📜

4. චතුක්කනිපාතො

1. බ්රාහ්මණධම්මයාගසුත්තවණ්ණනා

100. චතුක්කනිපාතස්ස පඨමෙ අහන්ති අත්තනිද්දෙසො. යො හි පරො න හොති, සො නියකජ්ඣත්තසඞ්ඛාතො අත්තා ‘‘අහ’’න්ති වුච්චති. අස්මීති පටිජානනා. යො පරමත්ථබ්රාහ්මණභාවො ‘‘අහ’’න්ති වුච්චමානො, තස්ස අත්තනි අත්ථිභාවං පටිජානන්තො හි සත්ථා ‘‘අස්මී’’ති අවොච. ‘‘අහමස්මී’’ති ච යථා ‘‘අහමස්මි බ්රහ්මා මහාබ්රහ්මා, සෙය්යොහමස්මී’’ති ච අප්පහීනදිට්ඨිමානානුසයා පුථුජ්ජනා අත්තනො දිට්ඨිමානමඤ්ඤනාභිනිවෙසවසෙන අභිවදන්ති, න එවං වුත්තං. සබ්බසො පන පහීනදිට්ඨිමානානුසයො භගවා සමඤ්ඤං අනතිධාවන්තො ලොකසමඤ්ඤානුරොධෙන වෙනෙය්යසන්තානෙසු ධම්මං පතිට්ඨපෙන්තො කෙවලං තාදිසස්ස ගුණස්ස අත්තනි විජ්ජමානතං පටිජානන්තො ‘‘අහමස්මී’’ති ආහ. බ්රාහ්මණොති බාහිතපාපත්තා බ්රහ්මස්ස ච අණනතො බ්රාහ්මණො. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – භික්ඛවෙ, අහං පරමත්ථතො බ්රාහ්මණොස්මීති. භගවා සබ්බාකාරපරිපුණ්ණස්ස දානසංයමාදිවතසමාදානස්ස නිරවසෙසාය තපචරියාය පාරං ගතො සම්මදෙව වුසිතබ්රහ්මචරියවාසො සකලවෙදන්තගූ සුවිසුද්ධවිජ්ජාචරණො සබ්බථා නින්හාතපාපමලො අනුත්තරස්ස අරියමග්ගසඞ්ඛාතස්ස බ්රාහ්මණස්ස වත්තා පවත්තා, සුපරිසුද්ධස්ස ච සාසනබ්රහ්මචරියස්ස පවෙදෙතා, තස්මා සබ්බසො බාහිතපාපත්තා බ්රහ්මස්ස ච අණනතො කථනතො පරමත්ථෙන බ්රාහ්මණොති වුච්චති.

ඉති භගවා සදෙවකෙ ලොකෙ අත්තනො අනුත්තරං බ්රාහ්මණභාවං පවෙදෙත්වා යානි තානි බ්රාහ්මණදානාදීනි ඡ කම්මානි බ්රාහ්මණස්ස පඤ්ඤාපෙන්ති, තෙසම්පි සුපරිසුද්ධානං උක්කංසතො අත්තනි සංවිජ්ජමානතං දස්සෙතුං ‘‘යාචයොගො’’තිආදිමාහ.

තත්ථ යාචයොගොති යාචෙහි යුත්තො. යාචන්තීති යාචා, යාචකා , තෙ පනෙත්ථ වෙනෙය්යා වෙදිතබ්බා. තෙ හි ‘‘දෙසෙතු, භන්තෙ භගවා , ධම්මං; දෙසෙතු, සුගතො, ධම්ම’’න්ති භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මදෙසනං යාචන්ති. භගවා ච තෙසං ඉච්ඡාවිඝාතං අකරොන්තො යථාරුචි ධම්මං දෙසෙන්තො ධම්මදානං දෙතීති යාචයොගො, සදා සබ්බකාලං තෙහි අවිරහිතො. අථ වා යාචයොගොති යාචනයොග්ගො, අධිප්පායපූරණතො යාචිතුං යුත්තොති අත්ථො ‘‘යාජයොගො’’තිපි පාඨො. තත්ථ යාජො වුච්චති මහාදානං, යිට්ඨන්ති අත්ථො. ඉධ පන ධම්මදානං වෙදිතබ්බං, යාජෙ නියුත්තොති යාජයොගා. සදාති සබ්බදා, අනවරතප්පවත්තසද්ධම්මමහාදානොති අත්ථො. අථ වා යාජෙන යොජෙතීතිපි යාජයොගො. තිවිධදානසඞ්ඛාතෙන යාජෙන සත්තෙ යථාරහං යොජෙති, තත්ථ දානෙ නියොජෙතීති අත්ථො. ‘‘යාජයොගො සතත’’න්තිපි පඨන්ති. පයතපාණීති පරිසුද්ධහත්ථො. යො හි දානාධිමුත්තො ආමිසදානං දෙන්තො සක්කච්චං සහත්ථෙන දෙය්යධම්මං දාතුං සදා ධොතහත්ථොයෙව හොති, සො ‘‘පයතපාණී’’ති වුච්චති. භගවාපි ධම්මදානාධිමුත්තො සක්කච්චං සබ්බකාලං ධම්මදානෙ යුත්තප්පයුත්තොති කත්වා වුත්තං ‘‘පයතපාණී’’ති. ‘‘සදා’’ති ච පදං ඉමිනාපි සද්ධිං යොජෙතබ්බං ‘‘සදා පයතපාණී’’ති. අවිභාගෙන හි සත්ථා වෙනෙය්යලොකස්ස සද්ධම්මදානං සදා සබ්බකාලං පවත්තෙන්තො තත්ථ යුත්තප්පයුත්තො හුත්වා විහරති.

අපරො නයො – යොගො වුච්චති භාවනා. යථාහ ‘‘යොගා වෙ ජායතෙ භූරී’’ති (ධ. ප. 282). තස්මා යාජයොගොති යාජභාවනං, පරිච්චාගභාවනං අනුයුත්තොති අත්ථො. භගවා හි අභිසම්බොධිතො පුබ්බෙ බොධිසත්තභූතොපි කරුණාසමුස්සාහිතො අනවසෙසතො දානං පරිබ්රූහෙන්තො තත්ථ උක්කංසපාරමිප්පත්තො හුත්වා අභිසම්බොධිං පාපුණි, බුද්ධො හුත්වාපි තිවිධං දානං පරිබ්රූහෙසි විසෙසතො ධම්මදානං, පරෙපි තත්ථ නියොජෙසි. තථා හි සො වෙනෙය්යයාචකානං කස්සචි සරණානි අදාසි, කස්සචි පඤ්ච සීලානි, කස්සචි දස සීලානි, කස්සචි චතුපාරිසුද්ධිසීලං, කස්සචි ධුතධම්මෙ, කස්සචි චත්තාරි ඣානානි, කස්සචි අට්ඨ සමාපත්තියො, කස්සචි පඤ්චාභිඤ්ඤායො, චත්තාරො මග්ගෙ, චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි, තිස්සො විජ්ජා, චතස්සො පටිසම්භිදාති එවමාදිලොකියලොකුත්තරභෙදං ගුණධනං ධම්මදානවසෙන යථාධිප්පායං දෙන්තො පරෙ ච ‘‘දෙථා’’ති නියොජෙන්තො පරිච්චාගභාවනං පරිබ්රූහෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘පරිච්චාගභාවනං අනුයුත්තො’’ති.

පයතපාණීති වා ආයතපාණී, හත්ථගතං කිඤ්චි දාතුං ‘‘එහි ගණ්හා’’ති පසාරිතහත්ථො විය ආචරියමුට්ඨිං අකත්වා සද්ධම්මදානෙ යුත්තප්පයුත්තොති අත්ථො. පයතපාණීති වා උස්සාහිතහත්ථො, ආමිසදානං දාතුං උස්සාහිතහත්ථො විය ධම්මදානෙ කතුස්සාහොති අත්ථො. අන්තිමදෙහධරොති බ්රහ්මචරියවසෙන බ්රාහ්මණකරණානං ධම්මානං පාරිපූරියා පච්ඡිමත්තභාවධාරී. අවුසිතවතො හි වසලකරණානං ධම්මානං අප්පහානෙන වසලාදිසමඤ්ඤා ගති ආයතිං ගබ්භසෙය්යා සියා. තෙන භගවා අත්තනො අච්චන්තවුසිතබ්රාහ්මණභාවං දස්සෙති. අනුත්තරො භිසක්කොසල්ලකත්තොති දුත්තිකිච්ඡස්ස වට්ටදුක්ඛරොගස්ස තිකිච්ඡනතො උත්තමො භිසක්කො, අඤ්ඤෙහි අනුද්ධරණීයානං රාගාදිසල්ලානං කන්තනතො සමුච්ඡෙදවසෙන සමුද්ධරණතො උත්තමො සල්ලකන්තනවෙජ්ජො. ඉමිනා නිප්පරියායතො බ්රාහ්මණකරණානං ධම්මානං අත්තනි පතිට්ඨිතානං පරසන්තතියං පතිට්ඨාපනෙන පරෙසම්පි බ්රාහ්මණකරණමාහ.

තස්ස මෙ තුම්හෙ පුත්තාති තස්ස එවරූපස්ස මම තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, පුත්තා අත්රජා හොථ. ඔරසාති උරසි සම්බන්ධා. යථා හි සත්තානං ඔරසපුත්තා අත්රජා විසෙසෙන පිතුසන්තකස්ස දායජ්ජස්ස භාගිනො හොන්ති, එවමෙතෙපි අරියපුග්ගලා සම්මාසම්බුද්ධස්ස ධම්මස්සවනන්තෙ අරියාය ජාතියා ජාතා. තස්ස සන්තකස්ස විමුත්තිසුඛස්ස අරියධම්මරතනස්ස ච එකංසභාගියතාය ඔරසා. අථ වා භගවතො ධම්මදෙසනානුභාවෙන අරියභූමිං ඔක්කමමානා ඔක්කන්තා ච අරියසාවකා සත්ථු උරෙ වායාමජනිතාභිජාතිතාය නිප්පරියායෙන ‘‘ඔරසපුත්තා’’ති වත්තබ්බතං අරහන්ති. තථා හි තෙ භගවතා ආසයානුසයචරියාධිමුත්තිආදිවොලොකනෙන වජ්ජානුචින්තනෙන ච හදයෙ කත්වා වජ්ජතො නිවාරෙත්වා අනවජ්ජෙ පතිට්ඨපෙන්තෙන සීලාදිධම්මසරීරපොසනෙන සංවඩ්ඪිතා. මුඛතො ජාතාති මුඛතො ජාතාය ධම්මදෙසනාය අරියාය ජාතියා ජාතත්තා මුඛතො ජාතා. අථ වා අනඤ්ඤසාධාරණතො සබ්බස්ස කුසලධම්මස්ස මුඛතො පාතිමොක්ඛතො වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාසඞ්ඛාතතො විමොක්ඛමුඛතො වා අරියමග්ගජාතියා ජාතාතිපි මුඛතො ජාතා. සික්ඛත්තයසඞ්ගහෙ සාසනධම්මෙ අරියමග්ගධම්මෙ වා ජාතාති ධම්මජා. තෙනෙව ධම්මෙන නිම්මිතා මාපිතාති ධම්මනිම්මිතා. සතිධම්මවිචයාදි ධම්මදායාදා, න ලාභසක්කාරාදි ආමිසදායාදා, ධම්මදායාදා නො ආමිසදායාදා හොථාති අත්ථො.

තත්ථ ධම්මො දුවිධො – නිප්පරියායධම්මො, පරියායධම්මොති. ආමිසම්පි දුවිධං – නිප්පරියායාමිසං, පරියායාමිසන්ති. කථං? මග්ගඵලනිබ්බානප්පභෙදො හි නවවිධො ලොකුත්තරධම්මො නිප්පරියායධම්මො, නිබ්බත්තිතධම්මොයෙව, න කෙනචි පරියායෙන කාරණෙන වා ලෙසෙන වා ධම්මො. යං පනිදං විවට්ටූපනිස්සිතං කුසලං, සෙය්යථිදං – ඉධෙකච්චො විවට්ටං පත්ථෙන්තො දානං දෙති, සීලං සමාදියති, උපොසථකම්මං කරොති, ගන්ධමාලාදීහි වත්ථුපූජං කරොති, ධම්මං සුණාති, දෙසෙති, ඣානසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙති, එවං කරොන්තො අනුපුබ්බෙන නිප්පරියායං අමතං නිබ්බානං පටිලභති, අයං පරියායධම්මො. තථා චීවරාදයො චත්තාරො පච්චයා නිප්පරියායාමිසමෙව, න අඤ්ඤෙන පරියායෙන වා කාරණෙන වා ලෙසෙන වා ආමිසං. යං පනිදං වට්ටගාමිකුසලං, සෙය්යථිදං – ඉධෙකච්චො වට්ටං පත්ථෙන්තො සම්පත්තිභවං ඉච්ඡමානො දානං දෙති…පෙ… සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙති, එවං කරොන්තො අනුපුබ්බෙන දෙවමනුස්සසම්පත්තියො පටිලභති, ඉදං පරියායාමිසං නාම.

තත්ථ නිප්පරියායධම්මොපි භගවතොයෙව සන්තකො. භගවතා හි කථිතත්තා භික්ඛූ මග්ගඵලනිබ්බානානි අධිගච්ඡන්ති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සො, හි, බ්රාහ්මණ, භගවා අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස උප්පාදෙතා, අසඤ්ජාතස්ස මග්ගස්ස සඤ්ජනෙතා…පෙ… මග්ගානුගා ච පනෙතරහි සාවකා විහරන්ති පච්ඡා සමන්නාගතා’’ති (ම. නි. 3.79; චූලනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85).

‘‘සො, හාවුසො, භගවා ජානං ජානාති, පස්සං පස්සති, චක්ඛුභූතො ඤාණභූතො ධම්මභූතො බ්රහ්මභූතො, වත්තා පවත්තා, අත්ථස්ස නින්නෙතා , අමතස්ස දාතා, ධම්මස්සාමී තථාගතො’’ති (ම. නි. 1.203; 3.281) ච.

පරියායධම්මොපි භගවතොයෙව සන්තකො. භගවතා හි කථිතත්තා එව ජානන්ති ‘‘විවට්ටං පත්ථෙත්වා දානං දෙන්තො…පෙ… සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙන්තො අනුක්කමෙන අමතං නිබ්බානං පටිලභතී’’ති. නිප්පරියායාමිසම්පි භගවතොයෙව සන්තකං. භගවතා හි අනුඤ්ඤාතත්තායෙව භික්ඛූහි ජීවකවත්ථුං ආදිං කත්වා පණීතචීවරං ලද්ධං. යථාහ –

‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගහපතිචීවරං. යො ඉච්ඡති, පංසුකූලිකො හොතු. යො ඉච්ඡති, ගහපතිචීවරං සාදියතු. ඉතරීතරෙනපාහං, භික්ඛවෙ, සන්තුට්ඨිංයෙව වණ්ණෙමී’’ති (මහාව. 337).

එවං ඉතරෙපි පච්චයා භගවතා අනුඤ්ඤාතත්තා එව භික්ඛූහි පරිභුඤ්ජිතුං ලද්ධා. පරියායාමිසම්පි භගවතොයෙව සන්තකං. භගවතා හි කථිතත්තා එව ජානන්ති ‘‘සම්පත්තිභවං පත්ථෙන්තො දානං දත්වා සීලං…පෙ… සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා අනුක්කමෙන පරියායාමිසං දිබ්බසම්පත්තිං මනුස්සසම්පත්තිඤ්ච පටිලභතී’’ති. යදෙව යස්මා නිප්පරියායධම්මොපි පරියායධම්මොපි නිප්පරියායාමිසම්පි පරියායාමිසම්පි භගවතොයෙව සන්තකං, තස්මා තත්ථ අත්තනො සාමිභාවං දස්සෙන්තො තත්ථ ච යං සෙට්ඨතරං අච්චන්තහිතසුඛාවහං තත්ථෙව නෙ නියොජෙන්තො එවමාහ ‘‘තස්ස මෙ තුම්හෙ පුත්තා ඔරසා…පෙ… නො ආමිසදායාදා’’ති.

ඉති භගවා පරිපුණ්ණවතසමාදානං තපචරියං සම්මදෙව වුසිතබ්රහ්මචරියං සුවිසුද්ධවිජ්ජාචරණසම්පන්නං අනවසෙසවෙදන්තපාරගුං බාහිතසබ්බපාපං සතතං යාචයොගං සදෙවකෙ ලොකෙ අනුත්තරදක්ඛිණෙය්යභාවප්පත්තං අත්තනො පරමත්ථබ්රාහ්මණභාවං අරියසාවකානඤ්ච අත්තනො ඔරසපුත්තාදිභාවං පවෙදෙසි. භගවා හි ‘‘සීහොති ඛො, භික්ඛවෙ, තථාගතස්සෙතං අධිවචනං අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සා’’ති (අ. නි. 5.99) එත්ථ සීහසදිසං, ‘‘පුරිසො මග්ගකුසලොති ඛො, තිස්ස, තථාගතස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (සං. නි. 3.84) එත්ථ මග්ගදෙසකපුරිසසදිසං, ‘‘රාජාහමස්මි සෙලා’’ති (ම. නි. 2.399; සු. නි. 559) එත්ථ රාජසදිසං, ‘‘භිසක්කො සල්ලකත්තොති ඛො, සුනක්ඛත්ත, තථාගතස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (ම. නි. 3.65) එත්ථ වෙජ්ජසදිසං, ‘‘බ්රාහ්මණොති ඛො, භික්ඛවෙ, තථාගතස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (අ. නි. 8.85) එත්ථ බ්රාහ්මණසදිසං අත්තානං කථෙසි. ඉධාපි බ්රාහ්මණ සදිසං කත්වා කථෙසි.

ඉදානි යෙහි දානාදීහි යුත්තස්ස ඉතො බාහිරකබ්රාහ්මණස්ස බ්රාහ්මණකිච්චං පරිපුණ්ණං මඤ්ඤන්ති, තෙහි අත්තනො දානාදීනං අග්ගසෙට්ඨභාවං පකාසෙතුං ‘‘ද්වෙමානි, භික්ඛවෙ, දානානී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යාගාති මහායඤ්ඤා , මහාදානානීති අත්ථො, යානි ‘‘යිට්ඨානී’’තිපි වුච්චන්ති. තත්ථ වෙලාමදානවෙස්සන්තරදානමහාවිජිතයඤ්ඤසදිසා ආමිසයාගා වෙදිතබ්බා, මහාසමයසුත්තමඞ්ගලසුත්තචූළරාහුලොවාදසුත්තසමචිත්තසුත්තදෙසනාදයො ධම්මයාගා. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

ගාථායං අයජීති අදාසි. අමච්ඡරීති සබ්බමච්ඡරියානං බොධිමූලෙයෙව සුප්පහීනත්තා මච්ඡෙරරහිතො. සබ්බභූතානුකම්පීති මහාකරුණාය සබ්බසත්තෙ පියපුත්තං විය අනුග්ගණ්හනසීලො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘වධකෙ දෙවදත්තෙ ච, චොරෙ අඞ්ගුලිමාලකෙ;

ධනපාලෙ රාහුලෙ චෙව, සමචිත්තො මහාමුනී’’ති. (මි. ප. 6.6.5) –

සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

පඨමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සුලභසුත්තවණ්ණනා

101. දුතියෙ අප්පානීති පරිත්තානි. සුලභානීති සුඛෙන ලද්ධබ්බානි, යත්ථ කත්ථචි වා සක්කා හොති ලද්ධුං. අනවජ්ජානීති වජ්ජරහිතානි නිද්දොසානි ආගමනසුද්ධිතො කායමණ්ඩනාදිකිලෙසවත්ථුභාවාභාවතො ච. තත්ථ සුලභතාය පරියෙසනදුක්ඛස්ස අභාවො දස්සිතො, අප්පතාය පරිහරණදුක්ඛස්සපි අභාවො දස්සිතො, අනවජ්ජතාය අගරහිතබ්බතාය භික්ඛුසාරුප්පභාවො දස්සිතො හොති. අප්පතාය වා පරිත්තාසස්ස අවත්ථුතා, සුලභතාය ගෙධාය අවත්ථුතා, අනවජ්ජතාය ආදීනවවසෙන නිස්සරණපඤ්ඤාය වත්ථුතා දස්සිතා හොති. අප්පතාය වා ලාභෙන න සොමනස්සං ජනයන්ති, සුලභතාය අලාභෙන න දොමනස්සං ජනයන්ති, අනවජ්ජතාය විප්පටිසාරනිමිත්තං අඤ්ඤාණුපෙක්ඛං න ජනයන්ති අවිප්පටිසාරවත්ථුභාවතො.

පංසුකූලන්ති රථිකාසුසානසඞ්කාරකූටාදීසු යත්ථ කත්ථචි පංසූනං උපරි ඨිතත්තා අබ්භුග්ගතට්ඨෙන පංසුකූලං වියාති පංසුකූලං, පංසු විය කුච්ඡිතභාවං උලති ගච්ඡතීති පංසුකූලන්ති එවං ලද්ධනාමං රථිකාදීසු පතිතනන්තකානි උච්චිනිත්වා කතචීවරං. පිණ්ඩියාලොපොති ජඞ්ඝපිණ්ඩියා බලෙන චරිත්වා ඝරෙ ඝරෙ ආලොපමත්තං කත්වා ලද්ධභොජනං. රුක්ඛමූලන්ති විවෙකානුරූපං යංකිඤ්චි රුක්ඛසමීපං. පූතිමුත්තන්ති යංකිඤ්චි ගොමුත්තං. යථා හි සුවණ්ණවණ්ණොපි කායො පූතිකායොව එවං අභිනවම්පි මුත්තං පූතිමුත්තමෙව. තත්ථ කෙචි ගොමුත්තභාවිතං හරිතකීඛණ්ඩං ‘‘පූතිමුත්ත’’න්ති වදන්ති, පූතිභාවෙන ආපණාදිතො විස්සට්ඨං ඡඩ්ඩිතං අපරිග්ගහිතං යංකිඤ්චි භෙසජ්ජං පූතිමුත්තන්ති අධිප්පෙතන්ති අපරෙ.

යතො ඛොති පච්චත්තෙ නිස්සක්කවචනං, යං ඛොති වුත්තං හොති. තෙන ‘‘තුට්ඨො හොතී’’ති වුත්තකිරියං පරාමසති. තුට්ඨොති සන්තුට්ඨො. ඉදමස්සාහන්ති ය්වායං චතුබ්බිධෙන යථාවුත්තෙන පච්චයෙන අප්පෙන සුලභෙන සන්තොසො, ඉදං ඉමස්ස භික්ඛුනො සීලසංවරාදීසු අඤ්ඤතරං එකං සාමඤ්ඤඞ්ගං සමණභාවකාරණන්ති අහං වදාමි. සන්තුට්ඨස්ස හි චතුපාරිසුද්ධිසීලං සුපරිපුණ්ණං හොති, සමථවිපස්සනා ච භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති. අථ වා සාමඤ්ඤං නාම අරියමග්ගො. තස්ස සඞ්ඛෙපතො ද්වෙ අඞ්ගානි – බාහිරං, අජ්ඣත්තිකන්ති. තත්ථ බාහිරං සප්පුරිසූපනිස්සයො සද්ධම්මස්සවනඤ්ච, අජ්ඣත්තිකං පන යොනිසො මනසිකාරො ධම්මානුධම්මපටිපත්ති ච. තෙසු යස්මා යථාරහං ධම්මානුධම්මපටිපත්තිභූතා තස්සා මූලභූතා චෙතෙ ධම්මා, යදිදං අප්පිච්ඡතා සන්තුට්ඨිතා පවිවිත්තතා අසංසට්ඨතා ආරද්ධවීරියතාති එවමාදයො, තස්මා වුත්තං ‘‘ඉදමස්සාහං අඤ්ඤතරං සාමඤ්ඤඞ්ගන්ති වදාමී’’ති.

ගාථාසු සෙනාසනමාරබ්භාති විහාරාදිං මඤ්චපීඨාදිඤ්ච සෙනාසනං නිස්සාය. චීවරං පානභොජනන්ති නිවාසනාදිචීවරං, අම්බපානකාදිපානං, ඛාදනීයභොජනීයාදිභුඤ්ජිතබ්බවත්ථුඤ්ච ආරබ්භාති සම්බන්ධො. විඝාතො විහතභාවො චෙතොදුක්ඛං න හොතීති යොජනා. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – ‘‘අසුකස්මිං නාම ආවාසෙ පච්චයා සුලභා’’ති ලභිතබ්බට්ඨානගමනෙන වා ‘‘මය්හං පාපුණාති න තුය්හ’’න්ති විවාදාපජ්ජනෙන වා නවකම්මකරණාදිවසෙන වා සෙනාසනාදීනි පරියෙසන්තානං අසන්තුට්ඨානං ඉච්ඡිතලාභාදිනා යො විඝාතො චිත්තස්ස හොති, සො තත්ථ සන්තුට්ඨස්ස න හොතීති. දිසා නප්පටිහඤ්ඤතීති සන්තුට්ඨියා චාතුද්දිසාභාවෙන දිසා නප්පටිහන්ති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘චාතුද්දිසො අප්පටිඝො ච හොති,

සන්තුස්සමානො ඉතරීතරෙනා’’ති. (සු. නි. 42; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 128);

යස්ස හි ‘‘අසුකට්ඨානං නාම ගතො චීවරාදීනි ලභිස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්ස දිසා පටිහඤ්ඤති නාම. යස්ස පන එවං න උප්පජ්ජති, තස්ස දිසා න පටිහඤ්ඤති නාම. ධම්මාති පටිපත්තිධම්මා. සාමඤ්ඤස්සානුලොමිකාති සමණධම්මස්ස සමථවිපස්සනාභාවනාය අරියමග්ගස්සෙව වා අනුච්ඡවිකා අප්පිච්ඡතාදයො. අධිග්ගහිතාති සබ්බෙ තෙ තුට්ඨචිත්තස්ස සන්තුට්ඨචිත්තෙන භික්ඛුනා අධිග්ගහිතා පටිපක්ඛධම්මෙ අභිභවිත්වා ගහිතා හොන්ති අබ්භන්තරගතා, න බාහිරගතාති.

දුතියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. ආසවක්ඛයසුත්තවණ්ණනා

102. තතියෙ ජානතොති ජානන්තස්ස. පස්සතොති පස්සන්තස්ස. යදිපි ඉමානි ද්වෙපි පදානි එකත්ථානි, බ්යඤ්ජනමෙව නානං, එවං සන්තෙපි ‘‘ජානතො’’ති ඤාණලක්ඛණං උපාදාය පුග්ගලං නිද්දිසති. ජානනලක්ඛණඤ්හි ඤාණං. ‘‘පස්සතො’’ති ඤාණප්පභාවං උපාදාය. දස්සනප්පභාවඤ්හි උපාදාය ඤාණසමඞ්ගී පුග්ගලො චක්ඛුමා විය පුග්ගලො චක්ඛුනා රූපානි, ඤාණෙන විවටෙ ධම්මෙ පස්සති. අථ වා ජානතොති අනුබොධඤාණෙන ජානතො. පස්සතොති පටිවෙධඤාණෙන පස්සතො. පටිලොමතො වා දස්සනමග්ගෙන පස්සතො, භාවනාමග්ගෙන ජානතො. කෙචි පන ‘‘ඤාතතීරණපහානපරිඤ්ඤාහි ජානතො, සිඛාප්පත්තවිපස්සනාය පස්සතො’’ති වදන්ති. අථ වා දුක්ඛං පරිඤ්ඤාභිසමයෙන ජානතො, නිරොධං සච්ඡිකිරියාභිසමයෙන පස්සතො. තදුභයෙ ච සති පහානභාවනාභිසමයා සිද්ධා එව හොන්තීති චතුසච්චාභිසමයො වුත්තො හොති. යදා චෙත්ථ විපස්සනාඤාණං අධිප්පෙතං, තදා ‘‘ජානතො පස්සතො’’ති පදානං හෙතුඅත්ථදීපනතා දට්ඨබ්බා. යදා පන මග්ගඤාණං අධිප්පෙතං, තදා මග්ගකිච්චත්ථදීපනතා.

ආසවානංඛයන්ති ‘‘ජානතො, අහං භික්ඛවෙ, පස්සතො ආසවානං ඛයං වදාමී’’ති (ම. නි. 1.15; සං. නි. 3.101; 5.1095) එවමාගතෙ සබ්බාසවසංවරපරියායෙ ‘‘ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්ති’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.438) ච සුත්තපදෙසු ආසවානං පහානං අච්චන්තක්ඛයො අසමුප්පාදො ඛීණාකාරො නත්ථිභාවො ‘‘ආසවක්ඛයො’’ති වුත්තො. ‘‘ආසවානං ඛයා සමණො හොතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.438) ඵලං.

‘‘පරවජ්ජානුපස්සිස්ස, නිච්චං උජ්ඣානසඤ්ඤිනො;

ආසවා තස්ස වඩ්ඪන්ති, ආරා සො ආසවක්ඛයා’’ති. (ධ. ප. 253); –

ආදීසු නිබ්බානං.

‘‘සෙඛස්ස සික්ඛමානස්ස, උජුමග්ගානුසාරිනො;

ඛයස්මිං පඨමං ඤාණං, තතො අඤ්ඤා අනන්තරා;

තතො අඤ්ඤාවිමුත්තස්ස, ඤාණං වෙ හොති තාදිනො’’ති. (අ. නි. 3.86; ඉතිවු. 62) –

එවමාගතෙ ඉන්ද්රියසුත්තෙ ඉධ ච මග්ගො ‘‘ආසවක්ඛයො’’ති වුත්තො. තස්මා යථාවුත්තනයෙන ජානන්තස්ස පස්සන්තස්ස අහං අරියමග්ගාධිගමං වදාමීති වුත්තං හොති. නොඅජානතො නො අපස්සතොති යො පන න ජානාති න පස්සති, තස්ස නො වදාමීති අත්ථො. එතෙන යෙ අජානතො අපස්සතොපි සංසාරසුද්ධිං වදන්ති, තෙ පටික්ඛිපති. පුරිමෙන වා පදද්වයෙන උපායො වුත්තො, ඉමිනා අනුපායපටිසෙධො. සඞ්ඛෙපෙන චෙත්ථ ඤාණං ආසවක්ඛයකරං, සෙසං තස්ස පරික්ඛාරොති දස්සෙති.

ඉදානි යං ජානතො යං පස්සතො ආසවක්ඛයො හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, ජානතො’’ති පුච්ඡං ආරභි. තත්ථ ජානනා බහුවිධා. දබ්බජාතිකො එව හි කොචි භික්ඛු ඡත්තං කාතුං ජානාති, කොචි චීවරාදීනං අඤ්ඤතරං, තස්ස ඊදිසානි කම්මානි වත්තසීසෙ ඨත්වා කරොන්තස්ස සා ජානනා ‘‘මග්ගඵලානං පදට්ඨානං න හොතී’’ති න වත්තබ්බා. යො පන සාසනෙ පබ්බජිත්වා වෙජ්ජකම්මාදීනි කාතුං ජානාති, තස්සෙවං ජානතො ආසවා වඩ්ඪන්තියෙව. තස්මා යං ජානතො යං පස්සතො ආසවානං ඛයො හොති, තදෙව දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදි. තත්ථ යං වත්තබ්බං චතුසච්චකම්මට්ඨානං, තං හෙට්ඨා යොනිසොමනසිකාරසුත්තෙ සඞ්ඛෙපතො වුත්තමෙව.

තත්ථ පන ‘‘යොනිසො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු මනසි කරොන්තො අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙතී’’ති (ඉතිවු. 16) ආගතත්තා ‘‘ඉදං දුක්ඛන්ති යොනිසො මනසි කරොතී’’තිආදිනා අත්ථවිභාවනා කතා. ඉධ ‘‘ඉදං දුක්ඛන්ති, භික්ඛවෙ, ජානතො පස්සතො ආසවානං ඛයො හොතී’’ති (ම. නි. 1.15; සං. නි. 3.101; 5.1095) ආගතත්තා ‘‘ඉදං දුක්ඛන්ති පරිඤ්ඤාපටිවෙධවසෙන පරිඤ්ඤාභිසමයවසෙන මග්ගඤාණෙන ජානතො පස්සතො ආසවානං ඛයො හොතී’’තිආදිනා නයෙන යොජෙතබ්බං. ආසවෙසු ච පඨමමග්ගෙන දිට්ඨාසවො ඛීයති, තතියමග්ගෙන කාමාසවො, චතුත්ථමග්ගෙන භවාසවො අවිජ්ජාසවො ච ඛීයතීති වෙදිතබ්බො.

ගාථාසු විමුත්තිඤාණන්ති විමුත්තියං නිබ්බානෙ ඵලෙ ච පච්චවෙක්ඛණඤාණං. උත්තමන්ති උත්තමධම්මාරම්මණත්තා උත්තමං. ඛයෙ ඤාණන්ති ආසවානං සංයොජනානඤ්ච ඛයෙ ඛයකරෙ අරියමග්ගෙ ඤාණං. ‘‘ඛීණා සංයොජනා ඉති ඤාණ’’න්ති ඉධාපි ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තෙන පහීනකිලෙසපච්චවෙක්ඛණං දස්සෙති. එවමෙත්ථ චත්තාරිපි පච්චවෙක්ඛණඤාණානි වුත්තානි හොන්ති . අවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණා හි ඉධ නත්ථි අරහත්තඵලාධිගමස්ස අධිප්පෙතත්තා. යථා චෙත්ථ ජානතො පස්සතොති නිබ්බානාධිගමෙන සම්මාදිට්ඨිකිච්චං අධිකං කත්වා වුත්තං, එවං සම්මප්පධානකිච්චම්පි අධිකමෙව ඉච්ඡිතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ‘‘න ත්වෙවිදං කුසීතෙනා’’ති ඔසානගාථමාහ.

තත්ථ න ත්වෙවිදන්ති න තු එව ඉදං. තුසද්දො නිපාතමත්තං. බාලෙනමවිජානතාති මකාරො පදසන්ධිකරො. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – ඉදං සෙක්ඛමග්ගෙන අසෙක්ඛමග්ගෙන ච පත්තබ්බං අභිජ්ඣාකායගන්ථාදිසබ්බගන්ථානං පමොචනං පමොචනස්ස නිමිත්තභූතං නිබ්බානං ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා චත්තාරි සච්චානි යථාභූතං අවිජානතා තතො එව බාලෙන අවිද්දසුනා යථා අධිගන්තුං න සක්කා, එවං කුසීතෙන නිබ්බීරියෙනාපි, තස්මා තදධිගමාය ආරද්ධවීරියෙන භවිතබ්බන්ති. තෙනාහ භගවා ‘‘ආරද්ධවීරියස්සායං ධම්මො, නො කුසීතස්ස’’ (දී. නි. 3.358).

‘‘ආරම්භථ නික්කමථ, යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙ;

ධුනාථ මච්චුනො සෙනං, නළාගාරංව කුඤ්ජරො’’ති. (සං. නි. 1.185; නෙත්ති. 29; මි. ප. 5.1.4);

තතියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. සමණබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා

103. චතුත්ථෙ යෙ හි කෙචීති යෙ කෙචි. ඉදං දුක්ඛන්ති යථාභූතං නප්පජානන්තීති ‘‘ඉදං දුක්ඛං, එත්තකං දුක්ඛං, න ඉතො භිය්යො’’ති අවිපරීතං සභාවසරසලක්ඛණතො විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය දුක්ඛසච්චං න ජානන්ති න පටිවිජ්ඣන්ති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. න මෙ තෙ, භික්ඛවෙතිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – භික්ඛවෙ, චතුසච්චකම්මට්ඨානං අනනුයුත්තා පබ්බජ්ජාමත්තසමණා චෙව ජාතිමත්තබ්රාහ්මණා ච න මයා තෙ සමිතපාපසමණෙසු සමණොති, බාහිතපාපබ්රාහ්මණෙසු බ්රාහ්මණොති ච සම්මතා අනුඤ්ඤාතා. කස්මා? සමණකරණානං බ්රාහ්මණකරණානඤ්ච ධම්මානං අභාවතොති. තෙනෙවාහ ‘‘න ච පන තෙ ආයස්මන්තො’’තිආදි. තත්ථ සාමඤ්ඤත්ථන්ති සාමඤ්ඤසඞ්ඛාතං අත්ථං, චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානීති අත්ථො. බ්රහ්මඤ්ඤත්ථන්ති තස්සෙව වෙවචනං. අපරෙ පන ‘‘සාමඤ්ඤත්ථන්ති චත්තාරො අරියමග්ගා, බ්රහ්මඤ්ඤත්ථන්ති චත්තාරි අරියඵලානී’’ති වදන්ති. සෙසං වුත්තනයමෙව. සුක්කපක්ඛො වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බො. ගාථාසු අපුබ්බං නත්ථි.

චතුත්ථසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. සීලසම්පන්නසුත්තවණ්ණනා

104. පඤ්චමෙ සීලසම්පන්නාති එත්ථ සීලං නාම ඛීණාසවානං ලොකියලොකුත්තරසීලං, තෙන සම්පන්නා සමන්නාගතාති සීලසම්පන්නා. සමාධිපඤ්ඤාසුපි එසෙව නයො. විමුත්ති පන ඵලවිමුත්තියෙව, විමුත්තිඤාණදස්සනං පච්චවෙක්ඛණඤාණං. එවමෙත්ථ සීලාදයො තයො ලොකියලොකුත්තරා, විමුත්ති ලොකුත්තරාව, විමුත්තිඤාණදස්සනං ලොකියමෙව. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං පරෙ ඔවදන්ති අනුසාසන්තීති ඔවාදකා. විඤ්ඤාපකාති කම්මානි කම්මඵලානි ච, විඤ්ඤාපකා, තත්ථ ච ‘‘ඉමෙ ධම්මා කුසලා, ඉමෙ ධම්මා අකුසලා. ඉමෙ ධම්මා සාවජ්ජා, ඉමෙ ධම්මා අනවජ්ජා’’තිආදිනා කුසලාදිවිභාගතො ඛන්ධාදිවිභාගතො සලක්ඛණතො සාමඤ්ඤලක්ඛණතොති විවිධෙහි නයෙහි ධම්මානං ඤාපකා අවබොධකා . සන්දස්සකාති තෙයෙව ධම්මෙ හත්ථෙන ගහෙත්වා විය පරස්ස පච්චක්ඛතො දස්සෙතාරො. සමාදපකාති යං සීලාදි යෙහි අසමාදින්නං, තස්ස සමාදාපෙතාරො, තත්ථ තෙ පතිට්ඨාපෙතාරො. සමුත්තෙජකාති එවං කුසලධම්මෙසු පතිට්ඨිතානං උපරි අධිචිත්තානුයොගෙ නියොජනවසෙන චිත්තස්ස සම්මා උත්තෙජකා, යථා විසෙසාධිගමො හොති, එවං නිසාමනවසෙන තෙජකා. සම්පහංසකාති තෙසං යථාලද්ධෙහි උපරිලද්ධබ්බෙහි ච ගුණවිසෙසෙහි චිත්තස්ස සම්මා පහංසකා, ලද්ධස්සාදවසෙන සුට්ඨු තොසකා. අලංසමක්ඛාතාරොති අලං පරියත්තං යථාවුත්තං අපරිහාපෙත්වා සම්මදෙව අනුග්ගහාධිප්පායෙන අක්ඛාතාරො.

අථ වා සන්දස්සකාති ධම්මං දෙසෙන්තා පවත්තිනිවත්තියො සභාවසරසලක්ඛණතො සම්මදෙව දස්සෙතාරො. සමාදපකාති චිත්තෙ පතිට්ඨාපනවසෙන තස්සෙව අත්ථස්ස ගාහාපකා. සමුත්තෙජකාති තදත්ථග්ගහණෙ උස්සාහජනනෙන සම්මදෙව වොදපකා ජොතකා වා. සම්පහංසකාති තදත්ථපටිපත්තියං ආනිසංසදස්සනෙන සම්මදෙව පහංසකා තොසකා. අලංසමක්ඛාතාරොති සමත්ථා හුත්වා වුත්තනයෙන සමක්ඛාතාරො. සද්ධම්මස්සාති පටිවෙධසද්ධම්මස්ස, තිවිධස්සාපි වා සද්ධම්මස්ස දෙසෙතාරො.

දස්සනම්පහන්ති දස්සනම්පි අහං. තං පනෙතං චක්ඛුදස්සනං ඤාණදස්සනන්ති දුවිධං. තත්ථ පසන්නෙහි චක්ඛූහි අරියානං ඔලොකනං චක්ඛුදස්සනං නාම. අරියභාවකරානං පන ධම්මානං අරියභාවස්ස ච විපස්සනාමග්ගඵලෙහි අධිගමො ඤාණදස්සනං නාම. ඉමස්මිං පනත්ථෙ චක්ඛුදස්සනං අධිප්පෙතං. අරියානඤ්හි පසන්නෙහි චක්ඛූහි ඔලොකනම්පි සත්තානං බහූපකාරමෙව. සවනන්ති ‘‘අසුකො නාම ඛීණාසවො අසුකස්මිං නාම රට්ඨෙ වා ජනපදෙ වා ගාමෙ වා නිගමෙ වා විහාරෙ වා ලෙණෙ වා වසතී’’ති කථෙන්තානං සොතෙන සවනං, එතම්පි බහූපකාරමෙව. උපසඞ්කමනන්ති ‘‘දානං වා දස්සාමි, පඤ්හං වා පුච්ඡිස්සාමි, ධම්මං වා සොස්සාමි, සක්කාරං වා කරිස්සාමී’’ති එවරූපෙන චිත්තෙන අරියානං උපසඞ්කමනං. පයිරුපාසනන්ති පඤ්හපයිරුපාසනං, අරියානං ගුණෙ සුත්වා තෙ උපසඞ්කමිත්වා නිමන්තෙත්වා දානං වා දත්වා වත්තං වා කත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, කුසල’’න්තිආදිනා නයෙන පඤ්හපුච්ඡනන්ති අත්ථො. වෙය්යාවච්චාදිකරණං පයිරුපාසනංයෙව. අනුස්සරණන්ති රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු නිසින්නස්ස ‘‘ඉදානි අරියා ගුම්බලෙණමණ්ඩපාදීසු ඣානවිපස්සනාමග්ගඵලසුඛෙහි වීතිනාමෙන්තී’’ති තෙසං දිබ්බවිහාරාදිගුණවිසෙසාරම්මණං අනුස්සරණං. යො වා තෙසං සන්තිකා ඔවාදො ලද්ධො හොති, තං ආවජ්ජිත්වා ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ සීලං කථිතං, ඉමස්මිං සමාධි, ඉමස්මිං විපස්සනා, ඉමස්මිං මග්ගො, ඉමස්මිං ඵල’’න්ති එවං අනුස්සරණං.

අනුපබ්බජ්ජන්ති අරියෙසු චිත්තං පසාදෙත්වා ඝරා නික්ඛම්ම තෙසං සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං. අරියෙසු හි චිත්තං පසාදෙත්වා තෙසංයෙව සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තෙසංයෙව ඔවාදානුසාසනිං පච්චාසීසමානස්ස චරතොපි පබ්බජ්ජා අනුපබ්බජ්ජා නාම, අඤ්ඤෙසං සන්තිකෙ ඔවාදානුසාසනිං පච්චාසීසමානස්ස චරතොපි පබ්බජ්ජා අනුපබ්බජ්ජා නාම, අරියෙසු පසාදෙන අඤ්ඤත්ථ පබ්බජිත්වා අරියානං සන්තිකෙ ඔවාදානුසාසනිං පච්චාසීසමානස්ස චරතොපි පබ්බජ්ජා අනුපබ්බජ්ජාව. අඤ්ඤෙසු පන පසාදෙන අඤ්ඤෙසංයෙව සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා අඤ්ඤෙසංයෙව ඔවාදානුසාසනිං පච්චාසීසමානස්ස චරතො පබ්බජ්ජා අනුපබ්බජ්ජා නාම න හොති. වුත්තනයෙන පබ්බජිතෙසු පන මහාකස්සපත්ථෙරස්ස තාව අනුපබ්බජ්ජං පබ්බජිතා සතසහස්සමත්තා අහෙසුං, තථා ථෙරස්සෙව සද්ධිවිහාරිකස්ස චන්දගුත්තත්ථෙරස්ස, තස්සාපි සද්ධිවිහාරිකස්ස සූරියගුත්තත්ථෙරස්ස, තස්සාපි සද්ධිවිහාරිකස්ස අස්සගුත්තත්ථෙරස්ස, තස්සාපි සද්ධිවිහාරිකස්ස යොනකධම්මරක්ඛිතත්ථෙරස්ස. තස්ස පන සද්ධිවිහාරිකො අසොකරඤ්ඤො කනිට්ඨභාතා තිස්සත්ථෙරො නාම අහොසි. තස්ස අනුපබ්බජ්ජං පබ්බජිතා අඩ්ඪතෙය්යකොටිසඞ්ඛා අහෙසුං. දීපප්පසාදකමහාමහින්දත්ථෙරස්ස පන අනුපබ්බජිතානං ගණනපරිච්ඡෙදො නත්ථි. යාවජ්ජදිවසා ලඞ්කාදීපෙ සත්ථරි පසාදෙන පබ්බජන්තා මහාමහින්දත්ථෙරස්සෙව අනුපබ්බජ්ජන්ති නාම.

ඉදානි යෙන කාරණෙන තෙසං අරියානං දස්සනාදි බහූපකාරන්ති වුත්තං, තං දස්සෙතුං ‘‘තථාරූපෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ තථාරූපෙති තාදිසෙ සීලාදිගුණසම්පන්නෙ අරියෙ. යස්මා දස්සනසවනානුස්සරණානි උපසඞ්කමනපයිරුපාසනට්ඨානානි, තස්මා තානි අනාමසිත්වා උපසඞ්කමනපයිරුපාසනානියෙව දස්සෙතුං ‘‘සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො’’ති වුත්තං . දස්සනසවනානුස්සරණතො හි අරියෙසු උප්පන්නසද්ධො තෙ උපසඞ්කමිත්වා පයිරුපාසිත්වා පඤ්හං පුච්ඡිත්වා ලද්ධසවනානුත්තරියො අපරිපූරෙ සීලාදිගුණෙ පරිපූරෙස්සතීති. තථා හි වුත්තං ‘‘සද්ධාජාතො උපසඞ්කමති, උපසඞ්කමන්තො පයිරුපාසතී’’තිආදි (ම. නි. 2.183).

තත්ථ සෙවතොති වත්තපටිවත්තකරණවසෙන කාලෙන කාලං උපසඞ්කමතො. භජතොති සම්පියායනභත්තිවසෙන භජතො. පයිරුපාසතොති පඤ්හපුච්ඡනෙන පටිපත්තිඅනුකරණෙන ච පයිරුපාසතොති තිණ්ණං පදානං අත්ථවිභාගො දීපෙතබ්බො. විමුත්තිඤාණදස්සනස්ස පාරිපූරි එකූනවීසතිමස්ස පච්චවෙක්ඛණඤාණස්ස උප්පත්තියා වෙදිතබ්බා.

එවරූපාච තෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූතිආදීසු යෙ යථාවුත්තගුණසමන්නාගමෙන එවරූපා එදිසා භින්නසබ්බකිලෙසා භික්ඛූ, තෙ දිට්ඨධම්මිකාදිහිතෙසු සත්තානං නියොජනවසෙන අනුසාසනතො සත්ථාරොතිපි වුච්චන්ති. ජාතිකන්තාරාදිනිත්ථරණතො සත්ථවාහාතිපි, රාගාදිරණානං ජහනතො ජහාපනතො ච රණඤ්ජහාතිපි, අවිජ්ජාතමස්ස විනොදනතො විනොදාපනතො ච තමොනුදාතිපි, සපරසන්තානෙසු පඤ්ඤාආලොකපඤ්ඤාඔභාසපඤ්ඤාපජ්ජොතානං කරණෙන නිබ්බත්තනෙන ආලොකාදිකරාතිපි, තථා ඤාණුක්කාඤාණප්පභාධම්මුක්කාධම්මප්පභානං ධාරණෙන කරණෙන ච උක්කාධාරාතිපි, පභඞ්කරාතිපි, ආරකත්තා කිලෙසෙහි, අනයෙ න ඉරියනතො, අයෙ ච ඉරියනතො පරෙසං තථාභාවහෙතුභාවතො, සදෙවකෙන ලොකෙන අරණීයතො අරියාතිපි, පඤ්ඤාචක්ඛුධම්මචක්ඛූනං සාතිසයපටිලාභෙන චක්ඛුමන්තොතිපි වුච්චන්ති.

ගාථාසු පාමොජ්ජකරණං ඨානන්ති නිරාමිසස්ස පමොදස්ස නිබ්බත්තකං ඨානං කාරණං. එතන්ති ඉදානි වත්තබ්බනිදස්සනං සන්ධාය වදති. විජානතන්ති සංකිලෙසවොදානෙ යාථාවතො ජානන්තානං. භාවිතත්තානන්ති භාවිතසභාවානං, කායභාවනාදීහි භාවිතසන්තානානන්ති අත්ථො. ධම්මජීවිනන්ති මිච්ඡාජීවං පහාය ධම්මෙන ඤායෙන ජීවිකකප්පනතො, ධම්මෙන වා ඤායෙන අත්තභාවස්ස පවත්තනතො, සමාපත්තිබහුලතාය වා අග්ගඵලධම්මෙන ජීවනතො ධම්මජීවිනං. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යදිදං භාවිතත්තානං පරිනිට්ඨිතසමාධිපඤ්ඤාභාවනානං තතො එව ධම්මජීවිනං අරියානං දස්සනං . එතං අවිප්පටිසාරනිමිත්තානං සීලාදීනං පාරිපූරිහෙතුභාවතො විජානතං සප්පඤ්ඤජාතිකානං එකන්තෙනෙව පීතිපාමොජ්ජකාරණන්ති.

ඉදානි තං තස්ස කාරණභාවං දස්සෙතුං ‘‘තෙ ජොතයන්තී’’ති ඔසානගාථාද්වයමාහ. තත්ථ තෙති තෙ භාවිතත්තා ධම්මජීවිනො අරියා. ජොතයන්තීති පකාසයන්ති. භාසයන්තීති සද්ධම්මොභාසෙන ලොකං පභාසයන්ති, ධම්මං දෙසෙන්තීති අත්ථො. යෙසන්ති යෙසං අරියානං. සාසනන්ති ඔවාදං. සම්මදඤ්ඤායාති පුබ්බභාගඤාණෙහි සම්මදෙව ජානිත්වා. සෙසං වුත්තනයමෙව.

පඤ්චමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. තණ්හුප්පාදසුත්තවණ්ණනා

105. ඡට්ඨෙ තණ්හුප්පාදාති එත්ථ උප්පජ්ජති එතෙසූති උප්පාදා. කා උප්පජ්ජති? තණ්හා. තණ්හාය උප්පාදා තණ්හුප්පාදා, තණ්හාවත්ථූනි තණ්හාකාරණානීති අත්ථො. යත්ථාති යෙසු නිමිත්තභූතෙසු . උප්පජ්ජමානාති උප්පජ්ජනසීලා. චීවරහෙතූති ‘‘කත්ථ මනාපං චීවරං ලභිස්සාමී’’ති චීවරකාරණා උප්පජ්ජති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ඉතිභවාභවහෙතූති එත්ථ පන ඉතීති නිදස්සනත්ථෙ නිපාතො. යථා චීවරාදිහෙතු, එවං භවාභවහෙතුපීති අත්ථො. භවාභවාති චෙත්ථ පණීතප්පණීතානි සප්පිනවනීතාදීනි අධිප්පෙතානි භවති ආරොග්යං එතෙනාති කත්වා. ‘‘සම්පත්තිභවෙසු පණීතප්පණීතතරො භවාභවො’’තිපි වදන්ති. භවොති වා සම්පත්ති, අභවොති විපත්ති. භවොති වුඩ්ඪි, අභවොති හානි. තං නිමිත්තඤ්ච තණ්හා උප්පජ්ජතීති වුත්තං ‘‘භවාභවහෙතු වා’’ති.

ගාථා හෙට්ඨා වුත්තත්ථා එව. අපිච තණ්හාදුතියොති තණ්හාසහායො. අයඤ්හි සත්තො අනමතග්ගෙ සංසාරවට්ටෙ සංසරන්තො න එකකොව සංසරති, තණ්හං පන දුතියිකං සහායිකං ලභිත්වාව සංසරති. තථා හි තං පපාතපාතං අචින්තෙත්වා මධුගණ්හනකලුද්දකං විය අනෙකාදීනවාකුලෙසුපි භවෙසු ආනිසංසමෙව දස්සෙන්තී අනත්ථජාලෙ සා පරිබ්භමාපෙති. එතමාදීනවං ඤත්වාති එතං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙසු ඛන්ධෙසු ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවසඤ්ඤිතං ආදීනවං ජානිත්වා. තණ්හං දුක්ඛස්ස සම්භවන්ති ‘‘තණ්හා චායං වට්ටදුක්ඛස්ස සම්භවො පභවො කාරණ’’න්ති ජානිත්වා. එත්තාවතා ච එකස්ස භික්ඛුනො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තුප්පත්ති දස්සිතා. ඉදානි තං ඛීණාසවං ථොමෙන්තො ‘‘වීතතණ්හො’’තිආදිමාහ. යං පනෙත්ථ අවුත්තං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

ඡට්ඨසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. සබ්රහ්මකසුත්තවණ්ණනා

106. සත්තමෙ සබ්රහ්මකානීති සසෙට්ඨකානි. යෙසන්ති යෙසං කුලානං. පුත්තානන්ති පුත්තෙහි පූජිතසද්දයොගෙන හි ඉදං කරණත්ථෙ සාමිවචනං. අජ්ඣාගාරෙති සකෙ ඝරෙ. පූජිතා හොන්තීති යං ඝරෙ අත්ථි, තෙන පටිජග්ගිතා මනාපෙන චෙව කායිකවාචසිකෙන ච පච්චුපට්ඨිතා හොන්ති. ඉති මාතාපිතුපූජකානි කුලානි ‘‘සබ්රහ්මකානී’’ති පසංසිත්වා උපරිපි නෙසං පසංසනීයතං දස්සෙන්තො ‘‘සපුබ්බදෙවතානී’’තිආදිමාහ.

තත්ථ බ්රහ්මාතිආදීනි තෙසං බ්රහ්මාදිභාවසාධනත්ථං වුත්තානි. තත්රායමත්ථවිභාවනා – බ්රහ්මාති සෙට්ඨාධිවචනං. යථා හි බ්රහ්මුනො චතස්සො භාවනා අවිජහිතා හොන්ති මෙත්තා, කරුණා, මුදිතා, උපෙක්ඛාති, එවං මාතාපිතූනං පුත්තෙසු චතස්සො භාවනා අවිජහිතා හොන්ති. තා තස්මිං තස්මිං කාලෙ වෙදිතබ්බා – කුච්ඡිගතස්මිඤ්හි දාරකෙ ‘‘කදා න ඛො පුත්තකං අරොගං පරිපුණ්ණඞ්ගපච්චඞ්ගං පස්සිස්සාමා’’ති මාතාපිතූනං මෙත්තචිත්තං උප්පජ්ජති. යදා පනෙස මන්දො උත්තානසෙය්යකො ඌකාහි වා මඞ්කුලෙහි වා දට්ඨො දුක්ඛසෙය්යාය වා පීළිතො පරොදති විරවති, තදාස්ස සද්දං සුත්වා මාතාපිතූනං කාරුඤ්ඤං උප්පජ්ජති. ආධාවිත්වා විධාවිත්වා කීළනකාලෙ පන ලොභනීයවයස්මිං වා ඨිතකාලෙ දාරකං ඔලොකෙත්වා මාතාපිතූනං චිත්තං සප්පිමණ්ඩෙ පක්ඛිත්තසතවිහතකප්පාසපිචුපටලං විය මුදුකං ආමොදිතං පමොදිතං, තදා නෙසං මුදිතා ලබ්භති. යදා පන තෙසං පුත්තො දාරභරණං පච්චුපට්ඨපෙත්වා පාටියෙක්කං අගාරං අජ්ඣාවසති, තදා මාතාපිතූනං ‘‘සක්කොති දානි නො පුත්තකො අත්තනො ධම්මතාය ජීවිතු’’න්ති මජ්ඣත්තභාවො උප්පජ්ජති. එවං තස්මිං කාලෙ උපෙක්ඛා ලබ්භති. එවං මාතාපිතූනං පුත්තෙසු යථාකාලං චතුබ්බිධස්සපි බ්රහ්මවිහාරස්ස ලබ්භනතො බ්රහ්මසදිසවුත්තිතාය වුත්තං ‘‘බ්රහ්මාති, භික්ඛවෙ, මාතාපිතූනං එතං අධිවචන’’න්ති.

පුබ්බදෙවතාති එත්ථ දෙවා නාම තිවිධා – සම්මුතිදෙවා, උපපත්තිදෙවා, විසුද්ධිදෙවාති. තෙසු සම්මුතිදෙවා නාම රාජානො ඛත්තියා. තෙ හි ‘‘දෙවො, දෙවී’’ති ලොකෙ වොහරීයන්ති, දෙවා විය ලොකස්ස නිග්ගහානුග්ගහසමත්ථා ච හොන්ති. උපපත්තිදෙවා නාම චාතුමහාරාජිකතො පට්ඨාය යාව භවග්ගා උප්පන්නා සත්තා. විසුද්ධිදෙවා නාම ඛීණාසවා සබ්බකිලෙසවිසුද්ධිතො. තත්රායං වචනත්ථො – දිබ්බන්ති, කීළන්ති, ලළන්ති, ජොතන්ති පටිපක්ඛං ජයන්ති වාති දෙවා. තෙසු සබ්බසෙට්ඨා විසුද්ධිදෙවා. යථා තෙ බාලජනෙහි කතං අපරාධං අගණෙත්වා එකන්තෙනෙව තෙසං අනත්ථහානිං අත්ථුප්පත්තිඤ්ච ආකඞ්ඛන්තාව යථාවුත්තබ්රහ්මවිහාරයොගෙන අත්ථාය හිතාය සුඛාය පටිපජ්ජන්ති, දක්ඛිණෙය්යතාය ච තෙසං කාරානං මහප්ඵලතං මහානිසංසතඤ්ච ආවහන්ති; එවමෙව මාතාපිතරොපි පුත්තානං අපරාධං අගණෙත්වා එකන්තෙනෙව තෙසං අනත්ථහානිං අත්ථුප්පත්තිඤ්ච ආකඞ්ඛන්තා වුත්තනයෙනෙව චතුබ්බිධස්සපි බ්රහ්මවිහාරස්ස ලබ්භනතො අත්ථාය හිතාය සුඛාය පටිපජ්ජන්තා පරමදක්ඛිණෙය්යා හුත්වා අත්තනි කතානං කාරානං මහප්ඵලතං මහානිසංසතඤ්ච ආවහන්ති. සබ්බදෙවෙහි ච පඨමං තෙසං උපකාරවන්තතාය තෙ ආදිතොයෙව දෙවා. තෙසඤ්හි වසෙන තෙ පඨමං අඤ්ඤෙ දෙවෙ ‘‘දෙවා’’ති ජානන්ති ආරාධෙන්ති පයිරුපාසන්ති, ආරාධනවිධිං ඤත්වා තථා පටිපජ්ජන්තා තස්සා පටිපත්තියා ඵලං අධිගච්ඡන්ති, තස්මා තෙ පච්ඡාදෙවා නාම. තෙන වුත්තං ‘‘පුබ්බදෙවතාති, භික්ඛවෙ, මාතාපිතූනං එතං අධිවචන’’න්ති.

පුබ්බාචරියාති පඨමආචරියා. මාතාපිතරො හි පුත්තෙ සික්ඛාපෙන්තා අතිතරුණකාලතො පට්ඨාය ‘‘එවං නිසීද, එවං ගච්ඡ, එවං තිට්ඨ, එවං සය, එවං ඛාද, එවං භුඤ්ජ, අයං තෙ ‘තාතා’ති වත්තබ්බො, අයං ‘භාතිකා’ති, අයං ‘භගිනී’ති, ඉදං නාම කාතුං වට්ටති, ඉදං න වට්ටති, අසුකං නාම උපසඞ්කමිතුං වට්ටති, අසුකං නාම න වට්ටතී’’ති ගාහෙන්ති සික්ඛාපෙන්ති. අපරභාගෙ අඤ්ඤෙ ආචරියාපි සිප්පං මුද්දං ගණනන්ති එවමාදිං සික්ඛාපෙන්ති, අඤ්ඤෙ සරණානි දෙන්ති, සීලෙසු පතිට්ඨාපෙන්ති, පබ්බාජෙන්ති , ධම්මං උග්ගණ්හාපෙන්ති, උපසම්පාදෙන්ති, සොතාපත්තිමග්ගාදීනි පාපෙන්ති. ඉති සබ්බෙපි තෙ පච්ඡාආචරියා නාම. මාතාපිතරො පන සබ්බපඨමං. තෙනාහ ‘‘පුබ්බාචරියාති, භික්ඛවෙ, මාතාපිතූනං එතං අධිවචන’’න්ති.

ආහුනෙය්යාති ආනෙත්වා හුනිතබ්බන්ති ආහුනං, දූරතොපි ආනෙත්වා ඵලවිසෙසං ආකඞ්ඛන්තෙන ගුණවන්තෙසු දාතබ්බානං අන්නපානවත්ථච්ඡාදනාදීනං එතං නාමං, උපකාරඛෙත්තතාය තං ආහුනං අරහන්තීති ආහුනෙය්යා. තෙන වුත්තං ‘‘ආහුනෙය්යාති, භික්ඛවෙ, මාතාපිතූනං එතං අධිවචන’’න්ති.

ඉදානි තෙසං බ්රහ්මාදිභාවෙ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘තං කිස්ස හෙතු? බහුකාරා’’තිආදි වුත්තං. තං කිස්ස හෙතූති තං මාතාපිතූනං බ්රහ්මාදිඅධිවචනං කෙන කාරණෙනාති චෙති අත්ථො. බහුකාරාති බහූපකාරා. ආපාදකාති ජීවිතස්ස ආපාදකා, පාලකා. පුත්තානඤ්හි මාතාපිතූහි ජීවිතං ආපාදිතං පාලිතං ඝටිතං අනුප්පබන්ධෙන පවත්තිතං සම්පාදිතං. පොසකාති හත්ථපාදෙ වඩ්ඪෙත්වා හදයලොහිතං පායෙත්වා පොසෙතාරො. ඉමස්ස ලොකස්ස දස්සෙතාරොති පුත්තානං ඉමස්මිං ලොකෙ ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණදස්සනං නාම මාතාපිතරො නිස්සාය ජාතන්ති තෙ නෙසං ඉමස්ස ලොකස්ස දස්සෙතාරො නාම. ඉති තෙසං බහුකාරත්තං බ්රහ්මාදිභාවස්ස කාරණං දස්සිතං, යෙන පුත්තො මාතාපිතූනං ලොකියෙන උපකාරෙන කෙනචි පරියායෙන පරියන්තං පටිකාරං කාතුං න සමත්ථොයෙව. සචෙ හි පුත්තො ‘‘මාතාපිතූනං උපකාරස්ස පච්චුපකාරං කරිස්සාමී’’ති උට්ඨාය සමුට්ඨාය වායමන්තො දක්ඛිණෙ අංසකූටෙ මාතරං, ඉතරස්මිං පිතරං ඨපෙත්වා වස්සසතායුකො සකලං වස්සසතම්පි පරිහරෙය්ය චතූහි පච්චයෙහි උච්ඡාදනපරිමද්දනන්හාපනසම්බාහනාදීහි ච යථාරුචි උපට්ඨහන්තො තෙසං මුත්තකරීසම්පි අජිගුච්ඡන්තො, න එත්තාවතා පුත්තෙන මාතාපිතූනං පටිකාරො කතො හොති අඤ්ඤත්ර සද්ධාදිගුණවිසෙසෙ පතිට්ඨාපනා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘ද්වින්නාහං, භික්ඛවෙ, න සුප්පටිකාරං වදාමි. කතමෙසං ද්වින්නං? මාතු ච පිතු ච. එකෙන, භික්ඛවෙ, අංසෙන මාතරං පරිහරෙය්ය, එකෙන අංසෙන පිතරං පරිහරෙය්ය වස්සසතායුකො වස්සසතජීවී, සො ච නෙසං උච්ඡාදනපරිමද්දනන්හාපනසම්බාහනෙන, තෙ ච තත්ථෙව මුත්තකරීසං චජෙය්යුං, න ත්වෙව, භික්ඛවෙ, මාතාපිතූනං කතං වා හොති පටිකතං වා . ඉමිස්සා ච, භික්ඛවෙ, මහාපථවියා පහූතරත්තරතනාය මාතාපිතරො ඉස්සරියාධිපච්චෙ රජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙය්ය, න ත්වෙව, භික්ඛවෙ, මාතාපිතූනං කතං වා හොති පටිකතං වා. තං කිස්ස හෙතු? බහුකාරා, භික්ඛවෙ, මාතාපිතරො පුත්තානං ආපාදකා පොසකා ඉමස්ස ලොකස්ස දස්සෙතාරො.

‘‘යො ච ඛො, භික්ඛවෙ, මාතාපිතරො අස්සද්ධෙ සද්ධාසම්පදාය සමාදපෙති නිවෙසෙති පතිට්ඨාපෙති. දුස්සීලෙ සීලසම්පදාය, මච්ඡරිනො චාගසම්පදාය, දුප්පඤ්ඤෙ පඤ්ඤාසම්පදාය සමාදපෙති නිවෙසෙති පතිට්ඨාපෙති. එත්තාවතා ඛො, භික්ඛවෙ, මාතාපිතූනං කතඤ්ච හොති පටිකතඤ්චා’’ති (අ. නි. 2.34).

තථා –

‘‘මාතාපිතුඋපට්ඨානං, පුත්තදාරස්ස සඞ්ගහො’’ති; (ඛු. පා. 5.6);

‘‘මාතාපිතුඋපට්ඨානං, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතපඤ්ඤත්ත’’න්ති ච –

එවමාදීනි මාතාපිතූනං පුත්තස්ස බහූපකාරභාවසාධකානි සුත්තානි දට්ඨබ්බානි.

ගාථාසු වුච්චරෙති වුච්චන්ති කථීයන්ති. පජාය අනුකම්පකාති පරෙසං පාණං ඡින්දිත්වාපි අත්තනො සන්තකං යංකිඤ්චි චජිත්වාපි අත්තනො පජං පටිජග්ගන්ති ගොපයන්ති, තස්මා පජාය අත්තනො පුත්තානං අනුකම්පකා අනුග්ගාහකා.

නමස්සෙය්යාති සායං පාතං උපට්ඨානං ගන්ත්වා ‘‘ඉදං මය්හං උත්තමං පුඤ්ඤක්ඛෙත්ත’’න්ති නමක්කාරං කරෙය්ය. සක්කරෙය්යාති සක්කාරෙන පටිමානෙය්ය. ඉදානි තං සක්කාරං දස්සෙන්තො ‘‘අන්නෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අන්නෙනාති යාගුභත්තඛාදනීයෙන. පානෙනාති අට්ඨවිධපානෙන. වත්ථෙනාති නිවාසනපාරුපනෙන. සයනෙනාති මඤ්චපීඨභිසිබිම්බොහනාදිනා සයනෙන. උච්ඡාදනෙනාති දුග්ගන්ධං පටිවිනොදෙත්වා සුගන්ධකරණුච්ඡාදනෙන. න්හානෙනාති සීතකාලෙ උණ්හොදකෙන, උණ්හකාලෙ සීතොදකෙන ගත්තානි පරිසිඤ්චිත්වා න්හාපනෙන. පාදානං ධොවනෙන චාති උණ්හොදකසීතොදකෙහි පාදධොවනෙන චෙව තෙලමක්ඛනෙන ච.

තායනං පාරිචරියායාති එත්ථ නන්ති නිපාතමත්තං, යථාවුත්තපරිචරණෙන. අථ වා පාරිචරියායාති භරණකිච්චකරණකුලවංසපතිට්ඨාපනාදිනා පඤ්චවිධඋපට්ඨානෙන. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘පඤ්චහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි පුත්තෙන පුරත්ථිමා දිසා මාතාපිතරො පච්චුපට්ඨාතබ්බා ‘භතො නෙ භරිස්සාමි, කිච්චං නෙසං කරිස්සාමි, කුලවංසං ඨපෙස්සාමි, දායජ්ජං පටිපජ්ජිස්සාමි. අථ වා පන නෙසං පෙතානං කාලකතානං දක්ඛිණමනුප්පදස්සාමී’ති. ඉමෙහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, පඤ්චහි ඨානෙහි පුත්තෙන පුරත්ථිමා දිසා මාතාපිතරො පච්චුපට්ඨිතා පඤ්චහි ඨානෙහි පුත්තං අනුකම්පන්ති – පාපා නිවාරෙන්ති, කල්යාණෙ නිවෙසෙන්ති, සිප්පං සික්ඛාපෙන්ති, පතිරූපෙන දාරෙන සංයොජෙන්ති, සමයෙ දායජ්ජං නිය්යාදෙන්තී’’ති (දී. නි. 3.267).

අපිච යො මාතාපිතරො තීසු වත්ථූසු අභිප්පසන්නෙ කත්වා සීලෙසු වා පතිට්ඨාපෙත්වා පබ්බජ්ජාය වා නියොජෙත්වා උපට්ඨහති, අයං මාතාපිතුඋපට්ඨාකානං අග්ගොති වෙදිතබ්බො. සා පනායං පාරිචරියා පුත්තස්ස උභයලොකහිතසුඛාවහාති දස්සෙන්තො ‘‘ඉධෙව නං පසංසන්ති, පෙච්ච සග්ගෙ පමොදතී’’ති ආහ. තත්ථ ඉධාති ඉමස්මිං ලොකෙ. මාතාපිතුඋපට්ඨාකඤ්හි පුග්ගලං පණ්ඩිතමනුස්සා තත්ථ පාරිචරියාය පසංසන්ති වණ්ණෙන්ති ථොමෙන්ති, තස්ස ච දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජන්තා සයම්පි අත්තනො මාතාපිතූසු තථා පටිපජ්ජිත්වා මහන්තං පුඤ්ඤං පසවන්ති. පෙච්චාති පරලොකං ගන්ත්වා සග්ගෙ ඨිතො මාතාපිතුපට්ඨාකො දිබ්බසම්පත්තීහි මොදති පමොදති අභිනන්දතීති.

සත්තමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. බහුකාරසුත්තවණ්ණනා

107. අට්ඨමෙ බ්රාහ්මණගහපතිකාති බ්රාහ්මණා චෙව ගහපතිකා ච. ඨපෙත්වා බ්රාහ්මණෙ යෙ කෙචි අගාරං අජ්ඣාවසන්තා ඉධ ගහපතිකාති වෙදිතබ්බා . යෙති අනියමතො නිද්දිට්ඨපරාමසනං. වොති උපයොගබහුවචනං. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – භික්ඛවෙ, තුම්හාකං බහූපකාරා බ්රාහ්මණගහපතිකා, යෙ බ්රාහ්මණා චෙව සෙසඅගාරිකා ච ‘‘තුම්හෙ එව අම්හාකං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං, යත්ථ මයං උද්ධග්ගිකං දක්ඛිණං පතිට්ඨාපෙම සොවග්ගිකං සුඛවිපාකං සග්ගසංවත්තනික’’න්ති චීවරාදීහි පච්චයෙහි පතිඋපට්ඨිතාති.

එවං ‘‘ආමිසදානෙන ආමිසසංවිභාගෙන ආමිසානුග්ගහෙන ගහට්ඨා භික්ඛූනං උපකාරවන්තො’’ති දස්සෙත්වා ඉදානි ධම්මදානෙන ධම්මසංවිභාගෙන ධම්මානුග්ගහෙන භික්ඛූනම්පි තෙසං උපකාරවන්තතං දස්සෙතුං ‘‘තුම්හෙපි, භික්ඛවෙ,’’තිආදි වුත්තං, තං වුත්තනයමෙව.

ඉමිනා කිං කථිතං? පිණ්ඩාපචායනං නාම කථිතං. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – භික්ඛවෙ, යස්මා ඉමෙ බ්රාහ්මණගහපතිකා නෙව තුම්හාකං ඤාතකා, න මිත්තා, න ඉණං වා ධාරෙන්ති, අථ ඛො ‘‘ඉමෙ සමණා සම්මග්ගතා සම්මා පටිපන්නා, එත්ථ නො කාරා මහප්ඵලා භවිස්සන්ති මහානිසංසා’’ති ඵලවිසෙසං ආකඞ්ඛන්තා තුම්හෙ චීවරාදීහි උපට්ඨහන්ති. තස්මා තං තෙසං අධිප්පායං පරිපූරෙන්තා අප්පමාදෙන සම්පාදෙථ, ධම්මදෙසනාපි වො කාරකානංයෙව සොභති, ආදෙය්යා ච හොති, න ඉතරෙසන්ති එවං සම්මාපටිපත්තියං අප්පමාදො කරණීයොති.

එවමිදං, භික්ඛවෙතිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – භික්ඛවෙ, එවං ඉමිනා වුත්තප්පකාරෙන ගහට්ඨපබ්බජිතෙහි ආමිසදානධම්මදානවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං සන්නිස්සාය කාමාදිවසෙන චතුබ්බිධස්සපි ඔඝස්ස නිත්ථරණත්ථාය සකලස්සපි වට්ටදුක්ඛස්ස සම්මදෙව පරියොසානකරණාය උපොසථසීලනියමාදිවසෙන චතුපාරිසුද්ධිසීලාදිවසෙන වා ඉදං සාසනබ්රහ්මචරියං මග්ගබ්රහ්මචරියඤ්ච වුස්සති චරීයතීති.

ගාථාසු සාගාරාති ගහට්ඨා. අනගාරාති පරිච්චත්තඅගාරා පබ්බජිතා. උභො අඤ්ඤොඤ්ඤනිස්සිතාති තෙ උභොපි අඤ්ඤමඤ්ඤසන්නිස්සිතා. සාගාරා හි අනගාරානං ධම්මදානසන්නිස්සිතා, අනගාරා ච සාගාරානං පච්චයදානසන්නිස්සිතා. ආරාධයන්තීති සාධෙන්ති සම්පාදෙන්ති. සද්ධම්මන්ති පටිපත්තිසද්ධම්මං පටිවෙධසද්ධම්මඤ්ච. තත්ථ යං උත්තමං, තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යොගක්ඛෙමංඅනුත්තර’’න්ති අරහත්තං නිබ්බානඤ්ච. සාගාරෙසූති සාගාරෙහි, නිස්සක්කෙ ඉදං භුම්මවචනං, සාගාරානං වා සන්තිකෙ. පච්චයන්ති වුත්තාවසෙසං දුවිධං පච්චයං පිණ්ඩපාතං භෙසජ්ජඤ්ච. පරිස්සයවිනොදනන්ති උතුපරිස්සයාදිපරිස්සයහරණං විහාරාදිආවසථං. සුගතන්ති සම්මා පටිපන්නං කල්යාණපුථුජ්ජනෙන සද්ධිං අට්ඨවිධං අරියපුග්ගලං. සාවකො හි ඉධ සුගතොති අධිප්පෙතො. ඝරමෙසිනොති ඝරං එසිනො, ගෙහෙ ඨත්වා ඝරාවාසං වසන්තා භොගූපකරණානි චෙව ගහට්ඨසීලාදීනි ච එසනසීලාති අත්ථො. සද්දහානො අරහතන්ති අරහන්තානං අරියානං වචනං, තෙසං වා සම්මාපටිපත්තිං සද්දහන්තා. ‘‘අද්ධා ඉමෙ සම්මා පටිපන්නා, යථා ඉමෙ කථෙන්ති, තථා පටිපජ්ජන්තානං සා පටිපත්ති සග්ගමොක්ඛසම්පත්තියා සංවත්තතී’’ති අභිසද්දහන්තාති අත්ථො. ‘‘සද්දහන්තා’’තිපි පාඨො. අරියපඤ්ඤායාති සුවිසුද්ධපඤ්ඤාය. ඣායිනොති ආරම්මණලක්ඛණූපනිජ්ඣානවසෙන දුවිධෙනපි ඣානෙන ඣායිනො.

ඉධ ධම්මං චරිත්වානාති ඉමස්මිං අත්තභාවෙ, ඉමස්මිං වා සාසනෙ ලොකියලොකුත්තරසුඛස්ස මග්ගභූතං සීලාදිධම්මං පටිපජ්ජිත්වා යාව පරිනිබ්බානං න පාපුණන්ති, තාවදෙව සුගතිගාමිනො. නන්දිනොති පීතිසොමනස්සයොගෙන නන්දනසීලා. කෙචි පන ‘‘ධම්මං චරිත්වාන මග්ගන්ති සොතාපත්තිමග්ගං පාපුණිත්වා’’ති වදන්ති. දෙවලොකස්මින්ති ඡබ්බිධෙපි කාමාවචරදෙවලොකෙ. මොදන්ති කාමකාමිනොති යථිච්ඡිතවත්ථුනිප්ඵත්තිතො කාමකාමිනො කාමවන්තො හුත්වා පමොදන්තීති.

අට්ඨමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. කුහසුත්තවණ්ණනා

108. නවමෙ කුහාති සාමන්තජප්පනාදිනා කුහනවත්ථුනා කුහකා, අසන්තගුණසම්භාවනිච්ඡාය කොහඤ්ඤං කත්වා පරෙසං විම්හාපකාති අත්ථො. ථද්ධාති කොධෙන ච මානෙන ච ථද්ධමානසා. ‘‘කොධනො හොති උපායාසබහුලො, අප්පම්පි වුත්තො සමානො අභිසජ්ජති කුප්පති බ්යාපජ්ජති පතිත්ථීයතී’’ති (අ. නි. 3.25; පු. ප. 101) එවං වුත්තෙන කොධෙන ච, ‘‘දුබ්බචො හොති දොවචස්සකරණෙහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො අක්ඛමො අප්පදක්ඛිණග්ගාහී අනුසාසනි’’න්ති (ම. නි. 1.181) එවං වුත්තෙන දොවචස්සෙන ච, ‘‘ජාතිමදො, ගොත්තමදො, සිප්පමදො, ආරොග්යමදො, යොබ්බනමදො, ජීවිතමදො’’ති (විභ. 832) එවං වුත්තෙන ජාතිමදාදිභෙදෙන මදෙන ච ගරුකාතබ්බෙසු ගරූසු පරමනිපච්චකාරං අකත්වා අයොසලාකං ගිලිත්වා ඨිතා විය අනොනතා හුත්වා විචරණකා. ලපාති උපලාපකා මිච්ඡාජීවවසෙන කුලසඞ්ගාහකා පච්චයත්ථං පයුත්තවාචාවසෙන නිප්පෙසිකතාවසෙන ච ලපකාති වා අත්ථො.

සිඞ්ගීති ‘‘තත්ථ කතමං සිඞ්ගං? යං සිඞ්ගං සිඞ්ගාරතා චාතුරතා චාතුරියං පරික්ඛත්තතා පාරික්ඛත්තිය’’න්ති (විභ. 852) එවං වුත්තෙහි සිඞ්ගසදිසෙහි පාකටකිලෙසෙහි සමන්නාගතා. උන්නළාති උග්ගතනළා, නළසදිසං තුච්ඡමානං උක්ඛිපිත්වා විචරණකා. අසමාහිතාති චිත්තෙකග්ගතාමත්තස්සාපි අලාභිනො. න මෙ තෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ මාමකාති තෙ මය්හං භික්ඛූ මම සන්තකා න හොන්ති. මෙති ඉදං පදං අත්තානං උද්දිස්ස පබ්බජිතත්තා භගවතා වුත්තං. යස්මා පන තෙ කුහනාදියොගතො න සම්මා පටිපන්නා, තස්මා ‘‘න මාමකා’’ති වුත්තා. අපගතාති යදිපි තෙ මම සාසනෙ පබ්බජිතා, යථානුසිට්ඨං පන අප්පටිපජ්ජනතො අපගතා එව ඉමස්මා ධම්මවිනයා, ඉතො තෙ සුවිදූරවිදූරෙ ඨිතාති දස්සෙති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘නභඤ්ච දූරෙ පථවී ච දූරෙ,

පාරං සමුද්දස්ස තදාහු දූරෙ;

තතො හවෙ දූරතරං වදන්ති,

සතඤ්ච ධම්මං අසතඤ්ච රාජා’’ති. (අ. නි. 4.47; ජා. 2.21.414);

වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජන්තීති සීලාදිගුණෙහි වඩ්ඪනවසෙන වුද්ධිං, තත්ථ නිච්චලභාවෙන විරූළ්හිං, සබ්බත්ථ පත්ථටභාවෙන සීලාදිධම්මක්ඛන්ධපාරිපූරියා වෙපුල්ලං. න ච තෙ කුහාදිසභාවා භික්ඛූ ආපජ්ජන්ති, න ච පාපුණන්තීති අත්ථො. තෙ ඛො මෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ මාමකාති ඉධාපි මෙති අත්තානං උද්දිස්ස පබ්බජිතත්තා වදති, සම්මා පටිපන්නත්තා පන ‘‘මාමකා’’ති ආහ. වුත්තවිපරියායෙන සුක්කපක්ඛො වෙදිතබ්බො. තත්ථ යාව අරහත්තමග්ගා විරූහන්ති නාම, අරහත්තඵලෙ පන සම්පත්තෙ විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපන්නා නාම. ගාථා සුවිඤ්ඤෙය්යා එව.

නවමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. නදීසොතසුත්තවණ්ණනා

109. දසමෙ සෙය්යථාපීති ඔපම්මදස්සනත්ථෙ නිපාතො, යථා නාමාති අත්ථො. නදියා සොතෙන ඔවුය්හෙය්යාති සීඝසොතාය හාරහාරිනියා නදියා උදකවෙගෙන හෙට්ඨතො වුය්හෙය්ය අධො හරියෙථ. පියරූපසාතරූපෙනාති පියසභාවෙන සාතසභාවෙන ච කාරණභූතෙන, තස්සං නදියං තස්සා වා පරතීරෙ මණිසුවණ්ණාදි අඤ්ඤං වා පියවත්ථු විත්තූපකරණං අත්ථි, තං ගහෙස්සාමීති නදියං පතිත්වා සොතෙන අවකඩ්ඪෙය්ය. කිඤ්චාපීති අනුජානනඅසම්භාවනත්ථෙ නිපාතො. කිං අනුජානාති, කිං න සම්භාවෙති? තෙන පුරිසෙන අධිප්පෙතස්ස පියවත්ථුස්ස තත්ථ අත්ථිභාවං අනුජානාති, තථාගමනං පන ආදීනවවන්තතාය න සම්භාවෙති. ඉදං වුත්තං හොති – අම්භො, පුරිස , යදිපි තයා අධිප්පෙතං පියවත්ථු තත්ථ උපලබ්භති, එවං ගමනෙ පන අයමාදීනවො, යං ත්වං හෙට්ඨා රහදං පත්වා මරණං මරණමත්තං වා දුක්ඛං පාපුණෙය්යාසීති.

අත්ථි චෙත්ථ හෙට්ඨා රහදොති එතිස්සා නදියා හෙට්ඨා අනුසොතභාගෙ අතිවිය ගම්භීරවිත්ථතො එකො මහාසරො අත්ථි. සො ච සමන්තතො වාතාභිඝාතසමුට්ඨිතාහි මණිමයපබ්බතකූටසන්නිභාහි මහතීහි ඌමීහි වීචීහි සඌමි, විසමෙසු භූමිප්පදෙසෙසු සවෙගං අනුපක්ඛන්දන්තෙන ඉමිස්සා තාව නදියා මහොඝෙන තහිං තහිං ආවට්ටමානවිපුලජලතාය බලවාමුඛසදිසෙහි සහ ආවට්ටෙහීති සාවට්ටො. තං රහදං ඔතිණ්ණසත්තෙයෙව අත්තනො නිබද්ධාමිසගොචරෙ කත්වා අජ්ඣාවසන්තෙන අතිවිය භයානකදස්සනෙන ඝොරචෙතසා දකරක්ඛසෙන සගහො සරක්ඛසො, චණ්ඩමච්ඡමකරාදිනා වා සගහො, යථාවුත්තරක්ඛසෙන සරක්ඛසො.

යන්ති එවං සප්පටිභයං යං රහදං. අම්භො පුරිසාති ආලපනං. මරණං වා නිගච්ඡසීති තාහි වා ඌමීහි අජ්ඣොත්ථටො, තෙසු වා ආවට්ටෙසු නිපතිතො සීසං උක්ඛිපිතුං අසක්කොන්තො තෙසං වා චණ්ඩමච්ඡමකරාදීනං මුඛෙ නිපතිතො. තස්ස වා දකරක්ඛසස්ස හත්ථං ගතො මරණං වා ගමිස්සසි, අථ වා පන ආයුසෙසෙ සති තතො මුච්චිත්වා අපගච්ඡන්තො තෙහි ඌමිආදීහි ජනිතඝට්ටිතවසෙන මරණමත්තං මරණප්පමාණං දුක්ඛං නිගච්ඡසි. පටිසොතං වායමෙය්යාති සො පුබ්බෙ අනුසොතං වුය්හමානො තස්ස පුරිසස්ස වචනං සුත්වා ‘‘අනත්ථො කිර මෙ උපට්ඨිතො, මච්චුමුඛෙ කිරාහං පරිවත්තාමී’’ති උප්පන්නබලවභයො සම්භමන්තො දිගුණං කත්වා උස්සාහං හත්ථෙහි ච පාදෙහි ච වායමෙය්ය තරෙය්ය, න චිරෙනෙව තීරං සම්පාපුණෙය්ය.

අත්ථස්සවිඤ්ඤාපනායාති චතුසච්චපටිවෙධානුකූලස්ස අත්ථස්ස සම්බොධනාය උපමා කතා. අයඤ්චෙත්ථ අත්ථොති අයමෙව ඉදානි වුච්චමානො ඉධ මයා අධිප්පෙතො උපමෙය්යත්ථො, යස්ස විඤ්ඤාපනාය උපමා ආහටා.

තණ්හායෙතං අධිවචනන්ති එත්ථ චතූහි ආකාරෙහි තණ්හාය සොතසදිසතා වෙදිතබ්බා අනුක්කමපරිවුඩ්ඪිතො අනුප්පබන්ධතො ඔසීදාපනතො දුරුත්තරණතො ච. යථා හි උපරි මහාමෙඝෙ අභිප්පවුට්ඨෙ උදකං පබ්බතකන්දරපදරසාඛායො පූරෙත්වා තතො භස්සිත්වා කුසුබ්භෙ පූරෙත්වා තතො භස්සිත්වා කුන්නදියො පූරෙත්වා තතො මහානදියො පක්ඛන්දිත්වා එකොඝං හුත්වා පවත්තමානං ‘‘නදීසොතො’’ති වුච්චති, එවමෙව අජ්ඣත්තිකබාහිරාදිවසෙන අනෙකභෙදෙසු රූපාදීසු ආරම්මණෙසු ලොභො උප්පජ්ජිත්වා අනුක්කමෙන පරිවුඩ්ඪිං ගච්ඡන්තො ‘‘තණ්හාසොතො’’ති වුච්චති, යථා ච නදීසොතො ආගමනතො යාව සමුද්දප්පත්ති, තාව සති විච්ඡෙදපච්චයාභාවෙ අවිච්ඡිජ්ජමානො අනුප්පබන්ධෙන පවත්තති, එවං තණ්හාසොතොපි ආගමනතො පට්ඨාය අසති විච්ඡෙදපච්චයෙ අවිච්ඡිජ්ජමානො අපායසමුද්දාභිමුඛො අනුප්පබන්ධෙන පවත්තති. යථා පන නදීසොතො තදන්තොගධෙ සත්තෙ ඔසීදාපෙති, සීසං උක්ඛිපිතුං න දෙති, මරණං වා මරණමත්තං වා දුක්ඛං පාපෙති, එවං තණ්හාසොතොපි අත්තනො සොතන්තොගතෙ සත්තෙ ඔසීදාපෙති, පඤ්ඤාසීසං උක්ඛිපිතුං න දෙති, කුසලමූලච්ඡෙදනෙන සංකිලෙසධම්මසමාපජ්ජනෙන ච මරණං වා මරණමත්තං වා දුක්ඛං පාපෙති.

යථා ච නදියා සොතො මහොඝභාවෙන පවත්තමානො උළුම්පං වා නාවං වා බන්ධිතුං නෙතුඤ්ච ඡෙකං පුරිසං නිස්සාය පරතීරං ගන්තුං අජ්ඣාසයං කත්වා තජ්ජං වායාමං කරොන්තෙන තරිතබ්බො, න යෙන වා තෙන වාති දුරුත්තරො, එවං තණ්හාසොතොපි කාමොඝභවොඝභූතො සීලසංවරං පූරෙතුං සමථවිපස්සනාසු කම්මං කාතුං ‘‘නිපකෙන අරහත්තං පාපුණිස්සාමී’’ති අජ්ඣාසයං සමුට්ඨාපෙත්වා කල්යාණමිත්තෙ නිස්සාය සමථවිපස්සනානාවං අභිරුහිත්වා සම්මාවායාමං කරොන්තෙන තරිතබ්බො, න යෙන වා තෙන වාති දුරුත්තරො. එවං අනුක්කමපරිවුඩ්ඪිතො අනුප්පබන්ධතො ඔසීදාපනතො දුරුත්තරණතොති චතූහි ආකාරෙහි තණ්හාය නදීසොතසදිසතා වෙදිතබ්බා.

පියරූපංසාතරූපන්ති පියජාතිකං පියසභාවං පියරූපං, මධුරජාතිකං මධුරසභාවං සාතරූපං, ඉට්ඨසභාවන්ති අත්ථො. ඡන්නෙතන්ති ඡන්නං එතං. අජ්ඣත්තිකානන්ති එත්ථ ‘‘එවං මයං අත්තාති ගහණං ගමිස්සාමා’’ති ඉමිනා විය අධිප්පායෙන අත්තානං අධිකාරං කත්වා පවත්තානීති අජ්ඣත්තිකානි. තත්ථ ගොචරජ්ඣත්තං, නියකජ්ඣත්තං, විසයජ්ඣත්තං, අජ්ඣත්තජ්ඣත්තන්ති චතුබ්බිධං අජ්ඣත්තං. තෙසු ‘‘අජ්ඣත්තරතො සමාහිතො’’ති එවමාදීසු (ධ. ප. 362) වුත්තං ඉදං ගොචරජ්ඣත්තං නාම. ‘‘අජ්ඣත්තං සම්පසාදන’’න්ති (දී. නි. 1.228; ධ. ස. 161) ආගතං ඉදං නියකජ්ඣත්තං නාම. ‘‘සබ්බනිමිත්තානං අමනසිකාරා අජ්ඣත්තං සුඤ්ඤතං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (ම. නි. 3.187) එවමාගතං ඉදං විසයජ්ඣත්තං නාම. ‘‘අජ්ඣත්තිකා ධම්මා, බාහිරා ධම්මා’’ති (ධ. ස. තිකමාතිකා 20) එත්ථ වුත්තං අජ්ඣත්තං අජ්ඣත්තජ්ඣත්තං නාම. ඉධාපි එතදෙව අධිප්පෙතං, තස්මා අජ්ඣත්තානියෙව අජ්ඣත්තිකානි. අථ වා යථාවුත්තෙනෙව අත්ථෙන ‘‘අජ්ඣත්තා ධම්මා, බහිද්ධා ධම්මා’’තිආදීසු විය තෙසු අජ්ඣත්තෙසු භවානි අජ්ඣත්තිකානි, චක්ඛාදීනි. තෙසං අජ්ඣත්තිකානං.

ආයතනානන්ති එත්ථ ආයතනතො, ආයානං තනනතො, ආයතස්ස ච නයනතො ආයතනානීති . චක්ඛාදීසු හි තංතංද්වාරවත්ථුකා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා සකෙන සකෙන අනුභවනාදිනා කිච්චෙන ආයතන්ති උට්ඨහන්ති ඝටන්ති වායමන්ති, තෙ ච ආයභූතෙ ධම්මෙ එතානි තනොන්ති විත්ථාරෙන්ති , යඤ්ච අනමතග්ගෙ සංසාරෙ පවත්තං අතිවිය ආයතං වට්ටදුක්ඛං, තං නයන්ති පවත්තෙන්ති. ඉති සබ්බථාපිමෙ ධම්මා ආයතනතො, ආයානං තනනතො, ආයතස්ස ච නයනතො ආයතනානීති වුච්චන්ති. අපිච නිවාසට්ඨානට්ඨෙන, ආකරට්ඨෙන, සමොසරණට්ඨානට්ඨෙන, සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන, කාරණට්ඨෙන ච ආයතනං වෙදිතබ්බං. තථා හි ලොකෙ ‘‘ඉස්සරායතනං දෙවායතන’’න්තිආදීසු නිවාසට්ඨානං ආයතනන්ති වුච්චති. ‘‘සුවණ්ණායතනං රජතායතන’’න්තිආදීසු ආකරො. සාසනෙ පන ‘‘මනොරමෙ ආයතනෙ, සෙවන්ති නං විහඞ්ගමා’’තිආදීසු සමොසරණට්ඨානං. ‘‘දක්ඛිණාපථො ගුන්නං ආයතන’’න්තිආදීසු සඤ්ජාතිදෙසො. ‘‘තත්ර තත්රෙව සක්ඛිභබ්බතං පාපුණාති සති සතිආයතනෙ’’තිආදීසු (ම. නි. 3.158; අ. නි. 3.102) කාරණං ආයතනන්ති වුච්චති. චක්ඛාදීසු ච තෙ තෙ චිත්තචෙතසිකා ධම්මා නිවසන්ති තදායත්තවුත්තිතායාති චක්ඛාදයො තෙසං නිවාසට්ඨානං. තත්ථ ච තෙ ආකිණ්ණා තන්නිස්සිතත්තාති තෙ නෙසං ආකරො, සමොසරණට්ඨානඤ්ච තත්ථ වත්ථුද්වාරභාවෙන සමොසරණතො, සඤ්ජාතිදෙසො ච තන්නිස්සයභාවෙන තෙසං තත්ථෙව උප්පත්තිතො, කාරණඤ්ච තදභාවෙ තෙසං අභාවතොති. ඉති නිවාසට්ඨානට්ඨෙන, ආකරට්ඨෙන, සමොසරණට්ඨානට්ඨෙන, සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන, කාරණට්ඨෙනාති ඉමෙහි කාරණෙහි චක්ඛාදීනි ආයතනානීති වුච්චන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡන්නෙතං අජ්ඣත්තිකානං ආයතනාන’’න්ති.

යදිපි රූපාදයොපි ධම්මා ‘‘රූපං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජතී’’ති තණ්හාවත්ථුභාවතො පියරූපසාතරූපභාවෙන වුත්තා. චක්ඛාදිකෙ පන මුඤ්චිත්වා අත්තභාවපඤ්ඤත්තියා අභාවතො ‘‘මම චක්ඛු මම සොත’’න්තිආදිනා අධිකසිනෙහවත්ථුභාවෙන චක්ඛාදයො සාතිසයං පියරූපං සාතරූපන්ති නිද්දෙසං අරහන්තීති දස්සෙතුං ‘‘පියරූපං සාතරූපන්ති ඛො, භික්ඛවෙ, ඡන්නෙතං අජ්ඣත්තිකානං ආයතනානං අධිවචන’’න්ති වුත්තං.

ඔරම්භාගියානන්ති එත්ථ ඔරං වුච්චති කාමධාතු, තප්පරියාපන්නා ඔරම්භාගා, පච්චයභාවෙන තෙසං හිතාති ඔරම්භාගියා. යස්ස සංවිජ්ජන්ති, තං පුග්ගලං වට්ටස්මිං සංයොජෙන්ති බන්ධන්තීති සංයොජනානි. සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසකාමරාගබ්යාපාදානං එතං අධිවචනං. තෙ හි කාමභවූපගානං සඞ්ඛාරානං පච්චයා හුත්වා රූපාරූපධාතුතො හෙට්ඨාභාවෙන නිහීනභාවෙන ඔරම්භාගභූතෙන කාමභවෙන සත්තෙ සංයොජෙන්ති. එතෙනෙව තෙසං හෙට්ඨාරහදසදිසතා දීපිතාති දට්ඨබ්බා. ඌමිභයන්තිඛො, භික්ඛවෙ, කොධුපායාසස්සෙතං අධිවචනන්ති භායති එතස්මාති භයං, ඌමි එව භයන්ති ඌමිභයං. කුජ්ඣනට්ඨෙන කොධො, ස්වෙව චිත්තස්ස සරීරස්ස ච අභිප්පමද්දනපවෙධනුප්පාදනෙන දළ්හං ආයාසනට්ඨෙන උපායාසො.

එත්ථ ච අනෙකවාරං පවත්තිත්වා අත්තනා සමවෙතං සත්තං අජ්ඣොත්ථරිත්වා සීසං උක්ඛිපිතුං අදත්වා අනයබ්යසනාපාදනෙන කොධුපායාසස්ස ඌමිසදිසතා දට්ඨබ්බා. තථා කාමගුණානං කිලෙසාභිභූතෙ සත්තෙ ඉතො ච එත්තො, එත්තො ච ඉතොති එවං මනාපියරූපාදිවිසයසඞ්ඛාතෙ අත්තනි සංසාරෙත්වා යථා තතො බහිභූතෙ නෙක්ඛම්මෙ චිත්තම්පි න උප්පජ්ජති එවං ආවට්ටෙත්වා බ්යසනාපාදනෙන ආවට්ටසදිසතා දට්ඨබ්බා. යථා පන ගහරක්ඛසොපි ආරක්ඛරහිතං අත්තනො ගොචරභූමිගතං පුරිසං අභිභුය්ය ගහෙත්වා අගොචරෙ ඨිතම්පි රක්ඛසමායාය ගොචරං නෙත්වා භෙරවරූපදස්සනාදිනා අවසං අත්තනො උපකාරං කාතුං අසමත්ථං කත්වා අන්වාවිසිත්වා වණ්ණබලභොගයසසුඛෙහිපි වියොජෙන්තො මහන්තං අනයබ්යසනං ආපාදෙති, එවං මාතුගාමොපි යොනිසොමනසිකාරරහිතං අවීරපුරිසං ඉත්ථිකුත්තභූතෙහි අත්තනො හාවභාවවිලාසෙහි අභිභුය්ය ගහෙත්වා වීරජාතියම්පි අත්තනො රූපාදීහි පලොභනවසෙන ඉත්ථිමායාය අන්වාවිසිත්වා අවසං අත්තනො උපකාරධම්මෙ සීලාදයො සම්පාදෙතුං අසමත්ථං කරොන්තො ගුණවණ්ණාදීහි වියොජෙත්වා මහන්තං අනයබ්යසනං ආපාදෙති, එවං මාතුගාමස්ස ගහරක්ඛසසදිසතා දට්ඨබ්බා. තෙන වුත්තං ‘‘ආවට්ටන්ති ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නෙතං කාමගුණානං අධිවචනං, ගහරක්ඛසොති ඛො, භික්ඛවෙ, මාතුගාමස්සෙතං අධිවචන’’න්ති.

පටිසොතොති ඛො භික්ඛවෙ නෙක්ඛම්මස්සෙතං අධිවචනන්ති එත්ථ පබ්බජ්ජා සහ උපචාරෙන පඨමජ්ඣානං විපස්සනාපඤ්ඤා ච නිබ්බානඤ්ච නෙක්ඛම්මං නාම. සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා නෙක්ඛම්මං නාම. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘පබ්බජ්ජා පඨමං ඣානං, නිබ්බානඤ්ච විපස්සනා;

සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා, නෙක්ඛම්මන්ති පවුච්චරෙ’’ති.

ඉමෙසං පන පබ්බජ්ජාදීනං තණ්හාසොතස්ස පටිලොමතො පටිසොතසදිසතා වෙදිතබ්බා. අවිසෙසෙන හි ධම්මවිනයො නෙක්ඛම්මං, තස්ස අධිට්ඨානං පබ්බජ්ජා ච, ධම්මවිනයො ච තණ්හාසොතස්ස පටිසොතං වුච්චති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘පටිසොතගාමිං නිපුණං, ගම්භීරං දුද්දසං අණුං;

රාගරත්තා න දක්ඛන්ති, තමොඛන්ධෙන ආවුතා’’ති. (දී. නි. 2.65; ම. නි. 1.281; සං. නි. 1.172);

වීරියාරම්භස්සාති චතුබ්බිධසම්මප්පධානවීරියස්ස. තස්ස කාමොඝාදිභෙදතණ්හාසොතසන්තරණස්ස හත්ථෙහි පාදෙහි චතුරඞ්ගනදීසොතසන්තරණවායාමස්ස සදිසතා පාකටායෙව. තථා නදීසොතස්ස තීරෙ ඨිතස්ස චක්ඛුමතො පුරිසස්ස කාමාදිං චතුබ්බිධම්පි ඔඝං තරිත්වා තස්ස පරතීරභූතෙ නිබ්බානථලෙ ඨිතස්ස පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමතො භගවතො සදිසභාවො. තෙන වුත්තං ‘‘චක්ඛුමා පුරිසො…පෙ… සම්මාසම්බුද්ධස්සා’’ති.

තත්රිදං ඔපම්මසංසන්දනං – නදීසොතො විය අනුප්පබන්ධවසෙන පවත්තමානො තණ්හාසොතො, තෙන වුය්හමානො පුරිසො විය අනමතග්ගෙ සංසාරවට්ටෙ පරිබ්භමනතො තණ්හාසොතෙන වුය්හමානො සත්තො, තස්ස තත්ථ පියරූපසාතරූපවත්ථුස්මිං අභිනිවෙසො විය ඉමස්ස චක්ඛාදීසු අභිනිවෙසො, සඌමිසාවට්ටසගහරක්ඛසො හෙට්ඨාරහදො විය කොධුපායාසපඤ්චකාමගුණමාතුගාමසමාකුලො පඤ්චොරම්භාගියසංයොජනසමූහො, තමත්ථං යථාභූතං විදිත්වා තස්ස නදීසොතස්ස පරතීරෙ ඨිතො චක්ඛුමා පුරිසො විය සකලං සංසාරාදීනවං සබ්බඤ්ච ඤෙය්යධම්මං යථාභූතං විදිත්වා තණ්හාසොතස්ස පරතීරභූතෙ නිබ්බානථලෙ ඨිතො සමන්තචක්ඛු භගවා, තස්ස පුරිසස්ස තස්මිං නදියා සොතෙන වුය්හමානෙ පුරිසෙ අනුකම්පාය රහදස්ස රහදාදීනවස්ස ච ආචික්ඛනං විය තණ්හාසොතෙන වුය්හමානස්ස සත්තස්ස මහාකරුණාය භගවතො තණ්හාදීනං තදාදීනවස්ස ච විභාවනා, තස්ස වචනං අසද්දහිත්වා අනුසොතගාමිනො තස්ස පුරිසස්ස තස්මිං රහදෙ මරණප්පත්තිමරණමත්තදුක්ඛප්පත්තියො විය භගවතො වචනං අසම්පටිච්ඡන්තස්ස අපායුප්පත්ති, සුගතියං දුක්ඛුප්පත්ති ච, තස්ස පන වචනං සද්දහිත්වා හත්ථෙහි ච පාදෙහි ච වායාමකරණං විය තෙන ච වායාමෙන පරතීරං පත්වා සුඛෙන යථිච්ඡිතට්ඨානගමනං විය භගවතො වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා තණ්හාදීසු ආදීනවං පස්සිත්වා තණ්හාසොතස්ස පටිසොතපබ්බජ්ජාදිනෙක්ඛම්මවසෙන වීරියාරම්භො, ආරද්ධවීරියස්ස ච තෙනෙව වීරියාරම්භෙන තණ්හාසොතාතික්කමනං නිබ්බානතීරං පත්වා අරහත්තඵලසමාපත්තිවසෙන යථාරුචි සුඛවිහාරොති.

ගාථාසු සහාපි දුක්ඛෙන ජහෙය්ය කාමෙති ඣානමග්ගාධිගමත්ථං සමථවිපස්සනානුයොගං කරොන්තො භික්ඛු යදිපි තෙසං පුබ්බභාගපටිපදා කිච්ඡෙන කසිරෙන සම්පජ්ජති, න සුඛෙන වීථිං ඔතරති පුබ්බභාගභාවනාය කිලෙසානං බලවභාවතො, ඉන්ද්රියානං වා අතික්ඛභාවතො. තථා සති සහාපි දුක්ඛෙන ජහෙය්ය කාමෙ, පඨමජ්ඣානෙන වික්ඛම්භෙන්තො තතියමග්ගෙන සමුච්ඡින්දන්තො කිලෙසකාමෙ පජහෙය්ය. එතෙන දුක්ඛපටිපදෙ ඣානමග්ගෙ දස්සෙති.

යොගක්ඛෙමං ආයතිං පත්ථයානොති අනාගාමිතං අරහත්තං ඉච්ඡන්තො ආකඞ්ඛමානො. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – යදිපි එතරහි කිච්ඡෙන කසිරෙන ඣානපුරිමමග්ගෙ අධිගච්ඡාමි, ඉමෙ පන නිස්සාය උපරි අරහත්තං අධිගන්ත්වා කතකිච්චො පහීනසබ්බදුක්ඛො භවිස්සාමීති සහාපි දුක්ඛෙන ඣානාදීහි කාමෙ පජහෙය්යාති. අථ වා යො කාමවිතක්කබහුලො පුග්ගලො කල්යාණමිත්තස්ස වසෙන පබ්බජ්ජං සීලවිසොධනං ඣානාදීනං පුබ්බභාගපටිපත්තිං වා පටිපජ්ජන්තො කිච්ඡෙන කසිරෙන අස්සුමුඛො රොදමානො තං විතක්කං වික්ඛම්භෙති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සහාපි දුක්ඛෙන ජහෙය්ය කාමෙ’’ති. සො හි කිච්ඡෙනපි කාමෙ පජහන්තො ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තං ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සන්තො අනුක්කමෙන අරහත්තෙ පතිට්ඨහෙය්ය. තෙන වුත්තං ‘‘යොගක්ඛෙමං ආයතිං පත්ථයානො’’ති.

සම්මප්පජානොති විපස්සනාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය සම්මදෙව පජානන්තො. සුවිමුත්තචිත්තොති තස්ස අරියමග්ගාධිගමස්ස අනන්තරං ඵලවිමුත්තියා සුට්ඨු විමුත්තචිත්තො. විමුත්තියා ඵස්සයෙ තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං මග්ගඵලාධිගමනකාලෙ විමුත්තිං නිබ්බානං ඵස්සයෙ ඵුසෙය්ය පාපුණෙය්ය අධිගච්ඡෙය්ය සච්ඡිකරෙය්ය. උපයොගත්ථෙ හි ‘‘විමුත්තියා’’ති ඉදං සාමිවචනං. විමුත්තියා වා ආරම්මණභූතාය තත්ථ තත්ථ තංතංඵලසමාපත්තිකාලෙ අත්තනො ඵලචිත්තං ඵස්සයෙ ඵුසෙය්ය පාපුණෙය්ය, නිබ්බානොගධාය ඵලසමාපත්තියා විහරෙය්යාති අත්ථො. ස වෙදගූති සො වෙදසඞ්ඛාතෙන මග්ගඤාණෙන චතුන්නං සච්චානං ගතත්තා පටිවිද්ධත්තා වෙදගූ. ලොකන්තගූති ඛන්ධලොකස්ස පරියන්තං ගතො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

දසමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. චරසුත්තවණ්ණනා

110. එකාදසමෙ චරතොති ගච්ඡන්තස්ස, චඞ්කමන්තස්ස වා. උප්පජ්ජති කාමවිතක්කො වාති වත්ථුකාමෙසු අවීතරාගතාය තාදිසෙ පච්චයෙ කාමපටිසංයුත්තො වා විතක්කො උප්පජ්ජති චෙ, යදි උප්පජ්ජති. බ්යාපාදවිතක්කො වා විහිංසාවිතක්කො වාති ආඝාතනිමිත්තබ්යාපාදපටිසංයුත්තො වා විතක්කො, ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි පරවිහෙඨනවසෙන විහිංසාපටිසංයුත්තො වා විතක්කො උප්පජ්ජති චෙති සම්බන්ධො. අධිවාසෙතීති තං යථාවුත්තං කාමවිතක්කාදිං යථාපච්චයං අත්තනො චිත්තෙ උප්පන්නං ‘‘ඉතිපායං විතක්කො පාපකො, ඉතිපි අකුසලො, ඉතිපි සාවජ්ජො, සො ච ඛො අත්තබ්යාබාධායපි සංවත්තතී’’තිආදිනා නයෙන පච්චවෙක්ඛණාය අභාවතො අධිවාසෙති අත්තනො චිත්තං ආරොපෙත්වා වාසෙති චෙ. අධිවාසෙන්තොයෙව ච නප්පජහති තදඞ්ගාදිප්පහානවසෙන න පටිනිස්සජ්ජති, තතො එව න විනොදෙති අත්තනො චිත්තසන්තානතො න නුදති න නීහරති, තථා අවිනොදනතො න බ්යන්තීකරොති න විගතන්තං කරොති. ආතාපී පහිතත්තො යථා තෙසං අන්තොපි නාවසිස්සති අන්තමසො භඞ්ගමත්තම්පි එවං කරොති, අයං පන තථා න කරොතීති අත්ථො. තථාභූතොව න අනභාවං ගමෙති අනු අනු අභාවං න ගමෙති. න පජහති චෙ, න විනොදෙති චෙතිආදිනා චෙ-සද්දං යොජෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො.

චරන්ති චරන්තො. එවංභූතොති එවං කාමවිතක්කාදිපාපවිතක්කෙහි සමඞ්ගීභූතො. අනාතාපීඅනොත්තාපීති කිලෙසානං ආතාපනස්ස වීරියස්ස අභාවෙන අනාතාපී, පාපුත්රාසආතාපනපරිතාපනලක්ඛණස්ස ඔත්තප්පස්ස අභාවෙන අනොත්තාපී. සතතං සමිතන්ති සබ්බකාලං නිරන්තරං. කුසීතො හීනවීරියොති කුසලෙහි ධම්මෙහි පරිහායිත්වා අකුසලපක්ඛෙ කුච්ඡිතං සීදනතො කොසජ්ජසමන්නාගමෙන ච කුසීතො, සම්මප්පධානවීරියාභාවෙන හීනවීරියො වීරියවිරහිතොති වුච්චති කථීයති. ඨිතස්සාති ගමනං උපච්ඡින්දිත්වා තිට්ඨතො. සයනඉරියාපථස්ස විසෙසතො කොසජ්ජපක්ඛිකත්තා යථා තංසමඞ්ගිනො විතක්කා සම්භවන්ති, තං දස්සෙතුං ‘‘ජාගරස්සා’’ති වුත්තං.

සුක්කපක්ඛෙ තඤ්චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු නාධිවාසෙතීති ආරද්ධවීරියස්සාපි විහරතො අනාදිමති සංසාරෙ චිරකාලභාවිතෙන තථාරූපප්පච්චයසමායොගෙන සතිසම්මොසෙන වා කාමවිතක්කාදි උප්පජ්ජති චෙ, තං භික්ඛු අත්තනො චිත්තං ආරොපෙත්වා න වාසෙති චෙ, අබ්භන්තරෙ න වාසෙති චෙති අත්ථො. අනධිවාසෙන්තො කිං කරොතීති? පජහති ඡඩ්ඩෙති. කිං කචවරං විය පිටකෙන? න හි, අපිච ඛො තං විනොදෙති නුදති නීහරති. කිං බලීබද්දං විය පතොදෙන? න හි, අථ ඛො නං බ්යන්තීකරොති විගතන්තං කරොති. යථා තෙසං අන්තොපි නාවසිස්සති අන්තමසො භඞ්ගමත්තම්පි, තථා තෙ කරොති. කථං පන තෙ තථා කරොති? අනභාවං ගමෙති අනු අනු අභාවං ගමෙති, වික්ඛම්භනප්පහානෙන යථා සුවික්ඛම්භිතා හොන්ති තථා නෙ කරොතීති වුත්තං හොති.

එවංභූතොතිආදීසු එවං කාමවිතක්කාදීනං අනධිවාසනෙන සුවිසුද්ධාසයො සමානො තාය ච ආසයසම්පත්තියා තන්නිමිත්තාය ච පයොගසම්පත්තියා පරිසුද්ධසීලො ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ සතිසම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතො ජාගරියං අනුයුත්තො තදඞ්ගාදිවසෙන කිලෙසානං ආතාපනලක්ඛණෙන වීරියෙන සමන්නාගතත්තා ආතාපී, සබ්බසො පාපුත්රාසෙන සමන්නාගතත්තා. ඔත්තාපී සතතං රත්තින්දිවං, සමිතං නිරන්තරං සමථවිපස්සනාභාවනානුයොගවසෙන චතුබ්බිධසම්මප්පධානසිද්ධියා, ආරද්ධවීරියො පහිතත්තො නිබ්බානං පටිපෙසිතචිත්තොති වුච්චති කථීයතීති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

ගාථාසු ගෙහනිස්සිතන්ති එත්ථ ගෙහවාසීහි අපරිච්චත්තත්තා ගෙහවාසීනං සභාවත්තා ගෙහධම්මත්තා වා ගෙහං වුච්චති වත්ථුකාමො. අථ වා ගෙහපටිබද්ධභාවතො කිලෙසකාමානං නිවාසට්ඨානභාවතො තංවත්ථුකත්තා වා කාමවිතක්කාදි ගෙහනිස්සිතං නාම. කුම්මග්ගං පටිපන්නොති යස්මා අරියමග්ගස්ස උප්පථභාවතො අභිජ්ඣාදයො තදෙකට්ඨධම්මා ච කුම්මග්ගො, තස්මා කාමවිතක්කාදිබහුලො පුග්ගලො කුම්මග්ගං පටිපන්නො නාම. මොහනෙය්යෙසු මුච්ඡිතොති මොහසංවත්තනියෙසු රූපාදීසු මුච්ඡිතො සම්මත්තො අජ්ඣොපන්නො. සම්බොධින්ති අරියමග්ගඤාණං. ඵුට්ඨුන්ති ඵුසිතුං පත්තුං, සො තාදිසො මිච්ඡාසඞ්කප්පගොචරො අභබ්බො, න කදාචි තං පාපුණාතීති අත්ථො.

විතක්කං සමයිත්වානාති යථාවුත්තං මිච්ඡාවිතක්කං පටිසඞ්ඛානභාවනාබලෙහි වූපසමෙත්වා. විතක්කූපසමෙ රතොති නවන්නම්පි මහාවිතක්කානං අච්චන්තවූපසමභූතෙ අරහත්තෙ නිබ්බානෙ එව වා අජ්ඣාසයෙන රතො අභිරතො. භබ්බො සො තාදිසොති සො යථාවුත්තො සම්මා පටිපජ්ජමානො පුග්ගලො පුබ්බභාගෙ සමථවිපස්සනාබලෙන සබ්බවිතක්කෙ යථාරහං තදඞ්ගාදිවසෙන වූපසමෙත්වා ඨිතො, විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගපටිපාටියා අරහත්තමග්ගඤාණසඞ්ඛාතං නිබ්බානසඞ්ඛාතඤ්ච අනුත්තරං සම්බොධිං ඵුට්ඨුං අධිගන්තුං භබ්බො සමත්ථොති.

එකාදසමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. සම්පන්නසීලසුත්තවණ්ණනා

111. ද්වාදසමෙ සම්පන්නසීලාති එත්ථ තිවිධං සම්පන්නං පරිපුණ්ණසමඞ්ගීමධුරවසෙන. තෙසු –

‘‘සම්පන්නං සාලිකෙදාරං, සුවා භුඤ්ජන්ති කොසිය;

පටිවෙදෙමි තෙ බ්රහ්මෙ, න නෙ වාරෙතුමුස්සහෙ’’ති. (ජා. 1.14.1) –

එත්ථ පරිපුණ්ණත්ථො සම්පන්නසද්දො. ‘‘ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො උපගතො සමුපගතො සම්පන්නො සමන්නාගතො’’ති (විභ. 511) එත්ථ සමඞ්ගිභාවත්ථො සම්පන්නසද්දො . ‘‘ඉමිස්සා, භන්තෙ, මහාපථවියා හෙට්ඨිමතලං සම්පන්නං – සෙය්යථාපි ඛුද්දමධුං අනීලකං, එවමස්සාද’’න්ති (පාරා. 17) එත්ථ මධුරත්ථො සම්පන්නසද්දො. ඉධ පන පරිපුණ්ණත්ථෙපි සමඞ්ගිභාවෙපි වට්ටති, තස්මා සම්පන්නසීලාති පරිපුණ්ණසීලා හුත්වාතිපි, සීලසමඞ්ගිනො හුත්වාතිපි එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ ‘‘පරිපුණ්ණසීලා’’ති ඉමිනා අත්ථෙන ඛෙත්තදොසවිගමෙන ඛෙත්තපාරිපූරි විය පරිපුණ්ණං නාම හොති. තෙන වුත්තං ‘‘ඛෙත්තදොසවිගමෙන ඛෙත්තපාරිපූරි විය සීලදොසවිගමෙන සීලපාරිපූරි වුත්තා’’ති. ‘‘සීලසමඞ්ගිනො’’ති ඉමිනා පන අත්ථෙන සීලෙන සමඞ්ගීභූතා සමොධානගතා සමන්නාගතා හුත්වා විහරථාති වුත්තං හොති. තත්ථ ද්වීහි කාරණෙහි සම්පන්නසීලතා හොති සීලවිපත්තියා ආදීනවදස්සනෙන, සීලසම්පත්තියා ආනිසංසදස්සනෙන ච. තදුභයම්පි විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.20-21) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. තත්ථ ‘‘සම්පන්නසීලා’’ති එත්තාවතා කිර භගවා චතුපාරිසුද්ධිසීලං උද්දිසිත්වා ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතා’’ති ඉමිනා ජෙට්ඨකසීලං දස්සෙතීතිආදිනා එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. කිමස්ස උත්තරි කරණීයන්ති එවං සම්පන්නසීලානං විහරතං තුම්හාකං කින්ති සියා උත්තරි කාතබ්බං, පටිපජ්ජිතබ්බන්ති චෙති අත්ථො.

එවං ‘‘සම්පන්නසීලා, භික්ඛවෙ, විහරථා’’තිආදිනා සම්පාදනූපායෙන සද්ධිං සීලසම්පදාය භික්ඛූ නියොජෙන්තො අනෙකපුග්ගලාධිට්ඨානං කත්වා දෙසනං ආරභිත්වා ඉදානි යස්මා එකපුග්ගලාධිට්ඨානවසෙන පවත්තිතාපි භගවතො දෙසනා අනෙකපුග්ගලාධිට්ඨානාව හොති සබ්බසාධාරණත්තා, තස්මා තං එකපුග්ගලාධිට්ඨානවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘චරතො චෙපි, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො’’තිආදිමාහ.

තත්ථ අභිජ්ඣායති එතායාති අභිජ්ඣා, පරභණ්ඩාභිජ්ඣායනලක්ඛණස්ස ලොභස්සෙතං අධිවචනං. බ්යාපජ්ජති පූතිභවති චිත්තං එතෙනාති බ්යාපාදො, ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’තිආදිනයප්පවත්තස්ස එකූනවීසතිආඝාතවත්ථුවිසයස්ස දොසස්සෙතං අධිවචනං. උභින්නම්පි ‘‘තත්ථ කතමො කාමච්ඡන්දො? යො කාමෙසු කාමච්ඡන්දො කාමස්නෙහො කාමපිපාසා කාමපරිළාහො කාමමුච්ඡා කාමජ්ඣොසාන’’න්ති (ධ. ස. 1159), තථා ‘‘ලොභො ලුබ්භනා ලුබ්භිතත්තං සාරාගො සාරජ්ජනා සාරජ්ජිතත්තං අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූල’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 391), ‘‘දොසො දුස්සනා දුස්සිතත්තං බ්යාපත්ති බ්යාපජ්ජනා බ්යාපජ්ජිතත්තං විරොධො පටිවිරොධො චණ්ඩික්කං අසුරොපො අනත්තමනතා චිත්තස්සා’’තිආදිනා (ධ. ස. 418, 1237) ච විත්ථාරො වෙදිතබ්බො. විගතො හොතීති අයඤ්ච අභිජ්ඣා, අයඤ්ච බ්යාපාදො විගතො හොති අපගතො, පහීනො හොතීති අත්ථො. එත්තාවතා කාමච්ඡන්දනීවරණස්ස ච බ්යාපාදනීවරණස්ස ච පහානං දස්සිතං හොති.

ථිනමිද්ධන්ති ථිනඤ්චෙව මිද්ධඤ්ච. තෙසු චිත්තස්ස අකම්මඤ්ඤතා ථිනං, ආලසියස්සෙතං අධිවචනං, වෙදනාදීනං තිණ්ණං ඛන්ධානං අකම්මඤ්ඤතා මිද්ධං, පචලායිකභාවස්සෙතං අධිවචනං. උභින්නම්පි ‘‘තත්ථ කතමං ථිනං? යා චිත්තස්ස අකල්ලතා අකම්මඤ්ඤතා ඔලීයනා සල්ලීයනා. තත්ථ කතමං මිද්ධං? යා කායස්ස අකල්ලතා අකම්මඤ්ඤතා ඔනාහො පරියොනාහො’’තිආදිනා (ධ. ස. 1162-1163) නයෙන විත්ථාරො වෙදිතබ්බො.

උද්ධච්චකුක්කුච්චන්ති උද්ධච්චඤ්චෙව කුක්කුච්චඤ්ච. තත්ථ උද්ධච්චං නාම චිත්තස්ස උද්ධතාකාරො, කුක්කුච්චං නාම අකතකල්යාණස්ස කතපාපස්ස තප්පච්චයා විප්පටිසාරො. උභින්නම්පි ‘‘තත්ථ කතමං උද්ධච්චං? යං චිත්තස්ස උද්ධච්චං අවූපසමො චෙතසො වික්ඛෙපො භන්තත්තං චිත්තස්සා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1165) විත්ථාරො. ‘‘අකතං වත මෙ කල්යාණං, අකතං කුසලං, අකතං භීරුත්තානං; කතං පාපං, කතං ලුද්දං, කතං කිබ්බිස’’න්තිආදිනා (ම. නි. 3.248; නෙත්ති. 120) පවත්තිආකාරො වෙදිතබ්බො.

විචිකිච්ඡාති බුද්ධාදීසු සංසයො. තස්සා ‘‘සත්ථරි කඞ්ඛති විචිකිච්ඡති, නාධිමුච්චති න සම්පසීදතී’’තිආදිනා (විභ. 915), ‘‘තත්ථ කතමා විචිකිච්ඡා? යා කඞ්ඛා කඞ්ඛායනා කඞ්ඛායිතත්තං විමති විචිකිච්ඡා ද්වෙළ්හකං ද්වෙධාපථො සංසයො අනෙකංසග්ගාහො ආසප්පනා පරිසප්පනා අපරියොගාහනා ඡම්භිතත්තං චිත්තස්ස මනොවිලෙඛො’’තිආදිනා (ධ. ස. 1008) ච නයෙන විත්ථාරො වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ච අභිජ්ඣාබ්යාපාදාදීනං විගමවසෙන ච පහානවසෙන ච තෙසං වික්ඛම්භනමෙව වෙදිතබ්බං. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘සො අභිජ්ඣං ලොකෙ පහාය විගතාභිජ්ඣෙන චෙතසා විහරති, අභිජ්ඣාය චිත්තං පරිසොධෙති. බ්යාපාදපදොසං පහාය අබ්යාපන්නචිත්තො විහරති, බ්යාපාදපදොසා චිත්තං පරිසොධෙති. ථිනමිද්ධං පහාය විගතථිනමිද්ධො විහරති ආලොකසඤ්ඤී සතො සම්පජානො, ථිනමිද්ධා චිත්තං පරිසොධෙති. උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහාය අනුද්ධතො විහරති අජ්ඣත්තං උපසන්තචිත්තො උද්ධච්චකුක්කුච්චා චිත්තං පරිසොධෙති. විචිකිච්ඡං පහාය තිණ්ණවිචිකිච්ඡො විහරති අකථංකථී කුසලෙසු ධම්මෙසු, විචිකිච්ඡාය චිත්තං පරිසොධෙතී’’ති (විභ. 508).

තත්ථ යථා නීවරණානං පහානං හොති, තං වෙදිතබ්බං. කථඤ්ච නෙසං පහානං හොති? කාමච්ඡන්දස්ස තාව අසුභනිමිත්තෙ යොනිසොමනසිකාරෙන පහානං හොති, සුභනිමිත්තෙ අයොනිසොමනසිකාරෙනස්ස උප්පත්ති. තෙනාහ භගවා –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, සුභනිමිත්තං. තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

එවං සුභනිමිත්තෙ අයොනිසොමනසිකාරෙන උප්පජ්ජන්තස්ස කාමච්ඡන්දස්ස තප්පටිපක්ඛතො අසුභනිමිත්තෙ යොනිසොමනසිකාරෙන පහානං හොති. තත්ථ අසුභනිමිත්තං නාම අසුභම්පි අසුභාරම්මණම්පි, යොනිසොමනසිකාරො නාම උපායමනසිකාරො, පථමනසිකාරො, අනිච්චෙ අනිච්චන්ති වා, දුක්ඛෙ දුක්ඛන්ති වා, අනත්තනි අනත්තාති වා, අසුභෙ අසුභන්ති වා මනසිකාරො. තං තත්ථ බහුලං පවත්තයතො කාමච්ඡන්දො පහීයති. තෙනාහ භගවා –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අසුභනිමිත්තං. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්ස අනුප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්ස පහානායා’’ති (සං. නි. 5.232).

අපිච ඡ ධම්මා කාමච්ඡන්දස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – අසුභනිමිත්තස්ස උග්ගහො, අසුභභාවනානුයොගො, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති. දසවිධඤ්හි අසුභනිමිත්තං උග්ගණ්හන්තස්සපි කාමච්ඡන්දො පහීයති, භාවෙන්තස්සපි , ඉන්ද්රියෙසු පිහිතද්වාරස්සපි චතුන්නං පඤ්චන්නං ආලොපානං ඔකාසෙ සති උදකං පිවිත්වා යාපනසීලතාය භොජනෙ මත්තඤ්ඤුනොපි. තෙන වුත්තං –

‘‘චත්තාරො පඤ්ච ආලොපෙ, අභුත්වා උදකං පිවෙ;

අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො’’ති. (ථෙරගා. 983);

අසුභකම්මිකතිස්සත්ථෙරසදිසෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සපි කාමච්ඡන්දො පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු දසඅසුභනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා කාමච්ඡන්දස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති.

පටිඝනිමිත්තෙ ආයොනිසොමනසිකාරෙන බ්යාපාදස්ස උප්පාදො හොති. තත්ථ පටිඝම්පි පටිඝනිමිත්තං, පටිඝාරම්මණම්පි පටිඝනිමිත්තං. අයොනිසොමනසිකාරො සබ්බත්ථ එකලක්ඛණො එව. තං තස්මිං නිමිත්තෙ බහුලං පවත්තයතො බ්යාපාදො උප්පජ්ජති. තෙනාහ භගවා –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, පටිඝනිමිත්තං. තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා බ්යාපාදස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා බ්යාපාදස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

මෙත්තාය පන චෙතොවිමුත්තියා යොනිසොමනසිකාරෙනස්ස පහානං හොති. තත්ථ ‘‘මෙත්තා’’ති වුත්තෙ අප්පනාපි උපචාරොපි වට්ටති, ‘‘චෙතොවිමුත්තී’’ති පන අප්පනාව. යොනිසොමනසිකාරො වුත්තලක්ඛණොව. තං තත්ථ බහුලං පවත්තයතො බ්යාපාදො පහීයති. තෙනාහ භගවා –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා බ්යාපාදස්ස අනුප්පාදාය උප්පන්නස්ස වා බ්යාපාදස්ස පහානායා’’ති (සං. නි. 5.232).

අපිච ඡ ධම්මා බ්යාපාදස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – මෙත්තානිමිත්තස්ස උග්ගහො, මෙත්තාභාවනා, කම්මස්සකතාපච්චවෙක්ඛණා, පටිසඞ්ඛානබහුලතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති. ඔධිසකානොධිසකදිසාඵරණානඤ්හි අඤ්ඤතරවසෙන මෙත්තං උග්ගණ්හන්තස්සපි බ්යාපාදො පහීයති, ඔධිසො අනොධිසො දිසාඵරණවසෙන මෙත්තං භාවෙන්තස්සපි බ්යාපාදො පහීයති, ‘‘ත්වං එතස්ස කුද්ධො කිං කරිස්සසි, කිමස්ස සීලාදීනි විනාසෙතුං සක්ඛිස්සසි නනු ත්වං අත්තනො කම්මෙන ආගන්ත්වා අත්තනො කම්මෙනෙව ගමිස්සසි, පරස්ස කුජ්ඣනං නාම වීතච්චිකඞ්ගාරතත්තඅයසලාකගූථාදීනි ගහෙත්වා පරං පහරිතුකාමතා විය හොති. එසොපි තව කුද්ධො කිං කරිස්සති, කිං තෙ සීලාදීනි විනාසෙතුං සක්ඛිස්සති එස අත්තනො කම්මෙන ආගන්ත්වා අත්තනො කම්මෙනෙව ගමිස්සති, අප්පටිච්ඡිතපහෙණකං විය, පටිවාතං ඛිත්තරජොමුට්ඨි විය ච එතස්සෙව එස කොධො මත්ථකෙ පතිස්සතී’’ති එවං අත්තනො ච පරස්ස චාති උභයෙසං කම්මස්සකතං පච්චවෙක්ඛතොපි, පච්චවෙක්ඛිත්වා පටිසඞ්ඛානෙ ඨිතස්සපි, අස්සගුත්තත්ථෙරසදිසෙ මෙත්තාභාවනාරතෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි බ්යාපාදො පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු මෙත්තානිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා බ්යාපාදස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති.

අරතිආදීසු අයොනිසොමනසිකාරෙන ථිනමිද්ධස්ස උප්පාදො හොති. අරති නාම උක්කණ්ඨිතතා, තන්දී නාම කායාලසියං, විජම්භිතා නාම කායවිනමනා, භත්තසම්මදො නාම භත්තමුච්ඡා භත්තපරිළාහො, චෙතසො ලීනත්තං නාම චිත්තස්ස ලීනාකාරො. ඉමෙසු අරතිආදීසු අයොනිසොමනසිකාරං බහුලං පවත්තයතො ථිනමිද්ධං උප්පජ්ජති. තෙනාහ භගවා –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අරති තන්දී විජම්භිතා භත්තසම්මදො චෙතසො ලීනත්තං. තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා ථිනමිද්ධස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා ථිනමිද්ධස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

ආරම්භධාතුආදීසු පන යොනිසොමනසිකාරෙන ථිනමිද්ධස්ස පහානං හොති. ආරම්භධාතු නාම පඨමාරම්භවීරියං, නික්කමධාතු නාම කොසජ්ජතො නික්ඛන්තතාය තතො බලවතරං, පරක්කමධාතු නාම පරං පරං ඨානං අක්කමනතො තතොපි බලවතරං. ඉමස්මිං තිප්පභෙදෙ වීරියෙ යොනිසොමනසිකාරං බහුලං පවත්තයතො ථිනමිද්ධං පහීයති. තෙනාහ –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, ආරම්භධාතු, නික්කමධාතු, පරක්කමධාතු. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා ථිනමිද්ධස්ස අනුප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා ථිනමිද්ධස්ස පහානායා’’ති (සං. නි. 5.232).

අපිච ඡ ධම්මා ථිනමිද්ධස්ස පහානාය සංවත්තන්ති, අතිභොජනෙ නිමිත්තග්ගාහො – ඉරියාපථසම්පරිවත්තනතා, ආලොකසඤ්ඤාමනසිකාරො , අබ්භොකාසවාසො, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති . ආහරහත්ථකභුත්තවමිතකතත්ථවට්ටකඅලංසාටකකාකමාසකභොජනං භුඤ්ජිත්වා රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙ නිසින්නස්ස හි සමණධම්මං කරොතො ථිනමිද්ධං මහාහත්ථී විය ඔත්ථරන්තං ආගච්ඡති, චතුපඤ්චආලොපඔකාසං පන ඨපෙත්වා පානීයං පිවිත්වා යාපනසීලස්ස භික්ඛුනො තං න හොති. එවං අතිභොජනෙ නිමිත්තං ගණ්හන්තස්සපි ථිනමිද්ධං පහීයති. යස්මිං ඉරියාපථෙ ථිනමිද්ධං ඔක්කමති, තතො අඤ්ඤං පරිවත්තෙන්තස්සපි, රත්තිං චන්දාලොකං දීපාලොකං උක්කාලොකං දිවා සූරියාලොකං මනසිකරොන්තස්සපි, අබ්භොකාසෙ වසන්තස්සපි මහාකස්සපත්ථෙරසදිසෙ විගතථිනමිද්ධෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සපි ථිනමිද්ධං පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු ධුතඞ්ගනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා ථිනමිද්ධස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති.

චෙතසො අවූපසමෙ අයොනිසොමනසිකාරෙන උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස උප්පාදො හොති. අවූපසමො නාම අවූපසන්තාකාරො, අත්ථතො තං උද්ධච්චකුක්කුච්චමෙව. තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරං බහුලං පවත්තයතො උද්ධච්චකුක්කුච්චං උප්පජ්ජති. තෙනාහ –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, චෙතසො අවූපසමො. තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

සමාධිසඞ්ඛාතෙ පන චෙතසො වූපසමෙ යොනිසොමනසිකාරෙනස්ස පහානං හොති. තෙනාහ –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, චෙතසො වූපසමො. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස අනුප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පහානායා’’ති (සං. නි. 5.232).

අපිච ඡ ධම්මා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – බහුස්සුතතා, පරිපුච්ඡකතා, විනයෙ පකතඤ්ඤුතා, වුඩ්ඪසෙවිතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති. බාහුසච්චෙනපි හි එකං වා ද්වෙ වා තයො වා චත්තාරො වා පඤ්ච වා නිකායෙ පාළිවසෙන ච අත්ථවසෙන ච උග්ගණ්හන්තස්සපි උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයති, කප්පියාකප්පියපරිපුච්ඡාබහුලස්සපි, විනයපඤ්ඤත්තියං චිණ්ණවසීභාවතාය පකතඤ්ඤුනොපි , වුඩ්ඪෙ මහල්ලකත්ථෙරෙ උපසඞ්කමන්තස්සපි, උපාලිත්ථෙරසදිසෙ විනයධරෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සපි උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු කප්පියාකප්පියනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති.

විචිකිච්ඡාට්ඨානියෙසු ධම්මෙසු අයොනිසොමනසිකාරෙන විචිකිච්ඡාය උප්පාදො හොති. විචිකිච්ඡාට්ඨානියා ධම්මා නාම පුනප්පුනං විචිකිච්ඡාය කාරණත්තා විචිකිච්ඡාව. තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරං බහුලං පවත්තයතො විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති. තෙනාහ –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, විචිකිච්ඡාට්ඨානියා ධම්මා. තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො – අයමාහාරො අනුප්පන්නාය වා විචිකිච්ඡාය උප්පාදාය, උප්පන්නාය වා විචිකිච්ඡාය භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

කුසලාදිධම්මෙසු පන යොනිසොමනසිකාරෙන විචිකිච්ඡාය පහානං හොති. තෙනාහ –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, කුසලාකුසලා ධම්මා, සාවජ්ජානවජ්ජා ධම්මා, සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බා ධම්මා, හීනපණීතා ධම්මා, කණ්හසුක්කසප්පටිභාගා ධම්මා. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො අයමාහාරො අනුප්පන්නාය වා විචිකිච්ඡාය අනුප්පාදාය, උප්පන්නාය වා විචිකිච්ඡාය පහානායා’’ති (සං. නි. 5.232).

අපිච ඡ ධම්මා විචිකිච්ඡාය පහානාය සංවත්තන්ති බහුස්සුතතා, පරිපුච්ඡකතා, විනයෙ පකතඤ්ඤුතා, අධිමොක්ඛබහුලතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති . බාහුසච්චවසෙනපි හි එකං වා…පෙ… පඤ්ච වා නිකායෙ පාළිවසෙන ච අත්ථවසෙන ච උග්ගණ්හන්තස්සපි විචිකිච්ඡා පහීයති, තීණි රතනානි ආරබ්භ කුසලාදිභෙදෙසු ධම්මෙසු පරිපුච්ඡාබහුලස්සපි, විනයෙ චිණ්ණවසීභාවස්සපි, තීසු රතනෙසු ඔකප්පනීය, සද්ධාසඞ්ඛාත, අධිමොක්ඛබහුලස්සපි, සද්ධාධිමුත්තෙ වක්කලිත්ථෙරසදිසෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සපි විචිකිච්ඡා පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු තිණ්ණං රතනානං ගුණනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා විචිකිච්ඡාය පහානාය සංවත්තන්තී’’ති.

එත්ථ ච යථාවුත්තෙහි තෙහි තෙහි ධම්මෙහි වික්ඛම්භනවසෙන පහීනානං ඉමෙසං නීවරණානං කාමච්ඡන්දනීවරණස්ස තාව අරහත්තමග්ගෙන අච්චන්තප්පහානං හොති, තථා ථිනමිද්ධනීවරණස්ස උද්ධච්චනීවරණස්ස ච . බ්යාපාදනීවරණස්ස පන කුක්කුච්චනීවරණස්ස ච අනාගාමිමග්ගෙන, විචිකිච්ඡානීවරණස්ස සොතාපත්තිමග්ගෙන අච්චන්තප්පහානං හොති. තස්මා තෙසං තථා පහානාය උපකාරධම්මෙ දස්සෙතුං ‘‘ආරද්ධං හොති වීරිය’’න්තිආදි ආරද්ධං. ඉදමෙව වා යථාවුත්තං අභිජ්ඣාදීනං නීවරණානං පහානං, යස්මා හීනවීරියතාය කුසීතෙන, අනුපට්ඨිතස්සතිතාය මුට්ඨස්සතිනා, අපටිප්පස්සද්ධදරථතාය සාරද්ධකායෙන, අසමාහිතතාය වික්ඛිත්තචිත්තෙන න කදාචිපි තෙ සක්කා නිබ්බත්තෙතුං, පගෙව ඉතරං, තස්මා යථා පටිපන්නස්ස සො අභිජ්ඣාදීනං විගමො පහානං සම්භවති, තං දස්සෙතුං ‘‘ආරද්ධං හොති වීරිය’’න්තිආදි ආරද්ධං. තස්සත්ථො – තෙසං නීවරණානං පහානාය සබ්බෙසම්පි වා සංකිලෙසධම්මානං සමුච්ඡින්දනත්ථාය වීරියං ආරද්ධං හොති, පග්ගහිතං අසිථිලප්පවත්තන්ති වුත්තං හොති. ආරද්ධත්තා එව ච අන්තරා සඞ්කොචස්ස අනාපජ්ජනතො අසල්ලීනං.

උපට්ඨිතා සති අසම්මුට්ඨාති න කෙවලඤ්ච වීරියමෙව, සතිපි ආරම්මණාභිමුඛභාවෙන උපට්ඨිතා හොති, තථා උපට්ඨිතත්තා එව ච චිරකතචිරභාසිතානං සරණසමත්ථතාය අසම්මුට්ඨා. පස්සද්ධොති කායචිත්තදරථප්පස්සම්භනෙන කායොපිස්ස පස්සද්ධො හොති. තත්ථ යස්මා නාමකායෙ පස්සද්ධෙ රූපකායොපිස්ස පස්සද්ධො එව හොති, තස්මා ‘‘නාමකායො රූපකායො’’ති අවිසෙසෙත්වා ‘‘පස්සද්ධො කායො’’ති වුත්තං. අසාරද්ධොති සො ච පස්සද්ධත්තා එව අසාරද්ධො, විගතදරථොති වුත්තං හොති. සමාහිතං චිත්තං එකග්ගන්ති චිත්තම්පිස්ස සම්මා ආහිතං සුට්ඨු ඨපිතං අප්පිතං විය හොති, සමාහිතත්තා එව ච එකග්ගං අචලං නිප්ඵන්දනං නිරිඤ්ජනන්ති.

එත්තාවතා ඣානමග්ගානං පුබ්බභාගපටිපදා කථිතා. තෙනෙවාහ –

‘‘චරම්පි, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවංභූතො ආතාපී ඔත්තාපී සතතං සමිතං ආරද්ධවීරියො පහිතත්තොති වුච්චතී’’ති (ඉතිවු. 110).

තස්සත්ථො හෙට්ඨා වුත්තො එව.

ගාථාසු යතං චරෙති යතමානො චරෙය්ය, චඞ්කමනාදිවසෙන ගමනං කප්පෙන්තොපි ‘‘අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය ඡන්දං ජනෙති වායමතී’’තිආදිනා (සං. නි. 5.651-662; විභ. 390) නයෙන වුත්තසම්මප්පධානවීරියවසෙන යතන්තො ඝටෙන්තො වායමන්තො යථා අකුසලා ධම්මා පහීයන්ති, කුසලා ධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති, එවං ගමනං කප්පෙය්යාති අත්ථො. එස නයො සෙසෙසුපි. කෙචි පන ‘‘යත’’න්ති එතස්ස සංයතොති අත්ථං වදන්ති. තිට්ඨෙති තිට්ඨෙය්ය ඨානං කප්පෙය්ය. අච්ඡෙති නිසීදෙය්ය. සයෙති නිපජ්ජෙය්ය. යතමෙනං පසාරයෙති එතං පසාරෙතබ්බං හත්ථපාදාදිං යතං යතමානො යථාවුත්තවීරියසමඞ්ගීයෙව හුත්වා පසාරෙය්ය, සබ්බත්ථ පමාදං විජහෙය්යාති අධිප්පායො.

ඉදානි යථා පටිපජ්ජන්තො යතං යතමානො නාම හොති, තං පටිපදං දස්සෙතුං ‘‘උද්ධ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ උද්ධන්ති උපරි. තිරියන්ති තිරියතො, පුරත්ථිමදිසාදිවසෙන සමන්තතො දිසාභාගෙසූති අත්ථො. අපාචීනන්ති හෙට්ඨා. යාවතා ජගතො ගතීති යත්තකා සත්තසඞ්ඛාරභෙදස්ස ලොකස්ස පවත්ති, තත්ථ සබ්බත්ථාති අත්ථො. එත්තාවතා අනවසෙසතො සම්මසනඤාණස්ස විසයං සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙති. සමවෙක්ඛිතාති සම්මා හෙතුනා ඤායෙන අවෙක්ඛිතා, අනිච්චාදිවසෙන විපස්සකොති වුත්තං හොති. ධම්මානන්ති සත්තසුඤ්ඤානං. ඛන්ධානන්ති රූපාදීනං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං. උදයබ්බයන්ති උදයඤ්ච වයඤ්ච. ඉදං වුත්තං හොති – උපරි තිරියං අධොති තිසඞ්ගහෙ සබ්බස්මිං ලොකෙ අතීතාදිභෙදභින්නානං පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධසඞ්ඛාතානං සබ්බෙසං රූපාරූපධම්මානං අනිච්චතාදිසම්මසනාධිගතෙන උදයබ්බයඤාණෙන පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි උදයං, පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි වයඤ්ච සමවෙක්ඛිතා සමනුපස්සිතා භවෙය්යාති.

චෙතොසමථසාමීචින්ති චිත්තසංකිලෙසානං අච්චන්තවූපසමනතො චෙතොසමථසඞ්ඛාතස්ස අරියමග්ගස්ස අනුච්ඡවිකපටිපදං ඤාණදස්සනවිසුද්ධිං. සික්ඛමානන්ති පටිපජ්ජමානං භාවෙන්තං ඤාණපරම්පරං නිබ්බත්තෙන්තං. සදාති සබ්බකාලං, රත්තිඤ්චෙව දිවා ච. සතන්ති චතුසම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතාය සතියා සතොකාරිං. සතතං පහිතත්තොති සබ්බකාලං පහිතත්තො නිබ්බානං පටිපෙසිතත්තොති තථාවිධං භික්ඛුං බුද්ධාදයො අරියා ආහු ආචික්ඛන්ති කථෙන්ති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

ද්වාදසමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

13. ලොකසුත්තවණ්ණනා

112. තෙරසමෙ ලොකොති ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො, අත්ථතො පුරිමං අරියසච්චද්වයං ඉධ පන දුක්ඛං අරියසච්චං වෙදිතබ්බං. ස්වායං සත්තලොකො, සඞ්ඛාරලොකො, ඔකාසලොකොති විභාගතො සරූපතො ච හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. අපිච ඛන්ධලොකාදිවසෙන ච අනෙකවිධො ලොකො. යථාහ –

‘‘ලොකොති ඛන්ධලොකො, ධාතුලොකො, ආයතනලොකො, විපත්තිභවලොකො, විපත්තිසම්භවලොකො, සම්පත්තිභවලොකො, සම්පත්තිසම්භවලොකො, එකො ලොකො සබ්බෙ සත්තා අහාරට්ඨිතිකා, ද්වෙ ලොකා නාමඤ්ච රූපඤ්ච, තයො ලොකා තිස්සො වෙදනා, චත්තාරො ලොකා චත්තාරො ආහාරා, පඤ්ච ලොකා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා, ඡ ලොකා ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි, සත්ත ලොකා සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො, අට්ඨ ලොකා අට්ඨ ලොකධම්මා, නව ලොකා නව සත්තාවාසා, දස ලොකා දසායතනානි, ද්වාදස ලොකා ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ලොකා අට්ඨාරස ධාතුයො’’ති (මහානි. 3; චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 2).

එවමනෙකධා විභත්තොපි ලොකො පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු එව සඞ්ගහං සමොසරණං ගච්ඡති, උපාදානක්ඛන්ධා ච දුක්ඛං අරියසච්චං ජාතිපි දුක්ඛා …පෙ… සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධාපි දුක්ඛාති. තෙන වුත්තං ‘‘අත්ථතො පුරිමං අරියසච්චද්වයං, ඉධ පන දුක්ඛං අරියසච්චං වෙදිතබ්බ’’න්ති. නනු ච ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨො අවිසෙසෙන පඤ්චසු ඛන්ධෙසු සම්භවතීති? සච්චං සම්භවති. යං පන න ලුජ්ජතීති ගහිතං, තං තථා න හොති, එකංසෙනෙව ලුජ්ජති පලුජ්ජතීති සො ලොකොති උපාදානක්ඛන්ධෙස්වෙව ලොකසද්දො නිරූළ්හොති වෙදිතබ්බො. තස්මා ලොකොති දුක්ඛං අරියසච්චං එව.

යදිපි තථාගත-සද්දස්ස හෙට්ඨා තථාගතසුත්තෙ නානානයෙහි විත්ථාරතො අත්ථො විභත්තො, තථාපි පාළියා අත්ථසංවණ්ණනාමුඛෙන අයමත්ථවිභාවනා – අභිසම්බුද්ධොති ‘‘අභිඤ්ඤෙය්යතො පරිඤ්ඤෙය්යතො’’ති පුබ්බෙ වුත්තවිභාගෙන වා අවිසෙසතො තාව ආසයානුසයචරියාධිමුත්තිආදිභෙදතො කුසලාකුසලාදිවිභාගතො වට්ටප්පමාණසණ්ඨානාදිභෙදතො, විසෙසතො වා පන ‘‘අයං සස්සතාසයො, අයං උච්ඡෙදාසයො’’තිආදිනා ‘‘කක්ඛළලක්ඛණා පථවීධාතු, පග්ඝරණලක්ඛණා ආපොධාතූ’’තිආදිනා ච අභිවිසිට්ඨෙන සයම්භුඤාණෙන සම්මා අවිපරීතං යො යො අත්ථො යථා යථා බුජ්ඣිතබ්බො, තථා තථා බුද්ධො ඤාතො අත්තපච්චක්ඛො කතොති අභිසම්බුද්ධො.

ලොකස්මාති යථාවුත්තලොකතො. විසංයුත්තොති විසංසට්ඨො, තප්පටිබද්ධානං සබ්බෙසං සංයොජනානං සම්මදෙව සමුච්ඡින්නත්තා තතො විප්පමුත්තොති අත්ථො. ලොකසමුදයොති සුත්තන්තනයෙන තණ්හා, අභිධම්මනයෙන පන අභිසඞ්ඛාරෙහි සද්ධිං දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං. පහීනොති බොධිමණ්ඩෙ අරහත්තමග්ගඤාණෙන සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන සවාසනං පහීනො. ලොකනිරොධොති නිබ්බානං. සච්ඡිකතොති අත්තපච්චක්ඛො කතො. ලොකනිරොධගාමිනී පටිපදාති සීලාදික්ඛන්ධත්තයසඞ්ගහො අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. සො හි ලොකනිරොධං නිබ්බානං ගච්ඡති අධිගච්ඡති, තදත්ථං අරියෙහි පටිපජ්ජීයති චාති ලොකනිරොධගාමිනී පටිපදාති වුච්චති.

එත්තාවතා තථානි අභිසම්බුද්ධො යාථාවතො ගතොති තථාගතොති අයමත්ථො දස්සිතො හොති. චත්තාරි හි අරියසච්චානි තථානි නාම. යථාහ –

‘‘චත්තාරිමානි , භික්ඛවෙ, තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. කතමානි චත්තාරි? ඉදං දුක්ඛන්ති, භික්ඛවෙ, තථමෙතං අවිතථමෙතං, අනඤ්ඤථමෙත’’න්ති (සං. නි. 5.1090) විත්ථාරො.

අපිච තථාය ගතොති තථාගතො, තථං ගතොති තථාගතො , ගතොති ච අවගතො අතීතො පත්තො පටිපන්නොති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා භගවා සකලලොකං තීරණපරිඤ්ඤාය තථාය අවිපරීතාය ගතො අවගතො, තස්මා ලොකො තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො. ලොකසමුදයං පහානපරිඤ්ඤාය තථාය ගතො අතීතොති තථාගතො. ලොකනිරොධං සච්ඡිකිරියාය තථාය ගතො පත්තොති තථාගතො. ලොකනිරොධගාමිනිං පටිපදං තථං අවිපරීතං ගතො පටිපන්නොති තථාගතොති. එවං ඉමිස්සා පාළියා භගවතො තථාගතභාවදීපනවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ඉති භගවා චතුසච්චාභිසම්බොධනවසෙන අත්තනො තථාගතභාවං පකාසෙත්වා ඉදානි තත්ථ දිට්ඨාදිඅභිසම්බොධිවසෙනපි තං දස්සෙතුං ‘‘යං, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං (අ. නි. අට්ඨ. 2.4.23) පන ‘‘චතූහි සච්චෙහි අත්තනො බුද්ධභාවං කථෙත්වා’’තිආදි වුත්තං. තං තථාගතසද්ද-බුද්ධසද්දානං අත්ථතො නින්නානාකරණතං දස්සෙතුං වුත්තං. තථා චෙව හි පාළි පවත්තාති. තත්ථ දිට්ඨන්ති රූපායතනං. සුතන්ති සද්දායතනං. මුතන්ති පත්වා ගහෙතබ්බතො ගන්ධායතනං, රසායතනං, ඵොට්ඨබ්බායතනඤ්ච. විඤ්ඤාතන්ති සුඛදුක්ඛාදිධම්මාරම්මණං. පත්තන්ති පරියෙසිත්වා වා අපරියෙසිත්වා වා පත්තං. පරියෙසිතන්ති පත්තං වා අප්පත්තං වා පරියෙසිතං. අනුවිචරිතං මනසාති චිත්තෙන අනුසඤ්චරිතං. කස්ස පන අනුවිචරිතං මනසාති? සදෙවකස්ස…පෙ… සදෙවමනුස්සායාති සම්බන්ධනීයං. තත්ථ සහ දෙවෙහීති සදෙවකො, තස්ස සදෙවකස්ස. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

සදෙවකවචනෙන චෙත්ථ පඤ්චකාමාවචරදෙවග්ගහණං වෙදිතබ්බං, සමාරකවචනෙන ඡට්ඨකාමාවචරදෙවග්ගහණං, සබ්රහ්මකවචනෙන බ්රහ්මකායිකාදිබ්රහ්මග්ගහණං, සස්සමණබ්රාහ්මණිවචනෙන සාසනස්ස පච්චත්ථිකසමණබ්රාහ්මණග්ගහණඤ්චෙව සමිතපාපබාහිතපාපසමණබ්රාහ්මණග්ගහණඤ්ච, පජාවචනෙන සත්තලොකග්ගහණං , සදෙවමනුස්සවචනෙන සම්මුතිදෙවඅවසෙසමනුස්සග්ගහණං. එවමෙත්ථ තීහි පදෙහි දෙවමාරබ්රහ්මෙහි සද්ධිං සත්තලොකො, ද්වීහි පජාවසෙන සත්තලොකො ගහිතොති වෙදිතබ්බො.

අපරො නයො – සදෙවකග්ගහණෙන අරූපාවචරදෙවලොකො ගහිතො, සමාරකවචනෙන ඡකාමාවචරදෙවලොකො, සබ්රහ්මකවචනෙන රූපීබ්රහ්මලොකො, සස්සමණබ්රාහ්මණාදිවචනෙන සම්මුතිදෙවෙහි සහ අවසෙසසත්තලොකො ගහිතො. අපිචෙත්ථ සදෙවකවචනෙන උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතො සබ්බලොකවිසයස්ස භගවතො අභිසම්බුද්ධභාවෙ පකාසිතෙ යෙසමෙවං සියා ‘‘මාරො නාම මහානුභාවො ඡකාමාවචරිස්සරො වසවත්තී, බ්රහ්මා පන තතොපි මහානුභාවතරො දසහි අඞ්ගුලීහි දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු ආලොකං ඵරති, උත්තමජ්ඣානසමාපත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙති. පුථූ ච සමණබ්රාහ්මණා ඉද්ධිමන්තො දිබ්බචක්ඛුකා පරචිත්තවිදුනො මහානුභාවා සංවිජ්ජන්ති. අයඤ්ච සත්තකායො අනන්තො අපරිමාණො, කිමෙතෙසං සබ්බෙසංයෙව විසයො අනවසෙසතො භගවතා අභිසම්බුද්ධො’’ති? තෙසං විමතිං විධමෙන්තො භගවා ‘‘සදෙවකස්ස ලොකස්සා’’තිආදිමාහ.

පොරාණා පනාහු – ‘‘සදෙවකස්සා’’ති දෙවතාහි සද්ධිං අවසෙසලොකං පරියාදියති, ‘‘සමාරකස්සා’’ති මාරෙන සද්ධිං අවසෙසලොකං, ‘‘සබ්රහ්මකස්සා’’ති බ්රහ්මෙහි සද්ධිං අවසෙසලොකං. එවං සබ්බෙපි තිභවූපගෙ සත්තෙ තීසු පදෙසු පක්ඛිපිත්වා පුන ද්වීහි පදෙහි පරියාදියන්තො ‘‘සස්සමණබ්රාහ්මණියා පජාය සදෙවමනුස්සායා’’ති ආහ. එවං පඤ්චහිපි පදෙහි ඛන්ධත්තයපරිච්ඡින්නෙ සබ්බසත්තෙ පරියාදියති.

යස්මා තං තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධන්ති ඉමිනා ඉදං දස්සෙති – යං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු ඉමස්ස සදෙවකස්ස ලොකස්ස ‘‘නීලං පීතක’’න්තිආදි රූපාරම්මණං චක්ඛුද්වාරෙ ආපාථං ආගච්ඡති, තං සබ්බං ‘‘අයං සත්තො ඉමස්මිං ඛණෙ ඉමං නාම රූපාරම්මණං දිස්වා සුමනො වා දුම්මනො වා මජ්ඣත්තො වා ජාතො’’ති තථාගතස්ස එවං අභිසම්බුද්ධං. තථා යං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු ඉමස්ස සදෙවකස්ස ලොකස්ස ‘‘භෙරිසද්දො මුදිඞ්ගසද්දො’’තිආදි සද්දාරම්මණං සොතද්වාරෙ ආපාථං ආගච්ඡති, ‘‘මූලගන්ධො තචගන්ධො’’තිආදි ගන්ධාරම්මණං ඝානද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති, ‘‘මූලරසො ඛන්ධරසො’’තිආදි රසාරම්මණං ජිව්හාද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති , ‘‘කක්ඛළං මුදුක’’න්තිආදි පථවීධාතුතෙජොධාතුවායොධාතුභෙදං ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං කායද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති , ‘‘අයං සත්තො ඉමස්මිං ඛණෙ ඉමං නාම ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා සුමනො වා දුම්මනො වා මජ්ඣත්තො වා ජාතො’’ති සබ්බං තං තථාගතස්ස එවං අභිසම්බුද්ධං.

තථා යං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු ඉමස්ස සදෙවකස්ස ලොකස්ස සුඛාදිභෙදං ධම්මාරම්මණං මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති, ‘‘අයං සත්තො ඉමස්මිං ඛණෙ ඉමං නාම ධම්මාරම්මණං ජානිත්වා සුමනො වා දුම්මනො වා මජ්ඣත්තො වා ජාතො’’ති සබ්බං තං තථාගතස්ස එවං අභිසම්බුද්ධං. එවං යං ඉමස්ස සදෙවකස්ස ලොකස්ස දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං, තං තථාගතෙන අදිට්ඨං වා අසුතං වා අමුතං වා අවිඤ්ඤාතං වා නත්ථි. ඉමස්ස පන මහාජනස්ස පරියෙසිත්වා අප්පත්තම්පි අත්ථි, අපරියෙසිත්වා අප්පත්තම්පි අත්ථි, පරියෙසිත්වා පත්තම්පි අත්ථි, අපරියෙසිත්වා පත්තම්පි අත්ථි. සබ්බම්පි තථාගතස්ස අප්පත්තං නාම නත්ථි ඤාණෙන අසච්ඡිකතං. තතො එව යං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං චක්ඛුද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡන්තං රූපාරම්මණං නාම අත්ථි, තං භගවා සබ්බං සබ්බාකාරෙන ජානාති පස්සති. එවං ජානතා පස්සතා චානෙන තං ඉට්ඨානිට්ඨාදිවසෙන වා දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතෙසු ලබ්භමානපදවසෙන වා ‘‘කතමං තං රූපං රූපායතනං? යං රූපං චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය වණ්ණනිභා සනිදස්සනං සප්පටිඝං නීලං පීතක’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 617) නයෙන අනෙකෙහි නාමෙහි තෙරසහි වාරෙහි ද්වෙපඤ්ඤාසාය නයෙහි විභජ්ජමානං තථෙව හොති, විතථං නත්ථි. එස නයො සොතද්වාරාදීසුපි ආපාථමාගච්ඡන්තෙසු සද්දාදීසු.

තස්මා තථාගතොති වුච්චතීති යං යථා ලොකෙන ගතං, තස්ස තථෙව ගතත්තා තථාගතොති වුච්චති. පාළියං පන ‘‘අභිසම්බුද්ධ’’න්ති වුත්තං, තං තථාගතසද්දෙන සමානත්ථං. ඉමිනා තථාදස්සිභාවතො තථාගතොති අයමත්ථො දස්සිතො හොති. වුත්තඤ්හෙතං ධම්මසෙනාපතිනා –

‘‘න තස්ස අද්දිට්ඨමිධත්ථි කිඤ්චි,

අථො අවිඤ්ඤාතමජානිතබ්බං;

සබ්බං අභිඤ්ඤාසි යදත්ථි නෙය්යං,

තථාගතො තෙන සමන්තචක්ඛූ’’ති. (මහානි. 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85; පටි. ම. 1.121);

සුත්තන්තෙපි වුත්තං භගවතා –

‘‘යං , භික්ඛවෙ, සදෙවකස්ස ලොකස්ස…පෙ… සදෙවමනුස්සාය පජාය දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං පත්තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා, තමහං ජානාමි, තමහං අබ්භඤ්ඤාසිං, තං තථාගතස්ස විදිතං, තං තථාගතො න උපට්ඨාසී’’ති (අ. නි. 4.24).

යඤ්ච, භික්ඛවෙ, රත්තිං තථාගතො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣතීති යස්සඤ්ච විසාඛපුණ්ණමරත්තියං තථා ආගතාදිඅත්ථෙන තථාගතො භගවා බොධිමණ්ඩෙ අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො තිණ්ණං මාරානං මත්ථකං මද්දිත්වා උත්තරිතරාභාවතො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං ආසවක්ඛයඤාණෙන සද්ධිං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං අධිගච්ඡති. යඤ්ච රත්තිං අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායතීති යස්සඤ්ච විසාඛපුණ්ණමරත්තියංයෙව කුසිනාරායං උපවත්තනෙ මල්ලානං සාලවනෙ යමකසාලානමන්තරෙ අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායති. යං එතස්මිං අන්තරෙති ඉමාසං ද්වින්නං සඋපාදිසෙසඅනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතූනං වෙමජ්ඣෙ පඤ්චචත්තාලීසවස්සපරිමාණෙ කාලෙ පඨමබොධියම්පි, මජ්ඣිමබොධියම්පි, පච්ඡිමබොධියම්පි යං සුත්තගෙය්යාදිප්පභෙදං ධම්මං භාසති නිද්දිසනවසෙන, ලපති උද්ධිසනවසෙන, නිද්දිසති පටිනිද්දිසනවසෙන. සබ්බං තං තථෙව හොතීති තං එත්ථන්තරෙ දෙසිතං සබ්බං සුත්තගෙය්යාදිනවඞ්ගං බුද්ධවචනං අත්ථතො බ්යඤ්ජනතො ච අනුපවජ්ජං අනූනං අනධිකං සබ්බාකාරපරිපුණ්ණං රාගමදනිම්මදනං…පෙ… මොහමදනිම්මදනං, නත්ථි තත්ථ වාලග්ගමත්තම්පි අවක්ඛලිතං, එකමුද්දිකාය ලඤ්ඡිතං විය එකනාළියා මිතං විය එකතුලාය තුලිතං විය ච තං තථෙව හොති යස්සත්ථාය භාසිතං, එකන්තෙනෙව තස්ස සාධනතො, නො අඤ්ඤථා. තස්මා තථං, අවිතථං, අනඤ්ඤථං. එතෙන තථාවාදිතාය තථාගතොති දස්සෙති. ගදඅත්ථො අයං ගතසද්දො දකාරස්ස තකාරං කත්වා, තස්මා තථං ගදතීති තථාගතොති අත්ථො. අථ වා ආගදනං ආගදො, වචනන්ති අත්ථො. තථො අවිපරීතො ආගදො යස්සාති දකාරස්ස තකාරං කත්වා තථාගතොති එවමෙත්ථ පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

යථාවාදී තථාකාරීති යෙ ධම්මෙ භගවා ‘‘ඉමෙ ධම්මා අකුසලා සාවජ්ජා විඤ්ඤුගරහිතා සමත්තා සමාදින්නා අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්තී’’ති පරෙසං ධම්මං දෙසෙන්තො වදති, තෙ ධම්මෙ එකන්තෙනෙව සයං පහාසි. යෙ පන ධම්මෙ භගවා ‘‘ඉමෙ ධම්මා කුසලා අනවජ්ජා විඤ්ඤුප්පසත්ථා සමත්තා සමාදින්නා හිතාය සුඛාය සංවත්තන්තී’’ති වදති, තෙ ධම්මෙ එකන්තෙනෙව සයං උපසම්පජ්ජ විහාසි. තස්මා යථාවාදී භගවා, තථාකාරීති වෙදිතබ්බො. යථාකාරී තථාවාදීති සම්මදෙව සීලාදිපරිපූරණවසෙන සම්මා පටිපන්නො සයං යථාකාරී භගවා, තථෙව ධම්මදෙසනාය පරෙසං තත්ථ පතිට්ඨාපනවසෙන තථාවාදී. භගවතො හි වාචාය කායො අනුලොමෙති, කායස්සපි වාචා. තස්මා යථාවාදී තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී ච හොති. එවංභූතස්ස චස්ස යථා වාචා, කායොපි තථා ගතො පවත්තො. යථා ච කායො, වාචාපි තථා ගතා පවත්තාති අත්ථො.

අභිභූ අනභිභූතොති උපරි භවග්ගං හෙට්ඨා අවීචිනිරයං පරියන්තං කත්වා තිරියං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු භගවා සබ්බසත්තෙ අභිභවති සීලෙනපි සමාධිනාපි පඤ්ඤායපි විමුත්තියාපි විමුත්තිඤාණදස්සනෙනපි, න තස්ස තුලා වා පමාණං වා අත්ථි, අසමො අසමසමො අප්පටිමො අප්පටිභාගො අප්පටිපුග්ගලො අතුලො අප්පමෙය්යො අනුත්තරො ධම්මරාජා දෙවානං අතිදෙවො සක්කානං අතිසක්කො බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා. තතො එව සයං න කෙනචි අභිභූතොති අනභිභූතො. අඤ්ඤදත්ථූති එකංසත්ථෙ නිපාතො. යඤ්හි කිඤ්චි නෙය්යං නාම, සබ්බං තං හත්ථතලෙ ආමලකං විය පස්සතීති දසො. අවිපරීතං ආසයාදිඅවබොධෙන හිතූපසංහාරාදිනා ච සත්තෙ, භාවඤ්ඤථත්තූපනයවසෙන සඞ්ඛාරෙ සබ්බාකාරෙන සුචිණ්ණවසිතාය සමාපත්තියො චිත්තඤ්ච වසෙ වත්තෙතීති වසවත්තී. එත්තාවතා අභිභවනට්ඨෙන භගවා අත්තනො තථාගතභාවං දස්සෙති.

තත්රෙවං පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා – අගදො විය අගදො. කො පනෙස? දෙසනාවිලාසො චෙව පුඤ්ඤුස්සයො ච. තෙනෙව හෙස මහානුභාවො භිසක්කො විය දිබ්බාගදෙන සප්පෙ, සබ්බෙ පරප්පවාදිනො සදෙවකඤ්ච ලොකං අභිභවති. ඉති සබ්බලොකාභිභවනෙ තථො අවිපරීතො දෙසනාවිලාසො චෙව පුඤ්ඤුස්සයො ච අගදො අස්සාති දකාරස්ස තකාරං කත්වා තථාගතොති වෙදිතබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘සදෙවකෙ, භික්ඛවෙ, ලොකෙ…පෙ… වසවත්තී, තස්මා තථාගතොති වුච්චතී’’ති.

ගාථාසු සබ්බලොකං අභිඤ්ඤායාති තෙධාතුකලොකසන්නිවාසං ජානිත්වා. සබ්බලොකෙ යථාතථන්ති තස්මිං තෙධාතුකලොකසන්නිවාසෙ යංකිඤ්චි නෙය්යං, තං සබ්බං යථාතථං අවිපරීතං ජානිත්වා. සබ්බලොකවිසංයුත්තොති චතුන්නං යොගානං අනවසෙසප්පහානෙන සබ්බෙනපි ලොකෙන විසංයුත්තො විප්පමුත්තො. අනූපයොති සබ්බස්මිම්පි ලොකෙ තණ්හාදිට්ඨිඋපයෙහි අනූපයො තෙහි උපයෙහි විරහිතො.

සබ්බාභිභූති රූපාදීනි සබ්බාරම්මණානි, සබ්බං සඞ්ඛාරගතං, සබ්බෙපි මාරෙ අභිභවිත්වා ඨිතො. ධීරොති ධිතිසම්පන්නො. සබ්බගන්ථප්පමොචනොති සබ්බෙ අභිජ්ඣාකායගන්ථාදිකෙ මොචෙත්වා ඨිතො වෙනෙය්යසන්තානෙපි අත්තනො දෙසනාවිලාසෙන තෙසං පමොචනතො සබ්බගන්ථප්පමොචනො. ඵුට්ඨාස්සාති ඵුට්ඨා අස්ස. කරණත්ථෙ ඉදං සාමිවචනං, ඵුට්ඨා අනෙනාති අත්ථො. පරමා සන්තීති නිබ්බානං. තඤ්හි තෙන ඤාණඵුසනෙන ඵුට්ඨං. තෙනෙවාහ ‘‘නිබ්බානං අකුතොභය’’න්ති. අථ වා පරමා සන්තීති උත්තමා සන්ති. කතරා සාති? නිබ්බානං. යස්මා පන නිබ්බානෙ කුතොචි භයං නත්ථි, තස්මා තං අකුතොභයන්ති වුච්චති.

අනීඝොති නිද්දුක්ඛො. සබ්බකම්මක්ඛයං පත්තොති සබ්බෙසං කම්මානං ඛයං පරියොසානං අච්චන්තාභාවං පත්තො. විමුත්තො උපධිසඞ්ඛයෙති උපධිසඞ්ඛයසඞ්ඛාතෙ නිබ්බානෙ තදාරම්මණාය ඵලවිමුත්තියා විමුත්තො. එස සොති එසො සො. සීහො අනුත්තරොති පරිස්සයානං සහනට්ඨෙන, කිලෙසානං හනනට්ඨෙන ච, තථාගතො අනුත්තරො සීහො නාම. බ්රහ්මන්ති සෙට්ඨං. චක්කන්ති ධම්මචක්කං. පවත්තයීති තිපරිවට්ටං ද්වාදසාකාරං පවත්තෙසි.

ඉතීති එවං තථාගතස්ස ගුණෙ ජානිත්වා. සඞ්ගම්මාති සමාගන්ත්වා. තංනමස්සන්තීති තං තථාගතං තෙ සරණං ගතා දෙවමනුස්සා නමස්සන්ති. මහන්තෙහි සීලාදිගුණෙහි සමන්නාගතත්තා මහන්තං, චතුවෙසාරජ්ජයොගෙන වීතසාරදං. ඉදානි යං වදන්තා තෙ නමස්සන්ති, තං දස්සෙතුං දන්තොතිආදි වුත්තං. තං උත්තානත්ථමෙව.

ඉති ඉමස්මිං චතුක්කනිපාතෙ ඡට්ඨෙ සත්තමෙ ච සුත්තෙ වට්ටං කථිතං, පඨමදුතියතතියද්වාදසමතෙරසමෙසු විවට්ටං කථිතං, සෙසෙසු වට්ටවිවට්ටං කථිතන්ති වෙදිතබ්බං.

තෙරසමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති පරමත්ථදීපනියා

ඛුද්දකනිකාය-අට්ඨකථාය

ඉතිවුත්තකස්ස චතුක්කනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිගමනකථා

එත්තාවතා ච –

ධම්මිස්සරෙන ජගතො, ධම්මාලොකවිධායිනා;

ධම්මානං බොධනෙය්යානං, ජානතා දෙසනාවිධිං.

තං තං නිදානමාගම්ම, සබ්බලොකහිතෙසිනා;

එකකාදිප්පභෙදෙන, දෙසිතානි මහෙසිනා.

දසුත්තරසතං ද්වෙ ච, සුත්තානි ඉතිවුත්තකං;

ඉතිවුත්තප්පභෙදෙන, සඞ්ගායිංසු මහෙසයො.

ඡළභිඤ්ඤා වසිප්පත්තා, පභින්නපටිසම්භිදා;

යං තං සාසනධොරය්හා, ධම්මසඞ්ගාහකා පුරෙ.

තස්ස අත්ථං පකාසෙතුං, පොරාණට්ඨකථානයං;

නිස්සාය යා සමාරද්ධා, අත්ථසංවණ්ණනා මයා.

සා තත්ථ පරමත්ථානං, සුත්තන්තෙසු යථාරහං;

පකාසනා පරමත්ථ-දීපනී නාම නාමතො.

සම්පත්තා පරිනිට්ඨානං, අනාකුලවිනිච්ඡයා;

අට්ඨත්තිංසප්පමාණාය, පාළියා භාණවාරතො.

ඉති තං සඞ්ඛරොන්තෙන, යං තං අධිගතං මයා;

පුඤ්ඤං තස්සානුභාවෙන, ලොකනාථස්ස සාසනං.

ඔගාහෙත්වා විසුද්ධාය, සීලාදිපටිපත්තියා;

සබ්බෙපි පාණිනො හොන්තු, විමුත්තිරසභාගිනො.

චිරං තිට්ඨතු ලොකස්මිං, සම්මාසම්බුද්ධසාසනං;

තස්මිං සගාරවා නිච්චං, හොන්තු සබ්බෙපි පාණිනො.

සම්මා වස්සතු කාලෙන, දෙවොපි ජගතිප්පති;

සද්ධම්මනිරතො ලොකං, ධම්මෙනෙව පසාසතූති.

ඉති බදරතිත්ථවිහාරවාසිනා ආචරියධම්මපාලෙන කතා

ඉතිවුත්තකස්ස අට්ඨකථා නිට්ඨිතා.