සබ්බාපි තණ්හා ඛීයති, සබ්බෙපි කිලෙසා විරජ්ජන්ති, සබ්බං දුක්ඛං නිරුජ්ඣති, තස්මා මදනිම්මදනො…පෙ… නිරොධොති වුච්චති. යා පනෙසා තණ්හා භවෙන භවං, ඵලෙන කම්මං විනති සංසිබ්බතීති කත්වා වානන්ති වුච්චති. තං වානං එත්ථ නත්ථි, එතස්මිං වා අධිගතෙ අරියපුග්ගලස්ස න හොතීති නිබ්බානං.

අග්ගො විපාකො හොතීති එත්ථාපි –

‘‘යෙ කෙචි ධම්මං සරණං ගතාසෙ…පෙ…. (දී. නි. 2.332; සං. නි. 1.37);

‘‘ධම්මොති කිත්තයන්තස්ස, කායෙ භවති යා පීති…පෙ….

‘‘සාධු ඛො, දෙවානමින්ද, ධම්මං සරණගමනං හොති. ධම්මං සරණගමනහෙතු ඛො, දෙවානමින්ද, එවමිධෙකච්චෙ…පෙ… දිබ්බෙහි ඵොට්ඨබ්බෙහී’’ති (සං. නි. 4.341) –

එවමාදීනං ¶ සුත්තපදානං වසෙන ධම්මෙ පසාදස්ස ඵලවිසෙසයොගො වෙදිතබ්බො. එවමෙත්ථ අසඞ්ඛතධම්මවසෙනෙව අග්ගභාවො ආගතො, සබ්බසඞ්ඛතනිස්සරණදස්සනත්ථං අරියමග්ගවසෙනපි අයමත්ථො ලබ්භතෙව. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යාවතා ¶ , භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (අ. නි. 4.34).

‘‘මග්ගානට්ඨඞ්ගිකො සෙට්ඨො’’ති ච. (ධ. ප. 273).

සඞ්ඝා වා ගණා වාති ජනසමූහසඞ්ඛාතා යාවතා ලොකෙ සඞ්ඝා වා ගණා වා. තථාගතසාවකසඞ්ඝොති අට්ඨඅරියපුග්ගලසමූහසඞ්ඛාතො දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතො තථාගතස්ස සාවකසඞ්ඝො. තෙසං අග්ගමක්ඛායතීති අත්තනො සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිආදිගුණවිසෙසෙන තෙසං සඞ්ඝානං අග්ගො සෙට්ඨො උත්තමො පවරොති වුච්චති. යදිදන්ති යානි ඉමානි. චත්තාරි පුරිසයුගානීති යුගළවසෙන පඨමමග්ගට්ඨො පඨමඵලට්ඨොති ඉදමෙකං යුගළං, යාව චතුත්ථමග්ගට්ඨො ¶ චතුත්ථඵලට්ඨොති ඉදමෙකං යුගළන්ති එවං චත්තාරි පුරිසයුගානි. අට්ඨ පුරිසපුග්ගලාති පුරිසපුග්ගලවසෙන එකො පඨමමග්ගට්ඨො එකො පඨමඵලට්ඨොති ඉමිනා නයෙන අට්ඨ පුරිසපුග්ගලා. එත්ථ ච පුරිසොති වා පුග්ගලොති වා එකත්ථානි එතානි පදානි, වෙනෙය්යවසෙන පනෙවං වුත්තං. එස භගවතො සාවකසඞ්ඝොති යානිමානි යුගවසෙන චත්තාරි පුරිසයුගානි, පාටෙක්කතො අට්ඨ පුරිසපුග්ගලා, එස භගවතො සාවකසඞ්ඝො.

ආහුනෙය්යොතිආදීසු ආනෙත්වා හුනිතබ්බන්ති ආහුනං, දූරතොපි ආගන්ත්වා සීලවන්තෙසු දාතබ්බන්ති අත්ථො. චතුන්නං පච්චයානමෙතං අධිවචනං. මහප්ඵලභාවකරණතො තං ආහුනං පටිග්ගහෙතුං යුත්තොති ආහුනෙය්යො. අථ වා දූරතොපි ආගන්ත්වා සබ්බං සාපතෙය්යම්පි එත්ථ හුනිතබ්බං, සක්කාදීනම්පි ආහවනං අරහතීති වා ආහවනීයො. යො චායං බ්රාහ්මණානං ආහවනීයො නාම අග්ගි, යත්ථ හුතං මහප්ඵලන්ති තෙසං ලද්ධි, සො චෙ හුතස්ස මහප්ඵලතාය ආහවනීයො, සඞ්ඝොව ආහවනීයො. සඞ්ඝෙ හුතඤ්හි මහප්ඵලං හොති. යථාහ –

‘‘යො ¶ ච වස්සසතං ජන්තු, අග්ගිං පරිචරෙ වනෙ;

එකඤ්ච භාවිතත්තානං, මුහුත්තමපි පූජයෙ;

සා එව පූජනා සෙය්යො, යඤ්චෙ වස්සසතං හුත’’න්ති. (ධ. ප. 107);

තයිදං නිකායන්තරෙ ‘‘ආහවනීයො’’ති පදං ඉධ ‘‘ආහුනෙය්යො’’ති ඉමිනා පදෙන අත්ථතො එකං, බ්යඤ්ජනතො පන කිඤ්චිමත්තමෙව නානං, තස්මා එවමත්ථවණ්ණනා කතා.

පාහුනෙය්යොති ¶ එත්ථ පන පාහුනං වුච්චති දිසාවිදිසතො ආගතානං පියමනාපානං ඤාතිමිත්තානං අත්ථාය සක්කාරෙන පටියත්තං ආගන්තුකදානං, තම්පි ඨපෙත්වා තෙ තථාරූපෙ පාහුනකෙ සඞ්ඝස්සෙව දාතුං යුත්තං. තථා හෙස එකබුද්ධන්තරෙපි දිස්සති අබ්බොකිණ්ණඤ්ච. අයං පනෙත්ථ පදත්ථො – ‘‘පියමනාපත්තකරෙහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො’’ති එවං පාහුනමස්ස ¶ දාතුං යුත්තං, පාහුනඤ්ච පටිග්ගහෙතුං යුත්තොති පාහුනෙය්යො. යෙසං පන පාහවනීයොති පාළි, තෙසං යස්මා සඞ්ඝො පුබ්බකාරං අරහති, තස්මා සඞ්ඝො සබ්බපඨමං ආනෙත්වා එත්ථ හුනිතබ්බන්ති පාහවනීයො, සබ්බප්පකාරෙන වා ආහවනං අරහතීති පාහවනීයො. ස්වායමිධ තෙනෙව අත්ථෙන පාහුනෙය්යොති වුච්චති.

‘‘දක්ඛිණා’’ති පරලොකං සද්දහිත්වා දාතබ්බදානං, තං දක්ඛිණං අරහති දක්ඛිණාය වා හිතො මහප්ඵලභාවකරණෙන විසොධනතොති දක්ඛිණෙය්යො. උභො හත්ථෙ සිරසි පතිට්ඨපෙත්වා සබ්බලොකෙන කරියමානං අඤ්ජලිකම්මං අරහතීති අඤ්ජලිකරණීයො. අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සාති සබ්බලොකස්ස අසදිසං පුඤ්ඤවිරූහනට්ඨානං. යථා හි රත්තසාලීනං වා යවානං වා විරූහනට්ඨානං ‘‘රත්තසාලික්ඛෙත්තං යවක්ඛෙත්ත’’න්ති වුච්චති, එවං සඞ්ඝො සදෙවකස්ස ලොකස්ස පුඤ්ඤවිරූහනට්ඨානං. සඞ්ඝං නිස්සාය හි ලොකස්ස නානප්පකාරහිතසුඛනිබ්බත්තකානි පුඤ්ඤානි විරූහන්ති, තස්මා සඞ්ඝො අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්ස. ඉධාපි –

‘‘යෙ කෙචි සඞ්ඝං සරණං ගතාසෙ…පෙ…. (දී. නි. 2.332; සං. නි. 1.37);

‘‘සඞ්ඝොති කිත්තයන්තස්ස, කායෙ භවති යා පීති…පෙ…’’.

‘‘සාධු ¶ ඛො, දෙවානමින්ද, සඞ්ඝං සරණගමනං හොති, සඞ්ඝං සරණගමනහෙතු ඛො දෙවානමින්ද…පෙ… දිබ්බෙහි ඵොට්ඨබ්බෙහී’’ති (සං. නි. 4.341) –

ආදීනං සුත්තපදානං වසෙන සඞ්ඝෙ පසාදස්ස ඵලවිසෙසයොගො, තෙනස්ස අග්ගතා අග්ගවිපාකතා ච වෙදිතබ්බා. තථා අනුත්තරියපටිලාභො සත්තමභවාදිතො පට්ඨාය වට්ටදුක්ඛසමුච්ඡෙදො අනුත්තරසුඛාධිගමොති එවමාදිඋළාරඵලනිප්ඵාදනවසෙන අග්ගවිපාකතා වෙදිතබ්බා.

ගාථාසු අග්ගතොති අග්ගෙ රතනත්තයෙ, අග්ගභාවතො වා පසන්නානං. අග්ගං ධම්මන්ති අග්ගසභාවං බුද්ධසුබුද්ධතං ධම්මසුධම්මතං ¶ සඞ්ඝසුප්පටිපත්තිං රතනත්තයස්ස අනඤ්ඤසාධාරණං උත්තමසභාවං ¶ , දසබලාදිස්වාක්ඛාතතාදිසුප්පටිපන්නතාදිගුණසභාවං වා විජානතං විජානන්තානං. එවං සාධාරණතො අග්ගප්පසාදවත්ථුං දස්සෙත්වා ඉදානි අසාධාරණතො තං විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘අග්ගෙ බුද්ධෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පසන්නානන්ති අවෙච්චප්පසාදෙන ඉතරප්පසාදෙන ච පසන්නානං අධිමුත්තානං. විරාගූපසමෙති විරාගෙ උපසමෙ ච, සබ්බස්ස රාගස්ස සබ්බෙසං කිලෙසානං අච්චන්තවිරාගහෙතුභූතෙ අච්චන්තඋපසමහෙතුභූතෙ චාති අත්ථො. සුඛෙති වට්ටදුක්ඛක්ඛයභාවෙන සඞ්ඛාරූපසමසුඛභාවෙන ච සුඛෙ.

අග්ගස්මිං දානං දදතන්ති අග්ගෙ රතනත්තයෙ දානං දෙන්තානං දෙය්යධම්මං පරිච්චජන්තානං. තත්ථ ධරමානං භගවන්තං චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහන්තා පූජෙන්තා සක්කරොන්තා පරිනිබ්බුතඤ්ච භගවන්තං උද්දිස්ස ධාතුචෙතියාදිකෙ උපට්ඨහන්තා පූජෙන්තා සක්කරොන්තා බුද්ධෙ දානං දදන්ති නාම. ‘‘ධම්මං පූජෙස්සාමා’’ති ධම්මධරෙ පුග්ගලෙ චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහන්තා පූජෙන්තා සක්කරොන්තා ධම්මඤ්ච චිරට්ඨිතිකං කරොන්තා ධම්මෙ දානං දදන්ති නාම. තථා අරියසඞ්ඝං චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහන්තා පූජෙන්තා සක්කරොන්තා තං උද්දිස්ස ඉතරස්මිම්පි තථා පටිපජ්ජන්තා සඞ්ඝෙ දානං දදන්ති නාම. අග්ගං පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතීති එවං රතනත්තයෙ පසන්නෙන චෙතසා උළාරං පරිච්චාගං උළාරඤ්ච පූජාසක්කාරං පවත්තෙන්තානං දිවසෙ දිවසෙ අග්ගං උළාරං කුසලං උපචීයති. ඉදානි තස්ස පුඤ්ඤස්ස අග්ගවිපාකතාය අග්ගභාවං දස්සෙතුං ‘‘අග්ගං ආයූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අග්ගං ආයූති දිබ්බං වා මානුසං වා අග්ගං උළාරතමං ආයු. පවඩ්ඪතීති උපරූපරි බ්රූහති. වණ්ණොති රූපසම්පදා. යසොති ¶ ¶ පරිවාරසම්පදා. කිත්තීති ථුතිඝොසො. සුඛන්ති කායිකං චෙතසිකඤ්ච සුඛං. බලන්ති කායබලං ඤාණබලඤ්ච.

අග්ගස්ස දාතාති අග්ගස්ස රතනත්තයස්ස දාතා, අථ වා අග්ගස්ස දෙය්යධම්මස්ස දානං උළාරං කත්වා තත්ථ පුඤ්ඤං පවත්තෙතා. අග්ගධම්මසමාහිතොති අග්ගෙන පසාදධම්මෙන දානාදිධම්මෙන ච සමාහිතො සමන්නාගතො අචලප්පසාදයුත්තො, තස්ස වා විපාකභූතෙහි බහුජනස්ස පියමනාපතාදිධම්මෙහි යුත්තො. අග්ගප්පත්තො පමොදතීති යත්ථ යත්ථ සත්තනිකායෙ උප්පන්නො, තත්ථ තත්ථ අග්ගභාවං සෙට්ඨභාවං අධිගතො, අග්ගභාවං වා ලොකුත්තරමග්ගඵලං අධිගතො පමොදති අභිරමති පරිතුස්සතීති.

91. දුතියං ¶ අට්ඨුප්පත්තිවසෙන දෙසිතං. එකස්මිඤ්හි සමයෙ භගවති කපිලවත්ථුස්මිං නිග්රොධාරාමෙ විහරන්තෙ භික්ඛූ ආගන්තුකභික්ඛූනං සෙනාසනානි පඤ්ඤාපෙන්තා පත්තචීවරානි පටිසාමෙන්තා සාමණෙරා ච ලාභභාජනීයට්ඨානෙ සම්පත්තසම්පත්තානං ලාභං ගණ්හන්තා උච්චාසද්දා මහාසද්දා අහෙසුං. තං සුත්වා භගවා භික්ඛූ පණාමෙසි. තෙ කිර සබ්බෙව නවා අධුනාගතා ඉමං ධම්මවිනයං. තං ඤත්වා මහාබ්රහ්මා ආගන්ත්වා ‘‘අභිනන්දතු, භන්තෙ, භගවා භික්ඛුසඞ්ඝ’’න්ති (ම. නි. 2.158) තෙසං පණාමිතභික්ඛූනං අනුග්ගණ්හනං යාචි. භගවා තස්ස ඔකාසං අකාසි. අථ මහාබ්රහ්මා ‘‘කතාවකාසො ඛොම්හි භගවතා’’ති භගවන්තං අභිවාදෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි. අථ භගවා ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝො ආගච්ඡතූ’’ති ආනන්දත්ථෙරස්ස ආකාරං දස්සෙසි. අථ තෙ භික්ඛූ ආනන්දත්ථෙරෙන පක්කොසිතා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා සාරජ්ජමානරූපා එකමන්තං නිසීදිංසු. භගවා තෙසං සප්පායදෙසනං වීමංසන්තො ‘‘ඉමෙ ආමිසහෙතු පණාමිතා, පිණ්ඩියාලොපධම්මදෙසනා නෙසං සප්පායා’’ති ¶ චින්තෙත්වා ‘‘අන්තමිදං, භික්ඛවෙ’’ති ඉමං දෙසනං දෙසෙසි.

තත්රායං ¶ අන්තසද්දො ‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා පුබ්බන්තකප්පිකා පුබ්බන්තානුදිට්ඨිනො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.29) කොට්ඨාසෙ ආගතො. ‘‘අන්තමකාසි දුක්ඛස්ස, අන්තවා අයං ලොකො පරිවටුමො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.55) පරිච්ඡෙදෙ. ‘‘හරිතන්තං වා පථන්තං වා සෙලන්තං වා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.304) මරියාදායං. ‘‘අන්තං අන්තගුණ’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.377; ඛු. පා. 3.ද්වත්තිංසාකාර) සරීරාවයවෙ ‘‘චරන්ති ලොකෙ පරිවාරඡන්නා, අන්තො අසුද්ධා බහි සොභමානා’’තිආදීසු (සං. නි. 1.122; මහානි. 191) චිත්තෙ. ‘‘අප්පෙකච්චානි උප්පලානි වා පදුමානි වා පුණ්ඩරීකානි වා උදකෙ ජාතානි උදකෙ සංවඩ්ඪානි උදකානුග්ගතානි අන්තො නිමුග්ගපොසීනී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.69; සං. නි. 1.172; මහාව. 9) අබ්භන්තරෙ.

‘‘මිගානං කොට්ඨුකො අන්තො, පක්ඛීනං පන වායසො;

එරණ්ඩො අන්තො රුක්ඛානං, තයො අන්තා සමාගතා’’ති. (ජා. 1.3.135) –

ආදීසු ලාමකෙ. ඉධාපි ලාමකෙ එව දට්ඨබ්බො. තස්මා අන්තමිදං භික්ඛවෙ ජීවිකානන්ති භික්ඛවෙ ¶ ඉදං ජීවිකානං අන්තං පච්ඡිමං ලාමකං, සබ්බනිහීනං ජීවිතන්ති අත්ථො. යදිදං පිණ්ඩොල්යන්ති යං ඉදං පිණ්ඩපරියෙසනෙන භික්ඛාචරියාය ජීවිකං කප්පෙන්තස්ස ජීවිතං. අයං පනෙත්ථ පදත්ථො – පිණ්ඩාය උලතීති පිණ්ඩොලො, තස්ස කම්මං පිණ්ඩොල්යං, පිණ්ඩපරියෙසනෙන ජීවිකාති අත්ථො.

අභිසාපොති අක්කොසො. කුපිතා හි මනුස්සා අත්තනො පච්චත්ථිකං ‘‘පිලොතිකඛණ්ඩං නිවාසෙත්වා කපාලහත්ථො පිණ්ඩං පරියෙසමානො චරෙය්යාසී’’ති අක්කොසන්ති. අථ වා ‘‘කිං තුය්හං අකාතබ්බං අත්ථි, යො ත්වං එවං බලවීරියූපපන්නොපි හිරොත්තප්පං පහාය කපණො පිණ්ඩොලො විචරසි පත්තපාණී’’ති එවම්පි අක්කොසන්තියෙව. තඤ්ච ¶ ඛො එතන්ති තං එතං අභිසපම්පි සමානං පිණ්ඩොල්යං. කුලපුත්තා උපෙන්ති අත්ථවසිකාති මම සාසනෙ ජාතිකුලපුත්තා ච ආචාරකුලපුත්තා ච අත්ථවසිකා කාරණවසිකා හුත්වා කාරණවසං පටිච්ච උපෙන්ති උපගච්ඡන්ති.

රාජාභිනීතාතිආදීසු යෙ රඤ්ඤො සන්තකං ඛාදිත්වා රඤ්ඤා බන්ධනාගාරෙ බන්ධාපිතා පලායිත්වා පබ්බජන්ති, තෙ රඤ්ඤා බන්ධනං අභිනීතත්තා රාජාභිනීතා නාම. යෙ පන චොරෙහි අටවියං ගහෙත්වා එකච්චෙසු මාරියමානෙසු ¶ එකච්චෙ ‘‘මයං සාමි තුම්හෙහි විස්සට්ඨා ගෙහං අනජ්ඣාවසිත්වා පබ්බජිස්සාම, තත්ථ තත්ථ යං යං බුද්ධපූජාදිපුඤ්ඤං කරිස්සාම, තතො තතො තුම්හාකං පත්තිං දස්සාමා’’ති තෙහි විස්සට්ඨා පබ්බජන්ති, තෙ චොරාභිනීතා නාම චොරෙහි මාරෙතබ්බතං අභිනීතත්තා. යෙ පන ඉණං ගහෙත්වා පටිදාතුං අසක්කොන්තා පලායිත්වා පබ්බජන්ති, තෙ ඉණට්ටා නාම. තඤ්ච ඛො එතං පිණ්ඩොල්යං කුලපුත්තා මම සාසනෙ නෙව රාජාභිනීතා…පෙ… න ආජීවිකාපකතා උපෙන්ති, අපිච ඛො ‘‘ඔතිණ්ණම්හා ජාතියා…පෙ… පඤ්ඤායෙථා’’ති උපෙන්තීති පදසම්බන්ධො.

තත්ථ ඔතිණ්ණම්හාති ඔතිණ්ණා අම්හා. ජාතියාතිආදීසු තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ඛන්ධානං පඨමාභිනිබ්බත්ති ජාති, පරිපාකො ජරා, භෙදො මරණං. ඤාතිරොගභොගසීලදිට්ඨිබ්යසනෙහි ඵුට්ඨස්ස සන්තාපො අන්තො නිජ්ඣානං සොකො, තෙහි ඵුට්ඨස්ස වචීවිප්පලාපො පරිදෙවො. අනිට්ඨඵොට්ඨබ්බපටිහතකායස්ස කායපීළනං දුක්ඛං, ආඝාතවත්ථූසු උපහතචිත්තස්ස චෙතොපීළනං දොමනස්සං. ඤාතිබ්යසනාදීහි එව ඵුට්ඨස්ස පරිදෙවෙනපි අධිවාසෙතුං අසමත්ථස්ස චිත්තසන්තාපසමුට්ඨිතො භුසො ආයාසො උපායාසො. එතෙහි ජාතිආදීහි ඔතිණ්ණා දුක්ඛොතිණ්ණා, තෙහි ජාතිආදිදුක්ඛෙහි අන්තො අනුපවිට්ඨා. දුක්ඛපරෙතාති තෙහි දුක්ඛදුක්ඛවත්ථූහි ¶ අභිභූතා. ජාතිආදයො හි දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො දුක්ඛා, දුක්ඛභාවතො ච සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා දුක්ඛාති. අප්පෙව නාම…පෙ… පඤ්ඤායෙථාති ඉමස්ස සකලස්ස වට්ටදුක්ඛරාසිස්ස ¶ පරිච්ඡෙදකරණං ඔසානකිරියා අපි නාම පඤ්ඤායෙය්ය.

සො ච හොති අභිජ්ඣාලූති ඉදං යො කුලපුත්තො ‘‘දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සාමී’’ති පුබ්බෙ චිත්තං උප්පාදෙත්වා පබ්බජිතො අපරභාගෙ තං පබ්බජ්ජං තථාරූපං කාතුං න සක්කොති, තං දස්සෙතුං වුත්තං. තත්ථ අභිජ්ඣාලූති පරභණ්ඩානං අභිජ්ඣායිතා. තිබ්බසාරාගොති බලවරාගො. බ්යාපන්නචිත්තොති බ්යාපාදෙන පූතිභූතත්තා විපන්නචිත්තො. පදුට්ඨමනසඞ්කප්පොති තිඛිණසිඞ්ගො විය චණ්ඩගොණො පරෙසං උපඝාතවසෙන දුට්ඨචිත්තො. මුට්ඨස්සතීති භත්තනික්ඛිත්තකාකො විය, මංසනික්ඛිත්තසුනඛො විය ච නට්ඨස්සති, ඉධ කතං එත්ථ න සරති. අසම්පජානොති නිප්පඤ්ඤො ඛන්ධාදිපරිච්ඡෙදරහිතො. අසමාහිතොති චණ්ඩසොතෙ බද්ධනාවා විය අසණ්ඨිතො. විබ්භන්තචිත්තොති පන්ථාරුළ්හමිගො විය භන්තමනො. පාකතින්ද්රියොති යථා ගිහී ¶ සංවරාභාවෙන පරිග්ගහපරිජනෙ ඔලොකෙන්ති අසංවුතින්ද්රියා, එවං අසංවුතින්ද්රියො හොති.

ඡවාලාතන්ති ඡවානං දඩ්ඪට්ඨානෙ අලාතං. උභතොපදිත්තං මජ්ඣෙ ගූථගතන්ති පමාණෙන අට්ඨඞ්ගුලමත්තං උභතො ද්වීසු කොටීසු ආදිත්තං මජ්ඣෙ ගූථමක්ඛිතං. නෙව ගාමෙති සචෙ හි තං යුගනඞ්ගලගොපානසිපක්ඛපාසකාදීනං අත්ථාය උපනෙතුං සක්කා අස්ස ගාමෙ කට්ඨත්ථං ඵරෙය්ය. සචෙ ඛෙත්තකුටියා කට්ඨත්ථරමඤ්චකාදීනං අත්ථාය උපනෙතුං සක්කා අස්ස, අරඤ්ඤෙ කට්ඨත්ථං ඵරෙය්ය. යස්මා පන උභයත්ථාපි න සක්කා, තස්මා එවං වුත්තං. තථූපමාහන්ති තථූපමං ඡවාලාතසදිසං අහං ඉමං යථාවුත්තපුග්ගලං වදාමි. ගිහිභොගා ච පරිහීනොති යො අගාරෙ වසන්තෙහි ගිහීහි දායජ්ජෙ භාජියමානෙ අඤ්ඤථා ච භොගො ලද්ධබ්බො අස්ස, තතො ච පරිහීනො. සාමඤ්ඤත්ථඤ්චාති ආචරියුපජ්ඣායානං ඔවාදෙ ඨත්වා පරියත්තිපටිවෙධවසෙන පත්තබ්බං සාමඤ්ඤත්ථඤ්ච න පරිපූරෙති. ඉමං පන උපමං සත්ථා න දුස්සීලස්ස වසෙන ආහරි ¶ , පරිසුද්ධසීලස්ස පන අලසස්ස අභිජ්ඣාදීහි දොසෙහි දූසිතචිත්තස්ස පුග්ගලස්ස වසෙන ආහරීති වෙදිතබ්බං.

ගාථාසු ගිහිභොගාති කාමසුඛසම්භොගතො. පරිහීනොති ජීනො. සාමඤ්ඤත්ථන්ති පටිවෙධබාහුසච්චඤ්චෙව පරියත්තිබාහුසච්චඤ්ච. තාදිසො හි අසුතං සොතුං සුතං පරියොදාපෙතුං න සක්කොති අලසභාවතො. දුට්ඨු භගොති දුබ්භගො, අලක්ඛිකො කාළකණ්ණිපුරිසො. පරිධංසමානොති විනස්සමානො. පකිරෙතීති විකිරෙති විද්ධංසෙති. සබ්බමෙතං භාවිනො සාමඤ්ඤත්ථස්ස ¶ අනුප්පාදනමෙව සන්ධාය වුත්තං. ඡවාලාතංව නස්සතීති සො තාදිසො පුග්ගලො යථාවුත්තං ඡවාලාතං විය කස්සචි අනුපයුජ්ජමානො එව නස්සති උභතො පරිභට්ඨභාවතො. එවං ‘‘කායවාචාහි අකතවීතික්කමොපි චිත්තං අවිසොධෙන්තො නස්සති, පගෙව කතවීතික්කමො දුස්සීලො’’ති තස්ස අපායදුක්ඛභාගිභාවදස්සනෙන දුස්සීලෙ ආදීනවං දස්සෙත්වා තතො සත්තෙ විවෙචෙතුකාමො ‘‘කාසාවකණ්ඨා’’තිආදිනා ගාථාද්වයමාහ. තස්සත්ථො හෙට්ඨා වුත්තො එව.

92. තතියෙ ¶ සඞ්ඝාටිකණ්ණෙති චීවරකොටියං. ගහෙත්වාති පරාමසිත්වා. අනුබන්ධො අස්සාති අනුගතො භවෙය්ය. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘භික්ඛවෙ, ඉධෙකච්චො භික්ඛු අත්තනො හත්ථෙන මයා පාරුතස්ස සුගතමහාචීවරස්ස කණ්ණෙ පරාමසන්තො විය මං අනුගච්ඡෙය්ය, එවං මය්හං ආසන්නතරො හුත්වා විහරෙය්යා’’ති. පාදෙ පාදං නික්ඛිපන්තොති ගච්ඡන්තස්ස මම පාදෙ පාදං නික්ඛිත්තට්ඨානෙ පාදුද්ධාරණානන්තරං අත්තනො පාදං නික්ඛිපන්තො. උභයෙනාපි ‘‘ඨානගමනාදීසු අවිජහන්තො සබ්බකාලං මය්හං සමීපෙ එව විහරෙය්ය චෙපී’’ති දස්සෙති. සො ආරකාව මය්හං, අහඤ්ච තස්සාති සො භික්ඛු මයා වුත්තං පටිපදං අපූරෙන්තො මම දූරෙයෙව, අහඤ්ච තස්ස දූරෙයෙව. එතෙන මංසචක්ඛුනා තථාගතදස්සනං රූපකායසමොධානඤ්ච ¶ අකාරණං, ඤාණචක්ඛුනාව දස්සනං ධම්මකායසමොධානමෙව ච පමාණන්ති දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘ධම්මඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු න පස්සති, ධම්මං අපස්සන්තො න මං පස්සතී’’ති. තත්ථ ධම්මො නාම නවවිධො ලොකුත්තරධම්මො. සො ච අභිජ්ඣාදීහි දූසිතචිත්තෙන න සක්කා පස්සිතුං, තස්මා ධම්මස්ස අදස්සනතො ධම්මකායඤ්ච න පස්සතීති. තථා හි වුත්තං –

‘‘කිං තෙ, වක්කලි, ඉමිනා පූතිකායෙන දිට්ඨෙන? යො ඛො, වක්කලි, ධම්මං පස්සති සො මං පස්සති; යො මං පස්සති, සො ධම්මං පස්සතී’’ති (සං. නි. 3.87).

‘‘ධම්මභූතො බ්රහ්මභූතො’’ති (ම. නි. 1.203; පටි. ම. 3.5) ච.

‘‘ධම්මකායො ඉතිපි, බ්රහ්මකායො ඉතිපී’’ති (දී. නි. 3.118) ච ආදි.

යොජනසතෙති ¶ යොජනසතෙ පදෙසෙ, යොජනසතමත්ථකෙති අත්ථො. සෙසං වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බං. අරියමග්ගාධිගමවසෙන චස්ස අනභිජ්ඣාලුආදිභාවො දට්ඨබ්බො.

ගාථාසු මහිච්ඡොති කාමෙසු තිබ්බසාරාගතාය මහාඉච්ඡො. විඝාතවාති පදුට්ඨමනසඞ්කප්පතාය සත්තෙසු ආඝාතවසෙන මහිච්ඡතාය ඉච්ඡිතාලාභෙන ච විඝාතවා. එජානුගොති එජාසඞ්ඛාතාය තණ්හාය ¶ දාසො විය හුත්වා තං අනුගච්ඡන්තො. රාගාදිකිලෙසපරිළාහාභිභවෙන අනිබ්බුතො. රූපාදිවිසයානං අභිකඞ්ඛනෙන ගිද්ධො. පස්ස යාවඤ්ච ආරකාති අනෙජස්ස නිබ්බුතස්ස වීතගෙධස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස ඔකාසවසෙන සමීපෙපි සමානො මහිච්ඡො විඝාතවා එජානුගො අනිබ්බුතො ගිද්ධො බාලපුථුජ්ජනො ධම්මසභාවතො යත්තකං දූරෙ, තස්ස සො දූරභාවො පස්ස, වත්තුම්පි න සුකරන්ති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං –

සතඤ්ච ධම්මො අසතඤ්ච රාජා’’ති. (අ. නි. 4.47; ජා. 2.21.414);

ධම්මමභිඤ්ඤායාති ¶ චතුසච්චධම්මං අභිඤ්ඤාය අඤ්ඤාය ඤාතතීරණපරිඤ්ඤාහි යථාරහං පුබ්බභාගෙ ජානිත්වා. ධම්මමඤ්ඤායාති තමෙව ධම්මං අපරභාගෙ මග්ගඤාණෙන පරිඤ්ඤාදිවසෙන යථාමරියාදං ජානිත්වා. පණ්ඩිතොති පටිවෙධබාහුසච්චෙන පණ්ඩිතො. රහදොව නිවාතෙ චාති නිවාතට්ඨානෙ රහදො විය අනෙජො කිලෙසචලනරහිතො උපසම්මති, යථා සො රහදො නිවාතට්ඨානෙ වාතෙන අනබ්භාහතො සන්නිසින්නොව හොති, එවං අයම්පි සබ්බථාපි පටිප්පස්සද්ධකිලෙසො කිලෙසචලනරහිතො අරහත්තඵලසමාධිනා වූපසම්මති, සබ්බකාලං උපසන්තසභාවොව හොති. අනෙජොති සො එවං අනෙජාදිසභාවො අරහා අනෙජාදිසභාවස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස ඔකාසතො දූරෙපි සමානො ධම්මසභාවතො අදූරෙ සන්තිකෙ එවාති.

93. චතුත්ථෙ ¶ අනුදහනට්ඨෙන අග්ගි, රාගො එව අග්ගි රාගග්ගි. රාගො හි උප්පජ්ජමානො සත්තෙ අනුදහති ඣාපෙති, තස්මා ‘‘අග්ගී’’ති වුච්චති. ඉතරෙසුපි ද්වීසු එසෙව නයො. තත්ථ යථා අග්ගි යදෙව ඉන්ධනං නිස්සාය උප්පජ්ජති, තං නිදහති, මහාපරිළාහො ච හොති, එවමිමෙපි ¶ රාගාදයො යස්මිං සන්තානෙ සයං උප්පන්නා, තං නිදහන්ති, මහාපරිළාහා ච හොන්ති දුන්නිබ්බාපයා. තෙසු රාගපරිළාහෙන සන්තත්තහදයානං ඉච්ඡිතාලාභදුක්ඛෙන මරණප්පත්තානං සත්තානං පමාණං නත්ථි. අයං තාව රාගස්ස අනුදහනතා. දොසස්ස පන අනුදහනතාය විසෙසතො මනොපදොසිකා දෙවා, මොහස්ස අනුදහනතාය ඛිඩ්ඩාපදොසිකා දෙවා ච නිදස්සනං. මොහවසෙන හි තෙසං සතිසම්මොසො හොති, තස්මා ඛිඩ්ඩාවසෙන ආහාරවෙලං අතිවත්තෙන්තා කාලං කරොන්ති. අයං තාව රාගාදීනං දිට්ඨධම්මිකො අනුදහනභාවො. සම්පරායිකො පන නිරයාදීසු නිබ්බත්තාපනවසෙන ඝොරතරො දුරධිවාසො ච. අයඤ්ච අත්ථො ආදිත්තපරියායෙන විභාවෙතබ්බො.

ගාථාසු කාමෙසු මුච්ඡිතෙති වත්ථුකාමෙසු පාතබ්යතාවසෙන මුච්ඡං බාල්යං පමාදං මිච්ඡාචාරං ආපන්නෙ. බ්යාපන්නෙති ¶ බ්යාපන්නචිත්තෙ දහතීති සම්බන්ධො. නරෙ පාණාතිපාතිනොති ඉදං දොසග්ගිස්ස. අරියධම්මෙ අකොවිදෙති යෙ ඛන්ධායතනාදීසු සබ්බෙන සබ්බං උග්ගහපරිපුච්ඡාය මනසිකාරරහිතා අරියධම්මස්ස අකුසලා, තෙ සම්මොහෙන අභිභූතා විසෙසෙන සම්මූළ්හා නාමාති වුත්තා. එතෙ අග්ගී අජානන්තාති ‘‘එතෙ රාගග්ගිආදයො ඉධ චෙව සම්පරායෙ ච අනුදහන්තී’’ති අජානන්තා පරිඤ්ඤාභිසමයවසෙන පහානාභිසමයවසෙන ච අප්පටිවිජ්ඣන්තා. සක්කායාභිරතාති සක්කායෙ උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකෙ තණ්හාදිට්ඨිමානනන්දනාභිරතා. වඩ්ඪයන්තීති පුනප්පුනං උප්පජ්ජනෙන වඩ්ඪයන්ති ආචිනන්ති. නිරයන්ති අට්ඨවිධං මහානිරයං, සොළසවිධං උස්සදනිරයන්ති සබ්බම්පි නිරයං. තිරච්ඡානඤ්ච යොනියොති තිරච්ඡානයොනියො ච. අසුරන්ති අසුරකායං පෙත්තිවිසයඤ්ච වඩ්ඪයන්තීති සම්බන්ධො.

එත්තාවතා රාගග්ගිආදීනං ඉධ චෙව සම්පරායෙ ච අනුදහනභාවදස්සනමුඛෙන වට්ටං දස්සෙත්වා ඉදානි නෙසං නිබ්බාපනෙන විවට්ටං දස්සෙතුං ‘‘යෙ ච රත්තින්දිවා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යුත්තාති භාවනානුයොගවසෙන යුත්තා. කත්ථ? සම්මාසම්බුද්ධසාසනෙ. තෙන අඤ්ඤසාසනෙ රාගග්ගිආදීනං නිබ්බාපනාභාවං දස්සෙති. තථා හි අනඤ්ඤසාධාරණං තෙසං නිබ්බාපනවිධිං අසුභකම්මට්ඨානං සඞ්ඛෙපෙනෙව දස්සෙන්තො –

‘‘තෙ ¶ නිබ්බාපෙන්ති රාගග්ගිං, නිච්චං අසුභසඤ්ඤිනො;

දොසග්ගිං පන මෙත්තාය, නිබ්බාපෙන්ති නරුත්තමා;

මොහග්ගිං පන පඤ්ඤාය, යායං නිබ්බෙධගාමිනී’’ති. –

ආහ ¶ . තත්ථ අසුභසඤ්ඤිනොති ද්වත්තිංසාකාරවසෙන චෙව උද්ධුමාතකාදිවසෙන ච අසුභභාවනානුයොගෙන අසුභසඤ්ඤිනො. මෙත්තායාති ¶ ‘‘සො මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’ති (අ. නි. 3.64, 66) වුත්තාය මෙත්තාභාවනාය. එත්ථ ච අසුභජ්ඣානඤ්ච පාදකං කත්වා නිබ්බත්තිතඅනාගාමිමග්ගෙන රාගග්ගිදොසග්ගීනං නිබ්බාපනං වෙදිතබ්බං. පඤ්ඤායාති විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය. තෙනෙවාහ ‘‘යායං නිබ්බෙධගාමිනී’’ති. සා හි කිලෙසක්ඛන්ධං විනිවිජ්ඣන්තී ගච්ඡති පවත්තතීති නිබ්බෙධගාමිනීති වුච්චති. අසෙසං පරිනිබ්බන්තීති අරහත්තමග්ගෙන අසෙසං රාගග්ගිආදිං නිබ්බාපෙත්වා සඋපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා ඨිතා පඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තියා නිපකා පුබ්බෙව සම්මප්පධානෙන සබ්බසො කොසජ්ජස්ස සුප්පහීනත්තා ඵලසමාපත්තිසමාපජ්ජනෙන අකිලාසුභාවෙන ච රත්තින්දිවමතන්දිතා චරිමකචිත්තනිරොධෙන අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා අසෙසං පරිනිබ්බන්ති. තතො ච අසෙසං නිස්සෙසං වට්ටදුක්ඛං අච්චගුං අතික්කමංසු.

එවං යෙ රාගග්ගිආදිකෙ නිබ්බාපෙන්ති, තෙසං අනුපාදිසෙසනිබ්බානෙන නිබ්බුතිං දස්සෙත්වා ඉදානි පටිවිද්ධගුණෙහි ථොමෙන්තො ඔසානගාථමාහ. තත්ථ අරියද්දසාති අරියෙහි බුද්ධාදීහි පස්සිතබ්බං කිලෙසෙහි වා ආරකත්තා අරියං නිබ්බානං, අරියං චතුසච්චමෙව වා දිට්ඨවන්තොති අරියද්දසා. වෙදස්ස මග්ගඤාණස්ස, තෙන වා වෙදෙන සංසාරස්ස පරියොසානං ගතාති වෙදගුනො. සම්මදඤ්ඤායාති සම්මදෙව සබ්බං ආජානිතබ්බං කුසලාදිං ඛන්ධාදිඤ්ච ජානිත්වා. සෙසං වුත්තනයමෙව.

94. පඤ්චමෙ තථා තථාති තෙන තෙන පකාරෙන. උපපරික්ඛෙය්යාති වීමංසෙය්ය පරිතුලෙය්ය සම්මසෙය්ය වා. යථා යථාස්ස උපපරික්ඛතොති යථා යථා අස්ස භික්ඛුනො උපපරික්ඛන්තස්ස. බහිද්ධා ¶ චස්ස විඤ්ඤාණං අවික්ඛිත්තං අවිසටන්ති බහිද්ධා රූපාදිආරම්මණෙ උප්පජ්ජනකවික්ඛෙපාභාවතො ¶ අවික්ඛිත්තං සමාහිතං, තතො එව අවිසටං සියා ¶ . ඉදං වුත්තං හොති – භික්ඛවෙ, යෙන යෙන පකාරෙන ඉමස්ස ආරද්ධවිපස්සකස්ස භික්ඛුනො උපපරික්ඛතො සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තස්ස පුබ්බෙ සමාහිතාකාරසල්ලක්ඛණවසෙන සමථනිමිත්තං ගහෙත්වා සක්කච්චං නිරන්තරං සම්මසනඤාණං පවත්තෙන්තස්ස අත්තනො විපස්සනාචිත්තං කම්මට්ඨානතො බහිද්ධා රූපාදිආරම්මණෙ උප්පජ්ජනකං න සියා, අච්චාරද්ධවීරියතාය උද්ධච්චපක්ඛියං න සියා, තෙන තෙන පකාරෙන භික්ඛු උපපරික්ඛෙය්ය පරිතුලෙය්යාති. අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතන්ති යස්මා වීරියෙ මන්දං වහන්තෙ සමාධිස්ස බලවභාවතො කොසජ්ජාභිභවෙන අජ්ඣත්තං ගොචරජ්ඣත්තසඞ්ඛාතෙ කම්මට්ඨානාරම්මණෙ සඞ්කොචවසෙන ඨිතත්තා සණ්ඨිතං නාම හොති, වීරියසමතාය පන යොජිතාය අසණ්ඨිතං හොති වීථිං පටිපන්නං. තස්මා යථා යථාස්ස උපපරික්ඛතො විඤ්ඤාණං අජ්ඣත්තං අසණ්ඨිතං අස්ස, වීථිපටිපන්නං සියා, තථා තථා උපපරික්ඛෙය්ය. අනුපාදාය න පරිතස්සෙය්යාති යථා යථාස්ස උපපරික්ඛතො ‘‘එතං මම, එසො මෙ අත්තා’’ති තණ්හාදිට්ඨිග්ගාහවසෙන රූපාදීසු කඤ්චි සඞ්ඛාරං අග්ගහෙත්වා තතො එව තණ්හාදිට්ඨිග්ගාහවසෙන න පරිතස්සෙය්ය, තථා තථා උපපරික්ඛෙය්යාති සම්බන්ධො. කථං පන උපපරික්ඛතො තිවිධම්පෙතං සියාති? උද්ධච්චපක්ඛියෙ කොසජ්ජපක්ඛියෙ ච ධම්මෙ වජ්ජෙන්තො වීරියසමතං යොජෙත්වා පුබ්බෙව විපස්සනුපක්කිලෙසෙහි චිත්තං විසොධෙත්වා යථා සම්මදෙව විපස්සනාඤාණං විපස්සනාවීථිං පටිපජ්ජති, තථා සම්මසතො.

ඉති භගවා චතුසච්චකම්මට්ඨානිකස්ස භික්ඛුනො අනුක්කමෙන පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධියා ආරද්ධාය අච්චාරද්ධවීරියඅතිසිථිලවීරියවිපස්සනුපක්කිලෙසෙහි චිත්තස්ස විසොධනූපායං දස්සෙත්වා ඉදානි තථා විසොධිතෙ විපස්සනාඤාණෙ න චිරස්සෙව විපස්සනං මග්ගෙන ඝටෙත්වා සකලවට්ටදුක්ඛසමතික්කමාය සංවත්තන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘බහිද්ධා, භික්ඛවෙ ¶ , විඤ්ඤාණෙ’’තිආදිමාහ, තං වුත්තනයමෙව. යං පන වුත්තං – ‘‘ආයතිං ජාතිජරාමරණදුක්ඛසමුදයසම්භවො න හොතී’’ති, තස්සත්ථො – එවං විපස්සනං මග්ගෙන ඝටෙත්වා මග්ගපටිපාටියා අග්ගමග්ගෙන අනවසෙසතො කිලෙසෙසු ඛීණෙසු ආයතිං අනාගතෙ ජාතිජරාමරණසකලවට්ටදුක්ඛසමුදයසඞ්ඛාතො සම්භවො උප්පාදො ච න හොති, ජාතිසඞ්ඛාතො වා දුක්ඛසමුදයො ජරාමරණසඞ්ඛාතො දුක්ඛසම්භවො ච න හොති.

ගාථායං ¶ සත්තසඞ්ගප්පහීනස්සාති තණ්හාසඞ්ගො, දිට්ඨිසඞ්ගො, මානසඞ්ගො, කොධසඞ්ගො, අවිජ්ජාසඞ්ගො, කිලෙසසඞ්ගො, දුච්චරිතසඞ්ගොති ඉමෙසං සත්තන්නං සඞ්ගානං පහීනත්තා සත්තසඞ්ගප්පහීනස්ස. කෙචි පන ‘‘සත්තානුසයා එව සත්ත සඞ්ගා’’ති වදන්ති. නෙත්තිච්ඡින්නස්සාති ඡින්නභවනෙත්තිකස්ස ¶ . වික්ඛීණො ජාතිසංසාරොති පුනප්පුනං ජායනවසෙන පවත්තියා ජාතිහෙතුකත්තා ච ජාතිභූතො සංසාරොති ජාතිසංසාරො, සො භවනෙත්තියා ඡින්නත්තා වික්ඛීණො පරික්ඛීණො, තතො එව නත්ථි තස්ස පුනබ්භවොති.

95. ඡට්ඨෙ කාමූපපත්තියොති කාමපටිලාභා කාමපටිසෙවනා වා. පච්චුපට්ඨිතකාමාති නිබද්ධකාමා නිබද්ධාරම්මණා යථා තං මනුස්සා. මනුස්සා හි නිබද්ධවත්ථුස්මිං වසං වත්තෙන්ති. යත්ථ පටිබද්ධචිත්තා හොන්ති, සතම්පි සහස්සම්පි දත්වා තමෙව මාතුගාමං ආනෙත්වා නිබද්ධභොගං භුඤ්ජන්ති. එකච්චෙ ච දෙවා. චාතුමහාරාජිකතො පට්ඨාය හි චතුදෙවලොකවාසිනො නිබද්ධවත්ථුස්මිංයෙව වසං වත්තෙන්ති. පඤ්චසිඛවත්ථු චෙත්ථ නිදස්සනං. තථා එකච්චෙ ආපායිකෙ නෙරයිකෙ ඨපෙත්වා සෙසඅපායසත්තාපි නිබද්ධවත්ථුස්මිංයෙව වසං වත්තෙන්ති. මච්ඡා හි අත්තනො මච්ඡියා, කච්ඡපො කච්ඡපියාති එවං සබ්බෙපි තිරච්ඡානා පෙතා විනිපාතිකා ¶ ච. තස්මා නෙරයිකෙ ඨපෙත්වා සෙසඅපායසත්තෙ උපාදාය යාව තුසිතකායා ඉමෙ සත්තා පච්චුපට්ඨිතකාමා නාම, නිම්මානරතිනොති සයං නිම්මිතෙ නිම්මානෙ රති එතෙසන්ති නිම්මානරතිනො. තෙ හි නීලපීතාදිවසෙන යාදිසං යාදිසං රූපං ඉච්ඡන්ති, තාදිසං තාදිසං නිම්මිනිත්වා රමන්ති ආයස්මතො අනුරුද්ධස්ස පුරතො මනාපකායිකා දෙවතා විය. පරනිම්මිතවසවත්තිනොති පරෙහි නිම්මිතෙ කාමෙ වසං වත්තෙන්තීති පරනිම්මිතවසවත්තිනො. තෙසඤ්හි මනං ඤත්වා පරෙ යථාරුචිතං කාමභොගං නිම්මිනන්ති, තෙ තත්ථ වසං වත්තෙන්ති. කථං තෙ පරස්ස මනං ජානන්තීති? පකතිසෙවනාවසෙන. යථා හි කුසලො සූදො රඤ්ඤො භුඤ්ජන්තස්ස යං යං රුච්චති, තං තං ජානාති, එවං පකතියා අභිරුචිතාරම්මණං ඤත්වා තාදිසෙයෙව නිම්මිනන්ති, තෙ තත්ථ වසං ¶ වත්තෙන්ති, මෙථුනසෙවනාදිවසෙන කාමෙ පරිභුඤ්ජන්ති. කෙචි පන ‘‘හසිතමත්තෙන ඔලොකිතමත්තෙන ආලිඞ්ගිතමත්තෙන හත්ථග්ගහණමත්තෙන ච තෙසං කාමකිච්චං ඉජ්ඣතී’’ති වදන්ති, තං අට්ඨකථායං ‘‘එතං පන නත්ථී’’ති පටික්ඛිත්තං. න හි කායෙන අඵුසන්තස්ස ඵොට්ඨබ්බං කාමකිච්චං සාධෙති. ඡන්නම්පි කාමාවචරදෙවානං කාමා පාකතිකා එව. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘ඡ එතෙ කාමාවචරා, සබ්බකාමසමිද්ධිනො;

සබ්බෙසං එකසඞ්ඛාතං, ආයු භවති කිත්තක’’න්ති. (විභ. 1023);

ගාථාසු ¶ යෙ චඤ්ඤෙති යෙ යථාවුත්තදෙවෙහි අඤ්ඤෙ ච කාමභොගිනො මනුස්සා චෙව එකච්චෙ අපායූපගා ච සබ්බෙ තෙ. ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවන්ති ඉමං යථාපටිලද්ධත්තභාවඤ්චෙව, උපපත්තිභවන්තරසඞ්ඛාතං ඉතො අඤ්ඤථාභාවඤ්චාති ද්විප්පභෙදං සංසාරං නාතිවත්තරෙ න අතික්කමන්ති. සබ්බෙ පරිච්චජෙ කාමෙති දිබ්බාදිභෙදෙ සබ්බෙපි කාමෙ වත්ථුකාමෙ ච කිලෙසකාමෙ ච පරිච්චජෙය්ය. කිලෙසකාමෙ අනාගාමිමග්ගෙන පජහන්තොයෙව හි වත්ථුකාමෙ පරිච්චජති නාම. පියරූපසාතගධිතන්ති ¶ පියරූපෙසු රූපාදීසු සුඛවෙදනස්සාදෙන ගධිතං ගිද්ධං. ඡෙත්වා සොතං දුරච්චයන්ති අඤ්ඤෙහි දුරච්චයං දුරතික්කමං තණ්හාසොතං අරහත්තමග්ගෙන සමුච්ඡින්දිත්වා. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙවාති.

96. සත්තමෙ කාමයොගයුත්තොති පඤ්චකාමගුණිකො රාගො කාමයොගො, තෙන යුත්තො කාමයොගයුත්තො, අසමුච්ඡින්නකාමරාගස්සෙතං අධිවචනං. රූපාරූපභවෙසු ඡන්දරාගො භවයොගො, තථා ඣානනිකන්ති සස්සතදිට්ඨිසහගතො ච රාගො, තෙන යුත්තො භවයොගයුත්තො, අප්පහීනභවරාගොති අත්ථො. ආගාමීති බ්රහ්මලොකෙ ඨිතොපි පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන ඉමං මනුස්සලොකං ආගමනසීලො. තෙනෙවාහ ‘‘ආගන්තා ඉත්ථත්ත’’න්ති. මනුස්සත්තභාවසඞ්ඛාතං ඉත්ථභාවං ආගමනධම්මො ¶ , මනුස්සෙසු උපපජ්ජනසීලොති අත්ථො. කාමඤ්චෙත්ථ කාමයොගො ඉත්ථත්තං ආගමනස්ස කාරණං. යො පන කාමයොගයුත්තො, සො එකන්තෙන භවයොගයුත්තොපි හොතීති දස්සනත්ථං ‘‘කාමයොගයුත්තො, භික්ඛවෙ, භවයොගයුත්තො’’ති උභයම්පි එකජ්ඣං කත්වා වුත්තං.

කාමයොගවිසංයුත්තොති එත්ථ අසුභජ්ඣානම්පි කාමයොගවිසංයොගො, තං පාදකං කත්වා අධිගතො අනාගාමිමග්ගො එකන්තෙනෙව කාමයොගවිසංයොගො නාම, තස්මා තතියමග්ගඵලෙ ඨිතො අරියපුග්ගලො ‘‘කාමයොගවිසංයුත්තො’’ති වුත්තො. යස්මා පන රූපාරූපභවෙසු ඡන්දරාගො අනාගාමිමග්ගෙන න පහීයති, තස්මා සො අප්පහීනභවයොගත්තා ‘‘භවයොගයුත්තො’’ති වුත්තො. අනාගාමීති කාමලොකං පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන අනාගමනතො අනාගාමී. කාමයොගවිසංයොගවසෙනෙව හි සද්ධිං අනවසෙසඔරම්භාගියසංයොජනසමුග්ඝාතෙන අජ්ඣත්තසංයොජනාභාවසිද්ධිතො ඉත්ථත්තං අනාගන්ත්වා හොති, තත්ථ පරිනිබ්බායී අනාවත්තිධම්මො. යස්ස පන අනවසෙසං භවයොගො පහීනො, තස්ස අවිජ්ජායොගාදිඅවසිට්ඨකිලෙසාපි තදෙකට්ඨභාවතො පහීනා එව හොන්තීති ¶ , සො පරික්ඛීණභවසංයොජනො ¶ ‘‘අරහං ඛීණාසවො’’ති වුච්චති. තෙන වුත්තං ‘‘කාමයොගවිසංයුත්තො, භික්ඛවෙ, භවයොගවිසංයුත්තො අරහං හොති ඛීණාසවො’’ති. එත්ථ ච කාමයොගවිසංයොගො අනාගාමී චතුත්ථජ්ඣානස්ස සුඛදුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සප්පහානං විය, තතියමග්ගස්ස දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසසංයොජනපරික්ඛයො විය ච චතුත්ථමග්ගස්ස වණ්ණභණනත්ථං වුත්තොති දට්ඨබ්බං. පඨමපදෙන සොතාපන්නසකදාගාමීහි සද්ධිං සබ්බො පුථුජ්ජනො ගහිතො, දුතියපදෙන පන සබ්බො අනාගාමී, තතියපදෙන අරහාති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

ගාථාසු උභයන්ති උභයෙන, කාමයොගෙන, භවයොගෙන ච සංයුත්තාති අත්ථො. සත්තා ගච්ඡන්ති සංසාරන්ති පුථුජ්ජනා සොතාපන්නා සකදාගාමිනොති ඉමෙ තිවිධා සත්තා කාමයොගභවයොගානං අප්පහීනත්තා ගච්ඡන්ති සංසාරන්ති. තතො එව ජාතිමරණගාමිනො හොන්ති. එත්ථ එකබීජී, කොලංකොලො, සත්තක්ඛත්තුපරමොති තීසු සොතාපන්නෙසු සබ්බමුදු සත්තක්ඛත්තුපරමො, සො අට්ඨමං භවං න නිබ්බත්තෙති, අත්තනො ¶ පරිච්ඡින්නජාතිවසෙන පන සංසරති, තථා ඉතරෙපි. සකදාගාමීසුපි යො ඉධ සකදාගාමිමග්ගං පත්වා දෙවලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පුන ඉධ නිබ්බත්තති, සො අත්තනො පරිච්ඡින්නජාතිවසෙනෙව සංසරති. යෙ පන සකදාගාමිනො වොමිස්සකනයෙන විනා තත්ථ තත්ථ දෙවෙසුයෙව මනුස්සෙසුයෙව වා නිබ්බත්තන්ති, තෙ උපරිමග්ගාධිගමාය යාව ඉන්ද්රියපරිපාකා පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො සංසරන්තියෙව. පුථුජ්ජනෙ පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි සබ්බභවසංයොජනානං අපරික්ඛීණත්තා. තෙන වුත්තං –

‘‘කාමයොගෙන සංයුත්තා, භවයොගෙන චූභයං;

සත්තා ගච්ඡන්ති සංසාරං, ජාතිමරණගාමිනො’’ති.

කාමෙ පහන්ත්වානාති කාමරාගසඞ්ඛාතෙ කිලෙසකාමෙ අනාගාමිමග්ගෙන පජහිත්වා. ඡින්නසංසයාති සමුච්ඡින්නකඞ්ඛා, තඤ්ච ඛො සොතාපත්තිමග්ගෙනෙව. වණ්ණභණනත්ථං පන චතුත්ථමග්ගස්ස එවං ¶ වුත්තං. අරහන්තො හි ඉධ ‘‘ඡින්නසංසයා’’ති අධිප්පෙතා. තෙනෙවාහ ‘‘ඛීණමානපුනබ්භවා’’ති. සබ්බසො ඛීණො නවවිධොපි මානො ආයතිං පුනබ්භවො ච එතෙසන්ති ඛීණමානපුනබ්භවා. මානග්ගහණෙන චෙත්ථ තදෙකට්ඨතාය ලක්ඛණවසෙන වා සබ්බො චතුත්ථමග්ගවජ්ඣො කිලෙසො ගහිතොති. ඛීණමානතාය ච සඋපාදිසෙසා නිබ්බානධාතු වුත්තා හොති, ඛීණපුනබ්භවතාය අනුපාදිසෙසා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

97. අට්ඨමෙ ¶ කල්යාණසීලොති සුන්දරසීලො, පසත්ථසීලො, පරිපුණ්ණසීලො. තත්ථ සීලපාරිපූරී ද්වීහි කාරණෙහි හොති සම්මදෙව සීලවිපත්තියා ආදීනවදස්සනෙන, සීලසම්පත්තියා ච ආනිසංසදස්සනෙන. ඉධ පන සබ්බපරිබන්ධවිප්පමුත්තස්ස සබ්බාකාරපරිපුණ්ණස්ස මග්ගසීලස්ස ඵලසීලස්ස ච වසෙන කල්යාණතා වෙදිතබ්බා. කල්යාණධම්මොති සබ්බෙ බොධිපක්ඛියධම්මා අධිප්පෙතා, තස්මා කල්යාණා සතිපට්ඨානාදිබොධිපක්ඛියධම්මා එතස්සාති කල්යාණධම්මො. කල්යාණපඤ්ඤොති ච මග්ගඵලපඤ්ඤාවසෙනෙව ¶ කල්යාණපඤ්ඤො. ලොකුත්තරා එව හි සීලාදිධම්මා එකන්තකල්යාණා නාම අකුප්පසභාවත්තා. කෙචි පන ‘‘චතුපාරිසුද්ධිසීලවසෙන කල්යාණසීලො, විපස්සනාමග්ගධම්මවසෙන කල්යාණධම්මො, මග්ගඵලපඤ්ඤාවසෙන කල්යාණපඤ්ඤො’’ති වදන්ති. අසෙක්ඛා එව තෙ සීලධම්මපඤ්ඤාති එකෙ. අපරෙ පන භණන්ති – සොතාපන්නසකදාගාමීනං මග්ගඵලසීලං කල්යාණසීලං නාම, තස්මා ‘‘කල්යාණසීලො’’ති ඉමිනා සොතාපන්නො සකදාගාමී ච ගහිතා හොන්ති. තෙ හි සීලෙසු පරිපූරකාරිනො නාම. අනාගාමිමග්ගඵලධම්මා අග්ගමග්ගධම්මා ච කල්යාණධම්මා නාම. තත්ථ හි බොධිපක්ඛියධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති. තස්මා ‘‘කල්යාණධම්මො’’ති ඉමිනා තතියමග්ගට්ඨතො පට්ඨාය තයො අරියා ගහිතා හොන්ති. පඤ්ඤාකිච්චස්ස මත්ථකප්පත්තියා අග්ගඵලෙ පඤ්ඤා කල්යාණපඤ්ඤා නාම, තස්මා පඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තො අරහා ‘‘කල්යාණපඤ්ඤො’’ති වුත්තො. එවමෙව පුග්ගලා ගහිතා හොන්තීති. කිං ඉමිනා පපඤ්චෙන? අග්ගමග්ගඵලධම්මා ඉධ කල්යාණසීලාදයො ¶ වුත්තාති අයමම්හාකං ඛන්ති. ධම්මවිභාගෙන හි අයං පුග්ගලවිභාගො, න ධම්මවිභාගොති.

කෙවලීති එත්ථ කෙවලං වුච්චති කෙනචි අවොමිස්සකතාය සබ්බසඞ්ඛතවිවිත්තං නිබ්බානං, තස්ස අධිගතත්තා අරහා කෙවලී. අථ වා පහානභාවනාපාරිපූරියා පරියොසානඅනවජ්ජධම්මපාරිපූරියා ච කල්යාණකට්ඨෙන අබ්යාසෙකසුඛතාය ච කෙවලං අරහත්තං, තදධිගමෙන කෙවලී ඛීණාසවො. මග්ගබ්රහ්මචරියවාසං වසිත්වා පරියොසාපෙත්වා ඨිතොති වුසිතවා. උත්තමෙහි අග්ගභූතෙහි වා අසෙක්ඛධම්මෙහි සමන්නාගතත්තා ‘‘උත්තමපුරිසො’’ති වුච්චති.

සීලවාති එත්ථ කෙනට්ඨෙන සීලං? සීලනට්ඨෙන සීලං. කිමිදං සීලනං නාම? සමාධානං, සුසීල්යවසෙන කායකම්මාදීනං අවිප්පකිණ්ණතාති අත්ථො. අථ වා උපධාරණං, ඣානාදිකුසලධම්මානං පතිට්ඨානවසෙන ආධාරභාවොති අත්ථො. තස්මා සීලති, සීලෙතීති වා සීලං. අයං තාව සද්දලක්ඛණනයෙන සීලට්ඨො. අපරෙ පන ‘‘සිරට්ඨො සීලට්ඨො, සීතලට්ඨො සීලට්ඨො, සිවට්ඨො ¶ සීලට්ඨො’’ති නිරුත්තිනයෙන අත්ථං වණ්ණයන්ති. තයිදං පාරිපූරිතො අතිසයතො වා සීලං අස්ස අත්ථීති සීලවා, චතුපාරිසුද්ධිසීලවසෙන සීලසම්පන්නොති අත්ථො. තත්ථ යං ජෙට්ඨකසීලං ¶ , තං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො’’තිආදි වුත්තන්ති එකච්චානං ආචරියානං අධිප්පායො.

අපරෙන පන භණන්ති – උභයත්ථාපි පාතිමොක්ඛසංවරො භගවතා වුත්තො. පාතිමොක්ඛසංවරො එව හි සීලං, ඉතරෙසු ඉන්ද්රියසංවරො ඡද්වාරරක්ඛණමත්තමෙව, ආජීවපාරිසුද්ධි ධම්මෙන පච්චයුප්පාදනමත්තමෙව, පච්චයසන්නිස්සිතං පටිලද්ධපච්චයෙ ‘‘ඉදමත්ථ’’න්ති පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජනමත්තමෙව. නිප්පරියායෙන පාතිමොක්ඛසංවරොව සීලං. යස්ස සො භින්නො, සො සීසච්ඡින්නො පුරිසො විය හත්ථපාදෙ ‘‘සෙසානි රක්ඛිස්සතී’’ති න වත්තබ්බො. යස්ස පන සො අරොගො, අච්ඡින්නසීසො විය පුරිසො, තානි පුන පාකතිකානි කත්වා රක්ඛිතුං සක්කොති. තස්මා සීලවාති ඉමිනා පාතිමොක්ඛසීලමෙව උද්දිසිත්වා තං විත්ථාරෙතුං ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො’’තිආදි වුත්තන්ති.

තත්ථ ¶ පාතිමොක්ඛන්ති සික්ඛාපදසීලං. තඤ්හි යො නං පාති රක්ඛති, තං මොක්ඛෙති මොචෙති ආපායිකාදීහි දුක්ඛෙහීති පාතිමොක්ඛං. සංවරණං සංවරො, කායවාචාහි අවීතික්කමො. පාතිමොක්ඛමෙව සංවරො පාතිමොක්ඛසංවරො, තෙන සංවුතො පිහිතකායවාචොති පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො. ඉදමස්ස තස්මිං සීලෙ පතිට්ඨිතභාවපරිදීපනං. විහරතීති තදනුරූපවිහාරසමඞ්ගිභාවපරිදීපනං. ආචාරගොචරසම්පන්නොති හෙට්ඨා පාතිමොක්ඛසංවරස්ස, උපරි විසෙසානුයොගස්ස ච උපකාරකධම්මපරිදීපනං. අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවීති පාතිමොක්ඛසීලතො අචවනධම්මතාපරිදීපනං. සමාදායාති සික්ඛාපදානං අනවසෙසතො ආදානපරිදීපනං. සික්ඛතීති සික්ඛාය සමඞ්ගිභාවපරිදීපනං. සික්ඛාපදෙසූති සික්ඛිතබ්බධම්මපරිදීපනං.

අපරො නයො – කිලෙසානං බලවභාවතො පාපකිරියාය සුකරභාවතො පුඤ්ඤකිරියාය ච දුක්කරභාවතො බහුක්ඛත්තුං අපායෙසු පතනසීලොති පාතී, පුථුජ්ජනො. අනිච්චතාය වා භවාදීසු කම්මවෙගක්ඛිත්තො ඝටියන්තං විය අනවට්ඨානෙන පරිබ්භමනතො ගමනසීලොති පාතී, මරණවසෙන වා තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ අත්තභාවස්ස පාතනසීලොති පාතී, සත්තසන්තානො, චිත්තමෙව වා. තං පාතිනං සංසාරදුක්ඛතො මොක්ඛෙතීති පාතිමොක්ඛො. චිත්තස්ස හි විමොක්ඛෙන සත්තො විමුත්තො ¶ . ‘‘චිත්තවොදානා විසුජ්ඣන්තී’’ති (සං. නි. 3.100) ‘‘අනුපාදාය ආසවෙහි ¶ චිත්තං විමුත්ත’’න්ති (ම. නි. 2.206) ච වුත්තං. අථ වා අවිජ්ජාදිනා හෙතුනා සංසාරෙ පතති ගච්ඡති පවත්තතීති පාති. ‘‘අවිජ්ජානීවරණානං සත්තානං තණ්හාසංයොජනානං සන්ධාවතං සංසරත’’න්ති (සං. නි. 2.124; 5.520) හි වුත්තං. තස්ස පාතිනො සත්තස්ස තණ්හාදිසංකිලෙසත්තයතො මොක්ඛො එතෙනාති පාතිමොක්ඛො. ‘‘කණ්ඨෙකාලො’’තිආදීනං වියස්ස සමාසසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

අථ ¶ වා පාතෙති විනිපාතෙති දුක්ඛෙති පාති, චිත්තං. වුත්තඤ්හි ‘‘චිත්තෙන නීයති ලොකො, චිත්තෙන පරිකස්සතී’’ති (සං. නි. 1.62). තස්ස පාතිනො මොක්ඛො එතෙනාති පාතිමොක්ඛො. පතති වා එතෙන අපායදුක්ඛෙ සංසාරදුක්ඛෙ චාති පාති, තණ්හාදිසංකිලෙසො. වුත්තඤ්හි ‘‘තණ්හා ජනෙති පුරිසං (සං. නි. 1.56-57), තණ්හාදුතියො පුරිසො’’ති (ඉතිවු. 15, 105; චූළනි. පාරායනානුගීතිගාථානිද්දෙස 107) ච ආදි. තතො පාතිතො මොක්ඛොති පාතිමොක්ඛො. අථ වා පතති එත්ථාති පාති, ඡ අජ්ඣත්තිකානි බාහිරානි ච ආයතනානි. වුත්තඤ්හි ‘‘ඡසු ලොකො සමුප්පන්නො, ඡසු කුබ්බති සන්ථව’’න්ති (සං. නි. 1.70). තතො ඡඅජ්ඣත්තිකබාහිරායතනසඞ්ඛාතතො පාතිතො මොක්ඛොති පාතිමොක්ඛො. අථ වා පාතො විනිපාතො අස්ස අත්ථීති පාතී, සංසාරො. තතො මොක්ඛොති පාතිමොක්ඛො. අථ වා සබ්බලොකාධිපතිභාවතො ධම්මිස්සරො භගවා පතීති වුච්චති, මුච්චති එතෙනාති මොක්ඛො, පතිනො මොක්ඛො තෙන පඤ්ඤත්තත්තාති පතිමොක්ඛො, පතිමොක්ඛො එව පාතිමොක්ඛො. සබ්බගුණානං වා මූලභාවතො උත්තමට්ඨෙන පති ච සො යථාවුත්තට්ඨෙන මොක්ඛො චාති පතිමොක්ඛො, පතිමොක්ඛො එව පාතිමොක්ඛො. තථා හි වුත්තං ‘‘පාතිමොක්ඛන්ති මුඛමෙතං පමුඛමෙත’’න්ති (මහාව. 135) විත්ථාරො.

අථ වා පඉති පකාරෙ, අතීති අච්චන්තත්ථෙ නිපාතො. තස්මා පකාරෙහි අච්චන්තං මොක්ඛෙතීති පාතිමොක්ඛො. ඉදඤ්හි සීලං සයං තදඞ්ගවසෙන, සමාධිසහිතං පඤ්ඤාසහිතඤ්ච වික්ඛම්භනවසෙන සමුච්ඡෙදවසෙන ච අච්චන්තං මොක්ඛෙති මොචෙතීති පාතිමොක්ඛං. පති පති මොක්ඛොති වා ¶ පතිමොක්ඛො, තම්හා තම්හා වීතික්කමිතබ්බදොසතො පති පච්චෙකං මොක්ඛොති අත්ථො. පතිමොක්ඛො එව පාතිමොක්ඛො. මොක්ඛොති වා නිබ්බානං, තස්ස මොක්ඛස්ස පටිබිම්බභූතන්ති පතිමොක්ඛං. පාතිමොක්ඛසීලසංවරො හි සූරියස්ස අරුණුග්ගමනං විය නිබ්බානස්ස උදයභූතො තප්පටිභාගො විය හොති යථාරහං කිලෙසනිබ්බාපනතොති පතිමොක්ඛං, පතිමොක්ඛං එව පාතිමොක්ඛං. අථ ¶ වා මොක්ඛං පති වත්තති මොක්ඛාභිමුඛන්ති පතිමොක්ඛං, පතිමොක්ඛමෙව පාතිමොක්ඛන්ති එවං තාවෙත්ථ පාතිමොක්ඛසද්දස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සංවරති ¶ පිදහති එතෙනාති සංවරො, පාතිමොක්ඛමෙව සංවරොති පාතිමොක්ඛසංවරො. අත්ථතො පන තතො තතො වීතික්කමිතබ්බතො විරතියො චෙතනා වා, තෙන පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො සමන්නාගතො පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතොති වුත්තො. වුත්තඤ්හෙතං විභඞ්ගෙ –

‘‘ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො උපගතො සමුපගතො සම්පන්නො සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො’’ති (විභ. 511).

විහරතීති ඉරියාපථවිහාරෙන විහරති, ඉරියති, වත්තති. ආචාරගොචරසම්පන්නොති වෙළුදානාදිමිච්ඡාජීවස්ස කායපාගබ්භියාදීනඤ්ච අකරණෙන, සබ්බසො අනාචාරං වජ්ජෙත්වා ‘‘කායිකො අවීතික්කමො, වාචසිකො අවීතික්කමො’’ති එවං වුත්තභික්ඛුසාරුප්පආචාරසම්පත්තියා වෙසියාදිඅගොචරං වජ්ජෙත්වා පිණ්ඩපාතාදිඅත්ථං උපසඞ්කමිතුං යුත්තට්ඨානසඞ්ඛාතගොචරෙන ච සම්පන්නත්තා ආචාරගොචරසම්පන්නො. අපිච යො භික්ඛු සත්ථරි සගාරවො සප්පතිස්සො සබ්රහ්මචාරීසු සගාරවො සප්පතිස්සො හිරොත්තප්පසම්පන්නො සුනිවත්ථො සුපාරුතො පාසාදිකෙන අභික්කන්තෙන පටික්කන්තෙන ආලොකිතෙන විලොකිතෙන සමිඤ්ජිතෙන පසාරිතෙන ඔක්ඛිත්තචක්ඛු ඉරියාපථසම්පන්නො ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ ජාගරියානුයුත්තො සතිසම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතො අප්පිච්ඡො සන්තුට්ඨො පවිවිත්තො අසංසට්ඨො ආභිසමාචාරිකෙසු සක්කච්චකාරී ගරුචිත්තීකාරබහුලො විහරති, අයං වුච්චති ආචාරසම්පන්නො.

ගොචරො ¶ පන – උපනිස්සයගොචරො, ආරක්ඛගොචරො, උපනිබන්ධගොචරොති තිවිධො. තත්ථ දසකථාවත්ථුගුණසමන්නාගතො වුත්තලක්ඛණො කල්යාණමිත්තො යං නිස්සාය අසුතං සුණාති, සුතං පරියොදපෙති, කඞ්ඛං විතරති, දිට්ඨිං උජුකං කරොති, චිත්තං පසාදෙති, යස්ස ච අනුසික්ඛන්තො සද්ධාය වඩ්ඪති, සීලෙන, සුතෙන, චාගෙන, පඤ්ඤාය වඩ්ඪති, අයං උපනිස්සයගොචරො. යො භික්ඛු අන්තරඝරං පවිට්ඨො වීථිං පටිපන්නො ඔක්ඛිත්තචක්ඛු යුගමත්තදස්සාවී සංවුතො ගච්ඡති, න හත්ථිං ¶ ඔලොකෙන්තො, න අස්සං, න රථං, න පත්තිං, න ඉත්ථිං, න පුරිසං ඔලොකෙන්තො, න උද්ධං ඔලොකෙන්තො, න අධො ඔලොකෙන්තො, න දිසාවිදිසා පෙක්ඛමානො ගච්ඡති, අයං ආරක්ඛගොචරො. උපනිබන්ධගොචරො පන චත්තාරො සතිපට්ඨානා, යත්ථ භික්ඛු අත්තනො චිත්තං උපනිබන්ධති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘කො ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො ගොචරො සකො පෙත්තිකො විසයො? යදිදං – චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති (සං. නි. 5.372).

ඉති ¶ යථාවුත්තාය ආචාරසම්පත්තියා ඉමාය ච ගොචරසම්පත්තියා සමන්නාගතත්තා ආචාරගොචරසම්පන්නො.

අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවීති අප්පමත්තකෙසු අණුප්පමාණෙසු අසඤ්චිච්ච ආපන්නසෙඛියඅකුසලචිත්තුප්පාදාදිභෙදෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සනසීලො. යො හි භික්ඛු පරමාණුමත්තං වජ්ජං අට්ඨසට්ඨියොජනසතසහස්සුබ්බෙධසිනෙරුපබ්බතරාජසදිසං කත්වා පස්සති, යොපි භික්ඛු සබ්බලහුකං දුබ්භාසිතමත්තං පාරාජිකසදිසං කත්වා පස්සති, අයං අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී නාම. සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූති යං කිඤ්චි සික්ඛාපදෙසු සික්ඛිතබ්බං, තං සබ්බෙන සබ්බං සබ්බථා සබ්බං අනවසෙසං සමාදියිත්වා සික්ඛති වත්තති, පූරෙතීති අත්ථො. ඉති කල්යාණසීලොති ඉමිනා පකාරෙන කල්යාණසීලො සමානො. පුග්ගලාධිට්ඨානවසෙන හි නිද්දිට්ඨං සීලං ‘‘එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කල්යාණසීලො හොතී’’ති වුත්තපුග්ගලාධිට්ඨානවසෙනෙව නිගමෙත්වා ‘‘කල්යාණධම්මො’’ති එත්ථ වුත්තධම්මෙ නිද්දිසිතුකාමෙන ‘‘තෙසං ධම්මානං ඉදං සීලං අධිට්ඨාන’’න්ති දස්සෙතුං පුන ‘‘ඉති කල්යාණසීලො’’ති වුත්තං. සත්තන්නං බොධිපක්ඛියානන්තිආදි සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙව. පුන කල්යාණසීලොතිආදි නිගමනං.

ගාථාසු ¶ දුක්කටන්ති දුට්ඨු කතං, දුච්චරිතන්ති අත්ථො. හිරිමනන්ති හිරිමන්තං හිරිසම්පන්නං, සබ්බසො පාපපවත්තියා ජිගුච්ඡනසභාවන්ති අත්ථො. හිරිමනන්ති වා හිරිසහිතචිත්තං. හිරිග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ ඔත්තප්පම්පි ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. හිරොත්තප්පග්ගහණෙන ච සබ්බසො දුච්චරිතාභාවස්ස හෙතුං දස්සෙන්තො කල්යාණසීලතං හෙතුතො විභාවෙති. සම්බොධීති ¶ අරියඤාණං, තං ගච්ඡන්ති භජන්තීති සම්බොධිගාමිනො, බොධිපක්ඛිකාති අත්ථො. අනුස්සදන්ති රාගුස්සදාදිරහිතං. ‘‘තථාවිධ’’න්තිපි පඨන්ති. ‘‘බොධිපක්ඛිකානං ධම්මානං භාවනානුයොගමනුයුත්තො’’ති යථා යථා පුබ්බෙ වුත්තං, තථාවිධං තාදිසන්ති අත්ථො. දුක්ඛස්සාති වට්ටදුක්ඛස්ස, වට්ටදුක්ඛහෙතුනො වා. ඉධෙව ඛයමත්තනොති ආසවක්ඛයාධිගමෙන අත්තනො වට්ටදුක්ඛහෙතුනො සමුදයපක්ඛියස්ස කිලෙසගණස්ස ඉධෙව ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ ඛයං අනුප්පාදං පජානාති, වට්ටදුක්ඛස්සෙව වා ඉධෙව චරිමකචිත්තනිරොධෙන ඛයං ඛීණභාවං පජානාති. තෙහි ධම්මෙහි සම්පන්නන්ති තෙහි යථාවුත්තසීලාදිධම්මෙහි සමන්නාගතං. අසිතන්ති තණ්හාදිට්ඨිනිස්සයානං පහීනත්තා අසිතං, කත්ථචි අනිස්සිතං. සබ්බලොකස්සාති සබ්බස්මිං සත්තලොකෙ. සෙසං වුත්තනයමෙව.

98. නවමෙ ¶ දානන්ති දාතබ්බං, සවත්ථුකා වා චෙතනා දානං, සම්පත්තිපරිච්චාගස්සෙතං අධිවචනං. ආමිසදානන්ති චත්තාරො පච්චයා දෙය්යභාවවසෙන ආමිසදානං නාම. තෙ හි තණ්හාදීහි ආමසිතබ්බතො ආමිසන්ති වුච්චන්ති. තෙසං වා පරිච්චාගචෙතනා ආමිසදානං. ධම්මදානන්ති ඉධෙකච්චො ‘‘ඉමෙ ධම්මා කුසලා, ඉමෙ ධම්මා අකුසලා, ඉමෙ ධම්මා සාවජ්ජා, ඉමෙ ධම්මා අනවජ්ජා, ඉමෙ විඤ්ඤුගරහිතා, ඉමෙ විඤ්ඤුප්පසත්ථා; ඉමෙ සමත්තා සමාදින්නා අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති, ඉමෙ හිතාය සුඛාය සංවත්තන්තී’’ති කුසලාකුසලකම්මපථෙ විභජන්තො කම්මකම්මවිපාකෙ ඉධලොකපරලොකෙ පච්චක්ඛතො දස්සෙන්තො විය පාකටං කරොන්තො අකුසලෙහි ධම්මෙහි නිවත්තාපෙන්තො, කුසලෙසු ධම්මෙසු පතිට්ඨාපෙන්තො, ධම්මං දෙසෙති, ඉදං ධම්මදානං. යො පන ‘‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා ¶ , ඉමෙ පරිඤ්ඤෙය්යා, ඉමෙ පහාතබ්බා, ඉමෙ සච්ඡිකාතබ්බා, ඉමෙ භාවෙතබ්බා’’ති සච්චානි විභාවෙන්තො අමතාධිගමාය පටිපත්තිධම්මං ¶ දෙසෙති, ඉදං සිඛාප්පත්තං ධම්මදානං නාම. එතදග්ගන්ති එතං අග්ගං. යදිදන්ති යං ඉදං ධම්මදානං වුත්තං, එතං ඉමෙසු ද්වීසු දානෙසු අග්ගං සෙට්ඨං උත්තමං. විවට්ටගාමිධම්මදානඤ්හි නිස්සාය සබ්බානත්ථතො පරිමුච්චති, සකලං වට්ටදුක්ඛං අතික්කමති. ලොකියං පන ධම්මදානං සබ්බෙසං දානානං නිදානං සබ්බසම්පත්තීනං මූලං. තෙනාහ –

‘‘සබ්බදානං ධම්මදානං ජිනාති, සබ්බරසං ධම්මරසො ජිනාති;

සබ්බරතිං ධම්මරතී ජිනාති, තණ්හක්ඛයො සබ්බදුක්ඛං ජිනාතී’’ති. (ධ. ප. 354) –

අභයදානමෙත්ථ ධම්මදානෙනෙව සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං.

සාධාරණභොගිතාධිප්පායෙන අත්තනා පරිභුඤ්ජිතබ්බතො චතුපච්චයතො සයමෙව අභුඤ්ජිත්වා පරෙසං සංවිභජනං ආමිසසංවිභාගො. සාධාරණභොගිතාධිප්පායෙනෙව අත්තනා විදිතස්ස අධිගතස්ස ධම්මස්ස අප්පොස්සුක්කො අහුත්වා පරෙසං උපදෙසො ධම්මසංවිභාගො. චතූහි පච්චයෙහි චතූහි ච සඞ්ගහවත්ථූහි පරෙසං අනුග්ගණ්හනං අනුකම්පනං ආමිසානුග්ගහො. වුත්තනයෙනෙව ධම්මෙන පරෙසං අනුග්ගණ්හනං අනුකම්පනං ධම්මානුග්ගහො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

ගාථාසු යමාහු දානං පරමන්ති යං දානං චිත්තඛෙත්තදෙය්යධම්මානං උළාරභාවෙන පරමං උත්තමං, භොගසම්පත්තිආදීනං වා පූරණතො ඵලනතො, පරස්ස වා ලොභමච්ඡරියාදිකස්ස පටිපක්ඛස්ස මද්දනතො ¶ හිංසනතො ‘‘පරම’’න්ති බුද්ධා භගවන්තො ආහු. අනුත්තරන්ති යං දානං චෙතනාදිසම්පත්තියා සාතිසයපවත්තියා අග්ගභාවෙන අග්ගවිපාකත්තා ච උත්තරරහිතං අනුත්තරභාවසාධනං චාති ආහු. යං සංවිභාගන්ති එත්ථාපි ‘‘පරමං අනුත්තර’’න්ති පදද්වයං ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. අවණ්ණයීති කිත්තයි, ‘‘භොජනං, භික්ඛවෙ, දදමානො දායකො පටිග්ගාහකානං පඤ්ච ඨානානි දෙතී’’තිආදිනා (අ. නි. 5.37), ‘‘එවං ¶ චෙ, භික්ඛවෙ, සත්තා ජානෙය්යුං දානසංවිභාගස්ස විපාක’’න්තිආදිනා (ඉතිවු. 26) ච පසංසයි. යථා පන දානං සංවිභාගො ච පරමං අනුත්තරඤ්ච හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘අග්ගම්හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අග්ගම්හීති සීලාදිගුණවිසෙසයොගෙන සෙට්ඨෙ අනුත්තරෙ පුඤ්ඤක්ඛෙත්තෙ සම්මාසම්බුද්ධෙ අරියසඞ්ඝෙ ච. පසන්නචිත්තොති ¶ කම්මඵලසද්ධාය රතනත්තයසද්ධාය ච චිත්තං පසාදෙන්තො ඔකප්පෙන්තො. චිත්තසම්පත්තියා හි ඛෙත්තසම්පත්තියා ච පරිත්තෙපි දෙය්යධම්මෙ දානං මහානුභාවං හොති මහාජුතිකං මහාවිප්ඵාරං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘නත්ථි චිත්තෙ පසන්නම්හි, අප්පකා නාම දක්ඛිණා;

තථාගතෙ වා සම්බුද්ධෙ, අථ වා තස්ස සාවකෙ’’ති. (වි. ව. 804; නෙත්ති. 95);

විඤ්ඤූති සප්පඤ්ඤො. පජානන්ති සම්මදෙව දානඵලං දානානිසංසං පජානන්තො. කො න යජෙථ කාලෙති යුත්තප්පත්තකාලෙ කො නාම දානං න දදෙය්ය? සද්ධා, දෙය්යධම්මො, පටිග්ගාහකාති ඉමෙසං තිණ්ණං සම්මුඛිභූතකාලෙයෙව හි දානං සම්භවති, න අඤ්ඤථා, පටිග්ගාහකානං වා දාතුං යුත්තකාලෙ.

එවං පඨමගාථාය ආමිසදානසංවිභාගානුග්ගහෙ දස්සෙත්වා ඉදානි ධම්මදානසංවිභාගානුග්ගහෙ දස්සෙතුං ‘‘යෙ චෙව භාසන්තී’’ති දුතියගාථමාහ. තත්ථ උභයන්ති ‘‘භාසන්ති සුණන්තී’’ති වුත්තා දෙසකා පටිග්ගාහකාති උභයං. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යෙ සුගතස්ස භගවතො සාසනෙ සද්ධම්මෙ පසන්නචිත්තා විමුත්තායතනසීසෙ ඨත්වා දෙසෙන්ති පටිග්ගණ්හන්ති ච, තෙසං දෙසකපටිග්ගාහකානං සො ධම්මදානධම්මසංවිභාගධම්මානුග්ගහසඞ්ඛාතො අත්ථො. පරමත්ථසාධනතො පරමො. තණ්හාසංකිලෙසාදිසබ්බසංකිලෙසමලවිසොධනෙන විසුජ්ඣති. කීදිසානං? යෙ අප්පමත්තා සුගතස්ස සාසනෙ. යෙ ච –

‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණං, කුසලස්ස උපසම්පදා;

සචිත්තපරියොදපනං, එතං බුද්ධාන සාසන’’න්ති. (දී. නි. 2.90; ධ. ප. 183) –

සඞ්ඛෙපතො ¶ එවං පකාසිතෙ සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනෙ ඔවාදෙ අනුසිට්ඨියං අප්පමත්තා අධිසීලසික්ඛාදයො සක්කච්චං ¶ සම්පාදෙන්ති. තෙසං විසුජ්ඣති, අරහත්තඵලවිසුද්ධියා අතිවිය වොදායතීති.

99. දසමෙ ධම්මෙනාති ඤායෙන, සම්මාපටිපත්තිසඞ්ඛාතෙන හෙතුනා කාරණෙන. යාය හි පටිපදාය තෙවිජ්ජො හොති, සා පටිපදා ඉධ ධම්මොති ¶ වෙදිතබ්බා. කා පන සා පටිපදාති? චරණසම්පදා ච විජ්ජාසම්පදා ච. තෙවිජ්ජන්ති පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණාදීහි තීහි විජ්ජාහි සමන්නාගතං. බ්රාහ්මණන්ති බාහිතපාපබ්රාහ්මණං. පඤ්ඤාපෙමීති ‘‘බ්රාහ්මණො’’ති ජානාපෙමි පතිට්ඨපෙමි. නාඤ්ඤං ලපිතලාපනමත්තෙනාති අඤ්ඤං ජාතිමත්තබ්රාහ්මණං අට්ඨකාදීහි ලපිතමත්තවිප්පලපනමත්තෙන බ්රාහ්මණං න පඤ්ඤාපෙමීති. අථ වා ලපිතලාපනමත්තෙනාති මන්තානං අජ්ඣෙනඅජ්ඣාපනමත්තෙන. උභයථාපි යං පන බ්රාහ්මණා සාමවෙදාදිවෙදත්තයඅජ්ඣෙනෙන තෙවිජ්ජං බ්රාහ්මණං වදන්ති, තං පටික්ඛිපති. භගවතා හි ‘‘පරමත්ථතො අතෙවිජ්ජං බ්රාහ්මණංයෙව චෙතෙ භොවාදිනො අවිජ්ජානිවුතා ‘තෙවිජ්ජො බ්රාහ්මණො’ති වදන්ති, එවං පන තෙවිජ්ජො බ්රාහ්මණො හොතී’’ති දස්සනත්ථං තථා බුජ්ඣනකානං පුග්ගලානං අජ්ඣාසයෙන අයං දෙසනා ආරද්ධා.

තත්ථ යස්මා විජ්ජාසම්පන්නො චරණසම්පන්නොයෙව හොති චරණසම්පදාය විනා විජ්ජාසම්පත්තියා අභාවතො, තස්මා චරණසම්පදං අන්තොගධං කත්වා විජ්ජාසීසෙනෙව බ්රාහ්මණං පඤ්ඤාපෙතුකාමො ‘‘ධම්මෙනාහං, භික්ඛවෙ, තෙවිජ්ජං බ්රාහ්මණං පඤ්ඤාපෙමී’’ති දෙසනං සමුට්ඨාපෙත්වා ‘‘කථඤ්චාහං, භික්ඛවෙ, ධම්මෙන තෙවිජ්ජං බ්රාහ්මණං පඤ්ඤාපෙමී’’ති කථෙතුකම්යතාය පුච්ඡං කත්වා පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය විජ්ජත්තයං විභජන්තො ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ’’තිආදිමාහ.

තත්ථ අනෙකවිහිතන්ති අනෙකවිධං, අනෙකෙහි වා පකාරෙහි පවත්තිතං, සංවණ්ණිතන්ති අත්ථො. පුබ්බෙනිවාසන්ති ¶ සමනන්තරාතීතභවං ආදිං කත්වා තත්ථ තත්ථ නිවුත්ථක්ඛන්ධසන්තානං. නිවුත්ථන්ති අජ්ඣාවුත්ථං අනුභූතං, අත්තනො සන්තානෙ උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධං, නිවුත්ථධම්මං වා නිවුත්ථං, ගොචරනිවාසෙන නිවුත්ථං, අත්තනො විඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාතං පරවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතම්පි වා ඡින්නවටුමකානුස්සරණාදීසු. අනුස්සරතීති ‘‘එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො’’ති එවං ජාතිපටිපාටිවසෙන ¶ අනුගන්ත්වා සරති, අනුදෙව වා සරති, චිත්තෙ අභිනින්නාමිතෙ පරිකම්මසමනන්තරං සරති.

සෙය්යථිදන්ති ආරද්ධප්පකාරදස්සනත්ථෙ නිපාතො. තෙනෙව ය්වායං පුබ්බෙනිවාසො ආරද්ධො හොති, තස්ස පකාරං දස්සෙන්තො ‘‘එකම්පි ජාති’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ එකම්පි ජාතින්ති එකම්පි පටිසන්ධිමූලකං චුතිපරියොසානං එකභවපරියාපන්නං ඛන්ධසන්තානං. එස නයො ද්වෙපි ජාතියොතිආදීසු. අනෙකෙපි සංවට්ටකප්පෙතිආදීසු පන පරිහායමානො කප්පො සංවට්ටකප්පො ¶ , වඩ්ඪමානො විවට්ටකප්පො. තත්ථ සංවට්ටෙන සංවට්ටට්ඨායී ගහිතො හොති තම්මූලකත්තා, විවට්ටෙන ච විවට්ටට්ඨායී. එවඤ්හි සති යානි තානි ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, කප්පස්ස අසඞ්ඛ්යෙය්යානි. කතමානි චත්තාරි? සංවට්ටො, සංවට්ටට්ඨායී, විවට්ටො, විවට්ටට්ඨායී’’ති (අ. නි. 4.156) වුත්තානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි, තානි පරිග්ගහිතානි හොන්ති.

තත්ථ තයො සංවට්ටා – තෙජොසංවට්ටො, ආපොසංවට්ටො, වායොසංවට්ටොති. තිස්සො සංවට්ටසීමා – ආභස්සරා, සුභකිණ්හා, වෙහප්ඵලාති. යදා කප්පො තෙජෙන සංවට්ටති, ආභස්සරතො හෙට්ඨා අග්ගිනා ඩය්හති. යදා උදකෙන සංවට්ටති, සුභකිණ්හතො හෙට්ඨා උදකෙන විලීයති. යදා වාතෙන සංවට්ටති, වෙහප්ඵලතො හෙට්ඨා වාතෙන විද්ධංසියති. විත්ථාරතො පන කොටිසතසහස්සචක්කවාළං එකතො විනස්සති. ඉති එවරූපො අයං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්තො භික්ඛු අනෙකෙපි සංවට්ටකප්පෙ අනෙකෙපි විවට්ටකප්පෙ අනෙකෙපි සංවට්ටවිවට්ටකප්පෙ අනුස්සරති. කථං? අමුත්රාසින්තිආදිනා නයෙන.

තත්ථ අමුත්රාසින්ති අමුම්හි සංවට්ටකප්පෙ අමුම්හි භවෙ වා යොනියා වා ගතියා වා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා වා සත්තාවාසෙ වා සත්තනිකායෙ වා අහමහොසිං. එවංනාමොති ¶ තිස්සො වා ඵුස්සො වා. එවංගොත්තොති ගොතමො වා කස්සපො වා. එවංවණ්ණොති ඔදාතො වා සාමො වා. එවමාහාරොති සාලිමංසොදනාහාරො වා පවත්තඵලභොජනො වා. එවංසුඛදුක්ඛප්පටිසංවෙදීති අනෙකප්පකාරානං කායිකචෙතසිකානං සාමිසනිරාමිසාදිප්පභෙදානං වා සුඛදුක්ඛානං පටිසංවෙදී. එවමායුපරියන්තොති එවං වස්සසතපරිමාණායුපරියන්තො වා චතුරාසීතිකප්පසතසහස්සපරිමාණායුපරියන්තො වා. සො තතො චුතො අමුත්ර උදපාදින්ති සොහං තතො භවතො යොනිතො ගතිතො විඤ්ඤාණට්ඨිතිතො සත්තාවාසතො සත්තනිකායතො වා චුතො පුන අමුකස්මිං නාම භවෙ යොනියා ගතියා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා සත්තාවාසෙ සත්තනිකායෙ වා උදපාදිං. තත්රාපාසින්ති අථ තත්රපි ¶ භවෙ යොනියා ගතියා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා සත්තාවාසෙ සත්තනිකායෙ වා පුන අහොසිං. එවංනාමොතිආදි වුත්තනයමෙව.

අථ ¶ වා යස්මා ‘‘අමුත්රාසි’’න්ති ඉදං අනුපුබ්බෙන ආරොහන්තස්ස අත්තනො අභිනීහාරානුරූපං යථාබලං සරණං, ‘‘සො තතො චුතො’’ති පටිනිවත්තන්තස්ස පච්චවෙක්ඛණං, තස්මා ‘‘ඉධූපපන්නො’’ති ඉමිස්සා ඉධූපපත්තියා අනන්තරං ‘‘අමුත්ර උදපාදි’’න්ති වුත්තං. තත්රාපාසින්ති තත්රපි භවෙ…පෙ… සත්තනිකායෙ වා ආසිං. එවංනාමොති දත්තො වා මිත්තො වා, එවංගොත්තොති වාසෙට්ඨො වා කස්සපො වා. එවංවණ්ණොති කාළො වා ඔදාතො වා. එවමාහාරොති සුධාහාරො වා සාලිඔදනාදිආහාරො වා. එවංසුඛදුක්ඛප්පටිසංවෙදීති දිබ්බසුඛප්පටිසංවෙදී වා මානුසසුඛදුක්ඛප්පටිසංවෙදී වා. එවමායුපරියන්තොති එවං තංතංපරමායුපරියන්තො. සො තතො චුතොති සොහං තතො භවාදිතො චුතො. ඉධූපපන්නොති ඉධ ඉමස්මිං චරිමභවෙ මනුස්සො හුත්වා උපපන්නො නිබ්බත්තො.

ඉතීති එවං. සාකාරං සඋද්දෙසන්ති නාමගොත්තාදිවසෙන සඋද්දෙසං, වණ්ණාදිවසෙන සාකාරං. නාමගොත්තෙන ¶ හි සත්තා ‘‘තිස්සො ගොතමො’’ති උද්දිසීයන්ති, වණ්ණාදීහි ‘‘සාමො ඔදාතො’’ති නානත්තතො පඤ්ඤායන්ති. තස්මා නාමගොත්තං උද්දෙසො, ඉතරෙ ආකාරා. අයමස්ස පඨමා විජ්ජා අධිගතාති අයං ඉමිනා භික්ඛුනා පඨමං අධිගමවසෙන පඨමා, විදිතකරණට්ඨෙන විජ්ජා අධිගතා සච්ඡිකතා හොති. කිං පනායං විදිතං කරොති? පුබ්බෙනිවාසං. අවිජ්ජාති තස්සෙව පුබ්බෙනිවාසස්ස අවිදිතකරණට්ඨෙන තස්ස පටිච්ඡාදකමොහො වුච්චති. තමොති ස්වෙව මොහො පටිච්ඡාදකට්ඨෙන තමොති වුච්චති. ආලොකොති සා එව විජ්ජා ඔභාසකරණට්ඨෙන ආලොකො. එත්ථ ච විජ්ජා අධිගතාති අයං අත්ථො, සෙසං පසංසාවචනං. යොජනා පනෙත්ථ – අයං ඛො තෙන භික්ඛුනා විජ්ජා අධිගතා, තස්ස අධිගතවිජ්ජස්ස අවිජ්ජා විහතා, විනට්ඨාති අත්ථො. කස්මා? යස්මා විජ්ජා උප්පන්නාති. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො.

යථා තන්ති එත්ථ යථාති ඔපම්මත්ථෙ, තන්ති නිපාතමත්තං. සතියා අවිප්පවාසෙන අප්පමත්තස්ස. වීරියාතාපෙන ආතාපිනො. කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛතාය පහිතත්තස්ස පෙසිතචිත්තස්සාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා අප්පමත්තස්ස ආතාපිනො පහිතත්තස්ස විහරතො අවිජ්ජා විහඤ්ඤෙය්ය, විජ්ජා උප්පජ්ජෙය්ය, තමො විහඤ්ඤෙය්ය, ආලොකො උප්පජ්ජෙය්ය; එවමෙව තස්ස භික්ඛුනො අවිජ්ජා විහතා, විජ්ජා උප්පන්නා ¶ , තමො විහතො, ආලොකො උප්පන්නො, තස්ස පධානානුයොගස්ස අනුරූපමෙව ඵලං ලභිත්වා විහරතීති.

දිබ්බෙන ¶ චක්ඛුනාති එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. විසුද්ධෙනාති චුතූපපාතදස්සනෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිහෙතුභාවතො විසුද්ධං. යො හි චුතිමත්තමෙව පස්සති න උපපාතං, සො උච්ඡෙදදිට්ඨිං ගණ්හාති. යො උපපාතමත්තමෙව පස්සති න චුතිං, සො නවසත්තපාතුභාවදිට්ඨිං ගණ්හාති. යො පන තදුභයං පස්සති, සො යස්මා දුවිධම්පි තං දිට්ඨිගතං අතිවත්තති, තස්මාස්ස තං දස්සනං දිට්ඨිවිසුද්ධිහෙතු හොති, තදුභයම්පායං බුද්ධපුත්තො පස්සති. තෙන වුත්තං ‘‘චුතූපපාතදස්සනෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිහෙතුභාවතො ¶ විසුද්ධ’’න්ති. එකාදසඋපක්කිලෙසවිරහතො වා විසුද්ධං. යථාහ ‘‘විචිකිච්ඡා චිත්තස්ස උපක්කිලෙසොති – ඉති විදිත්වා විචිකිච්ඡං චිත්තස්ස උපක්කිලෙසං පජහිං, අමනසිකාරො…පෙ… ථිනමිද්ධං, ඡම්භිතත්තං, උප්පිල්ලං, දුට්ඨුල්ලං, අච්චාරද්ධවීරියං, අතිලීනවීරියං, අභිජප්පා, නානත්තසඤ්ඤා, අතිනිජ්ඣායිතත්තං රූපානං චිත්තස්ස උපක්කිලෙසො’’ති (ම. නි. 3.242) එවං වුත්තෙහි එකාදසහි උපක්කිලෙසෙහි අනුපක්කිලිට්ඨත්තා විසුද්ධං. මනුස්සූපචාරං අතික්කමිත්වා රූපදස්සනෙන අතික්කන්තමානුසකං, මංසචක්ඛුං වා අතික්කන්තත්තා අතික්කන්තමානුසකං. තෙන දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන. සත්තෙ පස්සතීති මනුස්සමංසචක්ඛුනා විය සත්තෙ පස්සති දක්ඛති ආලොකෙති.

චවමානෙ උපපජ්ජමානෙති එත්ථ චුතික්ඛණෙ උපපත්තික්ඛණෙ වා දිබ්බචක්ඛුනාපි දට්ඨුං න සක්කා. යෙ පන ආසන්නචුතිකා ඉදානි චවිස්සන්ති, තෙ චවමානා. යෙ ච ගහිතපටිසන්ධිකා සම්පතිනිබ්බත්තා වා, තෙ උපපජ්ජමානාති අධිප්පෙතා. තෙ එවරූපෙ චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ ච පස්සතීති දස්සෙති. හීනෙති මොහනිස්සන්දයුත්තත්තා හීනානං ජාතිකුලභොගාදීනං වසෙන හීළිතෙ පරිභූතෙ. පණීතෙති අමොහනිස්සන්දයුත්තත්තා තබ්බිපරීතෙ. සුවණ්ණෙති අදොසනිස්සන්දයුත්තත්තා ඉට්ඨකන්තමනාපවණ්ණයුත්තෙ. දුබ්බණ්ණෙති දොසනිස්සන්දයුත්තත්තා අනිට්ඨඅකන්තාමනාපවණ්ණයුත්තෙ. අභිරූපෙ විරූපෙතිපි අත්ථො. සුගතෙති සුගතිගතෙ, අලොභනිස්සන්දයුත්තත්තා වා අඩ්ඪෙ මහද්ධනෙ. දුග්ගතෙති දුග්ගතිගතෙ, ලොභනිස්සන්දයුත්තත්තා වා දලිද්දෙ අප්පන්නපානභොජනෙ. යථාකම්මූපගෙති යං යං කම්මං උපචිතං, තෙන තෙන උපගතෙ ¶ . තත්ථ පුරිමෙහි ‘‘චවමානෙ’’තිආදීහි දිබ්බචක්ඛුකිච්චං වුත්තං, ඉමිනා පන පදෙන යථාකම්මූපගඤාණකිච්චං.

තස්ස ¶ ච ඤාණස්ස අයං උප්පත්තික්කමො – ඉධ භික්ඛු හෙට්ඨා නිරයාභිමුඛං ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා නෙරයිකෙ සත්තෙ පස්සති මහන්තං දුක්ඛං අනුභවමානෙ, ඉදං දස්සනං දිබ්බචක්ඛුඤාණකිච්චමෙව. සො ච එවං මනසි කරොති ‘‘කිං නු ඛො කම්මං කත්වා ඉමෙ සත්තා එතං දුක්ඛං අනුභවන්තී’’ති, අථස්ස ‘‘ඉදං නාම කත්වා’’ති තංකම්මාරම්මණං ඤාණං උප්පජ්ජති. තථා උපරි ¶ දෙවලොකාභිමුඛං ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා නන්දනවනමිස්සකවනඵාරුසකවනාදීසු සත්තෙ පස්සති දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවමානෙ, ඉදම්පි දස්සනං දිබ්බචක්ඛුඤාණකිච්චමෙව. සො එවං මනසි කරොති ‘‘කිං නු ඛො කම්මං කත්වා ඉමෙ සත්තා එතං සම්පත්තිං අනුභවන්තී’’ති? අථස්ස ‘‘ඉදං නාම කත්වා’’ති තංකම්මාරම්මණං ඤාණං උප්පජ්ජති, ඉදං යථාකම්මූපගඤාණං නාම. ඉමස්ස විසුං පරිකම්මං නාම නත්ථි. යථා චිමස්ස, එවං අනාගතංසඤාණස්සපි. දිබ්බචක්ඛුපාදකානෙව හි ඉමානි දිබ්බචක්ඛුනා සහෙව ඉජ්ඣන්ති. කායදුච්චරිතෙනාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. ඉධ විජ්ජාති දිබ්බචක්ඛුඤාණවිජ්ජා. අවිජ්ජාති සත්තානං චුතිපටිසන්ධිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා. සෙසං වුත්තනයමෙව.

තතියවාරෙ විජ්ජාති අරහත්තමග්ගඤාණවිජ්ජා. අවිජ්ජාති චතුසච්චප්පටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. එවං ඛොතිආදි නිගමනං.

ගාථාසු අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – යො යථාවුත්තං පුබ්බෙනිවාසං අවෙති අවගච්ඡති, වුත්තනයෙන පාකටං කත්වා ජානාති. ‘‘යොවෙදී’’තිපි පාඨො, යො අවෙදි විදිතං කත්වා ඨිතොති අත්ථො. ඡබ්බීසතිදෙවලොකසඞ්ඛාතං සග්ගං චතුබ්බිධං අපායඤ්ච වුත්තනයෙනෙව දිබ්බචක්ඛුනා පස්සති. අථොති තතො පරං ජාතික්ඛයසඞ්ඛාතං අරහත්තං නිබ්බානමෙව වා පත්තො අධිගතො. තතො එව අභිඤ්ඤා අභිවිසිට්ඨාය මග්ගපඤ්ඤාය ජානිතබ්බං චතුසච්චධම්මං ජානිත්වා කිච්චවොසානෙන වොසිතො නිට්ඨානප්පත්තො. මොනෙය්යධම්මසමන්නාගමෙන මුනි, ඛීණාසවො යස්මා එතාහි යථාවුත්තාහි තීහි විජ්ජාහි සමන්නාගතත්තා තතො තතියවිජ්ජාය සබ්බථා බාහිතපාපත්තා ච තෙවිජ්ජො බ්රාහ්මණො නාම හොති. තස්මා තමෙව අහං තෙවිජ්ජං බ්රාහ්මණං ¶ වදාමි, අඤ්ඤං පන ලපිතලාපනං යජුආදිමන්තපදානං ¶ අජ්ඣාපනපරං තෙවිජ්ජං බ්රාහ්මණං න වදාමි, තෙවිජ්ජොති තං න කථෙමීති.

ඉති ඉමස්මිං වග්ගෙ දුතියසුත්තෙ වට්ටං කථිතං, පඤ්චමඅට්ඨමදසමසුත්තෙසු විවට්ටං කථිතං, ඉතරෙසු වට්ටවිවට්ටං කථිතන්ති වෙදිතබ්බං.

පරමත්ථදීපනියා ඛුද්දකනිකාය-අට්ඨකථාය

ඉතිවුත්තකස්ස තිකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.