අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) > සුත්තනිපාත-අට්ඨකථා

යානීධ ¶ ¶ ¶ භූතානීති රතනසුත්තං. කා උප්පත්ති? අතීතෙ කිර වෙසාලියං දුබ්භික්ඛාදයො උපද්දවා උප්පජ්ජිංසු. තෙසං වූපසමනත්ථාය ලිච්ඡවයො රාජගහං ගන්ත්වා, යාචිත්වා, භගවන්තං වෙසාලිමානයිංසු. එවං ආනීතො භගවා තෙසං උපද්දවානං වූපසමනත්ථාය ඉදං සුත්තමභාසි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. පොරාණා පනස්ස වෙසාලිවත්ථුතො පභුති උප්පත්තිං වණ්ණයන්ති. සා එවං වෙදිතබ්බා – බාරාණසිරඤ්ඤො කිර අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි ගබ්භො සණ්ඨාසි. සා තං ඤත්වා රඤ්ඤො නිවෙදෙසි. රාජා ගබ්භපරිහාරං අදාසි. සා සම්මා පරිහරියමානගබ්භා ගබ්භපරිපාකකාලෙ විජායනඝරං පාවිසි. පුඤ්ඤවතීනං පච්චූසසමයෙ ගබ්භවුට්ඨානං හොති, සා ච තාසං අඤ්ඤතරා, තෙන පච්චූසසමයෙ අලත්තකපටලබන්ධුජීවකපුප්ඵසදිසං මංසපෙසිං විජායි. තතො ‘‘අඤ්ඤා දෙවියො සුවණ්ණබිම්බසදිසෙ පුත්තෙ විජායන්ති, අග්ගමහෙසී මංසපෙසින්ති රඤ්ඤො පුරතො මම අවණ්ණො උප්පජ්ජෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා තෙන අවණ්ණභයෙන තං මංසපෙසිං එකස්මිං භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා අඤ්ඤෙන පටිකුජ්ජිත්වා රාජමුද්දිකාය ලඤ්ඡෙත්වා ගඞ්ගාය සොතෙ පක්ඛිපාපෙසි. මනුස්සෙහි ඡඩ්ඩිතමත්තෙ දෙවතා ආරක්ඛං සංවිදහිංසු. සුවණ්ණපට්ටිකඤ්චෙත්ථ ජාතිහිඞ්ගුලකෙන ‘‘බාරාණසිරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා පජා’’ති ලිඛිත්වා බන්ධිංසු. තතො තං භාජනං ඌමිභයාදීහි අනුපද්දුතං ගඞ්ගාය සොතෙන පායාසි.

තෙන ච සමයෙන අඤ්ඤතරො තාපසො ගොපාලකුලං නිස්සාය ගඞ්ගාය තීරෙ වසති. සො පාතොවගඞ්ගං ඔතිණ්ණො තං භාජනං ආගච්ඡන්තං දිස්වා පංසුකූලසඤ්ඤාය අග්ගහෙසි. තතො තත්ථ තං අක්ඛරපට්ටිකං රාජමුද්දිකාලඤ්ඡනඤ්ච දිස්වා මුඤ්චිත්වා තං මංසපෙසිං අද්දස. දිස්වානස්ස එතදහොසි – ‘‘සියා ගබ්භො, තථා හිස්ස දුග්ගන්ධපූතිභාවො නත්ථී’’ති තං අස්සමං නෙත්වා සුද්ධෙ ඔකාසෙ ඨපෙසි. අථ අඩ්ඪමාසච්චයෙන ද්වෙ මංසපෙසියො අහෙසුං. තාපසො දිස්වා සාධුකතරං ඨපෙසි. තතො පුන අද්ධමාසච්චයෙන එකමෙකිස්සා පෙසියා හත්ථපාදසීසානමත්ථාය පඤ්ච පඤ්ච පිළකා ¶ උට්ඨහිංසු. අථ තතො අද්ධමාසච්චයෙන එකා ¶ මංසපෙසි සුවණ්ණබිම්බසදිසො දාරකො; එකා දාරිකා අහොසි. තෙසු තාපසස්ස පුත්තසිනෙහො උප්පජ්ජි, අඞ්ගුට්ඨතො චස්ස ඛීරං නිබ්බත්ති, තතො පභුති ච ඛීරභත්තං ලභති. සො භත්තං භුඤ්ජිත්වා ඛීරං දාරකානං මුඛෙ ආසිඤ්චති. තෙසං යං යං උදරං පවිසති, තං සබ්බං මණිභාජනගතං විය දිස්සති. එවං නිච්ඡවී අහෙසුං. අපරෙ පන ආහු – ‘‘සිබ්බිත්වා ඨපිතා විය නෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං ලීනා ඡවි අහොසී’’ති. එවං තෙ නිච්ඡවිතාය වා ලීනච්ඡවිතාය වා ලිච්ඡවීති පඤ්ඤායිංසු.

තාපසො දාරකෙ පොසෙන්තො උස්සූරෙ ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති, අතිදිවා පටික්කමති. තස්ස තං බ්යාපාරං ඤත්වා ගොපාලකා ආහංසු – ‘‘භන්තෙ, පබ්බජිතානං දාරකපොසනං පලිබොධො, අම්හාකං දාරකෙ දෙථ, මයං පොසෙස්සාම, තුම්හෙ අත්තනො කම්මං කරොථා’’ති. තාපසො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණි. ගොපාලකා දුතියදිවසෙ මග්ගං සමං කත්වා, පුප්ඵෙහි ඔකිරිත්වා; ධජපටාකා උස්සාපෙත්වා තූරියෙහි වජ්ජමානෙහි අස්සමං ආගතා. තාපසො ‘‘මහාපුඤ්ඤා දාරකා, අප්පමාදෙන වඩ්ඪෙථ, වඩ්ඪෙත්වා ච අඤ්ඤමඤ්ඤං ආවාහවිවාහං කරොථ, පඤ්චගොරසෙන රාජානං තොසෙත්වා භූමිභාගං ගහෙත්වා නගරං මාපෙථ, තත්ර කුමාරං අභිසිඤ්චථා’’ති වත්වා දාරකෙ අදාසි. තෙ ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා දාරකෙ නෙත්වා පොසෙසුං.

දාරකා වඩ්ඪිමන්වාය කීළන්තා විවාදට්ඨානෙසු අඤ්ඤෙ ගොපාලදාරකෙ හත්ථෙනපි පාදෙනපි පහරන්ති, තෙ රොදන්ති. ‘‘කිස්ස රොදථා’’ති ච මාතාපිතූහි වුත්තා ‘‘ඉමෙ නිම්මාතාපිතිකා තාපසපොසිතා අම්හෙ අතීව පහරන්තී’’ති වදන්ති. තතො තෙසං මාතාපිතරො ‘‘ඉමෙ දාරකා අඤ්ඤෙ දාරකෙ විහෙඨෙන්ති දුක්ඛාපෙන්ති, න ඉමෙ සඞ්ගහෙතබ්බා, වජ්ජෙතබ්බා ඉමෙ’’ති ආහංසු. තතො පභුති කිර සො පදෙසො ‘‘වජ්ජී’’ති වුච්චති යොජනසතං පරිමාණෙන. අථ තං පදෙසං ගොපාලකා රාජානං තොසෙත්වා අග්ගහෙසුං. තත්ථෙව නගරං මාපෙත්වා සොළසවස්සුද්දෙසිකං කුමාරං අභිසිඤ්චිත්වා රාජානං අකංසු. තාය චස්ස දාරිකාය සද්ධිං වාරෙය්යං කත්වා කතිකං අකංසු – ‘‘න බාහිරතො දාරිකා ආනෙතබ්බා, ඉතො දාරිකා න කස්සචි දාතබ්බා’’ති. තෙසං පඨමසංවාසෙන ද්වෙ දාරකා ජාතා ධීතා ච පුත්තො ච, එවං සොළසක්ඛත්තුං ද්වෙ ද්වෙ ජාතා. තතො තෙසං ¶ දාරකානං යථාක්කමං වඩ්ඪන්තානං ආරාමුය්යානනිවාසනට්ඨානපරිවාරසම්පත්තිං ගහෙතුං අප්පහොන්තං තං නගරං තික්ඛත්තුං ගාවුතන්තරෙන ගාවුතන්තරෙන පාකාරෙන පරික්ඛිපිංසු. තස්ස පුනප්පුනං විසාලීකතත්තා වෙසාලීත්වෙව නාමං ජාතං. ඉදං වෙසාලීවත්ථු.

අයං පන වෙසාලී භගවතො උප්පන්නකාලෙ ඉද්ධා වෙපුල්ලප්පත්තා අහොසි. තත්ථ හි රාජූනංයෙව සත්ත සහස්සානි සත්ත ච සතානි සත්ත ච රාජානො අහෙසුං, තථා යුවරාජසෙනාපතිභණ්ඩාගාරිකප්පභුතීනං. යථාහ –

‘‘තෙන ¶ ඛො පන සමයෙන වෙසාලී ඉද්ධා චෙව හොති ඵීතා ච බහුජනා ආකිණ්ණමනුස්සා සුභික්ඛා ච, සත්ත ච පාසාදසහස්සානි, සත්ත ච පාසාදසතානි, සත්ත ච පාසාදා, සත්ත ච කූටාගාරසහස්සානි, සත්ත ච කූටාගාරසතානි, සත්ත ච කූටාගාරානි, සත්ත ච ආරාමසහස්සානි, සත්ත ච ආරාමසතානි, සත්ත ච ආරාමා, සත්ත ච පොක්ඛරණිසහස්සානි, සත්ත ච පොක්ඛරණිසතානි, සත්ත ච පොක්ඛරණියො’’ති (මහාව. 326).

සා අපරෙන සමයෙන දුබ්භික්ඛා අහොසි දුබ්බුට්ඨිකා දුස්සස්සා. පඨමං දුග්ගතමනුස්සා මරන්ති, තෙ බහිද්ධා ඡඩ්ඩෙන්ති. මතමනුස්සානං කුණපගන්ධෙන අමනුස්සා නගරං පවිසිංසු. තතො බහුතරා මීයන්ති, තාය පටිකූලතාය ච සත්තානං අහිවාතකරොගො උප්පජ්ජි. ඉති තීහි දුබ්භික්ඛඅමනුස්සරොගභයෙහි උපද්දුතාය වෙසාලියා නගරවාසිනො උපසඞ්කමිත්වා රාජානමාහංසු – ‘‘මහාරාජ, ඉමස්මිං නගරෙ තිවිධං භයමුප්පන්නං, ඉතො පුබ්බෙ යාව සත්තමා රාජකුලපරිවට්ටා එවරූපං අනුප්පන්නපුබ්බං, තුම්හාකං මඤ්ඤෙ අධම්මිකත්තෙන එතරහි උප්පන්න’’න්ති. රාජා සබ්බෙ සන්ථාගාරෙ සන්නිපාතාපෙත්වා, ‘‘මය්හං අධම්මිකභාවං විචිනථා’’ති ආහ. තෙ සබ්බං පවෙණිං විචිනන්තා න කිඤ්චි අද්දසංසු.

තතො රඤ්ඤො දොසං අදිස්වා ‘‘ඉදං භයං අම්හාකං කථං වූපසමෙය්යා’’ති චින්තෙසුං. තත්ථ එකච්චෙ ඡ සත්ථාරො අපදිසිංසු – ‘‘එතෙහි ඔක්කන්තමත්තෙ වූපසමිස්සතී’’ති. එකච්චෙ ආහංසු – ‘‘බුද්ධො කිර ලොකෙ උප්පන්නො, සො භගවා සබ්බසත්තහිතාය ධම්මං දෙසෙති මහිද්ධිකො ¶ මහානුභාවො, තෙන ඔක්කන්තමත්තෙ සබ්බභයානි වූපසමෙය්යු’’න්ති. තෙන තෙ අත්තමනා හුත්වා ‘‘කහං පන සො භගවා එතරහි විහරති, අම්හෙහි වා පෙසිතෙ ආගච්ඡෙය්යා’’ති ආහංසු. අථාපරෙ ආහංසු – ‘‘බුද්ධා නාම අනුකම්පකා, කිස්ස නාගච්ඡෙය්යුං, සො පන භගවා එතරහි රාජගහෙ විහරති, රාජා ච බිම්බිසාරො තං උපට්ඨහති, කදාචි සො ආගන්තුං න දදෙය්යා’’ති. ‘‘තෙන හි රාජානං සඤ්ඤාපෙත්වා ආනෙස්සාමා’’ති ද්වෙ ලිච්ඡවිරාජානො මහතා බලකායෙන පහූතං පණ්ණාකාරං දත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං පෙසෙසුං – ‘‘බිම්බිසාරං සඤ්ඤාපෙත්වා භගවන්තං ආනෙථා’’ති. තෙ ගන්ත්වා රඤ්ඤො පණ්ණාකාරං දත්වා තං පවත්තිං නිවෙදෙත්වා ‘‘මහාරාජ, භගවන්තං අම්හාකං නගරං පෙසෙහී’’ති ආහංසු. රාජා න සම්පටිච්ඡි – ‘‘තුම්හෙ එව ජානාථා’’ති ආහ. තෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එවමාහංසු – ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං නගරෙ තීණි භයානි උප්පන්නානි. සචෙ භගවා ආගච්ඡෙය්ය, සොත්ථි නො භවෙය්යා’’ති. භගවා ආවජ්ජෙත්වා ‘‘වෙසාලියං රතනසුත්තෙ වුත්තෙ සා රක්ඛා කොටිසතසහස්සචක්කවාළානි ඵරිස්සති, සුත්තපරියොසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො භවිස්සතී’’ති අධිවාසෙසි. අථ රාජා බිම්බිසාරො භගවතො අධිවාසනං සුත්වා ‘‘භගවතා වෙසාලිගමනං අධිවාසිත’’න්ති නගරෙ ඝොසනං කාරාපෙත්වා භගවන්තං ¶ උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘කිං, භන්තෙ, සම්පටිච්ඡිත්ථ වෙසාලිගමන’’න්ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, ආගමෙථ, යාව මග්ගං පටියාදෙමී’’ති.

අථ ඛො රාජා බිම්බිසාරො රාජගහස්ස ච ගඞ්ගාය ච අන්තරා පඤ්චයොජනං භූමිං සමං කත්වා, යොජනෙ යොජනෙ විහාරං මාපෙත්වා, භගවතො ගමනකාලං පටිවෙදෙසි. භගවා පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි පරිවුතො පායාසි. රාජා පඤ්චයොජනං මග්ගං පඤ්චවණ්ණෙහි පුප්ඵෙහි ජාණුමත්තං ඔකිරාපෙත්වා ධජපටාකාපුණ්ණඝටකදලිආදීනි උස්සාපෙත්වා භගවතො ද්වෙ සෙතච්ඡත්තානි, එකෙකස්ස ච භික්ඛුස්ස එකමෙකං උක්ඛිපාපෙත්වා සද්ධිං අත්තනො පරිවාරෙන පුප්ඵගන්ධාදීහි පූජං කරොන්තො එකෙකස්මිං විහාරෙ භගවන්තං වසාපෙත්වා මහාදානානි දත්වා පඤ්චහි දිවසෙහි ගඞ්ගාතීරං නෙසි. තත්ථ සබ්බාලඞ්කාරෙහි නාවං අලඞ්කරොන්තො වෙසාලිකානං සාසනං පෙසෙසි – ‘‘ආගතො භගවා, මග්ගං පටියාදෙත්වා සබ්බෙ භගවතො පච්චුග්ගමනං ¶ කරොථා’’ති. තෙ ‘‘දිගුණං පූජං කරිස්සාමා’’ති වෙසාලියා ච ගඞ්ගාය ච අන්තරා තියොජනං භූමිං සමං කත්වා භගවතො චත්තාරි, එකෙකස්ස ච භික්ඛුනො ද්වෙ ද්වෙ සෙතච්ඡත්තානි සජ්ජෙත්වා පූජං කුරුමානා ගඞ්ගාතීරෙ ආගන්ත්වා අට්ඨංසු.

බිම්බිසාරො ද්වෙ නාවායො සඞ්ඝාටෙත්වා, මණ්ඩපං කත්වා, පුප්ඵදාමාදීහි අලඞ්කරිත්වා තත්ථ සබ්බරතනමයං බුද්ධාසනං පඤ්ඤාපෙසි. භගවා තස්මිං නිසීදි. පඤ්චසතා භික්ඛූපි නාවං අභිරුහිත්වා යථානුරූපං නිසීදිංසු. රාජා භගවන්තං අනුගච්ඡන්තො ගලප්පමාණං උදකං ඔරොහිත්වා ‘‘යාව, භන්තෙ, භගවා ආගච්ඡති, තාවාහං ඉධෙව ගඞ්ගාතීරෙ වසිස්සාමී’’ති වත්වා නිවත්තො. උපරි දෙවතා යාව අකනිට්ඨභවනා පූජමකංසු, හෙට්ඨා ගඞ්ගානිවාසිනො කම්බලස්සතරාදයො නාගා පූජමකංසු. එවං මහතියා පූජාය භගවා යොජනමත්තං අද්ධානං ගඞ්ගාය ගන්ත්වා වෙසාලිකානං සීමන්තරං පවිට්ඨො.

තතො ලිච්ඡවිරාජානො තෙන බිම්බිසාරෙන කතපූජාය දිගුණං කරොන්තා ගලප්පමාණෙ උදකෙ භගවන්තං පච්චුග්ගච්ඡිංසු. තෙනෙව ඛණෙන තෙන මුහුත්තෙන විජ්ජුප්පභාවිනද්ධන්ධකාරවිසටකූටො ගළගළායන්තො චතූසු දිසාසු මහාමෙඝො වුට්ඨාසි. අථ භගවතා පඨමපාදෙ ගඞ්ගාතීරෙ නික්ඛිත්තමත්තෙ පොක්ඛරවස්සං වස්සි. යෙ තෙමෙතුකාමා, තෙ එව තෙමෙන්ති, අතෙමෙතුකාමා න තෙමෙන්ති. සබ්බත්ථ ජාණුමත්තං ඌරුමත්තං කටිමත්තං ගලප්පමාණං උදකං වහති, සබ්බකුණපානි උදකෙන ගඞ්ගං පවෙසිතානි පරිසුද්ධො භූමිභාගො අහොසි.

ලිච්ඡවිරාජානො භගවන්තං අන්තරා යොජනෙ යොජනෙ වාසාපෙත්වා මහාදානානි දත්වා තීහි දිවසෙහි දිගුණං පූජං කරොන්තා වෙසාලිං නයිංසු. වෙසාලිං සම්පත්තෙ භගවති සක්කො දෙවානමින්දො ¶ දෙවසඞ්ඝපුරක්ඛතො ආගච්ඡි, මහෙසක්ඛානං දෙවානං සන්නිපාතෙන අමනුස්සා යෙභුය්යෙන පලායිංසු. භගවා නගරද්වාරෙ ඨත්වා ආනන්දත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘ඉමං ආනන්ද, රතනසුත්තං උග්ගහෙත්වා බලිකම්මූපකරණානි ගහෙත්වා ලිච්ඡවිකුමාරෙහි සද්ධිං වෙසාලියා තීසු පාකාරන්තරෙසු විචරන්තො පරිත්තං කරොහී’’ති රතනසුත්තං අභාසි. එවං ‘‘කෙන පනෙතං සුත්තං, කදා, කත්ථ, කස්මා ච වුත්ත’’න්ති එතෙසං පඤ්හානං විස්සජ්ජනා විත්ථාරෙන වෙසාලිවත්ථුතො පභුති පොරාණෙහි වණ්ණියති.

එවං ¶ භගවතො වෙසාලිං අනුප්පත්තදිවසෙයෙව වෙසාලිනගරද්වාරෙ තෙසං උපද්දවානං පටිඝාතත්ථාය වුත්තමිදං රතනසුත්තං උග්ගහෙත්වා ආයස්මා ආනන්දො පරිත්තත්ථාය භාසමානො භගවතො පත්තෙන උදකං ආදාය සබ්බනගරං අබ්භුක්කිරන්තො අනුවිචරි. ‘‘යං කිඤ්චී’’ති වුත්තමත්තෙයෙව ච ථෙරෙන යෙ පුබ්බෙ අපලාතා සඞ්කාරකූටභිත්තිප්පදෙසාදිනිස්සිතා අමනුස්සා, තෙ චතූහි ද්වාරෙහි පලායිංසු, ද්වාරානි අනොකාසානි අහෙසුං. තතො එකච්චෙ ද්වාරෙසු ඔකාසං අලභමානා පාකාරං භින්දිත්වා පලාතා. අමනුස්සෙසු ගතමත්තෙසු මනුස්සානං ගත්තෙසු රොගො වූපසන්තො, තෙ නික්ඛමිත්වා සබ්බගන්ධපුප්ඵාදීහි ථෙරං පූජෙසුං. මහාජනො නගරමජ්ඣෙ සන්ථාගාරං සබ්බගන්ධෙහි ලිම්පිත්වා විතානං කත්වා සබ්බාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරිත්වා තත්ථ බුද්ධාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා භගවන්තං ආනෙසි.

භගවා සන්ථාගාරං පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. භික්ඛුසඞ්ඝොපි ඛො රාජානො මනුස්සා ච පතිරූපෙ ඔකාසෙ නිසීදිංසු. සක්කොපි දෙවානමින්දො ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවපරිසාය සද්ධිං උපනිසීදි අඤ්ඤෙ ච දෙවා. ආනන්දත්ථෙරොපි සබ්බං වෙසාලිං අනුවිචරන්තො ආරක්ඛං කත්වා වෙසාලිනගරවාසීහි සද්ධිං ආගන්ත්වා එකමන්තං නිසීදි. තත්ථ භගවා සබ්බෙසං තදෙව රතනසුත්තං අභාසීති.

224. තත්ථ යානීධ භූතානීති පඨමගාථායං යානීති යාදිසානි අප්පෙසක්ඛානි වා මහෙසක්ඛානි වා. ඉධාති ඉමස්මිං පදෙසෙ, තස්මිං ඛණෙ සන්නිපතිතට්ඨානං සන්ධායාහ. භූතානීති කිඤ්චාපි භූතසද්දො ‘‘භූතස්මිං පාචිත්තිය’’න්ති එවමාදීසු (පාචි. 69) විජ්ජමානෙ, ‘‘භූතමිදන්ති, භික්ඛවෙ, සමනුපස්සථා’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.401) ඛන්ධපඤ්චකෙ, ‘‘චත්තාරො ඛො, භික්ඛු, මහාභූතා හෙතූ’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 3.86) චතුබ්බිධෙ පථවීධාත්වාදිරූපෙ, ‘‘යො ච කාලඝසො භූතො’’ති එවමාදීසු (ජා. 1.2.190) ඛීණාසවෙ, ‘‘සබ්බෙව නික්ඛිපිස්සන්ති, භූතා ලොකෙ සමුස්සය’’න්ති එවමාදීසු (දී. නි. 2.220) සබ්බසත්තෙ, ‘‘භූතගාමපාතබ්යතායා’’ති එවමාදීසු (පාචි. 90) රුක්ඛාදිකෙ, ‘‘භූතං භූතතො සඤ්ජානාතී’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.3) චාතුමහාරාජිකානං හෙට්ඨා සත්තනිකායං උපාදාය වත්තති. ඉධ පන අවිසෙසතො අමනුස්සෙසු දට්ඨබ්බො.

සමාගතානීති ¶ ¶ සන්නිපතිතානි. භුම්මානීති භූමියං නිබ්බත්තානි. වාති විකප්පනෙ. තෙන යානීධ භුම්මානි වා භූතානි සමාගතානීති ඉමමෙකං විකප්පං කත්වා පුන දුතියං විකප්පං කාතුං ‘‘යානි වා අන්තලික්ඛෙ’’ති ආහ. අන්තලික්ඛෙ වා යානි භූතානි නිබ්බත්තානි, තානි සබ්බානි ඉධ සමාගතානීති අත්ථො. එත්ථ ච යාමතො යාව අකනිට්ඨං, තාව නිබ්බත්තානි භූතානි ආකාසෙ පාතුභූතවිමානෙසු නිබ්බත්තත්තා ‘‘අන්තලික්ඛෙ භූතානී’’ති වෙදිතබ්බානි. තතො හෙට්ඨා සිනෙරුතො පභුති යාව භූමියං රුක්ඛලතාදීසු අධිවත්ථානි පථවියඤ්ච නිබ්බත්තානි භූතානි, තානි සබ්බානි භූමියං භූමිපටිබද්ධෙසු ච රුක්ඛලතාපබ්බතාදීසු නිබ්බත්තත්තා ‘‘භුම්මානි භූතානී’’ති වෙදිතබ්බානි.

එවං භගවා සබ්බානෙව අමනුස්සභූතානි ‘‘භුම්මානි වා යානි ව අන්තලික්ඛෙ’’ති ද්වීහි පදෙහි විකප්පෙත්වා පුන එකෙන පදෙන පරිග්ගහෙත්වා ‘‘සබ්බෙව භූතා සුමනා භවන්තූ’’ති ආහ. සබ්බෙති අනවසෙසා. එවාති අවධාරණෙ, එකම්පි අනපනෙත්වාති අධිප්පායො. භූතාති අමනුස්සා. සුමනා භවන්තූති සුඛිතමනා, පීතිසොමනස්සජාතා භවන්තූති අත්ථො. අථොපීති කිච්චන්තරසන්නියොජනත්ථං වාක්යොපාදානෙ නිපාතද්වයං. සක්කච්ච සුණන්තු භාසිතන්ති අට්ඨිං කත්වා, මනසි කත්වා, සබ්බචෙතසො සමන්නාහරිත්වා දිබ්බසම්පත්තිලොකුත්තරසුඛාවහං මම දෙසනං සුණන්තු.

එවමෙත්ථ භගවා ‘‘යානීධ භූතානි සමාගතානී’’ති අනියමිතවචනෙන භූතානි පරිග්ගහෙත්වා පුන ‘‘භුම්මානි වා යානි ව අන්තලික්ඛෙ’’ති ද්විධා විකප්පෙත්වා තතො ‘‘සබ්බෙව භූතා’’ති පුන එකජ්ඣං කත්වා ‘‘සුමනා භවන්තූ’’ති ඉමිනා වචනෙන ආසයසම්පත්තියං නියොජෙන්තො ‘‘සක්කච්ච සුණන්තු භාසිත’’න්ති පයොගසම්පත්තියං, තථා යොනිසොමනසිකාරසම්පත්තියං පරතොඝොසසම්පත්තියඤ්ච, තථා අත්තසම්මාපණිධිසප්පුරිසූපනිස්සයසම්පත්තීසු සමාධිපඤ්ඤාහෙතුසම්පත්තීසු ච නියොජෙන්තො ගාථං සමාපෙසි.

225. තස්මා හි භූතාති දුතියගාථා. තත්ථ තස්මාති කාරණවචනං. භූතාති ආමන්තනවචනං. නිසාමෙථාති සුණාථ. සබ්බෙති අනවසෙසා ¶ . කිං වුත්තං හොති? යස්මා තුම්හෙ දිබ්බට්ඨානානි තත්ථ උපභොගසම්පදඤ්ච පහාය ධම්මස්සවනත්ථං ඉධ සමාගතා, න නටනච්චනාදිදස්සනත්ථං, තස්මා හි භූතා නිසාමෙථ සබ්බෙති. අථ වා ‘‘සුමනා භවන්තු සක්කච්ච සුණන්තූ’’ති වචනෙන තෙසං සුමනභාවං සක්කච්චං සොතුකම්යතඤ්ච දිස්වා ආහ – යස්මා තුම්හෙ සුමනභාවෙන අත්තසම්මාපණිධියොනිසොමනසිකාරාසයසුද්ධීහි සක්කච්චං සොතුකම්යතාය සප්පුරිසූපනිස්සයපරතොඝොසපදට්ඨානතො පයොගසුද්ධීහි ච යුත්තා, තස්මා හි භූතා නිසාමෙථ සබ්බෙති. අථ වා යං පුරිමගාථාය අන්තෙ ‘‘භාසිත’’න්ති වුත්තං, තං කාරණභාවෙන අපදිසන්තො ආහ – ‘‘යස්මා මම භාසිතං නාම අතිදුල්ලභං අට්ඨක්ඛණපරිවජ්ජිතස්ස ඛණස්ස ¶ දුල්ලභත්තා, අනෙකානිසංසඤ්ච පඤ්ඤාකරුණාගුණෙන පවත්තත්තා, තඤ්චාහං වත්තුකාමො ‘සුණන්තු භාසිත’න්ති අවොචං. තස්මා හි භූතා නිසාමෙථ සබ්බෙ’’ති ඉදං ඉමිනා ගාථාපදෙන වුත්තං හොති.

එවමෙතං කාරණං නිරොපෙන්තො අත්තනො භාසිතනිසාමනෙ නියොජෙත්වා නිසාමෙතබ්බං වත්තුමාරද්ධො ‘‘මෙත්තං කරොථ මානුසියා පජායා’’ති. තස්සත්ථො – යායං තීහි උපද්දවෙහි උපද්දුතා මානුසී පජා, තස්සා මානුසියා පජාය මිත්තභාවං හිතජ්ඣාසයතං පච්චුපට්ඨාපෙථාති. කෙචි පන ‘‘මානුසියං පජ’’න්ති පඨන්ති, තං භුම්මත්ථාසම්භවා න යුජ්ජති. යම්පි චඤ්ඤෙ අත්ථං වණ්ණයන්ති, සොපි න යුජ්ජති. අධිප්පායො පනෙත්ථ – නාහං බුද්ධොති ඉස්සරියබලෙන වදාමි, අපිච පන තුම්හාකඤ්ච ඉමිස්සා ච මානුසියා පජාය හිතත්ථං වදාමි – ‘‘මෙත්තං කරොථ මානුසියා පජායා’’ති. එත්ථ ච –

‘‘යෙ සත්තසණ්ඩං පථවිං විජෙත්වා, රාජිසයො යජමානා අනුපරියගා;

අස්සමෙධං පුරිසමෙධං, සම්මාපාසං වාජපෙය්යං නිරග්ගළං.

‘‘මෙත්තස්ස චිත්තස්ස සුභාවිතස්ස, කලම්පි තෙ නානුභවන්ති සොළසිං.

‘‘එකම්පි ¶ චෙ පාණමදුට්ඨචිත්තො, මෙත්තායති කුසලී තෙන හොති;

සබ්බෙ ච පාණෙ මනසානුකම්පී, පහූතමරියො පකරොති පුඤ්ඤ’’න්ති. (අ. නි. 8.1) –

එවමාදීනං සුත්තානං එකාදසානිසංසානඤ්ච වසෙන යෙ මෙත්තං කරොන්ති, තෙසං මෙත්තා හිතාති වෙදිතබ්බා.

‘‘දෙවතානුකම්පිතො පොසො, සදා භද්රානි පස්සතී’’ති. (දී. නි. 2.153; උදා. 76; මහාව. 286) –

එවමාදීනං වසෙන යෙසු කරීයති, තෙසම්පි හිතාති වෙදිතබ්බා.

එවං උභයෙසම්පි හිතභාවං දස්සෙන්තො ‘‘මෙත්තං කරොථ මානුසියා පජායා’’ති වත්වා ඉදානි උපකාරම්පි දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දිවා ච රත්තො ච හරන්ති යෙ බලිං, තස්මා හි නෙ රක්ඛථ අප්පමත්තා’’ති. තස්සත්ථො – යෙ මනුස්සා චිත්තකම්මකට්ඨකම්මාදීහිපි දෙවතා කත්වා චෙතියරුක්ඛාදීනි ¶ ච උපසඞ්කමිත්වා දෙවතා උද්දිස්ස දිවා බලිං කරොන්ති, කාළපක්ඛාදීසු ච රත්තිං බලිං කරොන්ති. සලාකභත්තාදීනි වා දත්වා ආරක්ඛදෙවතා උපාදාය යාව බ්රහ්මදෙවතානං පත්තිදානනිය්යාතනෙන දිවා බලිං කරොන්ති, ඡත්තාරොපනදීපමාලා සබ්බරත්තිකධම්මස්සවනාදීනි කාරාපෙත්වා පත්තිදානනිය්යාතනෙන ච රත්තිං බලිං කරොන්ති, තෙ කථං න රක්ඛිතබ්බා. යතො එවං දිවා ච රත්තො ච තුම්හෙ උද්දිස්ස කරොන්ති යෙ බලිං, තස්මා හි නෙ රක්ඛථ. තස්මා බලිකම්මකාරණාපි තෙ මනුස්සෙ රක්ඛථ ගොපයථ, අහිතං තෙසං අපනෙථ, හිතං උපනෙථ අප්පමත්තා හුත්වා තං කතඤ්ඤුභාවං හදයෙ කත්වා නිච්චමනුස්සරන්තාති.

226. එවං දෙවතාසු මනුස්සානං උපකාරකභාවං දස්සෙත්වා තෙසං උපද්දවවූපසමනත්ථං බුද්ධාදිගුණප්පකාසනෙන ච දෙවමනුස්සානං ධම්මස්සවනත්ථං ‘‘යංකිඤ්චි විත්ත’’න්තිආදිනා නයෙන සච්චවචනං පයුජ්ජිතුමාරද්ධො. තත්ථ යංකිඤ්චීති අනියමිතවසෙන අනවසෙසං පරියාදියති යංකිඤ්චි තත්ථ තත්ථ වොහාරූපගං ¶ . විත්තන්ති ධනං. තඤ්හි විත්තිං ජනෙතීති විත්තං. ඉධ වාති මනුස්සලොකං නිද්දිසති, හුරං වාති තතො පරං අවසෙසලොකං. තෙන ච ඨපෙත්වා මනුස්සෙ සබ්බලොකග්ගහණෙ පත්තෙ ‘‘සග්ගෙසු වා’’ති පරතො වුත්තත්තා ඨපෙත්වා මනුස්සෙ ච සග්ගෙ ච අවසෙසානං නාගසුපණ්ණාදීනං ගහණං වෙදිතබ්බං. එවං ඉමෙහි ද්වීහි පදෙහි යං මනුස්සානං වොහාරූපගං අලඞ්කාරපරිභොගූපගඤ්ච ජාතරූපරජතමුත්තාමණිවෙළුරියපවාළලොහිතඞ්කමසාරගල්ලාදිකං, යඤ්ච මුත්තාමණිවාලුකත්ථතාය භූමියා රතනමයවිමානෙසු අනෙකයොජනසතවිත්ථතෙසු භවනෙසු උප්පන්නානං නාගසුපණ්ණාදීනං විත්තං, තං නිද්දිට්ඨං හොති.

සග්ගෙසු වාති කාමාවචරරූපාවචරදෙවලොකෙසු. තෙ හි සොභනෙන කම්මෙන අජීයන්ති ගම්මන්තීති සග්ගා, සුට්ඨු වා අග්ගාතිපි සග්ගා. යන්ති යං සස්සාමිකං වා අස්සාමිකං වා. රතනන්ති රතිං නයති, වහති, ජනයති, වඩ්ඪෙතීති රතනං, යංකිඤ්චි චිත්තීකතං මහග්ඝං අතුලං දුල්ලභදස්සනං අනොමසත්තපරිභොගඤ්ච, තස්සෙතං අධිවචනං. යථාහ –

‘‘චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;

අනොමසත්තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්චතී’’ති.

පණීතන්ති උත්තමං, සෙට්ඨං, අතප්පකං. එවං ඉමිනා ගාථාපදෙන යං සග්ගෙසු අනෙකයොජනසතප්පමාණසබ්බරතනමයවිමානෙසු සුධම්මවෙජයන්තප්පභුතීසු සස්සාමිකං, යඤ්ච බුද්ධුප්පාදවිරහෙන අපායමෙව පරිපූරෙන්තෙසු සත්තෙසු සුඤ්ඤවිමානපටිබද්ධං අස්සාමිකං, යං වා පනඤ්ඤම්පි පථවීමහාසමුද්දහිමවන්තාදිනිස්සිතං අස්සාමිකං රතනං, තං නිද්දිට්ඨං හොති.

න ¶ නො සමං අත්ථි තථාගතෙනාති න-ඉති පටිසෙධෙ, නො-ඉති අවධාරණෙ. සමන්ති තුල්යං. අත්ථීති විජ්ජති. තථාගතෙනාති බුද්ධෙන. කිං වුත්තං හොති? යං එතං විත්තඤ්ච රතනඤ්ච පකාසිතං, එත්ථ එකම්පි බුද්ධරතනෙන සදිසං රතනං නෙවත්ථි. යම්පි හි තං චිත්තීකතට්ඨෙන රතනං, සෙය්යථිදං – රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස චක්කරතනං මණිරතනඤ්ච, යම්හි උප්පන්නෙ මහාජනො න අඤ්ඤත්ථ චිත්තීකාරං කරොති, න කොචි පුප්ඵගන්ධාදීනි ගහෙත්වා යක්ඛට්ඨානං වා භූතට්ඨානං වා ගච්ඡති, සබ්බොපි ජනො චක්කරතනමණිරතනමෙව චිත්තිං කරොති පූජෙති, තං තං වරං පත්ථෙති, පත්ථිතපත්ථිතඤ්චස්ස එකච්චං සමිජ්ඣති, තම්පි ¶ රතනං බුද්ධරතනෙන සමං නත්ථි. යදි හි චිත්තීකතට්ඨෙන රතනං, තථාගතොව රතනං. තථාගතෙ හි උප්පන්නෙ යෙ කෙචි මහෙසක්ඛා දෙවමනුස්සා, න තෙ අඤ්ඤත්ර චිත්තීකාරං කරොන්ති, න කඤ්චි අඤ්ඤං පූජෙන්ති. තථා හි බ්රහ්මා සහම්පති සිනෙරුමත්තෙන රතනදාමෙන තථාගතං පූජෙසි, යථාබලඤ්ච අඤ්ඤෙ දෙවා මනුස්සා ච බිම්බිසාරකොසලරාජඅනාථපිණ්ඩිකාදයො. පරිනිබ්බුතම්පි ච භගවන්තං උද්දිස්ස ඡන්නවුතිකොටිධනං විස්සජ්ජෙත්වා අසොකමහාරාජා සකලජම්බුදීපෙ චතුරාසීති විහාරසහස්සානි පතිට්ඨාපෙසි, කො පන වාදො අඤ්ඤෙසං චිත්තීකාරානං. අපිච කස්සඤ්ඤස්ස පරිනිබ්බුතස්සාපි ජාතිබොධිධම්මචක්කප්පවත්තනපරිනිබ්බානට්ඨානානි පටිමාචෙතියාදීනි වා උද්දිස්ස එවං චිත්තීකාරගරුකාරො වත්තති යථා භගවතො. එවං චිත්තීකතට්ඨෙනාපි තථාගතසමං රතනං නත්ථි.

තථා යම්පි තං මහග්ඝට්ඨෙන රතනං, සෙය්යථිදං – කාසිකං වත්ථං. යථාහ – ‘‘ජිණ්ණම්පි, භික්ඛවෙ, කාසිකං වත්ථං වණ්ණවන්තඤ්චෙව හොති සුඛසම්ඵස්සඤ්ච මහග්ඝඤ්චා’’ති, තම්පි බුද්ධරතනෙන සමං නත්ථි. යදි හි මහග්ඝට්ඨෙන රතනං, තථාගතොව රතනං. තථාගතො හි යෙසං පංසුකම්පි පටිග්ගණ්හාති, තෙසං තං මහප්ඵලං හොති මහානිසංසං, සෙය්යථාපි අසොකස්ස රඤ්ඤො. ඉදමස්ස මහග්ඝතාය. එවං මහග්ඝතාවචනෙ චෙත්ථ දොසාභාවසාධකං ඉදං තාව සුත්තපදං වෙදිතබ්බං –

‘‘යෙසං ඛො පන සො පටිග්ගණ්හාති චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානප්පච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං, තෙසං තං මහප්ඵලං හොති මහානිසංසං. ඉදමස්ස මහග්ඝතාය වදාමි. සෙය්යථාපි තං, භික්ඛවෙ, කාසිකං වත්ථං මහග්ඝං, තථූපමාහං, භික්ඛවෙ, ඉමං පුග්ගලං වදාමී’’ති (අ. නි. 3.100).

එවං මහග්ඝට්ඨෙනාපි තථාගතසමං රතනං නත්ථි.

තථා යම්පි තං අතුලට්ඨෙන රතනං. සෙය්යථිදං – රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස චක්කරතනං උප්පජ්ජති ඉන්දනීලමණිමයනාභි සත්තරතනමයසහස්සාරං පවාළමයනෙමි, රත්තසුවණ්ණමයසන්ධි, යස්ස ¶ දසන්නං දසන්නං අරානං උපරි එකං මුණ්ඩාරං හොති ¶ වාතං ගහෙත්වා සද්දකරණත්ථං, යෙන කතො සද්දො සුකුසලප්පතාළිතපඤ්චඞ්ගිකතූරියසද්දො විය හොති. යස්ස නාභියා උභොසු පස්සෙසු ද්වෙ සීහමුඛානි හොන්ති, අබ්භන්තරං සකටචක්කස්සෙව සුසිරං, තස්ස කත්තා වා කාරෙතා වා නත්ථි, කම්මපච්චයෙන උතුතො සමුට්ඨාති. යං රාජා දසවිධං චක්කවත්තිවත්තං පූරෙත්වා තදහුපොසථෙ පන්නරසෙ පුණ්ණමදිවසෙ සීසංන්හාතො උපොසථිකො උපරිපාසාදවරගතො සීලානි සොධෙන්තො නිසින්නො පුණ්ණචන්දං විය සූරියං විය ච උට්ඨෙන්තං පස්සති, යස්ස ද්වාදසයොජනතො සද්දො සුය්යති, යොජනතො වණ්ණො දිස්සති, යං මහාජනෙන ‘‘දුතියො මඤ්ඤෙ චන්දො සූරියො වා උට්ඨිතො’’ති අතිවිය කොතූහලජාතෙන දිස්සමානං නගරස්ස උපරි ආගන්ත්වා රඤ්ඤො අන්තෙපුරස්ස පාචීනපස්සෙ නාතිඋච්චං නාතිනීචං හුත්වා මහාජනස්ස ගන්ධපුප්ඵාදීහි පූජෙතුං යුත්තට්ඨානෙ අක්ඛාහතං විය තිට්ඨති.

තදෙව අනුබන්ධමානං හත්ථිරතනං උප්පජ්ජති, සබ්බසෙතො රත්තපාදො සත්තප්පතිට්ඨො ඉද්ධිමා වෙහාසඞ්ගමො උපොසථකුලා වා ඡද්දන්තකුලා වා ආගච්ඡති. උපොසථකුලා ආගච්ඡන්තො හි සබ්බජෙට්ඨො ආගච්ඡති, ඡද්දන්තකුලා සබ්බකනිට්ඨො සික්ඛිතසික්ඛො දමථූපෙතො. සො ද්වාදසයොජනං පරිසං ගහෙත්වා සකලජම්බුදීපං අනුසංයායිත්වා පුරෙපාතරාසමෙව සකං රාජධානිං ආගච්ඡති.

තම්පි අනුබන්ධමානං අස්සරතනං උප්පජ්ජති, සබ්බසෙතො රත්තපාදො කාකසීසො මුඤ්ජකෙසො වලාහකස්ස රාජකුලා ආගච්ඡති. සෙසමෙත්ථ හත්ථිරතනසදිසමෙව.

තම්පි අනුබන්ධමානං මණිරතනං උප්පජ්ජති. සො හොති මණි වෙළුරියො සුභො ජාතිමා අට්ඨංසො සුපරිකම්මකතො ආයාමතො චක්කනාභිසදිසො, වෙපුල්ලපබ්බතා ආගච්ඡති, සො චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙපි අන්ධකාරෙ රඤ්ඤො ධජග්ගතො යොජනං ඔභාසෙති, යස්සොභාසෙන මනුස්සා ‘‘දිවා’’ති මඤ්ඤමානා කම්මන්තෙ පයොජෙන්ති, අන්තමසො කුන්ථකිපිල්ලිකං උපාදාය පස්සන්ති.

තම්පි ¶ අනුබන්ධමානං ඉත්ථිරතනං උප්පජ්ජති. පකතිඅග්ගමහෙසී වා හොති, උත්තරකුරුතො වා ආගච්ඡති මද්දරාජකුලතො වා, අතිදීඝාදිඡදොසවිවජ්ජිතා අතික්කන්තා මානුසං වණ්ණං අප්පත්තා දිබ්බං වණ්ණං, යස්සා රඤ්ඤො සීතකාලෙ උණ්හානි ගත්තානි හොන්ති, උණ්හකාලෙ සීතානි, සතධා ඵොටිතතූලපිචුනො විය සම්ඵස්සො හොති, කායතො චන්දනගන්ධො වායති, මුඛතො උප්පලගන්ධො, පුබ්බුට්ඨායිතාදිඅනෙකගුණසමන්නාගතා ච හොති.

තම්පි අනුබන්ධමානං ගහපතිරතනං උප්පජ්ජති රඤ්ඤො පකතිකම්මකරො සෙට්ඨි, යස්ස චක්කරතනෙ ¶ උප්පන්නමත්තෙ දිබ්බං චක්ඛු පාතුභවති, යෙන සමන්තතො යොජනමත්තෙ නිධිං පස්සති සස්සාමිකම්පි අස්සාමිකම්පි. සො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා පවාරෙති ‘‘අප්පොස්සුක්කො ත්වං, දෙව, හොහි, අහං තෙ ධනෙන ධනකරණීයං කරිස්සාමී’’ති.

තම්පි අනුබන්ධමානං පරිණායකරතනං උප්පජ්ජති රඤ්ඤො පකතිජෙට්ඨපුත්තො, චක්කරතනෙ උප්පන්නමත්තෙ අතිරෙකපඤ්ඤාවෙය්යත්තියෙන සමන්නාගතො හොති, ද්වාදසයොජනාය පරිසාය චෙතසා චිත්තං පරිජානිත්වා නිග්ගහපග්ගහසමත්ථො හොති. සො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා පවාරෙති – ‘‘අප්පොස්සුක්කො ත්වං, දෙව, හොහි, අහං තෙ රජ්ජං අනුසාසිස්සාමී’’ති. යං වා පනඤ්ඤම්පි එවරූපං අතුලට්ඨෙන රතනං, යස්ස න සක්කා තුලයිත්වා තීරයිත්වා අග්ඝො කාතුං ‘‘සතං වා සහස්සං වා අග්ඝති කොටිං වා’’ති. තත්ථ එකරතනම්පි බුද්ධරතනෙන සමං නත්ථි. යදි හි අතුලට්ඨෙන රතනං, තථාගතොව රතනං. තථාගතො හි න සක්කා සීලතො වා සමාධිතො වා පඤ්ඤාදීනං වා අඤ්ඤතරතො කෙනචි තුලයිත්වා තීරයිත්වා ‘‘එත්තකගුණො වා ඉමිනා සමො වා සප්පටිභාගො වා’’ති පරිච්ඡින්දිතුං. එවං අතුලට්ඨෙනාපි තථාගතසමං රතනං නත්ථි.

තථා යම්පි තං දුල්ලභදස්සනට්ඨෙන රතනං. සෙය්යථිදං – දුල්ලභපාතුභාවො රාජා චක්කවත්ති චක්කාදීනි ච තස්ස රතනානි, තම්පි බුද්ධරතනෙන සමං නත්ථි. යදි හි දුල්ලභදස්සනට්ඨෙන රතනං, තථාගතොව රතනං, කුතො චක්කවත්තිආදීනං රතනත්තං, යානි එකස්මිංයෙව කප්පෙ අනෙකානි උප්පජ්ජන්ති. යස්මා පන අසඞ්ඛ්යෙය්යෙපි කප්පෙ තථාගතසුඤ්ඤො ලොකො ¶ හොති, තස්මා තථාගතො එව කදාචි කරහචි උප්පජ්ජනතො දුල්ලභදස්සනො. වුත්තං චෙතං භගවතා පරිනිබ්බානසමයෙ –

‘‘දෙවතා, ආනන්ද, උජ්ඣායන්ති – ‘දූරා ච වතම්හ ආගතා තථාගතං දස්සනාය, කදාචි කරහචි තථාගතා ලොකෙ උප්පජ්ජන්ති අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා, අජ්ජෙව රත්තියා පච්ඡිමෙ යාමෙ තථාගතස්ස පරිනිබ්බානං භවිස්සති, අයඤ්ච මහෙසක්ඛො භික්ඛු භගවතො පුරතො ඨිතො ඔවාරෙන්තො, න මයං ලභාම පච්ඡිමෙ කාලෙ තථාගතං දස්සනායා’’’ති (දී. නි. 2.200).

එවං දුල්ලභදස්සනට්ඨෙනපි තථාගතසමං රතනං නත්ථි.

තථා යම්පි තං අනොමසත්තපරිභොගට්ඨෙන රතනං. සෙය්යථිදං – රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස චක්කරතනාදි. තඤ්හි කොටිසතසහස්සධනානම්පි සත්තභූමිකපාසාදවරතලෙ වසන්තානම්පි චණ්ඩාලවෙනනෙසාදරථකාරපුක්කුසාදීනං නීචකුලිකානං ඔමකපුරිසානං සුපිනන්තෙපි පරිභොගත්ථාය න ¶ නිබ්බත්තති. උභතො සුජාතස්ස පන රඤ්ඤො ඛත්තියස්සෙව පරිපූරිතදසවිධචක්කවත්තිවත්තස්ස පරිභොගත්ථාය නිබ්බත්තනතො අනොමසත්තපරිභොගංයෙව හොති, තම්පි බුද්ධරතනෙන සමං නත්ථි. යදි හි අනොමසත්තපරිභොගට්ඨෙන රතනං, තථාගතොව රතනං. තථාගතො හි ලොකෙ අනොමසත්තසම්මතානම්පි අනුපනිස්සයසම්පන්නානං විපරීතදස්සනානං පූරණකස්සපාදීනං ඡන්නං සත්ථාරානං අඤ්ඤෙසඤ්ච එවරූපානං සුපිනන්තෙපි අපරිභොගො, උපනිස්සයසම්පන්නානං පන චතුප්පදායපි ගාථාය පරියොසානෙ අරහත්තමධිගන්තුං සමත්ථානං නිබ්බෙධිකඤාණදස්සනානං බාහියදාරුචීරියප්පභුතීනං අඤ්ඤෙසඤ්ච මහාකුලප්පසුතානං මහාසාවකානං පරිභොගො. තෙ හි තං දස්සනානුත්තරියසවනානුත්තරියපාරිචරියානුත්තරියාදීනි සාධෙන්තා තථා තථා පරිභුඤ්ජන්ති. එවං අනොමසත්තපරිභොගට්ඨෙනාපි තථාගතසමං රතනං නත්ථි.

යම්පි තං අවිසෙසතො රතිජනනට්ඨෙන රතනං. සෙය්යථිදං – රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස චක්කරතනං. තඤ්හි දිස්වා රාජා චක්කවත්ති අත්තමනො හොති, එවම්පි තං රඤ්ඤො රතිං ජනෙති. පුන චපරං රාජා චක්කවත්ති වාමෙන හත්ථෙන සුවණ්ණභිඞ්කාරං ගහෙත්වා දක්ඛිණෙන හත්ථෙන චක්කරතනං අබ්භුක්කිරති ‘‘පවත්තතු ¶ භවං චක්කරතනං, අභිවිජිනාතු භවං චක්කරතන’’න්ති. තතො චක්කරතනං පඤ්චඞ්ගිකං විය තූරියං මධුරස්සරං නිච්ඡරන්තං ආකාසෙන පුරත්ථිමං දිසං ගච්ඡති, අන්වදෙව රාජා චක්කවත්ති චක්කානුභාවෙන ද්වාදසයොජනවිත්ථිණ්ණාය චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය නාතිඋච්චං නාතිනීචං උච්චරුක්ඛානං හෙට්ඨාභාගෙන, නීචරුක්ඛානං උපරිභාගෙන, රුක්ඛෙසු පුප්ඵඵලපල්ලවාදිපණ්ණාකාරං ගහෙත්වා ආගතානං හත්ථතො පණ්ණාකාරඤ්ච ගණ්හන්තො ‘‘එහි ඛො මහාරාජා’’තිඑවමාදිනා පරමනිපච්චකාරෙන ආගතෙ පටිරාජානො ‘‘පාණො න හන්තබ්බො’’තිආදිනා නයෙන අනුසාසන්තො ගච්ඡති. යත්ථ පන රාජා භුඤ්ජිතුකාමො වා දිවාසෙය්යං වා කප්පෙතුකාමො හොති, තත්ථ චක්කරතනං ආකාසා ඔතරිත්වා උදකාදිසබ්බකිච්චක්ඛමෙ සමෙ භූමිභාගෙ අක්ඛාහතං විය තිට්ඨති. පුන රඤ්ඤො ගමනචිත්තෙ උප්පන්නෙ පුරිමනයෙනෙව සද්දං කරොන්තං ගච්ඡති, යං සුත්වා ද්වාදසයොජනිකාපි පරිසා ආකාසෙන ගච්ඡති. චක්කරතනං අනුපුබ්බෙන පුරත්ථිමං සමුද්දං අජ්ඣොගාහති, තස්මිං අජ්ඣොගාහන්තෙ උදකං යොජනප්පමාණං අපගන්ත්වා භිත්තීකතං විය තිට්ඨති. මහාජනො යථාකාමං සත්ත රතනානි ගණ්හාති. පුන රාජා සුවණ්ණභිඞ්කාරං ගහෙත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය මම රජ්ජ’’න්ති උදකෙන අබ්භුක්කිරිත්වා නිවත්තති. සෙනා පුරතො හොති, චක්කරතනං පච්ඡතො, රාජා මජ්ඣෙ. චක්කරතනස්ස ඔසක්කිතොසක්කිතට්ඨානං උදකං පරිපූරති. එතෙනෙව උපායෙන දක්ඛිණපච්ඡිමඋත්තරෙපි සමුද්දෙ ගච්ඡති.

එවං චතුද්දිසං අනුසංයායිත්වා චක්කරතනං තියොජනප්පමාණං ආකාසං ආරොහති. තත්ථ ඨිතො රාජා චක්කරතනානුභාවෙන විජිතං පඤ්චසතපරිත්තදීපපටිමණ්ඩිතං සත්තයොජනසහස්සපරිමණ්ඩලං පුබ්බවිදෙහං, තථා අට්ඨයොජනසහස්සපරිමණ්ඩලං උත්තරකුරුං, සත්තයොජනසහස්සපරිමණ්ඩලංයෙව ¶ අපරගොයානං, දසයොජනසහස්සපරිමණ්ඩලං ජම්බුදීපඤ්චාති එවං චතුමහාදීපද්විසහස්සපරිත්තදීපපටිමණ්ඩිතං එකං චක්කවාළං සුඵුල්ලපුණ්ඩරීකවනං විය ඔලොකෙති. එවං ඔලොකයතො චස්ස අනප්පිකා රති උප්පජ්ජති. එවම්පි තං චක්කරතනං රඤ්ඤො රතිං ජනෙති, තම්පි බුද්ධරතනසමං නත්ථි. යදි හි රතිජනනට්ඨෙන රතනං, තථාගතොව රතනං. කිං කරිස්සති එතං චක්කරතනං? තථාගතො හි යස්සා දිබ්බාය රතියා චක්කරතනාදීහි සබ්බෙහිපි ජනිතා චක්කවත්තිරති සඞ්ඛම්පි කලම්පි කලභාගම්පි න ¶ උපෙති, තතොපි රතිතො උත්තරිතරඤ්ච පණීතතරඤ්ච අත්තනො ඔවාදප්පතිකරානං අසඞ්ඛ්යෙය්යානම්පි දෙවමනුස්සානං පඨමජ්ඣානරතිං, දුතියතතියචතුත්ථපඤ්චමජ්ඣානරතිං, ආකාසානඤ්චායතනරතිං, විඤ්ඤාණඤ්චායතනආකිඤ්චඤ්ඤායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනරතිං, සොතාපත්තිමග්ගරතිං, සොතාපත්තිඵලරතිං, සකදාගාමිඅනාගාමිඅරහත්තමග්ගඵලරතිඤ්ච ජනෙති. එවං රතිජනනට්ඨෙනාපි තථාගතසමං රතනං නත්ථීති.

අපිච රතනං නාමෙතං දුවිධං හොති සවිඤ්ඤාණකං අවිඤ්ඤාණකඤ්ච. තත්ථ අවිඤ්ඤාණකං චක්කරතනං මණිරතනං, යං වා පනඤ්ඤම්පි අනින්ද්රියබද්ධං සුවණ්ණරජතාදි, සවිඤ්ඤාණකං හත්ථිරතනාදි පරිණායකරතනපරියොසානං, යං වා පනඤ්ඤම්පි එවරූපං ඉන්ද්රියබද්ධං. එවං දුවිධෙ චෙත්ථ සවිඤ්ඤාණකරතනං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා? යස්මා අවිඤ්ඤාණකං සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාදිරතනං, සවිඤ්ඤාණකානං හත්ථිරතනාදීනං අලඞ්කාරත්ථාය උපනීයති.

සවිඤ්ඤාණකරතනම්පි දුවිධං තිරච්ඡානගතරතනං, මනුස්සරතනඤ්ච. තත්ථ මනුස්සරතනං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා? යස්මා තිරච්ඡානගතරතනං මනුස්සරතනස්ස ඔපවය්හං හොති. මනුස්සරතනම්පි දුවිධං ඉත්ථිරතනං, පුරිසරතනඤ්ච. තත්ථ පුරිසරතනං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා? යස්මා ඉත්ථිරතනං පුරිසරතනස්ස පරිචාරිකත්තං ආපජ්ජති. පුරිසරතනම්පි දුවිධං අගාරිකරතනං, අනගාරිකරතනඤ්ච. තත්ථ අනගාරිකරතනං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා? යස්මා අගාරිකරතනෙසු අග්ගො චක්කවත්තීපි සීලාදිගුණයුත්තං අනගාරිකරතනං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා උපට්ඨහිත්වා පයිරුපාසිත්වා ච දිබ්බමානුසිකා සම්පත්තියො පාපුණිත්වා අන්තෙ නිබ්බානසම්පත්තිං පාපුණාති.

එවං අනගාරිකරතනම්පි දුවිධං – අරියපුථුජ්ජනවසෙන. අරියරතනම්පි දුවිධං සෙක්ඛාසෙක්ඛවසෙන. අසෙක්ඛරතනම්පි දුවිධං සුක්ඛවිපස්සකසමථයානිකවසෙන, සමථයානිකරතනම්පි දුවිධං සාවකපාරමිප්පත්තං, අප්පත්තඤ්ච. තත්ථ සාවකපාරමිප්පත්තං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා? ගුණමහන්තතාය. සාවකපාරමිප්පත්තරතනතොපි පච්චෙකබුද්ධරතනං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා? ගුණමහන්තතාය. සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානසදිසාපි හි අනෙකසතා සාවකා ¶ එකස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස ගුණානං සතභාගම්පි න උපෙන්ති. පච්චෙකබුද්ධරතනතොපි සම්මාසම්බුද්ධරතනං අග්ගමක්ඛායති. කස්මා? ගුණමහන්තතාය. සකලම්පි හි ජම්බුදීපං පූරෙත්වා පල්ලඞ්කෙන පල්ලඞ්කං ඝට්ටෙන්තා නිසින්නා පච්චෙකබුද්ධා එකස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස ගුණානං නෙව සඞ්ඛං න කලං න ¶ කලභාගං උපෙන්ති. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා – ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, සත්තා අපදා වා…පෙ… තථාගතො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’තිආදි (සං. නි. 5.139; අ. නි. 4.34; 5.32; ඉතිවු. 90). එවං කෙනචිපි පරියායෙන තථාගතසමං රතනං නත්ථි. තෙනාහ භගවා ‘‘න නො සමං අත්ථි තථාගතෙනා’’ති.

එවං භගවා බුද්ධරතනස්ස අඤ්ඤෙහි රතනෙහි අසමතං වත්වා ඉදානි තෙසං සත්තානං උප්පන්නඋපද්දවවූපසමනත්ථං නෙව ජාතිං න ගොත්තං න කොලපුත්තියං න වණ්ණපොක්ඛරතාදිං නිස්සාය, අපිච ඛො අවීචිමුපාදාය භවග්ගපරියන්තෙ ලොකෙ සීලසමාධික්ඛන්ධාදීහි ගුණෙහි බුද්ධරතනස්ස අසදිසභාවං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි බුද්ධෙ රතනං පණීතං, එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතූ’’ති.

තස්සත්ථො – ඉදම්පි ඉධ වා හුරං වා සග්ගෙසු වා යංකිඤ්චි අත්ථි විත්තං වා රතනං වා, තෙන සද්ධිං තෙහි තෙහි ගුණෙහි අසමත්තා බුද්ධරතනං පණීතං. යදි එතං සච්චං, එතෙන සච්චෙන ඉමෙසං පාණීනං සොත්ථි හොතු, සොභනානං අත්ථිතා හොතු, අරොගතා නිරුපද්දවතාති. එත්ථ ච යථා ‘‘චක්ඛුං ඛො, ආනන්ද, සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා’’තිඑවමාදීසු (සං. නි. 4.85) අත්තභාවෙන වා අත්තනියභාවෙන වාති අත්ථො. ඉතරථා හි චක්ඛු අත්තා වා අත්තනියං වාති අප්පටිසිද්ධමෙව සියා. එවං රතනං පණීතන්ති රතනත්තං පණීතං, රතනභාවො පණීතොති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉතරථා හි බුද්ධො නෙව රතනන්ති සිජ්ඣෙය්ය. න හි යත්ථ රතනං අත්ථි, තං රතනන්ති සිජ්ඣති. යත්ථ පන චිත්තීකතාදිඅත්ථසඞ්ඛාතං යෙන වා තෙන වා විධිනා සම්බන්ධගතං රතනත්තං අත්ථි, යස්මා තං රතනත්තමුපාදාය රතනන්ති පඤ්ඤාපීයති, තස්මා තස්ස රතනත්තස්ස අත්ථිතාය රතනන්ති සිජ්ඣති. අථ වා ඉදම්පි බුද්ධෙ රතනන්ති ඉමිනාපි කාරණෙන බුද්ධොව රතනන්ති එවම්පෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. වුත්තමත්තාය ච භගවතා ඉමාය ගාථාය රාජකුලස්ස සොත්ථි ජාතා, භයං වූපසන්තං. ඉමිස්සා ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

227. එවං බුද්ධගුණෙන සච්චං වත්වා ඉදානි නිබ්බානධම්මගුණෙන වත්තුමාරද්ධො ‘‘ඛයං විරාග’’න්ති. තත්ථ යස්මා නිබ්බානසච්ඡිකිරියාය රාගාදයො ඛීණා හොන්ති පරික්ඛීණා, යස්මා වා තං තෙසං අනුප්පාදනිරොධක්ඛයමත්තං, යස්මා ච ¶ තං රාගාදිවියුත්තං සම්පයොගතො ච ආරම්මණතො ච, යස්මා වා තම්හි සච්ඡිකතෙ රාගාදයො අච්චන්තං විරත්තා හොන්ති විගතා විද්ධස්තා ¶ , තස්මා ‘‘ඛය’’න්ති ච ‘‘විරාග’’න්ති ච වුච්චති. යස්මා පනස්ස න උප්පාදො පඤ්ඤායති, න වයො න ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං, තස්මා තං න ජායති න ජීයති න මීයතීති කත්වා ‘‘අමත’’න්ති වුච්චති, උත්තමට්ඨෙන පන අතප්පකට්ඨෙන ච පණීතන්ති. යදජ්ඣගාති යං අජ්ඣගා වින්දි, පටිලභි, අත්තනො ඤාණබලෙන සච්ඡාකාසි. සක්යමුනීති සක්යකුලප්පසුතත්තා සක්යො, මොනෙය්යධම්මසමන්නාගතත්තා මුනි, සක්යො එව මුනි සක්යමුනි. සමාහිතොති අරියමග්ගසමාධිනා සමාහිතචිත්තො. න තෙන ධම්මෙන සමත්ථි කිඤ්චීති තෙන ඛයාදිනාමකෙන සක්යමුනිනා අධිගතෙන ධම්මෙන සමං කිඤ්චි ධම්මජාතං නත්ථි. තස්මා සුත්තන්තරෙපි වුත්තං ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා, විරාගො තෙසං ධම්මානං අග්ගමක්ඛායතී’’තිආදි (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90).

එවං භගවා නිබ්බානධම්මස්ස අඤ්ඤෙහි ධම්මෙහි අසමතං වත්වා ඉදානි තෙසං සත්තානං උප්පන්නඋපද්දවවූපසමනත්ථං ඛයවිරාගාමතපණීතතාගුණෙහි නිබ්බානධම්මරතනස්ස අසදිසභාවං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි ධම්මෙ රතනං පණීතං එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතූ’’ති. තස්සත්ථො පුරිමගාථාය වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

228. එවං නිබ්බානධම්මගුණෙන සච්චං වත්වා ඉදානි මග්ගධම්මගුණෙන වත්තුමාරද්ධො ‘‘යං බුද්ධසෙට්ඨො’’ති. තත්ථ ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානී’’තිආදිනා (මහානි. 192; චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 97; පටි. ම. 1.162) නයෙන බුද්ධො, උත්තමො පසංසනීයො චාති සෙට්ඨො, බුද්ධො ච සො සෙට්ඨො චාති බුද්ධසෙට්ඨො. අනුබුද්ධපච්චෙකබුද්ධසඞ්ඛාතෙසු වා බුද්ධෙසු සෙට්ඨොති බුද්ධසෙට්ඨො. සො බුද්ධසෙට්ඨො යං පරිවණ්ණයී, ‘‘අට්ඨඞ්ගිකො ච මග්ගානං, ඛෙමං නිබ්බානප්පත්තියා’’ති (ම. නි. 2.215) ච ‘‘අරියං වො, භික්ඛවෙ, සම්මාසමාධිං දෙසෙස්සාමි සඋපනිසං සපරික්ඛාර’’න්ති (ම. නි. 3.136) ච එවමාදිනා නයෙන තත්ථ තත්ථ පසංසි පකාසයි. සුචින්ති කිලෙසමලසමුච්ඡෙදකරණතො අච්චන්තවොදානං. සමාධිමානන්තරිකඤ්ඤමාහූති යඤ්ච අත්තනො පවත්තිසමනන්තරං නියමෙනෙව ඵලදානතො ‘‘ආනන්තරිකසමාධී’’ති ආහු. න හි මග්ගසමාධිඤ්හි උප්පන්නෙ තස්ස ඵලුප්පත්තිනිසෙධකො කොචි අන්තරායො අත්ථි. යථාහ –

‘‘අයඤ්ච ¶ පුග්ගලො සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නො අස්ස, කප්පස්ස ච උඩ්ඩය්හනවෙලා අස්ස, නෙව තාව කප්පො උඩ්ඩය්හෙය්ය, යාවායං පුග්ගලො න සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකරොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො ඨිතකප්පී. සබ්බෙපි මග්ගසමඞ්ගිනො පුග්ගලා ඨිතකප්පිනො’’ති (පු. ප. 17).

සමාධිනා ¶ තෙන සමො න විජ්ජතීති තෙන බුද්ධසෙට්ඨපරිවණ්ණිතෙන සුචිනා ආනන්තරිකසමාධිනා සමො රූපාවචරසමාධි වා අරූපාවචරසමාධි වා කොචි න විජ්ජති. කස්මා? තෙසං භාවිතත්තා තත්ථ තත්ථ බ්රහ්මලොකෙ උප්පන්නස්සාපි පුන නිරයාදීසු උප්පත්තිසම්භවතො, ඉමස්ස ච අරහත්තසමාධිස්ස භාවිතත්තා අරියපුග්ගලස්ස සබ්බුප්පත්තිසමුග්ඝාතසම්භවතො. තස්මා සුත්තන්තරෙපි වුත්තං ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’තිආදි (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90).

එවං භගවා ආනන්තරිකසමාධිස්ස අඤ්ඤෙහි සමාධීහි අසමතං වත්වා ඉදානි පුරිමනයෙනෙව මග්ගධම්මරතනස්ස අසදිසභාවං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි ධම්මෙ…පෙ… හොතූ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

229. එවං මග්ගධම්මගුණෙනාපි සච්චං වත්වා ඉදානි සඞ්ඝගුණෙනාපි වත්තුමාරද්ධො ‘‘යෙ පුග්ගලා’’ති. තත්ථ යෙති අනියමෙත්වා උද්දෙසො. පුග්ගලාති සත්තා. අට්ඨාති තෙසං ගණනපරිච්ඡෙදො. තෙ හි චත්තාරො ච පටිපන්නා චත්තාරො ච ඵලෙ ඨිතාති අට්ඨ හොන්ති. සතං පසත්ථාති සප්පුරිසෙහි බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකෙහි අඤ්ඤෙහි ච දෙවමනුස්සෙහි පසත්ථා. කස්මා? සහජාතසීලාදිගුණයොගා. තෙසඤ්හි චම්පකවකුලකුසුමාදීනං සහජාතවණ්ණගන්ධාදයො විය සහජාතසීලසමාධිආදයො ගුණා. තෙන තෙ වණ්ණගන්ධාදිසම්පන්නානි විය පුප්ඵානි දෙවමනුස්සානං සතං පියා මනාපා පසංසනීයා ච හොන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘යෙ පුග්ගලා අට්ඨසතං පසත්ථා’’ති.

අථ වා යෙති අනියමෙත්වා උද්දෙසො. පුග්ගලාති සත්තා. අට්ඨසතන්ති තෙසං ගණනපරිච්ඡෙදො. තෙ හි එකබීජී කොලංකොලො සත්තක්ඛත්තුපරමොති ¶ තයො සොතාපන්නා, කාමරූපාරූපභවෙසු අධිගතප්ඵලා තයො සකදාගාමිනො, තෙ සබ්බෙපි චතුන්නං පටිපදානං වසෙන චතුවීසති, අන්තරාපරිනිබ්බායී, උපහච්චපරිනිබ්බායී, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී, අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී, උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමීති, අවිහෙසු පඤ්ච, තථා අතප්පසුදස්සසුදස්සීසු. අකනිට්ඨෙසු පන උද්ධංසොතවජ්ජා චත්තාරොති චතුවීසති අනාගාමිනො, සුක්ඛවිපස්සකො සමථයානිකොති ද්වෙ අරහන්තො, චත්තාරො මග්ගට්ඨාති චතුපඤ්ඤාස. තෙ සබ්බෙපි සද්ධාධුරපඤ්ඤාධුරානං වසෙන දිගුණා හුත්වා අට්ඨසතං හොන්ති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

චත්තාරි එතානි යුගානි හොන්තීති තෙ සබ්බෙපි අට්ඨ වා අට්ඨසතං වාති විත්ථාරවසෙන උද්දිට්ඨපුග්ගලා, සඞ්ඛෙපවසෙන සොතාපත්තිමග්ගට්ඨො ඵලට්ඨොති එකං යුගං, එවං යාව අරහත්තමග්ගට්ඨො ඵලට්ඨොති එකං යුගන්ති චත්තාරි යුගානි හොන්ති. තෙ දක්ඛිණෙය්යාති එත්ථ තෙති පුබ්බෙ අනියමෙත්වා ¶ උද්දිට්ඨානං නියමෙත්වා නිද්දෙසො. යෙ පුග්ගලා විත්ථාරවසෙන අට්ඨ වා අට්ඨසතං වා, සඞ්ඛෙපවසෙන චත්තාරි යුගානි හොන්තීති වුත්තා, සබ්බෙපි තෙ දක්ඛිණං අරහන්තීති දක්ඛිණෙය්යා. දක්ඛිණා නාම කම්මඤ්ච කම්මවිපාකඤ්ච සද්දහිත්වා ‘‘එස මෙ ඉදං වෙජ්ජකම්මං වා ජඞ්ඝපෙසනිකං වා කරිස්සතී’’ති එවමාදීනි අනපෙක්ඛිත්වා දීයමානො දෙය්යධම්මො, තං අරහන්ති නාම සීලාදිගුණයුත්තා පුග්ගලා. ඉමෙ ච තාදිසා, තෙන වුච්චන්ති තෙ ‘‘දක්ඛිණෙය්යා’’ති.

සුගතස්ස සාවකාති භගවා සොභනෙන ගමනෙන යුත්තත්තා, සොභනඤ්ච ඨානං ගතත්තා, සුට්ඨු ච ගතත්තා සුට්ඨු එව ච ගදත්තා සුගතො, තස්ස සුගතස්ස. සබ්බෙපි තෙ වචනං සුණන්තීති සාවකා. කාමඤ්ච අඤ්ඤෙපි සුණන්ති, න පන සුත්වා කත්තබ්බකිච්චං කරොන්ති. ඉමෙ පන සුත්වා කත්තබ්බං ධම්මානුධම්මපටිපත්තිං කත්වා මග්ගඵලානි පත්තා, තස්මා ‘‘සාවකා’’ති වුච්චන්ති. එතෙසු දින්නානි මහප්ඵලානීති එතෙසු සුගතසාවකෙසු අප්පකානිපි දානානි දින්නානි පටිග්ගාහකතො දක්ඛිණාවිසුද්ධිභාවං උපගතත්තා මහප්ඵලානි හොන්ති. තස්මා සුත්තන්තරෙපි වුත්තං –

‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඝා වා ගණා වා, තථාගතසාවකසඞ්ඝො තෙසං අග්ගමක්ඛායති, යදිදං චත්තාරි පුරිසයුගානි අට්ඨ පුරිසපුග්ගලා, එස භගවතො සාවකසඞ්ඝො…පෙ… අග්ගො විපාකො හොතී’’ති (අ. නි. 4.34; 5.32; ඉතිවු. 90).

එවං ¶ භගවා සබ්බෙසම්පි මග්ගට්ඨඵලට්ඨානං වසෙන සඞ්ඝරතනස්ස ගුණං වත්වා ඉදානි තමෙව ගුණං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි සඞ්ඝෙ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

230. එවං මග්ගට්ඨඵලට්ඨානං වසෙන සඞ්ඝගුණෙන සච්චං වත්වා ඉදානි තතො එකච්චියානං ඵලසමාපත්තිසුඛමනුභවන්තානං ඛීණාසවපුග්ගලානංයෙව ගුණෙන වත්තුමාරද්ධො ‘‘යෙ සුප්පයුත්තා’’ති. තත්ථ යෙති අනියමිතුද්දෙසවචනං. සුප්පයුත්තාති සුට්ඨු පයුත්තා, අනෙකවිහිතං අනෙසනං පහාය සුද්ධාජීවිතං නිස්සාය විපස්සනාය අත්තානං පයුඤ්ජිතුමාරද්ධාති අත්ථො. අථ වා සුප්පයුත්තාති පරිසුද්ධකායවචීපයොගසමන්නාගතා. තෙන තෙසං සීලක්ඛන්ධං දස්සෙති. මනසා දළ්හෙනාති දළ්හෙන මනසා, ථිරසමාධියුත්තෙන චෙතසාති අත්ථො. තෙන තෙසං සමාධික්ඛන්ධං දස්සෙති. නික්කාමිනොති කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛා හුත්වා පඤ්ඤාධුරෙන වීරියෙන සබ්බකිලෙසෙහි කතනික්කමනා. තෙන තෙසං වීරියසම්පන්නං පඤ්ඤාක්ඛන්ධං දස්සෙති.

ගොතමසාසනම්හීති ¶ ගොත්තතො ගොතමස්ස තථාගතස්සෙව සාසනම්හි. තෙන ඉතො බහිද්ධා නානප්පකාරම්පි අමරතපං කරොන්තානං සුප්පයොගාදිගුණාභාවතො කිලෙසෙහි නික්කමනාභාවං දීපෙති. තෙති පුබ්බෙ උද්දිට්ඨානං නිද්දෙසවචනං. පත්තිපත්තාති එත්ථ පත්තබ්බාති පත්ති, පත්තබ්බා නාම පත්තුං අරහා, යං පත්වා අච්චන්තයොගක්ඛෙමිනො හොන්ති, අරහත්තඵලස්සෙතං අධිවචනං, තං පත්තිං පත්තාති පත්තිපත්තා. අමතන්ති නිබ්බානං. විගය්හාති ආරම්මණවසෙන විගාහිත්වා. ලද්ධාති ලභිත්වා. මුධාති අබ්යයෙන කාකණිකමත්තම්පි බ්යයං අකත්වා. නිබ්බුතින්ති පටිප්පස්සද්ධකිලෙසදරථං ඵලසමාපත්තිං. භුඤ්ජමානාති අනුභවමානා. කිං වුත්තං හොති? යෙ ඉමස්මිං ගොතමසාසනම්හි සීලසම්පන්නත්තා සුප්පයුත්තා, සමාධිසම්පන්නත්තා මනසා දළ්හෙන, පඤ්ඤාසම්පන්නත්තා නික්කාමිනො, තෙ ඉමාය සම්මාපටිපදාය අමතං විගය්හ මුධා ලද්ධා ඵලසමාපත්තිසඤ්ඤිතං නිබ්බුතිං භුඤ්ජමානා පත්තිපත්තා නාම හොන්තීති.

එවං භගවා ඵලසමාපත්තිසුඛමනුභවන්තානං ඛීණාසවපුග්ගලානංයෙව වසෙන සඞ්ඝරතනස්ස ගුණං වත්වා ඉදානි තමෙව ගුණං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ¶ ‘‘ඉදම්පි සඞ්ඝෙ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

231. එවං ඛීණාසවපුග්ගලානං ගුණෙන සඞ්ඝාධිට්ඨානං සච්චං වත්වා ඉදානි බහුජනපච්චක්ඛෙන සොතාපන්නස්සෙව ගුණෙන වත්තුමාරද්ධො ‘‘යථින්දඛීලො’’ති. තත්ථ යථාති උපමාවචනං. ඉන්දඛීලොති නගරද්වාරනිවාරණත්ථං උම්මාරබ්භන්තරෙ අට්ඨ වා දස වා හත්ථෙ පථවිං ඛණිත්වා ආකොටිතස්ස සාරදාරුමයථම්භස්සෙතං අධිවචනං. පථවින්ති භූමිං. සිතොති අන්තො පවිසිත්වා නිස්සිතො. සියාති භවෙය්ය. චතුබ්භි වාතෙහීති චතූහි දිසාහි ආගතවාතෙහි. අසම්පකම්පියොති කම්පෙතුං වා චාලෙතුං වා අසක්කුණෙය්යො. තථූපමන්ති තථාවිධං. සප්පුරිසන්ති උත්තමපුරිසං. වදාමීති භණාමි. යො අරියසච්චානි අවෙච්ච පස්සතීති යො චත්තාරි අරියසච්චානි පඤ්ඤාය අජ්ඣොගාහෙත්වා පස්සති. තත්ථ අරියසච්චානි විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා හි ඉන්දඛීලො ගම්භීරනෙමතාය පථවිස්සිතො චතුබ්භි වාතෙහි අසම්පකම්පියො සියා, ඉමම්පි සප්පුරිසං තථූපමමෙව වදාමි, යො අරියසච්චානි අවෙච්ච පස්සති. කස්මා? යස්මා සොපි ඉන්දඛීලො විය චතූහි වාතෙහි සබ්බතිත්ථියවාදවාතෙහි අසම්පකම්පියො හොති, තම්හා දස්සනා කෙනචි කම්පෙතුං වා චාලෙතුං වා අසක්කුණෙය්යො. තස්මා සුත්තන්තරෙපි වුත්තං –

‘‘සෙය්යථාපි ¶ , භික්ඛවෙ, අයොඛීලො වා ඉන්දඛීලො වා ගම්භීරනෙමො සුනිඛාතො අචලො අසම්පකම්පී, පුරත්ථිමාය චෙපි දිසාය ආගච්ඡෙය්ය භුසා වාතවුට්ඨි, නෙව නං සඞ්කම්පෙය්ය න සම්පකම්පෙය්ය න සම්පචාලෙය්ය. පච්ඡිමාය…පෙ… දක්ඛිණාය… උත්තරාය චෙපි…පෙ… න සම්පචාලෙය්ය. තං කිස්ස හෙතු? ගම්භීරත්තා, භික්ඛවෙ, නෙමස්ස සුනිඛාතත්තා ඉන්දඛීලස්ස. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යෙ ච ඛො කෙචි සමණා වා බ්රාහ්මණා වා ‘ඉදං දුක්ඛන්ති…පෙ… පටිපදා’ති යථාභූතං පජානන්ති, තෙ න අඤ්ඤස්ස සමණස්ස ¶ වා බ්රාහ්මණස්ස වා මුඛං ඔලොකෙන්ති ‘අයං නූන භවං ජානං ජානාති පස්සං පස්සතී’ති. තං කිස්ස හෙතු? සුදිට්ඨත්තා, භික්ඛවෙ, චතුන්නං අරියසච්චාන’’න්ති (සං. නි. 5.1109).

එවං භගවා බහුජනපච්චක්ඛස්ස සොතාපන්නස්සෙව වසෙන සඞ්ඝරතනස්ස ගුණං වත්වා ඉදානි තමෙව ගුණං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි සඞ්ඝෙ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

232. එවං අවිසෙසතො සොතාපන්නස්ස ගුණෙන සඞ්ඝාධිට්ඨානං සච්චං වත්වා ඉදානි යෙ තෙ තයො සොතාපන්නා එකබීජී කොලංකොලො සත්තක්ඛත්තුපරමොති. යථාහ –

‘‘ඉධෙකච්චො පුග්ගලො තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා සොතාපන්නො හොති…පෙ… සො එකංයෙව භවං නිබ්බත්තිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති, අයං එකබීජී. තථා ද්වෙ වා තීණි වා කුලානි සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති, අයං කොලංකොලො. තථා සත්තක්ඛත්තුං දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති, අයං සත්තක්ඛත්තුපරමො’’ති (පු. ප. 31-33).

තෙසං සබ්බකනිට්ඨස්ස සත්තක්ඛත්තුපරමස්ස ගුණෙන වත්තුමාරද්ධො ‘‘යෙ අරියසච්චානී’’ති. තත්ථ යෙ අරියසච්චානීති එතං වුත්තනයමෙව. විභාවයන්තීති පඤ්ඤාඔභාසෙන සච්චපටිච්ඡාදකං කිලෙසන්ධකාරං විධමිත්වා අත්තනො පකාසානි පාකටානි කරොන්ති. ගම්භීරපඤ්ඤෙනාති අප්පමෙය්යපඤ්ඤතාය සදෙවකස්සපි ලොකස්ස ඤාණෙන අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨපඤ්ඤෙන, සබ්බඤ්ඤුනාති වුත්තං හොති. සුදෙසිතානීති සමාසබ්යාසසාකල්යවෙකල්යාදීහි තෙහි තෙහි නයෙහි සුට්ඨු දෙසිතානි. කිඤ්චාපි තෙ හොන්ති භුසං පමත්තාති තෙ විභාවිතඅරියසච්චා පුග්ගලා කිඤ්චාපි දෙවරජ්ජචක්කවත්තිරජ්ජාදිප්පමාදට්ඨානං ආගම්ම භුසං පමත්තා හොන්ති, තථාපි සොතාපත්තිමග්ගඤාණෙන අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධා ඨපෙත්වා සත්ත ¶ භවෙ අනමතග්ගෙ සංසාරෙ යෙ උප්පජ්ජෙය්යුං නාමඤ්ච රූපඤ්ච ¶ , තෙසං නිරුද්ධත්තා අත්ථඞ්ගතත්තා න අට්ඨමං භවං ආදියන්ති, සත්තමභවෙ එව පන විපස්සනං ආරභිත්වා අරහත්තං පාපුණන්තීති.

එවං භගවා සත්තක්ඛත්තුපරමවසෙන සඞ්ඝරතනස්ස ගුණං වත්වා ඉදානි තමෙව ගුණං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි සඞ්ඝෙ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

233. එවං සත්තක්ඛත්තුපරමස්ස අට්ඨමං භවං අනාදියනගුණෙන සඞ්ඝාධිට්ඨානං සච්චං වත්වා ඉදානි තස්සෙව සත්ත භවෙ ආදියතොපි අඤ්ඤෙහි අප්පහීනභවාදානෙහි පුග්ගලෙහි විසිට්ඨෙන ගුණෙන වත්තුමාරද්ධො ‘‘සහාවස්සා’’ති. තත්ථ සහාවාති සද්ධිංයෙව. අස්සාති ‘‘න තෙ භවං අට්ඨමමාදියන්තී’’ති වුත්තෙසු අඤ්ඤතරස්ස. දස්සනසම්පදායාති සොතාපත්තිමග්ගසම්පත්තියා. සොතාපත්තිමග්ගො හි නිබ්බානං දිස්වා කත්තබ්බකිච්චසම්පදාය සබ්බපඨමං නිබ්බානදස්සනතො ‘‘දස්සන’’න්ති වුච්චති. තස්ස අත්තනි පාතුභාවො දස්සනසම්පදා, තාය දස්සනසම්පදාය සහ එව. තයස්සු ධම්මා ජහිතා භවන්තීති එත්ථ සුඉති පදපූරණමත්තෙ නිපාතො. ‘‘ඉදංසු මෙ, සාරිපුත්ත, මහාවිකටභොජනස්මිං හොතී’’තිඑවමාදීසු (ම. නි. 1.156) විය. යතො සහාවස්ස දස්සනසම්පදාය තයො ධම්මා ජහිතා භවන්ති පහීනා භවන්තීති අයමෙවෙත්ථ අත්ථො.

ඉදානි ජහිතධම්මදස්සනත්ථං ආහ ‘‘සක්කායදිට්ඨී විචිකිච්ඡිතඤ්ච, සීලබ්බතං වාපි යදත්ථි කිඤ්චී’’ති. තත්ථ සති කායෙ විජ්ජමානෙ උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතෙ කායෙ වීසතිවත්ථුකා දිට්ඨි සක්කායදිට්ඨි, සතී වා තත්ථ කායෙ දිට්ඨීතිපි සක්කායදිට්ඨි, යථාවුත්තප්පකාරෙ කායෙ විජ්ජමානා දිට්ඨීති අත්ථො. සතියෙව වා කායෙ දිට්ඨීතිපි සක්කායදිට්ඨි, යථාවුත්තප්පකාරෙ කායෙ විජ්ජමානෙ රූපාදිසඞ්ඛාතො අත්තාති එවං පවත්තා දිට්ඨීති අත්ථො. තස්සා ච පහීනත්තා සබ්බදිට්ඨිගතානි පහීනානියෙව හොන්ති. සා හි නෙසං මූලං. සබ්බකිලෙසබ්යාධිවූපසමනතො පඤ්ඤා ‘‘චිකිච්ඡිත’’න්ති වුච්චති, තං පඤ්ඤාචිකිච්ඡිතං ඉතො විගතං, තතො වා පඤ්ඤාචිකිච්ඡිතා ඉදං විගතන්ති විචිකිච්ඡිතං, ‘‘සත්ථරි කඞ්ඛතී’’තිආදිනා (ධ. ස. 1008; විභ. 915) නයෙන ¶ වුත්තාය අට්ඨවත්ථුකාය විමතියා එතං අධිවචනං. තස්සා පහීනත්තා සබ්බවිචිකිච්ඡිතානි පහීනානි හොන්ති. තඤ්හි නෙසං මූලං. ‘‘ඉතො බහිද්ධා සමණබ්රාහ්මණානං සීලෙන සුද්ධි වතෙන සුද්ධී’’තිඑවමාදීසු (ධ. ස. 1222; විභ. 938) ආගතං ගොසීලකුක්කුරසීලාදිකං සීලං ගොවතකුක්කුරවතාදිකඤ්ච වතං ‘‘සීලබ්බත’’න්ති වුච්චති. තස්ස පහීනත්තා සබ්බම්පි නග්ගියමුණ්ඩිකාදි අමරතපං පහීනං හොති. තඤ්හි තස්ස මූලං. තෙන සබ්බාවසානෙ වුත්තං ‘‘යදත්ථි කිඤ්චී’’ති. දුක්ඛදස්සනසම්පදාය ¶ චෙත්ථ සක්කායදිට්ඨි, සමුදයදස්සනසම්පදාය විචිකිච්ඡිතං, මග්ගදස්සනනිබ්බානදස්සනසම්පදාය සීලබ්බතං පහීයතීති විඤ්ඤාතබ්බං.

234. එවමස්ස කිලෙසවට්ටප්පහානං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්මිං කිලෙසවට්ටෙ සති යෙන විපාකවට්ටෙන භවිතබ්බං, තප්පහානා තස්සාපි පහානං දීපෙන්තො ආහ ‘‘චතූහපායෙහි ච විප්පමුත්තො’’ති. තත්ථ චත්තාරො අපායා නාම නිරයතිරච්ඡානපෙත්තිවිසයඅසුරකායා, තෙහි එස සත්ත භවෙ උපාදියන්තොපි විප්පමුත්තොති අත්ථො.

එවමස්ස විපාකවට්ටප්පහානං දස්සෙත්වා ඉදානි යං ඉමස්ස විපාකවට්ටස්ස මූලභූතං කම්මවට්ටං, තස්සාපි පහානං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඡච්චාභිඨානානි අභබ්බ කාතු’’න්ති. තත්ථ අභිඨානානීති ඔළාරිකට්ඨානානි, තානි එස ඡ අභබ්බො කාතුං. තානි ච ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො මාතරං ජීවිතා වොරොපෙය්යා’’තිආදිනා (අ. නි. 1.271; ම. නි. 3.128; විභ. 809) නයෙන එකකනිපාතෙ වුත්තානි මාතුඝාතපිතුඝාතඅරහන්තඝාතලොහිතුප්පාදසඞ්ඝභෙදඅඤ්ඤසත්ථාරුද්දෙසකම්මානි වෙදිතබ්බානි. තානි හි කිඤ්චාපි දිට්ඨිසම්පන්නො අරියසාවකො කුන්ථකිපිල්ලිකම්පි ජීවිතා න වොරොපෙති, අපිච ඛො පන පුථුජ්ජනභාවස්ස විගරහණත්ථං වුත්තානි. පුථුජ්ජනො හි අදිට්ඨිසම්පන්නත්තා එවංමහාසාවජ්ජානි අභිඨානානිපි කරොති, දස්සනසම්පන්නො පන අභබ්බො තානි කාතුන්ති. අභබ්බග්ගහණඤ්චෙත්ථ භවන්තරෙපි අකරණදස්සනත්ථං. භවන්තරෙපි හි එස අත්තනො අරියසාවකභාවං අජානන්තොපි ධම්මතාය එව එතානි වා ඡ, පකතිපාණාතිපාතාදීනි වා පඤ්ච වෙරානි අඤ්ඤසත්ථාරුද්දෙසෙන සහ ඡ ඨානානි න කරොති, යානි සන්ධාය එකච්චෙ ‘‘ඡඡාභිඨානානී’’ති පඨන්ති. මතමච්ඡග්ගාහාදයො චෙත්ථ අරියසාවකගාමදාරකානං නිදස්සනං.

එවං ¶ භගවා සත්ත භවෙ ආදියතොපි අරියසාවකස්ස අඤ්ඤෙහි අප්පහීනභවාදානෙහි පුග්ගලෙහි විසිට්ඨගුණවසෙන සඞ්ඝරතනස්ස ගුණං වත්වා ඉදානි තමෙව ගුණං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි සඞ්ඝෙ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

235. එවං සත්ත භවෙ ආදියතොපි අඤ්ඤෙහි අප්පහීනභවාදානෙහි පුග්ගලෙහි විසිට්ඨගුණවසෙන සඞ්ඝාධිට්ඨානං සච්චං වත්වා ඉදානි ‘‘න කෙවලං දස්සනසම්පන්නො ඡ අභිඨානානි අභබ්බො කාතුං, කිං පන අප්පමත්තකම්පි පාපං කම්මං කත්වා තස්ස පටිච්ඡාදනායපි අභබ්බො’’ති පමාදවිහාරිනොපි දස්සනසම්පන්නස්ස කතපටිච්ඡාදනාභාවගුණෙන වත්තුමාරද්ධො ‘‘කිඤ්චාපි සො කම්මං කරොති පාපක’’න්ති.

තස්සත්ථො ¶ – සො දස්සනසම්පන්නො කිඤ්චාපි සතිසම්මොසෙන පමාදවිහාරං ආගම්ම යං තං භගවතා ලොකවජ්ජසඤ්චිච්චානතික්කමනං සන්ධාය වුත්තං ‘‘යං මයා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තං මම සාවකා ජීවිතහෙතුපි නාතික්කමන්තී’’ති (චූළව. 385; අ. නි. 8.19; උදා. 45), තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං කුටිකාරසහසෙය්යාදිං වා පණ්ණත්තිවජ්ජවීතික්කමසඞ්ඛාතං බුද්ධපටිකුට්ඨං කායෙන පාපකම්මං කරොති, පදසොධම්මඋත්තරිඡප්පඤ්චවාචාධම්මදෙසනාසම්ඵප්පලාපඵරුසවචනාදිං වා වාචාය, උද චෙතසා වා කත්ථචි ලොභදොසුප්පාදනජාතරූපාදිසාදියනං චීවරාදිපරිභොගෙසු අපච්චවෙක්ඛණාදිං වා පාපකම්මං කරොති. අභබ්බො සො තස්ස පටිච්ඡදාය, න සො තං ‘‘ඉදං අකප්පියමකරණීය’’න්ති ජානිත්වා මුහුත්තම්පි පටිච්ඡාදෙති, තඞ්ඛණඤ්ඤෙව පන සත්ථරි වා විඤ්ඤූසු වා සබ්රහ්මචාරීසු ආවි කත්වා යථාධම්මං පටිකරොති, ‘‘න පුන කරිස්සාමී’’ති එවං සංවරිතබ්බං වා සංවරති. කස්මා? යස්මා අභබ්බතා දිට්ඨපදස්ස වුත්තා, එවරූපං පාපකම්මං කත්වා තස්ස පටිච්ඡාදාය දිට්ඨනිබ්බානපදස්ස දස්සනසම්පන්නස්ස පුග්ගලස්ස අභබ්බතා වුත්තාති අත්ථො.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දහරො කුමාරො මන්දො උත්තානසෙය්යකො හත්ථෙන වා පාදෙන වා අඞ්ගාරං අක්කමිත්වා ඛිප්පමෙව පටිසංහරති ¶ , එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, ඝම්මතා එසා දිට්ඨිසම්පන්නස්ස පුග්ගලස්ස, කිඤ්චාපි තථාරූපිං ආපත්තිං ආපජ්ජති, යථාරූපාය ආපත්තියා වුට්ඨානං පඤ්ඤායති, අථ ඛො නං ඛිප්පමෙව සත්ථරි වා විඤ්ඤූසු වා සබ්රහ්මචාරීසු දෙසෙති විවරති උත්තානීකරොති, දෙසෙත්වා විවරිත්වා උත්තානීකත්වා ආයතිං සංවරං ආපජ්ජතී’’ති (ම. නි. 1.496).

එවං භගවා පමාදවිහාරිනොපි දස්සනසම්පන්නස්ස කතපටිච්ඡාදනාභාවගුණෙන සඞ්ඝරතනස්ස ගුණං වත්වා ඉදානි තමෙව ගුණං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි සඞ්ඝෙ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

236. එවං සඞ්ඝපරියාපන්නානං පුග්ගලානං තෙන තෙන ගුණප්පකාරෙන සඞ්ඝාධිට්ඨානං සච්චං වත්වා ඉදානි ය්වායං භගවතා රතනත්තයගුණං දීපෙන්තෙන ඉධ සඞ්ඛෙපෙන අඤ්ඤත්ර ච විත්ථාරෙන පරියත්තිධම්මො දෙසිතො, තම්පි නිස්සාය පුන බුද්ධාධිට්ඨානං සච්චං වත්තුමාරද්ධො ‘‘වනප්පගුම්බෙ යථ ඵුස්සිතග්ගෙ’’ති. තත්ථ ආසන්නසන්නිවෙසවවත්ථිතානං රුක්ඛානං සමූහො වනං, මූලසාරඵෙග්ගුතචසාඛාපලාසෙහි පවුඩ්ඪො ගුම්බො පගුම්බො, වනෙ පගුම්බො වනප්පගුම්බො, ස්වායං ‘‘වනප්පගුම්බෙ’’ති වුත්තො ¶ . එවම්පි හි වත්තුං ලබ්භති ‘‘අත්ථි සවිතක්කසවිචාරෙ, අත්ථි අවිතක්කවිචාරමත්තෙ, සුඛෙ දුක්ඛෙ ජීවෙ’’තිආදීසු විය. යථාති ඔපම්මවචනං. ඵුස්සිතානි අග්ගානි අස්සාති ඵුස්සිතග්ගො, සබ්බසාඛාපසාඛාසු සඤ්ජාතපුප්ඵොති අත්ථො. සො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ‘‘ඵුස්සිතග්ගෙ’’ති වුත්තො. ගිම්හාන මාසෙ පඨමස්මිං ගිම්හෙති යෙ චත්තාරො ගිම්හමාසා, තෙසං චතුන්නං ගිම්හානං එකස්මිං මාසෙ. කතමස්මිං මාසෙ ඉති චෙ? පඨමස්මිං ගිම්හෙ, චිත්රමාසෙති අත්ථො. සො හි ‘‘පඨමගිම්හො’’ති ච ‘‘බාලවසන්තො’’ති ච වුච්චති. තතො පරං පදත්ථතො පාකටමෙව.

අයං පනෙත්ථ පිණ්ඩත්ථො – යථා පඨමගිම්හනාමකෙ බාලවසන්තෙ නානාවිධරුක්ඛගහනෙ වනෙ සුපුප්ඵිතග්ගසාඛො තරුණරුක්ඛගච්ඡපරියායනාමො පගුම්බො අතිවිය සස්සිරිකො හොති, එවමෙවං ඛන්ධායතනාදීහි සතිපට්ඨානසම්මප්පධානාදීහි ¶ සීලසමාධික්ඛන්ධාදීහි වා නානප්පකාරෙහි අත්ථප්පභෙදපුප්ඵෙහි අතිවිය සස්සිරිකත්තා තථූපමං නිබ්බානගාමිමග්ගදීපනතො නිබ්බානගාමිං පරියත්තිධම්මවරං නෙව ලාභහෙතු න සක්කාරාදිහෙතු, කෙවලඤ්හි මහාකරුණාය අබ්භුස්සාහිතහදයො සත්තානං පරමංහිතාය අදෙසයීති. පරමංහිතායාති එත්ථ ච ගාථාබන්ධසුඛත්ථං අනුනාසිකො, අයං පනත්ථො ‘‘පරමහිතාය නිබ්බානාය අදෙසයී’’ති.

එවං භගවා ඉමං සුපුප්ඵිතග්ගවනප්පගුම්බසදිසං පරියත්තිධම්මං වත්වා ඉදානි තමෙව නිස්සාය බුද්ධාධිට්ඨානං සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි බුද්ධෙ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො, කෙවලං පන ඉදම්පි යථාවුත්තප්පකාරපරියත්තිධම්මසඞ්ඛාතං බුද්ධෙ රතනං පණීතන්ති යොජෙතබ්බං. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

237. එවං භගවා පරියත්තිධම්මෙන බුද්ධාධිට්ඨානං සච්චං වත්වා ඉදානි ලොකුත්තරධම්මෙන වත්තුමාරද්ධො ‘‘වරො වරඤ්ඤූ’’ති. තත්ථ වරොති පණීතාධිමුත්තිකෙහි ඉච්ඡිතො ‘‘අහො වත මයම්පි එවරූපා අස්සාමා’’ති, වරගුණයොගතො වා වරො, උත්තමො සෙට්ඨොති අත්ථො. වරඤ්ඤූති නිබ්බානඤ්ඤූ. නිබ්බානඤ්හි සබ්බධම්මානං උත්තමට්ඨෙන වරං, තඤ්චෙස බොධිමූලෙ සයං පටිවිජ්ඣිත්වා අඤ්ඤාසි. වරදොති පඤ්චවග්ගියභද්දවග්ගියජටිලාදීනං අඤ්ඤෙසඤ්ච දෙවමනුස්සානං නිබ්බෙධභාගියවාසනාභාගියවරධම්මදායීති අත්ථො. වරාහරොති වරස්ස මග්ගස්ස ආහටත්තා වරාහරොති වුච්චති. සො හි භගවා දීපඞ්කරතො පභුති සමතිංස පාරමියො පූරෙන්තො පුබ්බකෙහි සම්මාසම්බුද්ධෙහි අනුයාතං පුරාණං මග්ගවරං ආහරි, තෙන වරාහරොති වුච්චති. අපිච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපටිලාභෙන වරො, නිබ්බානසච්ඡිකිරියාය වරඤ්ඤූ, සත්තානං විමුත්තිසුඛදානෙන වරදො, උත්තමපටිපදාහරණෙන වරාහරො, එතෙහි ලොකුත්තරගුණෙහි අධිකස්ස කස්සචි අභාවතො අනුත්තරො.

අපරො ¶ නයො – වරො උපසමාධිට්ඨානපරිපූරණෙන, වරඤ්ඤූ පඤ්ඤාධිට්ඨානපරිපූරණෙන, වරදො චාගාධිට්ඨානපරිපූරණෙන, වරාහරො සච්චාධිට්ඨානපරිපූරණෙන, වරං මග්ගසච්චමාහරීති. තථා වරො පුඤ්ඤුස්සයෙන, වරඤ්ඤූ පඤ්ඤුස්සයෙන, වරදො බුද්ධභාවත්ථිකානං තදුපායසම්පදානෙන, වරාහරො ¶ පච්චෙකබුද්ධභාවත්ථිකානං තදුපායාහරණෙන, අනුත්තරො තත්ථ තත්ථ අසදිසතාය, අත්තනා වා අනාචරියකො හුත්වා පරෙසං ආචරියභාවෙන, ධම්මවරං අදෙසයි සාවකභාවත්ථිකානං තදත්ථාය ස්වාඛාතතාදිගුණයුත්තස්ස වරධම්මස්ස දෙසනතො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

එවං භගවා නවවිධෙන ලොකුත්තරධම්මෙන අත්තනො ගුණං වත්වා ඉදානි තමෙව ගුණං නිස්සාය බුද්ධාධිට්ඨානං සච්චවචනං පයුඤ්ජති ‘‘ඉදම්පි බුද්ධෙ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. කෙවලං පන යං වරං නවලොකුත්තරධම්මං එස අඤ්ඤාසි, යඤ්ච අදාසි, යඤ්ච ආහරි, යඤ්ච අදෙසයි, ඉදම්පි බුද්ධෙ රතනං පණීතන්ති එවං යොජෙතබ්බං. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

238. එවං භගවා පරියත්තිධම්මං ලොකුත්තරධම්මඤ්ච නිස්සාය ද්වීහි ගාථාහි බුද්ධාධිට්ඨානං සච්චං වත්වා ඉදානි යෙ තං පරියත්තිධම්මං අස්සොසුං සුතානුසාරෙන ච පටිපජ්ජිත්වා නවප්පකාරම්පි ලොකුත්තරධම්මං අධිගමිංසු, තෙසං අනුපාදිසෙසනිබ්බානප්පත්තිගුණං නිස්සාය පුන සඞ්ඝාධිට්ඨානං සච්චං වත්තුමාරද්ධො ‘‘ඛීණං පුරාණ’’න්ති. තත්ථ ඛීණන්ති සමුච්ඡින්නං. පුරාණන්ති පුරාතනං. නවන්ති සම්පති වත්තමානං. නත්ථිසම්භවන්ති අවිජ්ජමානපාතුභාවං. විරත්තචිත්තාති විගතරාගචිත්තා. ආයතිකෙ භවස්මින්ති අනාගතමද්ධානං පුනබ්භවෙ. තෙති යෙසං ඛීණං පුරාණං නවං නත්ථිසම්භවං, යෙ ච ආයතිකෙ භවස්මිං විරත්තචිත්තා, තෙ ඛීණාසවා භික්ඛූ. ඛීණබීජාති උච්ඡින්නබීජා. අවිරූළ්හිඡන්දාති විරූළ්හිඡන්දවිරහිතා. නිබ්බන්තීති විජ්ඣායන්ති. ධීරාති ධිතිසම්පන්නා. යථායං පදීපොති අයං පදීපො විය.

කිං වුත්තං හොති? යං තං සත්තානං උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධම්පි පුරාණං අතීතකාලිකං කම්මං තණ්හාසිනෙහස්ස අප්පහීනත්තා පටිසන්ධිආහරණසමත්ථතාය අඛීණංයෙව හොති, තං පුරාණං කම්මං යෙසං අරහත්තමග්ගෙන තණ්හාසිනෙහස්ස සොසිතත්තා අග්ගිනා දඩ්ඪබීජමිව ආයතිං විපාකදානාසමත්ථතාය ඛීණං. යඤ්ච නෙසං බුද්ධපූජාදිවසෙන ඉදානි පවත්තමානං කම්මං නවන්ති වුච්චති, තඤ්ච තණ්හාපහානෙනෙව ඡින්නමූලපාදපපුප්ඵමිව ආයතිං ඵලදානාසමත්ථතාය යෙසං නත්ථිසම්භවං, යෙ ච තණ්හාපහානෙනෙව ආයතිකෙ භවස්මිං විරත්තචිත්තා, තෙ ඛීණාසවා භික්ඛූ ‘‘කම්මං ඛෙත්තං විඤ්ඤාණං ¶ බීජ’’න්ති (අ. නි. 3.77) එත්ථ වුත්තස්ස පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස කම්මක්ඛයෙනෙව ඛීණත්තා ඛීණබීජා. යොපි පුබ්බෙ පුනබ්භවසඞ්ඛාතාය විරූළ්හියා ඡන්දො අහොසි, තස්සාපි සමුදයප්පහානෙනෙව පහීනත්තා පුබ්බෙ විය චුතිකාලෙ අසම්භවෙන අවිරූළ්හිඡන්දා ¶ ධිතිසම්පන්නත්තා ධීරා චරිමවිඤ්ඤාණනිරොධෙන යථායං පදීපො නිබ්බුතො, එවං නිබ්බන්ති, පුන ‘‘රූපිනො වා අරූපිනො වා’’ති එවමාදිං පඤ්ඤත්තිපථං අච්චෙන්තීති. තස්මිං කිර සමයෙ නගරදෙවතානං පූජනත්ථාය ජාලිතෙසු පදීපෙසු එකො පදීපො විජ්ඣායි, තං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘යථායං පදීපො’’ති.

එවං භගවා යෙ තං පුරිමාහි ද්වීහි ගාථාහි වුත්තං පරියත්තිධම්මං අස්සොසුං, සුතානුසාරෙනෙව පටිපජ්ජිත්වා නවප්පකාරම්පි ලොකුත්තරධම්මං අධිගමිංසු, තෙසං අනුපාදිසෙසනිබ්බානප්පත්තිගුණං වත්වා ඉදානි තමෙව ගුණං නිස්සාය සඞ්ඝාධිට්ඨානං සච්චවචනං පයුඤ්ජන්තො දෙසනං සමාපෙසි ‘‘ඉදම්පි සඞ්ඝෙ’’ති. තස්සත්ථො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො, කෙවලං පන ඉදම්පි යථාවුත්තෙන පකාරෙන ඛීණාසවභික්ඛූනං නිබ්බානසඞ්ඛාතං සඞ්ඝෙ රතනං පණීතන්ති එවං යොජෙතබ්බං. ඉමිස්සාපි ගාථාය ආණා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු අමනුස්සෙහි පටිග්ගහිතාති.

දෙසනාපරියොසානෙ රාජකුලස්ස සොත්ථි අහොසි, සබ්බූපද්දවා වූපසමිංසු චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි.

239-241. අථ සක්කො දෙවානමින්දො ‘‘භගවතා රතනත්තයගුණං නිස්සාය සච්චවචනං පයුඤ්ජමානෙන නාගරස්ස සොත්ථි කතා, මයාපි නාගරස්ස සොත්ථිත්ථං රතනත්තයගුණං නිස්සාය කිඤ්චි වත්තබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා අවසානෙ ගාථාත්තයං අභාසි ‘‘යානීධ භූතානී’’ති. තත්ථ යස්මා බුද්ධො යථා ලොකහිතත්ථාය උස්සුක්කං ආපන්නෙහි ආගන්තබ්බං, තථා ආගතතො, යථා ච එතෙහි ගන්තබ්බං, තථා ගතතො, යථා වා එතෙහි ආජානිතබ්බං, තථා ආජානනතො, යථා ච ජානිතබ්බං, තථා ජානනතො, යඤ්ච තථෙව හොති, තස්ස ගදනතො ච ‘‘තථාගතො’’ති වුච්චති. යස්මා ච සො දෙවමනුස්සෙහි පුප්ඵගන්ධාදිනා බහිනිබ්බත්තෙන උපකරණෙන, ධම්මානුධම්මප්පටිපත්තාදිනා ච අත්තනි නිබ්බත්තෙන අතිවිය පූජිතො, තස්මා සක්කො දෙවානමින්දො සබ්බදෙවපරිසං අත්තනා සද්ධිං සම්පිණ්ඩෙත්වා ¶ ආහ ‘‘තථාගතං දෙවමනුස්සපූජිතං, බුද්ධං නමස්සාම සුවත්ථි හොතූ’’ති.

යස්මා පන ධම්මෙ මග්ගධම්මො යථා යුගනන්ධ සමථවිපස්සනාබලෙන ගන්තබ්බං කිලෙසපක්ඛං සමුච්ඡින්දන්තෙන, තථා ගතොති තථාගතො. නිබ්බානධම්මොපි යථා ගතො පඤ්ඤාය පටිවිද්ධො සබ්බදුක්ඛවිඝාතාය සම්පජ්ජති, බුද්ධාදීහි තථා අවගතො, තස්මා ‘‘තථාගතො’’ති වුච්චති. යස්මා ච සඞ්ඝොපි යථා අත්තහිතාය පටිපන්නෙහි ගන්තබ්බං තෙන තෙන මග්ගෙන, තථා ගතො, තස්මා ‘‘තථාගතො’’ ත්වෙව වුච්චති. තස්මා අවසෙසගාථාද්වයෙපි තථාගතං ධම්මං නමස්සාම සුවත්ථි හොතු, තථාගතං සඞ්ඝං නමස්සාම සුවත්ථි හොතූති වුත්තං. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

එවං ¶ සක්කො දෙවානමින්දො ඉමං ගාථාත්තයං භාසිත්වා භගවන්තං පදක්ඛිණං කත්වා දෙවපුරමෙව ගතො සද්ධිං දෙවපරිසාය. භගවා පන තදෙව රතනසුත්තං දුතියදිවසෙපි දෙසෙසි, පුන චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. එවං භගවා යාව සත්තමං දිවසං දෙසෙසි, දිවසෙ දිවසෙ තථෙව ධම්මාභිසමයො අහොසි. භගවා අඩ්ඪමාසමෙව වෙසාලියං විහරිත්වා රාජූනං ‘‘ගච්ඡාමා’’ති පටිවෙදෙසි. තතො රාජානො දිගුණෙන සක්කාරෙන පුන තීහි දිවසෙහි භගවන්තං ගඞ්ගාතීරං නයිංසු. ගඞ්ගායං නිබ්බත්තා නාගරාජානො චින්තෙසුං – ‘‘මනුස්සා තථාගතස්ස සක්කාරං කරොන්ති, මයං කිං න කරිස්සාමා’’ති සුවණ්ණරජතමණිමයා නාවායො මාපෙත්වා සුවණ්ණරජතමණිමයෙ එව පල්ලඞ්කෙ පඤ්ඤාපෙත්වා පඤ්චවණ්ණපදුමසඤ්ඡන්නං උදකං කරිත්වා ‘‘අම්හාකං අනුග්ගහං කරොථා’’ති භගවන්තං උපගතා. භගවා අධිවාසෙත්වා රතනනාවමාරූළ්හො පඤ්ච ච භික්ඛුසතානි සකං සකං නාවං. නාගරාජානො භගවන්තං සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන නාගභවනං පවෙසෙසුං. තත්ර සුදං භගවා සබ්බරත්තිං නාගපරිසාය ධම්මං දෙසෙසි. දුතියදිවසෙ දිබ්බෙහි ඛාදනීයභොජනීයෙහි මහාදානං අදංසු. භගවා අනුමොදිත්වා නාගභවනා නික්ඛමි.

භූමට්ඨා දෙවා ‘‘මනුස්සා ච නාගා ච තථාගතස්ස සක්කාරං කරොන්ති, මයං කිං න කරිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා වනගුම්බරුක්ඛපබ්බතාදීසු ඡත්තාතිඡත්තානි උක්ඛිපිංසු. එතෙනෙව උපායෙන යාව අකනිට්ඨබ්රහ්මභවනං, තාව මහාසක්කාරවිසෙසො ¶ නිබ්බත්ති. බිම්බිසාරොපි ලිච්ඡවීහි ආගතකාලෙ කතසක්කාරතො දිගුණමකාසි, පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව පඤ්චහි දිවසෙහි භගවන්තං රාජගහං ආනෙසි.

රාජගහමනුප්පත්තෙ භගවති පච්ඡාභත්තං මණ්ඩලමාළෙ සන්නිපතිතානං භික්ඛූනං අයමන්තරකථා උදපාදි – ‘‘අහො බුද්ධස්ස භගවතො ආනුභාවො, යං උද්දිස්ස ගඞ්ගාය ඔරතො ච පාරතො ච අට්ඨයොජනො භූමිභාගො නින්නඤ්ච ථලඤ්ච සමං කත්වා වාලුකාය ඔකිරිත්වා පුප්ඵෙහි සඤ්ඡන්නො, යොජනප්පමාණං ගඞ්ගාය උදකං නානාවණ්ණෙහි පදුමෙහි සඤ්ඡන්නං, යාව අකනිට්ඨභවනා ඡත්තාතිඡත්තානි උස්සිතානී’’ති. භගවා තං පවත්තිං ඤත්වා ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා තඞ්ඛණානුරූපෙන පාටිහාරියෙන ගන්ත්වා මණ්ඩලමාළෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදි. නිසජ්ජ ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති? භික්ඛූ සබ්බං ආරොචෙසුං. භගවා එතදවොච – ‘‘න, භික්ඛවෙ, අයං පූජාවිසෙසො මය්හං බුද්ධානුභාවෙන නිබ්බත්තො, න නාගදෙවබ්රහ්මානුභාවෙන, අපිච ඛො පුබ්බෙ අප්පමත්තකපරිච්චාගානුභාවෙන නිබ්බත්තො’’ති. භික්ඛූ ආහංසු – ‘‘න මයං, භන්තෙ, තං අප්පමත්තකං පරිච්චාගං ජානාම, සාධු නො භගවා තථා කථෙතු, යථා මයං තං ජානෙය්යාමා’’ති.

භගවා ආහ – භූතපුබ්බං, භික්ඛවෙ, තක්කසිලායං සඞ්ඛො නාම බ්රාහ්මණො අහොසි. තස්ස ¶ පුත්තො සුසීමො නාම මාණවො සොළසවස්සුද්දෙසිකො වයෙන, සො එකදිවසං පිතරං උපසඞ්කමිත්වා අභිවාදෙත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. තං පිතා ආහ – ‘‘කිං, තාත සුසීමා’’ති? සො ආහ – ‘‘ඉච්ඡාමහං, තාත, බාරාණසිං ගන්ත්වා සිප්පං උග්ගහෙතු’’න්ති. ‘‘තෙන හි, තාත සුසීම, අසුකො නාම බ්රාහ්මණො මම සහායකො, තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා උග්ගණ්හාහී’’ති කහාපණසහස්සං අදාසි. සො තං ගහෙත්වා මාතාපිතරො අභිවාදෙත්වා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං ගන්ත්වා උපචාරයුත්තෙන විධිනා ආචරියං උපසඞ්කමිත්වා අභිවාදෙත්වා අත්තානං නිවෙදෙසි. ආචරියො ‘‘මම සහායකස්ස පුත්තො’’ති මාණවං සම්පටිච්ඡිත්වා සබ්බං පාහුනෙය්යමකාසි. සො අද්ධානකිලමථං පටිවිනොදෙත්වා තං කහාපණසහස්සං ආචරියස්ස පාදමූලෙ ඨපෙත්වා සිප්පං උග්ගහෙතුං ඔකාසං යාචි. ආචරියො ඔකාසං කත්වා උග්ගණ්හාපෙසි.

සො ¶ ලහුඤ්ච ගණ්හන්තො බහුඤ්ච ගණ්හන්තො ගහිතගහිතඤ්ච සුවණ්ණභාජනෙ පක්ඛිත්තමිව සීහතෙලං අවිනස්සමානං ධාරෙන්තො ද්වාදසවස්සිකං සිප්පං කතිපයමාසෙනෙව පරියොසාපෙසි. සො සජ්ඣායං කරොන්තො ආදිමජ්ඣංයෙව පස්සති, නො පරියොසානං. අථ ආචරියං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘ඉමස්ස සිප්පස්ස ආදිමජ්ඣමෙව පස්සාමි, පරියොසානං න පස්සාමී’’ති. ආචරියො ආහ – ‘‘අහම්පි, තාත, එවමෙවා’’ති. ‘‘අථ කො, ආචරිය, ඉමස්ස සිප්පස්ස පරියොසානං ජානාතී’’ති? ‘‘ඉසිපතනෙ, තාත, ඉසයො අත්ථි, තෙ ජානෙය්යු’’න්ති. තෙ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පුච්ඡාමි, ආචරියා’’ති. ‘‘පුච්ඡ, තාත, යථාසුඛ’’න්ති. සො ඉසිපතනං ගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධෙ උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි – ‘‘ආදිමජ්ඣපරියොසානං ජානාථා’’ති? ‘‘ආමාවුසො, ජානාමා’’ති. ‘‘තං මම්පි සික්ඛාපෙථා’’ති. ‘‘තෙන, හාවුසො, පබ්බජාහි, න සක්කා අපබ්බජිතෙන සික්ඛිතු’’න්ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ, පබ්බාජෙථ වා මං, යං වා ඉච්ඡථ, තං කත්වා පරියොසානං ජානාපෙථා’’ති. තෙ තං පබ්බාජෙත්වා කම්මට්ඨානෙ නියොජෙතුං අසමත්ථා ‘‘එවං තෙ නිවාසෙතබ්බං, එවං පාරුපිතබ්බ’’න්තිආදිනා නයෙන ආභිසමාචාරිකං සික්ඛාපෙසුං. සො තත්ථ සික්ඛන්තො උපනිස්සයසම්පන්නත්තා න චිරෙනෙව පච්චෙකබොධිං අභිසම්බුජ්ඣි. සකලබාරාණසියං ‘‘සුසීමපච්චෙකබුද්ධො’’ති පාකටො අහොසි ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො සම්පන්නපරිවාරො. සො අප්පායුකසංවත්තනිකස්ස කම්මස්ස කතත්තා න චිරෙනෙව පරිනිබ්බායි. තස්ස පච්චෙකබුද්ධා ච මහාජනකායො ච සරීරකිච්චං කත්වා ධාතුතො ගහෙත්වා නගරද්වාරෙ ථූපං පතිට්ඨාපෙසුං.

අථ ඛො සඞ්ඛො බ්රාහ්මණො ‘‘පුත්තො මෙ චිරගතො, න චස්ස පවත්තිං ජානාමී’’ති පුත්තං දට්ඨුකාමො තක්කසිලාය නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්වා මහාජනකායං සන්නිපතිතං දිස්වා ‘‘අද්ධා බහූසු එකොපි මෙ පුත්තස්ස පවත්තිං ජානිස්සතී’’ති චින්තෙන්තො උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි – ‘‘සුසීමො නාම මාණවො ඉධ ආගතො අත්ථි, අපි නු තස්ස පවත්තිං ජානාථා’’ති? තෙ ‘‘ආම, බ්රාහ්මණ, ජානාම, අස්මිං නගරෙ බ්රාහ්මණස්ස සන්තිකෙ තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ හුත්වා පච්චෙකබුද්ධානං ¶ සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා පච්චෙකබුද්ධො හුත්වා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි, අයමස්ස ථූපො පතිට්ඨාපිතො’’ති ආහංසු. සො භූමිං හත්ථෙන ¶ පහරිත්වා, රොදිත්වා ච පරිදෙවිත්වා ච තං චෙතියඞ්ගණං ගන්ත්වා තිණානි උද්ධරිත්වා උත්තරසාටකෙන වාලුකං ආනෙත්වා, පච්චෙකබුද්ධචෙතියඞ්ගණෙ ආකිරිත්වා, කමණ්ඩලුතො උදකෙන සමන්තතො භූමිං පරිප්ඵොසිත්වා වනපුප්ඵෙහි පූජං කත්වා උත්තරසාටකෙන පටාකං ආරොපෙත්වා ථූපස්ස උපරි අත්තනො ඡත්තං බන්ධිත්වා පක්කාමීති.

එවං අතීතං දස්සෙත්වා තං ජාතකං පච්චුප්පන්නෙන අනුසන්ධෙන්තො භික්ඛූනං ධම්මකථං කථෙසි – ‘‘සියා ඛො පන වො, භික්ඛවෙ, එවමස්ස අඤ්ඤො නූන තෙන සමයෙන සඞ්ඛො බ්රාහ්මණො අහොසී’’ති, න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං, අහං තෙන සමයෙන සඞ්ඛො බ්රාහ්මණො අහොසිං, මයා සුසීමස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස චෙතියඞ්ගණෙ තිණානි උද්ධටානි, තස්ස මෙ කම්මස්ස නිස්සන්දෙන අට්ඨයොජනමග්ගං විගතඛාණුකණ්ටකං කත්වා සමං සුද්ධමකංසු, මයා තත්ථ වාලුකා ඔකිණ්ණා, තස්ස මෙ නිස්සන්දෙන අට්ඨයොජනමග්ගෙ වාලුකං ඔකිරිංසු. මයා තත්ථ වනකුසුමෙහි පූජා කතා, තස්ස මෙ නිස්සන්දෙන නවයොජනමග්ගෙ ථලෙ ච උදකෙ ච නානාපුප්ඵෙහි පුප්ඵසන්ථරං අකංසු. මයා තත්ථ කමණ්ඩලුදකෙන භූමි පරිප්ඵොසිතා, තස්ස මෙ නිස්සන්දෙන වෙසාලියං පොක්ඛරවස්සං වස්සි. මයා තස්මිං චෙතියෙ පටාකා ආරොපිතා, ඡත්තඤ්ච බද්ධං, තස්ස මෙ නිස්සන්දෙන යාව අකනිට්ඨභවනා පටාකා ච ආරොපිතා, ඡත්තාතිඡත්තානි ච උස්සිතානි. ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, අයං මය්හං පූජාවිසෙසො නෙව බුද්ධානුභාවෙන නිබ්බත්තො, න නාගදෙවබ්රහ්මානුභාවෙන, අපිච ඛො අප්පමත්තකපරිච්චාගානුභාවෙන නිබ්බත්තො’’ති. ධම්මකථාපරියොසානෙ ඉමං ගාථමභාසි –

‘‘මත්තාසුඛපරිච්චාගා, පස්සෙ චෙ විපුලං සුඛං;

චජෙ මත්තාසුඛං ධීරො, සම්පස්සං විපුලං සුඛ’’න්ති. (ධ. ප. 290);

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය රතනසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සාමාකචිඞ්ගූලකචීනකානි ¶ ¶ චාති ආමගන්ධසුත්තං. කා උප්පත්ති? අනුප්පන්නෙ භගවති ආමගන්ධො නාම බ්රාහ්මණො පඤ්චහි මාණවකසතෙහි සද්ධිං තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා පබ්බතන්තරෙ අස්සමං කාරාපෙත්වා වනමූලඵලාහාරො හුත්වා තත්ථ පටිවසති, න කදාචි මච්ඡමංසං ඛාදති. අථ තෙසං තාපසානං ලොණම්බිලාදීනි අපරිභුඤ්ජන්තානං පණ්ඩුරොගො උප්පජ්ජි. තතො තෙ ‘‘ලොණම්බිලාදිසෙවනත්ථාය මනුස්සපථං ගච්ඡාමා’’ති පච්චන්තගාමං සම්පත්තා. තත්ථ මනුස්සා තෙසු පසීදිත්වා නිමන්තෙත්වා භොජෙසුං, කතභත්තකිච්චානං නෙසං මඤ්චපීඨපරිභොගභාජනපාදමක්ඛනාදීනි උපනෙත්වා ‘‘එත්ථ, භන්තෙ, වසථ, මා උක්කණ්ඨිත්ථා’’ති වසනට්ඨානං දස්සෙත්වා පක්කමිංසු. දුතියදිවසෙපි නෙසං දානං දත්වා පුන ඝරපටිපාටියා එකෙකදිවසං දානමදංසු. තාපසා චතුමාසං තත්ථ වසිත්වා ලොණම්බිලාදිසෙවනාය ථිරභාවප්පත්තසරීරා හුත්වා ‘‘මයං, ආවුසො, ගච්ඡාමා’’ති ¶ මනුස්සානං ආරොචෙසුං. මනුස්සා තෙසං තෙලතණ්ඩුලාදීනි අදංසු. තෙ තානි ආදාය අත්තනො අස්සමමෙව අගමංසු. තඤ්ච ගාමං තථෙව සංවච්ඡරෙ සංවච්ඡරෙ ආගමිංසු. මනුස්සාපි තෙසං ආගමනකාලං විදිත්වා දානත්ථාය තණ්ඩුලාදීනි සජ්ජෙත්වාව අච්ඡන්ති, ආගතෙ ච නෙ තථෙව සම්මානෙන්ති.

අථ භගවා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං ගන්ත්වා තත්ථ විහරන්තො තෙසං තාපසානං උපනිස්සයසම්පත්තිං දිස්වා තතො නික්ඛම්ම භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො චාරිකං චරමානො අනුපුබ්බෙන තං ගාමං අනුප්පත්තො. මනුස්සා භගවන්තං දිස්වා මහාදානානි අදංසු. භගවා තෙසං ධම්මං දෙසෙසි. තෙ තාය ධම්මදෙසනාය අප්පෙකච්චෙ සොතාපන්නා, එකච්චෙ සකදාගාමිනො, එකච්චෙ අනාගාමිනො අහෙසුං, එකච්චෙ පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිංසු. භගවා පුනදෙව සාවත්ථිං පච්චාගමාසි. අථ තෙ තාපසා තං ගාමං ආගමිංසු. මනුස්සා තාපසෙ දිස්වා න පුබ්බසදිසං කොතූහලමකංසු. තාපසා තං පුච්ඡිංසු – ‘‘කිං, ආවුසො, ඉමෙ මනුස්සා න පුබ්බසදිසා, කිං නු ඛො අයං ගාමො රාජදණ්ඩෙන උපද්දුතො, උදාහු දුබ්භික්ඛෙන, උදාහු අම්හෙහි සීලාදිගුණෙහි සම්පන්නතරො කොචි පබ්බජිතො ඉමං ගාමමනුප්පත්තො’’ති? තෙ ආහංසු – ‘‘න, භන්තෙ, රාජදණ්ඩෙන, න දුබ්භික්ඛෙනායං ගාමො උපද්දුතො, අපිච බුද්ධො ලොකෙ ¶ උප්පන්නො, සො භගවා බහුජනහිතාය ධම්මං දෙසෙන්තො ඉධාගතො’’ති.

තං ¶ සුත්වා ආමගන්ධතාපසො ‘‘බුද්ධොති, ගහපතයො, වදෙථා’’ති? ‘‘බුද්ධොති, භන්තෙ, වදාමා’’ති තික්ඛත්තුං වත්වා ‘‘ඝොසොපි ඛො එසො දුල්ලභො ලොකස්මිං, යදිදං බුද්ධො’’ති අත්තමනො අත්තමනවාචං නිච්ඡාරෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘කිං නු ඛො සො බුද්ධො ආමගන්ධං භුඤ්ජති, න භුඤ්ජතී’’ති? ‘‘කො, භන්තෙ, ආමගන්ධො’’ති? ‘‘ආමගන්ධො නාම මච්ඡමංසං, ගහපතයො’’ති. ‘‘භගවා, භන්තෙ, මච්ඡමංසං පරිභුඤ්ජතී’’ති. තං සුත්වා තාපසො විප්පටිසාරී අහොසි – ‘‘මාහෙව ඛො පන බුද්ධො සියා’’ති ¶ . පුන චින්තෙසි – ‘‘බුද්ධානං පාතුභාවො නාම දුල්ලභො, ගන්ත්වා බුද්ධං දිස්වා පුච්ඡිත්වා ජානිස්සාමී’’ති. තතො යෙන භගවා ගතො, තං මග්ගං මනුස්සෙ පුච්ඡිත්වා වච්ඡගිද්ධිනී ගාවී විය තුරිතතුරිතො සබ්බත්ථ එකරත්තිවාසෙන සාවත්ථිං අනුප්පත්වා ජෙතවනමෙව පාවිසි සද්ධිං සකාය පරිසාය. භගවාපි තස්මිං සමයෙ ධම්මදෙසනත්ථාය ආසනෙ නිසින්නො එව හොති. තාපසා භගවන්තං උපසඞ්කම්ම තුණ්හීභූතා අනභිවාදෙත්වාව එකමන්තං නිසීදිංසු. භගවා ‘‘කච්චි වො ඉසයො ඛමනීය’’න්තිආදිනා නයෙන තෙහි සද්ධිං පටිසම්මොදි. තෙපි ‘‘ඛමනීයං, භො ගොතමා’’තිආදිමාහංසු. තතො ආමගන්ධො භගවන්තං පුච්ඡි – ‘‘ආමගන්ධං, භො ගොතම, භුඤ්ජසි, න භුඤ්ජසී’’ති? ‘‘කො සො, බ්රාහ්මණ, ආමගන්ධො නාමා’’ති? ‘‘මච්ඡමංසං, භො ගොතමා’’ති. භගවා ‘‘න, බ්රාහ්මණ, මච්ඡමංසං ආමගන්ධො. අපිච ඛො ආමගන්ධො නාම සබ්බෙ කිලෙසා පාපකා අකුසලා ධම්මා’’ති වත්වා ‘‘න, බ්රාහ්මණ, ඉදානි ත්වමෙව ආමගන්ධං පුච්ඡි, අතීතෙපි තිස්සො නාම බ්රාහ්මණො කස්සපං භගවන්තං පුච්ඡි. එවඤ්ච සො පුච්ඡි, එවඤ්චස්ස භගවා බ්යාකාසී’’ති තිස්සෙන ච බ්රාහ්මණෙන කස්සපෙන ච භගවතා වුත්තගාථායො එව ආනෙත්වා තාහි ගාථාහි බ්රාහ්මණං සඤ්ඤාපෙන්තො ආහ – ‘‘සාමාකචිඞ්ගූලකචීනකානි චා’’ති. අයං තාව ඉමස්ස සුත්තස්ස ඉධ උප්පත්ති.

අතීතෙ පන කස්සපො කිර බොධිසත්තො අට්ඨාසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච පාරමියො පූරෙත්වා බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තස්ස බ්රාහ්මණස්ස ධනවතී නාම බ්රාහ්මණී, තස්සා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි. අග්ගසාවකොපි තං දිවසංයෙව දෙවලොකා චවිත්වා අනුපුරොහිතබ්රාහ්මණස්ස පජාපතියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති. එවං තෙසං එකදිවසමෙව පටිසන්ධිග්ගහණඤ්ච ¶ ගබ්භවුට්ඨානඤ්ච අහොසි, එකදිවසමෙව ¶ එතෙසං එකස්ස කස්සපො, එකස්ස තිස්සොති නාමමකංසු. තෙ සහපංසුකීළනකා ද්වෙ සහායා අනුපුබ්බෙන වුඩ්ඪිං අගමිංසු. තිස්සස්ස පිතා පුත්තං ආණාපෙසි – ‘‘අයං, තාත, කස්සපො නික්ඛම්ම පබ්බජිත්වා බුද්ධො භවිස්සති, ත්වම්පිස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා භවනිස්සරණං කරෙය්යාසී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘උභොපි, සම්ම, පබ්බජිස්සාමා’’ති ආහ. බොධිසත්තො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණි. තතො වුඩ්ඪිං ¶ අනුප්පත්තකාලෙපි තිස්සො බොධිසත්තං ආහ – ‘‘එහි, සම්ම, පබ්බජිස්සාමා’’ති බොධිසත්තො න නික්ඛමි. තිස්සො ‘‘න තාවස්ස ඤාණං පරිපාකං ගත’’න්ති සයං නික්ඛම්ම ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤෙ පබ්බතපාදෙ අස්සමං කාරාපෙත්වා වසති. බොධිසත්තොපි අපරෙන සමයෙන ඝරෙ ඨිතොයෙව ආනාපානස්සතිං පරිග්ගහෙත්වා චත්තාරි ඣානානි අභිඤ්ඤායො ච උප්පාදෙත්වා පාසාදෙන බොධිමණ්ඩසමීපං ගන්ත්වා ‘‘පුන පාසාදො යථාඨානෙයෙව පතිට්ඨාතූ’’ති අධිට්ඨාසි, සො සකට්ඨානෙයෙව පතිට්ඨාසි. අපබ්බජිතෙන කිර බොධිමණ්ඩං උපගන්තුං න සක්කාති. සො පබ්බජිත්වා බොධිමණ්ඩං පත්වා නිසීදිත්වා සත්ත දිවසෙ පධානයොගං කත්වා සත්තහි දිවසෙහි සම්මාසම්බොධිං සච්ඡාකාසි.

තදා ඉසිපතනෙ වීසතිසහස්සා පබ්බජිතා පටිවසන්ති. අථ කස්සපො භගවා තෙ ආමන්තෙත්වා ධම්මචක්කං පවත්තෙසි. සුත්තපරියොසානෙ සබ්බෙව අරහන්තො අහෙසුං. සො සුදං භගවා වීසතිභික්ඛුසහස්සපරිවුතො තත්ථෙව ඉසිපතනෙ වසති. කිකී ච නං කාසිරාජා චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨාති. අථෙකදිවසං බාරාණසිවාසී එකො පුරිසො පබ්බතෙ චන්දනසාරාදීනි ගවෙසන්තො තිස්සස්ස තාපසස්ස අස්සමං පත්වා තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. තාපසො තං දිස්වා ‘‘කුතො ¶ ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘බාරාණසිතො, භන්තෙ’’ති. ‘‘කා තත්ථ පවත්තී’’ති? ‘‘තත්ථ, භන්තෙ, කස්සපො නාම සම්මාසම්බුද්ධො උප්පන්නො’’ති. තාපසො දුල්ලභවචනං සුත්වා පීතිසොමනස්සජාතො පුච්ඡි – ‘‘කිං සො ආමගන්ධං භුඤ්ජති, න භුඤ්ජතී’’ති? ‘‘කො භන්තෙ, ආමගන්ධො’’ති? ‘‘මච්ඡමංසං ආවුසො’’ති. ‘‘භගවා, භන්තෙ, මච්ඡමංසං භුඤ්ජතී’’ති. තං සුත්වා තාපසො විප්පටිසාරී හුත්වා පුන චින්තෙසි – ‘‘ගන්ත්වා තං පුච්ඡිස්සාමි, සචෙ ‘ආමගන්ධං පරිභුඤ්ජාමී’ති වක්ඛති, තතො නං ‘තුම්හාකං, භන්තෙ, ජාතියා ච කුලස්ස ච ගොත්තස්ස ච අනනුච්ඡවිකමෙත’න්ති නිවාරෙත්වා තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා භවනිස්සරණං කරිස්සාමී’’ති සල්ලහුකං උපකරණං ¶ ගහෙත්වා සබ්බත්ථ එකරත්තිවාසෙන සායන්හසමයෙ බාරාණසිං පත්වා ඉසිපතනමෙව පාවිසි. භගවාපි තස්මිං සමයෙ ධම්මදෙසනත්ථාය ආසනෙ නිසින්නොයෙව හොති. තාපසො භගවන්තං උපසඞ්කම්ම අනභිවාදෙත්වා තුණ්හීභූතො එකමන්තං අට්ඨාසි. භගවා තං දිස්වා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව පටිසම්මොදි. සොපි ‘‘ඛමනීයං, භො කස්සපා’’තිආදීනි වත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා භගවන්තං පුච්ඡි – ‘‘ආමගන්ධං, භො කස්සප, භුඤ්ජසි, න භුඤ්ජසී’’ති? ‘‘නාහං, බ්රාහ්මණ, ආමගන්ධං භුඤ්ජාමී’’ති. ‘‘සාධු, සාධු, භො කස්සප, පරකුණපං අඛාදන්තො සුන්දරමකාසි, යුත්තමෙතං භොතො කස්සපස්ස ජාතියා ච කුලස්ස ච ගොත්තස්ස චා’’ති. තතො භගවා ‘‘අහං කිලෙසෙ සන්ධාය ‘ආමගන්ධං න භුඤ්ජාමී’ති වදාමි, බ්රාහ්මණො මච්ඡමංසං පච්චෙති, යංනූනාහං ස්වෙ ගාමං පිණ්ඩාය අපවිසිත්වා කිකීරඤ්ඤො ගෙහා ආභතං ¶ පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජෙය්යං, එවං ආමගන්ධං ආරබ්භ කථා පවත්තිස්සති. තතො බ්රාහ්මණං ධම්මදෙසනාය සඤ්ඤාපෙස්සාමී’’ති දුතියදිවසෙ කාලස්සෙව සරීරපරිකම්මං කත්වා ගන්ධකුටිං පාවිසි. භික්ඛූ ගන්ධකුටිද්වාරං පිහිතං දිස්වා ‘‘න ¶ භගවා අජ්ජ භික්ඛූහි සද්ධිං පවිසිතුකාමො’’ති ඤත්වා ගන්ධකුටිං පදක්ඛිණං කත්වා පිණ්ඩාය පවිසිංසු.

භගවාපි ගන්ධකුටිතො නික්ඛම්ම පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. තාපසොපි ඛො පත්තසාකං පචිත්වා ඛාදිත්වා භගවතො සන්තිකෙ නිසීදි. කිකී කාසිරාජා භික්ඛූ පිණ්ඩාය චරන්තෙ දිස්වා ‘‘කුහිං භගවා, භන්තෙ’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘විහාරෙ, මහාරාජා’’ති ච සුත්වා නානාබ්යඤ්ජනරසමනෙකමංසවිකතිසම්පන්නං භොජනං භගවතො පාහෙසි. අමච්චා විහාරං නෙත්වා භගවතො ආරොචෙත්වා දක්ඛිණොදකං දත්වා පරිවිසන්තා පඨමං නානාමංසවිකතිසම්පන්නං යාගුං අදංසු, තාපසො දිස්වා ‘‘ඛාදති නු ඛො නො’’ති චින්තෙන්තො අට්ඨාසි. භගවා තස්ස පස්සතොයෙව යාගුං පිවන්තො මංසඛණ්ඩං මුඛෙ පක්ඛිපි. තාපසො දිස්වා කුද්ධො. පුන යාගුපීතස්ස නානාරසබ්යඤ්ජනං භොජනමදංසු, තම්පි ගහෙත්වා භුඤ්ජන්තං දිස්වා අතිවිය කුද්ධො ‘‘මච්ඡමංසං ඛාදන්තොයෙව ‘න ඛාදාමී’ති භණතී’’ති. අථ භගවන්තං කතභත්තකිච්චං හත්ථපාදෙ ධොවිත්වා නිසින්නං උපසඞ්කම්ම ‘‘භො කස්සප, මුසා ත්වං භණසි, නෙතං පණ්ඩිතකිච්චං. මුසාවාදො හි ගරහිතො බුද්ධානං, යෙපි තෙ පබ්බතපාදෙ වනමූලඵලාදීහි යාපෙන්තා ඉසයො වසන්ති, තෙපි මුසා න භණන්තී’’ති වත්වා පුන ඉසීනං ගුණෙ ගාථාය වණ්ණෙන්තො ආහ ‘‘සාමාකචිඞ්ගූලකචීනකානි චා’’ති.

242. තත්ථ ¶ සාමාකාති ධුනිත්වා වා සීසානි උච්චිනිත්වා වා ගය්හූපගා තිණධඤ්ඤජාති. තථා චිඞ්ගූලකා කණවීරපුප්ඵසණ්ඨානසීසා හොන්ති. චීනකානීති අටවිපබ්බතපාදෙසු අරොපිතජාතා චීනමුග්ගා. පත්තප්ඵලන්ති යංකිඤ්චි හරිතපණ්ණං. මූලඵලන්ති යංකිඤ්චි කන්දමූලං. ගවිප්ඵලන්ති යංකිඤ්චි රුක්ඛවල්ලිඵලං. මූලග්ගහණෙන වා කන්දමූලං, ඵලග්ගහණෙන රුක්ඛවල්ලිඵලං, ගවිප්ඵලග්ගහණෙන ¶ උදකෙ ජාතසිඞ්ඝාතකකසෙරුකාදිඵලං වෙදිතබ්බං. ධම්මෙන ලද්ධන්ති දූතෙය්යපහිණගමනාදිමිච්ඡාජීවං පහාය වනෙ උඤ්ඡාචරියාය ලද්ධං. සතන්ති සන්තො අරියා. අස්නමානාති භුඤ්ජමානා. න කාමකාමා අලිකං භණන්තීති තෙ එවං අමමා අපරිග්ගහා එතානි සාමාකාදීනි භුඤ්ජමානා ඉසයො යථා ත්වං සාදුරසාදිකෙ කාමෙ පත්ථයන්තො ආමගන්ධං භුඤ්ජන්තොයෙව ‘‘නාහං, බ්රාහ්මණ, ආමගන්ධං භුඤ්ජාමී’’ති භණන්තො අලිකං භණසි, තථා න කාමකාමා අලිකං භණන්ති, කාමෙ කාමයන්තා මුසා න භණන්තීති ඉසීනං පසංසාය භගවතො නින්දං දීපෙති.

243. එවං ¶ ඉසීනං පසංසාපදෙසෙන භගවන්තං නින්දිත්වා ඉදානි අත්තනා අධිප්පෙතං නින්දාවත්ථුං දස්සෙත්වා නිප්පරියායෙනෙව භගවන්තං නින්දන්තො ආහ ‘‘යදස්නමානො’’ති තත්ථ ද-කාරො පදසන්ධිකරො. අයං පනත්ථො – යං කිඤ්චිදෙව සසමංසං වා තිත්තිරමංසං වා ධොවනච්ඡෙදනාදිනා පුබ්බපරිකම්මෙන සුකතං, පචනවාසනාදිනා පච්ඡාපරිකම්මෙන සුනිට්ඨිතං, න මාතරා න පිතරා, අපිච ඛො පන ‘‘දක්ඛිණෙය්යො අය’’න්ති මඤ්ඤමානෙහි ධම්මකාමෙහි පරෙහි දින්නං, සක්කාරකරණෙන පයතං පණීතමලඞ්කතං, උත්තමරසතාය ඔජවන්තතාය ථාමබලභරණසමත්ථතාය ච පණීතං අස්නමානො ආහාරයමානො, න කෙවලඤ්ච යංකිඤ්චි මංසමෙව, අපිච ඛො පන ඉදම්පි සාලීනමන්නං විචිතකාළකං සාලිතණ්ඩුලොදනං පරිභුඤ්ජමානො සො භුඤ්ජසි, කස්සප, ආමගන්ධං, සො ත්වං යංකිඤ්චි මංසං භුඤ්ජමානො ඉදඤ්ච සාලීනමන්නං පරිභුඤ්ජමානො භුඤ්ජසි, කස්සප, ආමගන්ධන්ති භගවන්තං ගොත්තෙන ආලපති.

244. එවං ¶ ආහාරතො භගවන්තං නින්දිත්වා ඉදානි මුසාවාදං ආරොපෙත්වා නින්දන්තො ආහ ‘‘න ආමගන්ධො…පෙ… සුසඞ්ඛතෙහී’’ති. තස්සත්ථො ¶ – පුබ්බෙ මයා පුච්ඡිතො සමානො ‘‘න ආමගන්ධො මම කප්පතී’’ති ඉච්චෙව ත්වං භාසසි, එවං එකංසෙනෙව ත්වං භාසසි බ්රහ්මබන්ධු බ්රාහ්මණගුණවිරහිතජාතිමත්තබ්රාහ්මණාති පරිභාසන්තො භණති. සාලීනමන්නන්ති සාලිතණ්ඩුලොදනං. පරිභුඤ්ජමානොති භුඤ්ජමානො. සකුන්තමංසෙහි සුසඞ්ඛතෙහීති තදා භගවතො අභිහටං සකුණමංසං නිද්දිසන්තො භණති.

එවං භණන්තො එව ච භගවතො හෙට්ඨා පාදතලා පභුති යාව උපරි කෙසග්ගා සරීරමුල්ලොකෙන්තො ද්වත්තිංසවරලක්ඛණාසීතිඅනුබ්යඤ්ජනසම්පදං බ්යාමප්පභාපරික්ඛෙපඤ්ච දිස්වා ‘‘එවරූපො මහාපුරිසලක්ඛණාදිපටිමණ්ඩිතකායො න මුසා භණිතුං අරහති. අයං හිස්ස භවන්තරෙපි සච්චවාචානිස්සන්දෙනෙව උණ්ණා භමුකන්තරෙ ජාතා ඔදාතා මුදු තූලසන්නිභා, එකෙකානි ච ලොමකූපෙසු ලොමානි. ස්වායං කථමිදානි මුසා භණිස්සති. අද්ධා අඤ්ඤො ඉමස්ස ආමගන්ධො භවිස්සති, යං සන්ධාය එතදවොච – ‘නාහං, බ්රාහ්මණ, ආමගන්ධං භුඤ්ජාමී’ති, යංනූනාහං එතං පුච්ඡෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා සඤ්ජාතබහුමානො ගොත්තෙනෙව ආලපන්තො ඉමං ගාථාසෙසං ආහ –

‘‘පුච්ඡාමි තං කස්සප එතමත්ථං, කථංපකාරො තව ආමගන්ධො’’ති.

245. අථස්ස භගවා ආමගන්ධං විස්සජ්ජෙතුං ‘‘පාණාතිපාතො’’ති එවමාදිමාහ. තත්ථ පාණාතිපාතොති ¶ පාණවධො. වධඡෙදබන්ධනන්ති එත්ථ සත්තානං දණ්ඩාදීහි ආකොටනං වධො, හත්ථපාදාදීනං ඡෙදනං ඡෙදො, රජ්ජුආදීහි බන්ධො බන්ධනං. ථෙය්යං මුසාවාදොති ථෙය්යඤ්ච මුසාවාදො ච. නිකතීති ‘‘දස්සාමි, කරිස්සාමී’’තිආදිනා නයෙන ආසං ¶ උප්පාදෙත්වා නිරාසාකරණං. වඤ්චනානීති අසුවණ්ණං සුවණ්ණන්ති ගාහාපනාදීනි. අජ්ඣෙනකුත්තන්ති නිරත්ථකමනෙකගන්ථපරියාපුණනං. පරදාරසෙවනාති පරපරිග්ගහිතාසු චාරිත්තාපජ්ජනං. එසාමගන්ධො න හි මංසභොජනන්ති එස පාණාතිපාතාදිඅකුසලධම්මසමුදාචාරො ආමගන්ධො විස්සගන්ධො ¶ කුණපගන්ධො. කිං කාරණා? අමනුඤ්ඤත්තා කිලෙසඅසුචිමිස්සකත්තා සබ්භි ජිගුච්ඡිතත්තා පරමදුග්ගන්ධභාවාවහත්තා ච. යෙ හි උස්සන්නකිලෙසා සත්තා, තෙ තෙහි අතිදුග්ගන්ධා හොන්ති, නික්කිලෙසානං මතසරීරම්පි දුග්ගන්ධං න හොති, තස්මා එසාමගන්ධො. මංසභොජනං පන අදිට්ඨමසුතමපරිසඞ්කිතඤ්ච අනවජ්ජං, තස්මා න හි මංසභොජනං ආමගන්ධොති.

246. එවං ධම්මාධිට්ඨානාය දෙසනාය එකෙන නයෙන ආමගන්ධං විස්සජ්ජෙත්වා ඉදානි යස්මා තෙ තෙ සත්තා තෙහි තෙහි ආමගන්ධෙහි සමන්නාගතා, න එකො එව සබ්බෙහි, න ච සබ්බෙ එකෙනෙව, තස්මා නෙසං තෙ තෙ ආමගන්ධෙ පකාසෙතුං ‘‘යෙ ඉධ කාමෙසු අසඤ්ඤතා ජනා’’තිආදිනා නයෙන පුග්ගලාධිට්ඨානාය තාව දෙසනාය ආමගන්ධෙ විස්සජ්ජෙන්තො ද්වෙ ගාථායො අභාසි.

තත්ථ යෙ ඉධ කාමෙසු අසඤ්ඤතා ජනාති යෙ කෙචි ඉධ ලොකෙ කාමපටිසෙවනසඞ්ඛාතෙසු කාමෙසු මාතිමාතුච්ඡාදීසුපි මරියාදාවිරහෙන භින්නසංවරතාය අසංයතා පුථුජ්ජනා. රසෙසු ගිද්ධාති ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්යෙසු රසෙසු ගිද්ධා ගධිතා මුච්ඡිතා අජ්ඣොසන්නා අනාදීනවදස්සාවිනො අනිස්සරණපඤ්ඤා රසෙ පරිභුඤ්ජන්ති. අසුචිභාවමස්සිතාති තාය රසගිද්ධියා රසපටිලාභත්ථාය නානප්පකාරමිච්ඡාජීවසඞ්ඛාතඅසුචිභාවමිස්සිතා. නත්ථිකදිට්ඨීති ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිදසවත්ථුකමිච්ඡාදිට්ඨිසමන්නාගතා. විසමාති ¶ විසමෙන කායකම්මාදිනා සමන්නාගතා. දුරන්නයාති දුවිඤ්ඤාපයා සන්දිට්ඨිපරාමාසීආධානග්ගාහීදුප්පටිනිස්සග්ගිතාසමන්නාගතා. එසාමගන්ධොති එස එතාය ගාථාය පුග්ගලෙ අධිට්ඨාය නිද්දිට්ඨො ‘‘කාමෙසු අසංයතතා රසගිද්ධතා ආජීවවිපත්තිනත්ථිකදිට්ඨිකායදුච්චරිතාදිවිසමතා දුරන්නයභාවතා’’ති අපරොපි පුබ්බෙ වුත්තෙනෙවත්ථෙන ඡබ්බිධො ආමගන්ධො වෙදිතබ්බො. න හි මංසභොජනන්ති මංසභොජනං පන යථාවුත්තෙනෙවත්ථෙන න ආමගන්ධොති.

247. දුතියගාථායපි යෙ ලූඛසාති යෙ ලූඛා නිරසා, අත්තකිලමථානුයුත්තාති අත්ථො. දාරුණාති කක්ඛළා දොවචස්සතායුත්තා. පිට්ඨිමංසිකාති ¶ පුරතො මධුරං භණිත්වා පරම්මුඛෙ අවණ්ණභාසිනො ¶ . එතෙ හි අභිමුඛං ඔලොකෙතුමසක්කොන්තා පරම්මුඛානං පිට්ඨිමංසඛාදකා විය හොන්ති, තෙන ‘‘පිට්ඨිමංසිකා’’ති වුච්චන්ති. මිත්තද්දුනොති මිත්තදූහකා, දාරධනජීවිතෙසු විස්සාසමාපන්නානං මිත්තානං තත්ථ මිච්ඡාපටිපජ්ජනකාති වුත්තං හොති. නික්කරුණාති කරුණාවිරහිතා සත්තානං අනත්ථකාමා. අතිමානිනොති ‘‘ඉධෙකච්චො ජාතියා වා…පෙ… අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වත්ථුනා පරෙ අතිමඤ්ඤති, යො එවරූපො මානො කෙතුකම්යතා චිත්තස්සා’’ති (විභ. 880) එවං වුත්තෙන අතිමානෙන සමන්නාගතා. අදානසීලාති අදානපකතිකා, අදානාධිමුත්තා අසංවිභාගරතාති අත්ථො. න ච දෙන්ති කස්සචීති තාය ච පන අදානසීලතාය යාචිතාපි සන්තා කස්සචි කිඤ්චි න දෙන්ති, අදින්නපුබ්බකකුලෙ මනුස්සසදිසා නිජ්ඣාමතණ්හිකපෙතපරායණා හොන්ති. කෙචි පන ‘‘ආදානසීලා’’තිපි පඨන්ති, කෙවලං ගහණසීලා, කස්සචි පන කිඤ්චි න දෙන්තීති. එසාමගන්ධො න හි මංසභොජනන්ති එස එතාය ගාථාය පුග්ගලෙ අධිට්ඨාය නිද්දිට්ඨො ‘‘ලූඛතා, දාරුණතා ¶ , පිට්ඨිමංසිකතා, මිත්තදූභිතා, නික්කරුණතා, අතිමානිතා, අදානසීලතා, අදාන’’න්ති අපරොපි පුබ්බෙ වුත්තෙනෙවත්ථෙන අට්ඨවිධො ආමගන්ධො වෙදිතබ්බො, න හි මංසභොජනන්ති.

248. එවං පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය ද්වෙ ගාථායො වත්වා පුන තස්ස තාපසස්ස ආසයානුපරිවත්තනං විදිත්වා ධම්මාධිට්ඨානායෙව දෙසනාය එකං ගාථං අභාසි. තත්ථ කොධො උරගසුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. මදොති ‘‘ජාතිමදො, ගොත්තමදො, ආරොග්යමදො’’තිආදිනා (විභ. 832) නයෙන විභඞ්ගෙ වුත්තප්පභෙදො චිත්තස්ස මජ්ජනභාවො. ථම්භොති ථද්ධභාවො. පච්චුපට්ඨාපනාති පච්චනීකට්ඨාපනා, ධම්මෙන නයෙන වුත්තස්ස පටිවිරුජ්ඣිත්වා ඨානං. මායාති ‘‘ඉධෙකච්චො කායෙන දුච්චරිතං චරිත්වා’’තිආදිනා (විභ. 894) නයෙන විභඞ්ගෙ විභත්තා කතපාපපටිච්ඡාදනතා. උසූයාති පරලාභසක්කාරාදීසු ඉස්සා. භස්සසමුස්සයොති සමුස්සිතං භස්සං, අත්තුක්කංසනතාති වුත්තං හොති. මානාතිමානොති ‘‘ඉධෙකච්චො ජාතියා වා…පෙ… අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වත්ථුනා පුබ්බකාලං පරෙහි ¶ සදිසං අත්තානං දහති, අපරකාලං අත්තානං සෙය්යං දහති, පරෙ හීනෙ දහති, යො එවරූපො මානො…පෙ… කෙතුකම්යතා චිත්තස්සා’’ති (විභ. 880) විභඞ්ගෙ විභත්තො. අසබ්භි සන්ථවොති අසප්පුරිසෙහි සන්ථවො. එසාමගන්ධො න හි මංසභොජනන්ති එස කොධාදි නවවිධො අකුසලරාසි පුබ්බෙ වුත්තෙනෙවත්ථෙන ආමගන්ධොති වෙදිතබ්බො, න හි මංසභොජනන්ති.

249. එවං ධම්මාධිට්ඨානාය දෙසනාය නවවිධං ආමගන්ධං දස්සෙත්වා පුනපි පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය ආමගන්ධෙ විස්සජ්ජෙන්තො තිස්සො ගාථායො අභාසි. තත්ථ යෙ ¶ පාපසීලාති යෙ පාපසමාචාරතාය ‘‘පාපසීලා’’ති ¶ ලොකෙ පාකටා. ඉණඝාතසූචකාති වසලසුත්තෙ වුත්තනයෙන ඉණං ගහෙත්වා තස්ස අප්පදානෙන ඉණඝාතා, පෙසුඤ්ඤෙන සූචකා ච. වොහාරකූටා ඉධ පාටිරූපිකාති ධම්මට්ටට්ඨානෙ ඨිතා ලඤ්ජං ගහෙත්වා සාමිකෙ පරාජෙන්තා කූටෙන වොහාරෙන සමන්නාගතත්තා වොහාරකූටා, ධම්මට්ඨපටිරූපකත්තා පාටිරූපිකා. අථ වා ඉධාති සාසනෙ. පාටිරූපිකාති දුස්සීලා. තෙ හි යස්මා නෙසං ඉරියාපථසම්පදාදීහි සීලවන්තපටිරූපං අත්ථි, තස්මා පටිරූපා, පටිරූපා එව පාටිරූපිකා. නරාධමා යෙධ කරොන්ති කිබ්බිසන්ති යෙ ඉධ ලොකෙ නරාධමා මාතාපිතූසු බුද්ධපච්චෙකබුද්ධාදීසු ච මිච්ඡාපටිපත්තිසඤ්ඤිතං කිබ්බිසං කරොන්ති. එසාමගන්ධො න හි මංසභොජනන්ති එස එතාය ගාථාය පුග්ගලෙ අධිට්ඨාය නිද්දිට්ඨො ‘‘පාපසීලතා, ඉණඝාතතා, සූචකතා, වොහාරකූටතා, පාටිරූපිකතා, කිබ්බිසකාරිතා’’ති අපරොපි පුබ්බෙ වුත්තෙනෙවත්ථෙන ඡබ්බිධො ආමගන්ධො වෙදිතබ්බො, න හි මංසභොජනන්ති.

250. යෙ ඉධ පාණෙසු අසඤ්ඤතා ජනාති යෙ ජනා ඉධලොකෙ පාණෙසු යථාකාමචාරිතාය සතම්පි සහස්සම්පි මාරෙත්වා අනුද්දයාමත්තස්සාපි අකරණෙන අසංයතා. පරෙසමාදාය විහෙසමුය්යුතාති පරෙසං සන්තකං ආදාය ධනං වා ජීවිතං වා තතො ‘‘මා එවං කරොථා’’ති යාචන්තානං වා නිවාරෙන්තානං වා පාණිලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි විහෙසං උය්යුතා. පරෙ වා සත්තෙ සමාදාය ‘‘අජ්ජ දස, අජ්ජ වීස’’න්ති එවං සමාදියිත්වා තෙසං වධබන්ධනාදීහි විහෙසමුය්යුතා. දුස්සීලලුද්දාති නිස්සීලා ච දුරාචාරත්තා ¶ , ලුද්දා ච කුරූරකම්මන්තා ලොහිතපාණිතාය, මච්ඡඝාතකමිගබන්ධකසාකුණිකාදයො ඉධාධිප්පෙතා. ඵරුසාති ඵරුසවාචා. අනාදරාති ‘‘ඉදානි න කරිස්සාම, විරමිස්සාම එවරූපා’’ති එවං ආදරවිරහිතා ¶ . එසාමගන්ධො න හි මංසභොජනන්ති එස එතාය ගාථාය පුග්ගලෙ අධිට්ඨාය නිද්දිට්ඨො ‘‘පාණාතිපාතො වධඡෙදබන්ධන’’න්තිආදිනා නයෙන පුබ්බෙ වුත්තො ච අවුත්තො ච ‘‘පාණෙසු අසංයතතා පරෙසං විහෙසතා දුස්සීලතා ලුද්දතා ඵරුසතා අනාදරො’’ති ඡබ්බිධො ආමගන්ධො වෙදිතබ්බො, න හි මංසභොජනන්ති. පුබ්බෙ වුත්තම්පි හි සොතූනං සොතුකාමතාය අවධාරණතාය දළ්හීකරණතායාති එවමාදීහි කාරණෙහි පුන වුච්චති. තෙනෙව ච පරතො වක්ඛති ‘‘ඉච්චෙතමත්ථං භගවා පුනප්පුනං, අක්ඛාසි නං වෙදයි මන්තපාරගූ’’ති.

251. එතෙසු ගිද්ධා විරුද්ධාතිපාතිනොති එතෙසු පාණෙසු ගෙධෙන ගිද්ධා, දොසෙන විරුද්ධා, මොහෙන ආදීනවං අපස්සන්තා පුනප්පුනං අජ්ඣාචාරප්පත්තියා අතිපාතිනො, එතෙසු වා ‘‘පාණාතිපාතො වධඡෙදබන්ධන’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තෙසු පාපකම්මෙසු යථාසම්භවං යෙ ගෙධවිරොධාතිපාතසඞ්ඛාතා රාගදොසමොහා, තෙහි ගිද්ධා විරුද්ධා අතිපාතිනො ච. නිච්චුය්යුතාති අකුසලකරණෙ ¶ නිච්චං උය්යුතා, කදාචි පටිසඞ්ඛාය අප්පටිවිරතා. පෙච්චාති අස්මා ලොකා පරං ගන්ත්වා. තමං වජන්ති යෙ, පතන්ති සත්තා නිරයං අවංසිරාති යෙ ලොකන්තරිකන්ධකාරසඞ්ඛාතං නීචකුලතාදිභෙදං වා තමං වජන්ති, යෙ ච පතන්ති සත්තා අවීචිආදිභෙදං නිරයං අවංසිරා අධොගතසීසා. එසාමගන්ධොති තෙසං සත්තානං තමවජනනිරයපතනහෙතු එස ගෙධවිරොධාතිපාතභෙදො සබ්බාමගන්ධමූලභූතො යථාවුත්තෙනත්ථෙන තිවිධො ආමගන්ධො. න හි මංසභොජනන්ති මංසභොජනං පන න ආමගන්ධොති.

252. එවං භගවා පරමත්ථතො ආමගන්ධං විස්සජ්ජෙත්වා දුග්ගතිමග්ගභාවඤ්චස්ස පකාසෙත්වා ඉදානි යස්මිං මච්ඡමංසභොජනෙ තාපසො ආමගන්ධසඤ්ඤී දුග්ගතිමග්ගසඤ්ඤී ¶ ච හුත්වා තස්ස අභොජනෙන සුද්ධිකාමො හුත්වා තං න භුඤ්ජති, තස්ස ච අඤ්ඤස්ස ච තථාවිධස්ස සොධෙතුං අසමත්ථභාවං දස්සෙන්තො ‘‘න මච්ඡමංස’’න්ති ඉමං ඡප්පදං ගාථමාහ. තත්ථ සබ්බපදානි ¶ අන්තිමපාදෙන යොජෙතබ්බානි – න මච්ඡමංසං සොධෙති මච්චං අවිතිණ්ණකඞ්ඛං, න ආහුතියඤ්ඤමුතූපසෙවනා සොධෙති මච්චං අවිතිණ්ණකඞ්ඛන්ති එවං. එත්ථ ච න මච්ඡමංසන්ති අඛාදියමානං මච්ඡමංසං න සොධෙති, තථා අනාසකත්තන්ති එවං පොරාණා වණ්ණෙන්ති. එවං පන සුන්දරතරං සියා ‘‘න මච්ඡමංසානං අනාසකත්තං න මච්ඡමංසානානාසකත්තං, මච්ඡමංසානං අනාසකත්තං න සොධෙති, මච්ච’’න්ති අථාපි සියා, එවං සන්තෙ අනාසකත්තං ඔහීයතීති? තඤ්ච න, අමරතපෙන සඞ්ගහිතත්තා. ‘‘යෙ වාපි ලොකෙ අමරා බහූ තපා’’ති එත්ථ හි සබ්බොපි වුත්තාවසෙසො අත්තකිලමථො සඞ්ගහං ගච්ඡතීති. නග්ගියන්ති අචෙලකත්තං. මුණ්ඩියන්ති මුණ්ඩභාවො. ජටාජල්ලන්ති ජටා ච රජොජල්ලඤ්ච. ඛරාජිනානීති ඛරානි අජිනචම්මානි. අග්ගිහුත්තස්සුපසෙවනාති අග්ගිපාරිචාරියා. අමරාති අමරභාවපත්ථනතාය පවත්තකායකිලෙසා. බහූති උක්කුටිකප්පධානාදිභෙදතො අනෙකෙ. තපාති සරීරසන්තාපා. මන්තාති වෙදා. ආහුතීති අග්ගිහොමකම්මං. යඤ්ඤමුතූපසෙවනාති අස්සමෙධාදියඤ්ඤා ච උතූපසෙවනා ච. උතූපසෙවනා නාම ගිම්හෙ ආතපට්ඨානසෙවනා, වස්සෙ රුක්ඛමූලසෙවනා, හෙමන්තෙ ජලප්පවෙසසෙවනා. න සොධෙන්ති මච්චං අවිතිණ්ණකඞ්ඛන්ති කිලෙසසුද්ධියා වා භවසුද්ධියා වා අවිතිණ්ණවිචිකිච්ඡං මච්චං න සොධෙන්ති. කඞ්ඛාමලෙ හි සති න විසුද්ධො හොති, ත්වඤ්ච සකඞ්ඛොයෙවාති. එත්ථ ච ‘‘අවිතිණ්ණකඞ්ඛ’’න්ති එතං ‘‘න මච්ඡමංස’’න්තිආදීනි ¶ සුත්වා ‘‘කිං නු ඛො මච්ඡමංසානං අභොජනාදිනා සියා විසුද්ධිමග්ගො’’ති තාපසස්ස කඞ්ඛාය උප්පන්නාය භගවතා වුත්තං සියාති නො අධිප්පායො. යා චස්ස ‘‘සො මච්ඡමංසං භුඤ්ජතී’’ති සුත්වාව බුද්ධෙ කඞ්ඛා උප්පන්නා, තං සන්ධායෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

253. එවං ¶ මච්ඡමංසානාසකත්තාදීනං සොධෙතුං අසමත්ථභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි සොධෙතුං සමත්ථෙ ධම්මෙ දස්සෙන්තො ‘‘සොතෙසු ගුත්තො’’ති ඉමං ගාථමාහ. තත්ථ සොතෙසූති ඡසු ඉන්ද්රියෙසු. ගුත්තොති ඉන්ද්රියසංවරගුත්තියා සමන්නාගතො. එත්තාවතා ඉන්ද්රියසංවරපරිවාරසීලං දස්සෙති. විදිතින්ද්රියො චරෙති ඤාතපරිඤ්ඤාය ඡළින්ද්රියානි විදිත්වා පාකටානි කත්වා චරෙය්ය, විහරෙය්යාති වුත්තං හොති. එත්තාවතා විසුද්ධසීලස්ස නාමරූපපරිච්ඡෙදං දස්සෙති. ධම්මෙ ඨිතොති අරියමග්ගෙන අභිසමෙතබ්බචතුසච්චධම්මෙ ඨිතො. එතෙන සොතාපත්තිභූමිං දස්සෙති. අජ්ජවමද්දවෙ ¶ රතොති උජුභාවෙ ච මුදුභාවෙ ච රතො. එතෙන සකදාගාමිභූමිං දස්සෙති. සකදාගාමී හි කායවඞ්කාදිකරානං චිත්තථද්ධභාවකරානඤ්ච රාගදොසානං තනුභාවා අජ්ජවමද්දවෙ රතො හොති. සඞ්ගාතිගොති රාගදොසසඞ්ගාතිගො. එතෙන අනාගාමිභූමිං දස්සෙති. සබ්බදුක්ඛප්පහීනොති සබ්බස්ස වට්ටදුක්ඛස්ස හෙතුප්පහානෙන පහීනසබ්බදුක්ඛො. එතෙන අරහත්තභූමිං දස්සෙති. න ලිප්පති දිට්ඨසුතෙසු ධීරොති සො එවං අනුපුබ්බෙන අරහත්තං පත්තො ධිතිසම්පදාය ධීරො දිට්ඨසුතෙසු ධම්මෙසු කෙනචි කිලෙසෙන න ලිප්පති. න කෙවලඤ්ච දිට්ඨසුතෙසු, මුතවිඤ්ඤාතෙසු ච න ලිප්පති, අඤ්ඤදත්ථු පරමවිසුද්ධිප්පත්තො හොතීති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

254-5. ඉතො පරං ‘‘ඉච්චෙතමත්ථ’’න්ති ද්වෙ ගාථා සඞ්ගීතිකාරෙහි වුත්තා. තාසමත්ථො – ඉති භගවා කස්සපො එතමත්ථං පුනප්පුනං අනෙකාහි ගාථාහි ධම්මාධිට්ඨානාය පුග්ගලාධිට්ඨානාය ච දෙසනාය යාව තාපසො අඤ්ඤාසි, තාව සො අක්ඛාසි ¶ කථෙසි විත්ථාරෙසි. නං වෙදයි මන්තපාරගූති සොපි තඤ්ච අත්ථං මන්තපාරගූ, වෙදපාරගූ, තිස්සො බ්රාහ්මණො වෙදයි අඤ්ඤාසි. කිං කාරණා? යස්මා අත්ථතො ච පදතො ච දෙසනානයතො ච චිත්රාහි ගාථාහි මුනී පකාසයි. කීදිසො? නිරාමගන්ධො අසිතො දුරන්නයො, ආමගන්ධකිලෙසාභාවා නිරාමගන්ධො, තණ්හාදිට්ඨිනිස්සයාභාවා අසිතො, බාහිරදිට්ඨිවසෙන ‘‘ඉදං සෙය්යො ඉදං වර’’න්ති කෙනචි නෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා දුරන්නයො. එවං පකාසිතවතො චස්ස සුත්වාන බුද්ධස්ස සුභාසිතං පදං සුකථිතං ධම්මදෙසනං සුත්වා නිරාමගන්ධං නික්කිලෙසයොගං, සබ්බදුක්ඛප්පනූදනං සබ්බවට්ටදුක්ඛප්පනූදනං, නීචමනො නීචචිත්තො හුත්වා වන්දි තථාගතස්ස, තිස්සො බ්රාහ්මණො තථාගතස්ස පාදෙ පඤ්චපතිට්ඨිතං කත්වා වන්දි. තත්ථෙව පබ්බජ්ජමරොචයිත්ථාති තත්ථෙව ච නං ආසනෙ නිසින්නං කස්සපං භගවන්තං තිස්සො තාපසො පබ්බජ්ජමරොචයිත්ථ, අයාචීති වුත්තං හොති. තං භගවා ‘‘එහි භික්ඛූ’’ති ආහ. සො තඞ්ඛණංයෙව අට්ඨපරික්ඛාරයුත්තො හුත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා වස්සසතිකත්ථෙරො විය භගවන්තං වන්දිත්වා කතිපාහෙනෙව සාවකපාරමිඤාණං පටිවිජ්ඣිත්වා තිස්සො නාම අග්ගසාවකො අහොසි, පුන දුතියො භාරද්වාජො නාම. එවං තස්ස භගවතො තිස්සභාරද්වාජං නාම සාවකයුගං අහොසි.

අම්හාකං ¶ ¶ පන භගවා යා ච තිස්සෙන බ්රාහ්මණෙන ආදිතො තිස්සො ගාථා වුත්තා, යා ච කස්සපෙන භගවතා මජ්ඣෙ නව, යා ච තදා සඞ්ගීතිකාරෙහි අන්තෙ ද්වෙ, තා සබ්බාපි චුද්දස ගාථා ආනෙත්වා පරිපුණ්ණං කත්වා ඉමං ආමගන්ධසුත්තං ආචරියප්පමුඛානං පඤ්චන්නං තාපසසතානං ආමගන්ධං බ්යාකාසි. තං සුත්වා සො බ්රාහ්මණො තථෙව නීචමනො ¶ හුත්වා භගවතො පාදෙ වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි සද්ධිං පරිසාය. ‘‘එථ භික්ඛවො’’ති භගවා අවොච. තෙ තථෙව එහිභික්ඛුභාවං පත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා කතිපාහෙනෙව සබ්බෙව අග්ගඵලෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසූති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය ආමගන්ධසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

හිරිං ¶ තරන්තන්ති හිරිසුත්තං. කා උප්පත්ති? අනුප්පන්නෙ භගවති සාවත්ථියං අඤ්ඤතරො බ්රාහ්මණමහාසාලො අඩ්ඪො අහොසි අසීතිකොටිධනවිභවො. තස්ස එකපුත්තකො අහොසි පියො මනාපො. සො තං දෙවකුමාරං විය නානප්පකාරෙහි සුඛූපකරණෙහි සංවඩ්ඪෙන්තො තං සාපතෙය්යං තස්ස අනිය්යාතෙත්වාව කාලමකාසි සද්ධිං බ්රාහ්මණියා. තතො තස්ස මාණවස්ස මාතාපිතූනං අච්චයෙන භණ්ඩාගාරිකො සාරගබ්භං විවරිත්වා සාපතෙය්යං නිය්යාතෙන්තො ආහ – ‘‘ඉදං තෙ, සාමි, මාතාපිතූනං සන්තකං, ඉදං අය්යකපය්යකානං සන්තකං, ඉදං සත්තකුලපරිවට්ටෙන ආගත’’න්ති. මාණවො ධනං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘ඉදං ධනංයෙව දිස්සති, යෙහි පන ඉදං සඤ්චිතං, තෙ න දිස්සන්ති, සබ්බෙව මච්චුවසං ගතා. ගච්ඡන්තා ච න ඉතො කිඤ්චි ආදාය අගමංසු, එවං නාම භොගෙ පහාය ගන්තබ්බො පරලොකො, න සක්කා කිඤ්චි ආදාය ගන්තුං අඤ්ඤත්ර සුචරිතෙන. යංනූනාහං ඉමං ධනං පරිච්චජිත්වා සුචරිතධනං ගණ්හෙය්යං, යං සක්කා ආදාය ගන්තු’’න්ති. සො දිවසෙ දිවසෙ සතසහස්සං විස්සජ්ජෙන්තො පුන චින්තෙසි – ‘‘පහූතමිදං ධනං, කිං ඉමිනා එවමප්පකෙන පරිච්චාගෙන, යංනූනාහං ¶ මහාදානං දදෙය්ය’’න්ති. සො රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘මහාරාජ, මම ඝරෙ එත්තකං ධනං අත්ථි, ඉච්ඡාමි තෙන මහාදානං දාතුං. සාධු, මහාරාජ, නගරෙ ඝොසනං කාරාපෙථා’’ති. රාජා තථා කාරාපෙසි. සො ආගතාගතානං භාජනානි පූරෙත්වා සත්තහි දිවසෙහි සබ්බධනමදාසි ¶ , දත්වා ච චින්තෙසි – ‘‘එවං මහාපරිච්චාගං කත්වා අයුත්තං ඝරෙ වසිතුං, යංනූනාහං පබ්බජෙය්ය’’න්ති. තතො පරිජනස්ස එතමත්ථං ආරොචෙසි. තෙ ‘‘මා, ත්වං සාමි, ‘ධනං පරික්ඛීණ’න්ති චින්තයි, මයං අප්පකෙනෙව කාලෙන නානාවිධෙහි උපායෙහි ධනසඤ්චයං කරිස්සාමා’’ති වත්වා නානප්පකාරෙහි තං යාචිංසු. සො තෙසං යාචනං අනාදියිත්වාව තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජි.

තත්ථ අට්ඨවිධා තාපසා – සපුත්තභරියා, උඤ්ඡාචාරිකා, සම්පත්තකාලිකා, අනග්ගිපක්කිකා, අස්මමුට්ඨිකා, දන්තලුය්යකා, පවත්තඵලිකා, වණ්ටමුත්තිකා චාති (දී. නි. අට්ඨ. 1.280). තත්ථ සපුත්තභරියාති පුත්තදාරෙන සද්ධිං පබ්බජිත්වා කසිවණිජ්ජාදීහි ජීවිකං කප්පයමානා කෙණියජටිලාදයො. උඤ්ඡාචාරිකාති නගරද්වාරෙ අස්සමං කාරාපෙත්වා තත්ථ ඛත්තියබ්රාහ්මණකුමාරාදයො ¶ සිප්පාදීනි සික්ඛාපෙත්වා හිරඤ්ඤසුවණ්ණං පටික්ඛිපිත්වා තිලතණ්ඩුලාදිකප්පියභණ්ඩපටිග්ගාහකා, තෙ සපුත්තභරියෙහි සෙට්ඨතරා. සම්පත්තකාලිකාති ආහාරවෙලාය සම්පත්තං ආහාරං ගහෙත්වා යාපෙන්තා, තෙ උඤ්ඡාචාරිකෙහි සෙට්ඨතරා. අනග්ගිපක්කිකාති අග්ගිනා අපක්කපත්තඵලානි ඛාදිත්වා යාපෙන්තා, තෙ සම්පත්තකාලිකෙහි සෙට්ඨතරා. අස්මමුට්ඨිකාති මුට්ඨිපාසාණං ගහෙත්වා අඤ්ඤං වා කිඤ්චි වාසිසත්ථකාදිං ගහෙත්වා විචරන්තා යදා ඡාතා හොන්ති, තදා සම්පත්තරුක්ඛතො තචං ගහෙත්වා ඛාදිත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙන්ති, තෙ අනග්ගිපක්කිකෙහි සෙට්ඨතරා. දන්තලුය්යකාති මුට්ඨිපාසාණාදීනිපි අගහෙත්වා චරන්තා ඛුදාකාලෙ සම්පත්තරුක්ඛතො දන්තෙහි උප්පාටෙත්වා තචං ඛාදිත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙන්ති, තෙ අස්මමුට්ඨිකෙහි සෙට්ඨතරා. පවත්තඵලිකාති ජාතස්සරං ¶ වා වනසණ්ඩං වා නිස්සාය වසන්තා යං තත්ථ සරෙ භිසමුළාලාදි, යං වා වනසණ්ඩෙ පුප්ඵකාලෙ පුප්ඵං, ඵලකාලෙ ඵලං, තමෙව ඛාදන්ති. පුප්ඵඵලෙ අසති අන්තමසො තත්ථ රුක්ඛපපටිකම්පි ඛාදිත්වා වසන්ති, න ත්වෙව ආහාරත්ථාය අඤ්ඤත්ර ගච්ඡන්ති. උපොසථඞ්ගාධිට්ඨානං ¶ බ්රහ්මවිහාරභාවනං ච කරොන්ති, තෙ දන්තලුය්යකෙහි සෙට්ඨතරා. වණ්ටමුත්තිකා නාම වණ්ටමුත්තානි භූමියං පතිතානි පණ්ණානියෙව ඛාදන්ති, සෙසං පුරිමසදිසමෙව, තෙ සබ්බසෙට්ඨා.

අයං පන බ්රාහ්මණකුලපුත්තො ‘‘තාපසපබ්බජ්ජාසු අග්ගපබ්බජ්ජං පබ්බජිස්සාමී’’ති වණ්ටමුත්තිකපබ්බජ්ජමෙව පබ්බජිත්වා හිමවන්තෙ ද්වෙ තයො පබ්බතෙ අතික්කම්ම අස්සමං කාරාපෙත්වා පටිවසති. අථ භගවා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං ගන්ත්වා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තෙන ඛො පන සමයෙන සාවත්ථිවාසී එකො පුරිසො පබ්බතෙ චන්දනසාරාදීනි ගවෙසන්තො තස්ස අස්සමං පත්වා අභිවාදෙත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. සො තං දිස්වා ‘‘කුතො ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘සාවත්ථිතො, භන්තෙ’’ති. ‘‘කා තත්ථ පවත්තී’’ති? ‘‘තත්ථ, භන්තෙ, මනුස්සා අප්පමත්තා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්තී’’ති. ‘‘කස්ස ඔවාදං සුත්වා’’ති? ‘‘බුද්ධස්ස භගවතො’’ති. තාපසො බුද්ධසද්දස්සවනෙන විම්හිතො ‘‘බුද්ධොති ත්වං, භො පුරිස, වදෙසී’’ති ආමගන්ධෙ වුත්තනයෙනෙව තික්ඛත්තුං පුච්ඡිත්වා ‘‘ඝොසොපි ඛො එසො දුල්ලභො’’ති අත්තමනො භගවතො සන්තිකං ගන්තුකාමො හුත්වා චින්තෙසි – ‘‘න යුත්තං බුද්ධස්ස සන්තිකං තුච්ඡමෙව ගන්තුං, කිං නු ඛො ගහෙත්වා ගච්ඡෙය්ය’’න්ති. පුන චින්තෙසි – ‘‘බුද්ධා නාම ආමිසගරුකා න හොන්ති, හන්දාහං ධම්මපණ්ණාකාරං ගහෙත්වා ගච්ඡාමී’’ති චත්තාරො පඤ්හෙ අභිසඞ්ඛරි ¶ –

‘‘කීදිසො ¶ මිත්තො න සෙවිතබ්බො, කීදිසො මිත්තො සෙවිතබ්බො;

කීදිසො පයොගො පයුඤ්ජිතබ්බො, කිං රසානං අග්ග’’න්ති.

සො තෙ පඤ්හෙ ගහෙත්වා මජ්ඣිමදෙසාභිමුඛො පක්කමිත්වා අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං පත්වා ජෙතවනං පවිට්ඨො. භගවාපි තස්මිං සමයෙ ධම්මදෙසනත්ථාය ආසනෙ නිසින්නොයෙව හොති. සො භගවන්තං දිස්වා අවන්දිත්වාව එකමන්තං අට්ඨාසි. භගවා ‘‘කච්චි, ඉසි, ඛමනීය’’න්තිආදිනා නයෙන සම්මොදි. සොපි ‘‘ඛමනීයං, භො ගොතමා’’තිආදිනා නයෙන පටිසම්මොදිත්වා ‘‘යදි බුද්ධො භවිස්සති, මනසා පුච්ඡිතෙ පඤ්හෙ වාචාය එව විස්සජ්ජෙස්සතී’’ති මනසා එව භගවන්තං තෙ පඤ්හෙ පුච්ඡි. භගවා බ්රාහ්මණෙන පුට්ඨො ආදිපඤ්හං ¶ තාව විස්සජ්ජෙතුං හිරිං තරන්තන්ති ආරභිත්වා අඩ්ඪතෙය්යා ගාථායො ආහ.

256. තාසං අත්ථො – හිරිං තරන්තන්ති හිරිං අතික්කමන්තං අහිරිකං නිල්ලජ්ජං. විජිගුච්ඡමානන්ති අසුචිමිව පස්සමානං. අහිරිකො හි හිරිං ජිගුච්ඡති අසුචිමිව පස්සති, තෙන නං න භජති න අල්ලීයති. තෙන වුත්තං ‘‘විජිගුච්ඡමාන’’න්ති. තවාහමස්මි ඉති භාසමානන්ති ‘‘අහං, සම්ම, තව සහායො හිතකාමො සුඛකාමො, ජීවිතම්පි මෙ තුය්හං අත්ථාය පරිච්චත්ත’’න්ති එවමාදිනා නයෙන භාසමානං. සය්හානි කම්මානි අනාදියන්තන්ති එවං භාසිත්වාපි ච සය්හානි කාතුං සක්කානිපි තස්ස කම්මානි අනාදියන්තං කරණත්ථාය අසමාදියන්තං. අථ වා චිත්තෙන තත්ථ ආදරමත්තම්පි අකරොන්තං, අපිච ඛො පන උප්පන්නෙසු කිච්චෙසු බ්යසනමෙව දස්සෙන්තං. නෙසො මමන්ති ඉති නං විජඤ්ඤාති තං එවරූපං ‘‘මිත්තපටිරූපකො එසො, නෙසො මෙ මිත්තො’’ති එවං පණ්ඩිතො පුරිසො විජානෙය්ය.

257. අනන්වයන්ති යං අත්ථං දස්සාමි, කරිස්සාමීති ච භාසති, තෙන අනනුගතං. පියං වාචං යො මිත්තෙසු පකුබ්බතීති යො අතීතානාගතෙහි පදෙහි පටිසන්ථරන්තො නිරත්ථකෙන සඞ්ගණ්හන්තො ¶ කෙවලං බ්යඤ්ජනච්ඡායාමත්තෙනෙව පියං මිත්තෙසු වාචං පවත්තෙති. අකරොන්තං භාසමානං, පරිජානන්ති පණ්ඩිතාති එවරූපං යං භාසති, තං අකරොන්තං, කෙවලං වාචාය භාසමානං ‘‘වචීපරමො නාමෙස අමිත්තො මිත්තපටිරූපකො’’ති එවං පරිච්ඡින්දිත්වා පණ්ඩිතා ජානන්ති.

258. න සො මිත්තො යො සදා අප්පමත්තො, භෙදාසඞ්කී රන්ධමෙවානුපස්සීති යො භෙදමෙව ආසඞ්කමානො කතමධුරෙන උපචාරෙන සදා අප්පමත්තො විහරති, යංකිඤ්චි අස්සතියා අමනසිකාරෙන ¶ කතං, අඤ්ඤාණකෙන වා අකතං, ‘‘යදා මං ගරහිස්සති, තදා නං එතෙන පටිචොදෙස්සාමී’’ති එවං රන්ධමෙව අනුපස්සති, න සො මිත්තො සෙවිතබ්බොති.

එවං භගවා ‘‘කීදිසො මිත්තො න සෙවිතබ්බො’’ති ඉමං ආදිපඤ්හං විස්සජ්ජෙත්වා දුතියං විස්සජ්ජෙතුං ‘‘යස්මිඤ්ච සෙතී’’ති ඉමං උපඩ්ඪගාථමාහ. තස්සත්ථො ¶ යස්මිඤ්ච මිත්තෙ මිත්තො තස්ස හදයමනුපවිසිත්වා සයනෙන යථා නාම පිතු උරසි පුත්තො ‘‘ඉමස්ස මයි උරසි සයන්තෙ දුක්ඛං වා අනත්තමනතා වා භවෙය්යා’’තිආදීහි අපරිසඞ්කමානො නිබ්බිසඞ්කො හුත්වා සෙති, එවමෙවං දාරධනජීවිතාදීසු විස්සාසං කරොන්තො මිත්තභාවෙන නිබ්බිසඞ්කො සෙති. යො ච පරෙහි කාරණසතං කාරණසහස්සම්පි වත්වා අභෙජ්ජො, ස වෙ මිත්තො සෙවිතබ්බොති.

259. එවං භගවා ‘‘කීදිසො මිත්තො සෙවිතබ්බො’’ති එවං දුතියපඤ්හං විස්සජ්ජෙත්වා තතියං විස්සජ්ජෙතුං ‘‘පාමුජ්ජකරණ’’න්ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – පාමුජ්ජං කරොතීති පාමුජ්ජකරණං. ඨානන්ති කාරණං. කිං පන තන්ති? වීරියං. තඤ්හි ධම්මූපසඤ්හිතං පීතිපාමොජ්ජසුඛමුප්පාදනතො පාමුජ්ජකරණන්ති වුච්චති. යථාහ ‘‘ස්වාඛාතෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මවිනයෙ යො ආරද්ධවීරියො, සො සුඛං විහරතී’’ති (අ. නි. 1.319). පසංසං ආවහතීති පසංසාවහනං. ආදිතො දිබ්බමානුසකසුඛානං ¶ , පරියොසානෙ නිබ්බානසුඛස්ස ආවහනතො ඵලූපචාරෙන සුඛං. ඵලං පටිකඞ්ඛමානො ඵලානිසංසො. භාවෙතීති වඩ්ඪෙති. වහන්තො පොරිසං ධුරන්ති පුරිසානුච්ඡවිකං භාරං ආදාය විහරන්තො එතං සම්මප්පධානවීරියසඞ්ඛාතං ඨානං භාවෙති, ඊදිසො පයොගො සෙවිතබ්බොති.

260. එවං භගවා ‘‘කීදිසො පයොගො පයුඤ්ජිතබ්බො’’ති තතියපඤ්හං විස්සජ්ජෙත්වා චතුත්ථං විස්සජ්ජෙතුං ‘‘පවිවෙකරස’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ පවිවෙකොති කිලෙසවිවෙකතො ජාතත්තා අග්ගඵලං වුච්චති, තස්ස රසොති අස්සාදනට්ඨෙන තංසම්පයුත්තං සුඛං. උපසමොපි කිලෙසූපසමන්තෙ ජාතත්තා නිබ්බානසඞ්ඛාතඋපසමාරම්මණත්තා වා තදෙව, ධම්මපීතිරසොපි අරියධම්මතො අනපෙතාය නිබ්බානසඞ්ඛාතෙ ධම්මෙ උප්පන්නාය පීතියා රසත්තා තදෙව. තං පවිවෙකරසං උපසමස්ස ච රසං පිත්වා තදෙව ධම්මපීතිරසං පිවං නිද්දරො හොති නිප්පාපො, පිවිත්වාපි කිලෙසපරිළාහාභාවෙන නිද්දරො, පිවන්තොපි පහීනපාපත්තා නිප්පාපො හොති, තස්මා එතං රසානමග්ගන්ති. කෙචි පන ‘‘ඣානනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණානං කායචිත්තඋපධිවිවෙකානඤ්ච වසෙන පවිවෙකරසාදයො තයො එව එතෙ ධම්මා’’ති යොජෙන්ති ¶ , පුරිමමෙව සුන්දරං. එවං භගවා චතුත්ථපඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො අරහත්තනිකූටෙන ¶ දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ බ්රාහ්මණො භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා කතිපාහෙනෙව පටිසම්භිදාප්පත්තො අරහා අහොසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය හිරිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති මඞ්ගලසුත්තං. කා උප්පත්ති? ජම්බුදීපෙ කිර තත්ථ තත්ථ නගරද්වාරසන්ථාගාරසභාදීසු මහාජනා සන්නිපතිත්වා හිරඤ්ඤසුවණ්ණං දත්වා නානප්පකාරං සීතාහරණාදිබාහිරකකථං කථාපෙන්ති, එකෙකා කථා චතුමාසච්චයෙන නිට්ඨාති. තත්ථ එකදිවසං මඞ්ගලකථා සමුට්ඨාසි – ‘‘කිං නු ඛො මඞ්ගලං, කිං දිට්ඨං මඞ්ගලං, සුතං මඞ්ගලං, මුතං මඞ්ගලං, කො මඞ්ගලං ජානාතී’’ති?

අථ ¶ දිට්ඨමඞ්ගලිකො නාමෙකො පුරිසො ආහ – ‘‘අහං මඞ්ගලං ජානාමි, දිට්ඨං ලොකෙ මඞ්ගලං, දිට්ඨං නාම අභිමඞ්ගලසම්මතං රූපං. සෙය්යථිදං – ඉධෙකච්චො කාලස්සෙව වුට්ඨාය චාතකසකුණං වා පස්සති, බෙලුවලට්ඨිං වා ගබ්භිනිං වා කුමාරකෙ වා අලඞ්කතපටියත්තෙ පුණ්ණඝටං වා අල්ලරොහිතමච්ඡං වා ආජඤ්ඤං වා ආජඤ්ඤරථං වා උසභං වා ගාවිං වා කපිලං වා, යං වා පනඤ්ඤම්පි කිඤ්චි එවරූපං අභිමඞ්ගලසම්මතං රූපං පස්සති, ඉදං වුච්චති දිට්ඨමඞ්ගල’’න්ති. තස්ස වචනං එකච්චෙ අග්ගහෙසුං, එකච්චෙ නාග්ගහෙසුං. යෙ නාග්ගහෙසුං, තෙ තෙන සහ විවදිංසු.

අථ ¶ සුතමඞ්ගලිකො නාමෙකො පුරිසො ආහ – ‘‘චක්ඛු නාමෙතං, භො, සුචිම්පි අසුචිම්පි පස්සති, තථා සුන්දරම්පි අසුන්දරම්පි, මනාපම්පි අමනාපම්පි. යදි තෙන දිට්ඨං මඞ්ගලං සියා, සබ්බම්පි මඞ්ගලං සියා, තස්මා න දිට්ඨං මඞ්ගලං, අපිච ඛො පන සුතං මඞ්ගලං, සුතං නාම අභිමඞ්ගලසම්මතො සද්දො. සෙය්යථිදං – ඉධෙකච්චො කාලස්සෙව වුට්ඨාය වඩ්ඪාති වා වඩ්ඪමානාති වා පුණ්ණාති වා ඵුස්සාති වා සුමනාති වා සිරීති වා සිරිවඩ්ඪාති වා අජ්ජ සුනක්ඛත්තං සුමුහුත්තං සුදිවසං සුමඞ්ගලන්ති එවරූපං වා යංකිඤ්චි අභිමඞ්ගලසම්මතං සද්දං සුණාති, ඉදං වුච්චති සුතමඞ්ගල’’න්ති. තස්සපි වචනං එකච්චෙ අග්ගහෙසුං, එකච්චෙ නාග්ගහෙසුං. යෙ නාග්ගහෙසුං, තෙ තෙන සහ විවදිංසු.

අථ මුතමඞ්ගලිකො නාමෙකො පුරිසො ආහ – ‘‘සොතම්පි හි නාමෙතං භො සාධුම්පි අසාධුම්පි මනාපම්පි අමනාපම්පි සුණාති. යදි තෙන සුතං මඞ්ගලං සියා, සබ්බම්පි මඞ්ගලං සියා, තස්මා න සුතං මඞ්ගලං, අපිච ඛො පන මුතං මඞ්ගලං, මුතං නාම අභිමඞ්ගලසම්මතං ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බං. සෙය්යථිදං – ඉධෙකච්චො කාලස්සෙව වුට්ඨාය පදුමගන්ධාදිපුප්ඵගන්ධං වා ඝායති, ඵුස්සදන්තකට්ඨං වා ඛාදති, පථවිං වා ආමසති, හරිතසස්සං වා අල්ලගොමයං වා කච්ඡපං වා තිලවාහං වා පුප්ඵං වා ඵලං වා ආමසති, ඵුස්සමත්තිකාය වා සම්මා ලිම්පති, ඵුස්සසාටකං වා නිවාසෙති, ඵුස්සවෙඨනං වා ධාරෙති, යං වා පනඤ්ඤම්පි කිඤ්චි එවරූපං අභිමඞ්ගලසම්මතං ගන්ධං වා ඝායති, රසං වා සායති, ඵොට්ඨබ්බං වා ඵුසති, ඉදං වුච්චති මුතමඞ්ගල’’න්ති. තස්සපි වචනං එකච්චෙ අග්ගහෙසුං, එකච්චෙ නාග්ගහෙසුං.

තත්ථ න දිට්ඨමඞ්ගලිකො සුතමුතමඞ්ගලිකෙ අසක්ඛි සඤ්ඤාපෙතුං. න තෙසං අඤ්ඤතරො ඉතරෙ ද්වෙ. තෙසු ච මනුස්සෙසු යෙ දිට්ඨමඞ්ගලිකස්ස වචනං ගණ්හිංසු, තෙ ‘‘දිට්ඨංයෙව මඞ්ගල’’න්ති ගතා. යෙ සුතමුතමඞ්ගලිකානං වචනං ගණ්හිංසු, තෙ ‘‘සුතංයෙව මුතංයෙව මඞ්ගල’’න්ති ගතා. එවමයං මඞ්ගලකථා සකලජම්බුදීපෙ පාකටා ජාතා.

අථ සකලජම්බුදීපෙ මනුස්සා ගුම්බගුම්බා හුත්වා ‘‘කිං නු ඛො මඞ්ගල’’න්ති මඞ්ගලානි චින්තයිංසු ¶ . තෙසං මනුස්සානං ආරක්ඛදෙවතා තං කථං සුත්වා තථෙව මඞ්ගලානි චින්තයිංසු. තාසං දෙවතානං භුම්මදෙවතා මිත්තා හොන්ති, අථ තතො සුත්වා භුම්මදෙවතාපි තථෙව මඞ්ගලානි චින්තයිංසු. තාසම්පි දෙවතානං ආකාසට්ඨදෙවතා මිත්තා හොන්ති, ආකාසට්ඨදෙවතානං චාතුමහාරාජිකදෙවතා. එතෙනෙව උපායෙන යාව සුදස්සීදෙවතානං ¶ අකනිට්ඨදෙවතා මිත්තා හොන්ති, අථ තතො සුත්වා අකනිට්ඨදෙවතාපි තථෙව ගුම්බගුම්බා හුත්වා මඞ්ගලානි චින්තයිංසු. එවං දසසහස්සචක්කවාළෙසු සබ්බත්ථ මඞ්ගලචින්තා උදපාදි. උප්පන්නා ච සා ‘‘ඉදං මඞ්ගලං ඉදං මඞ්ගල’’න්ති විනිච්ඡියමානාපි අප්පත්තා එව විනිච්ඡයං ද්වාදස වස්සානි අට්ඨාසි. සබ්බෙ මනුස්සා ච දෙවා ච බ්රහ්මානො ච ඨපෙත්වා අරියසාවකෙ දිට්ඨසුතමුතවසෙන තිධා භින්නා. එකොපි ‘‘ඉදමෙව මඞ්ගල’’න්ති යථාභුච්චතො නිට්ඨඞ්ගතො නාහොසි, මඞ්ගලකොලාහලං ලොකෙ උප්පජ්ජි.

කොලාහලං නාම පඤ්චවිධං – කප්පකොලාහලං, චක්කවත්තිකොලාහලං, බුද්ධකොලාහලං, මඞ්ගලකොලාහලං, මොනෙය්යකොලාහලන්ති. තත්ථ කාමාවචරදෙවා මුත්තසිරා විකිණ්ණකෙසා රුදම්මුඛා අස්සූනි හත්ථෙහි පුඤ්ඡමානා රත්තවත්ථනිවත්ථා අතිවිය විරූපවෙසධාරිනො හුත්වා, ‘‘වස්සසතසහස්සස්ස අච්චයෙන කප්පුට්ඨානං භවිස්සති. අයං ලොකො විනස්සිස්සති, මහාසමුද්දො සුස්සිස්සති, අයඤ්ච මහාපථවී සිනෙරු ච පබ්බතරාජා උඩ්ඪය්හිස්සති විනස්සිස්සති, යාව බ්රහ්මලොකා ලොකවිනාසො භවිස්සති. මෙත්තං, මාරිසා, භාවෙථ, කරුණං මුදිතං උපෙක්ඛං, මාරිසා, භාවෙථ, මාතරං උපට්ඨහථ, පිතරං උපට්ඨහථ, කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනො හොථ, ජාගරථ මා පමාදත්ථා’’ති මනුස්සපථෙ විචරිත්වා ආරොචෙන්ති. ඉදං කප්පකොලාහලං නාම.

කාමාවචරදෙවායෙව ‘‘වස්සසතස්සච්චයෙන චක්කවත්තිරාජා ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සතී’’ති මනුස්සපථෙ විචරිත්වා ආරොචෙන්ති. ඉදං චක්කවත්තිකොලාහලං නාම.

සුද්ධාවාසා පන දෙවා බ්රහ්මාභරණෙන අලඞ්කරිත්වා බ්රහ්මවෙඨනං සීසෙ කත්වා පීතිසොමනස්සජාතා බුද්ධගුණවාදිනො ‘‘වස්සසහස්සස්ස අච්චයෙන බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සතී’’ති මනුස්සපථෙ විචරිත්වා ආරොචෙන්ති. ඉදං බුද්ධකොලාහලං නාම.

සුද්ධාවාසා එව දෙවා මනුස්සානං චිත්තං ඤත්වා ‘‘ද්වාදසන්නං වස්සානං අච්චයෙන සම්මාසම්බුද්ධො මඞ්ගලං කථෙස්සතී’’ති මනුස්සපථෙ විචරිත්වා ආරොචෙන්ති. ඉදං මඞ්ගලකොලාහලං නාම.

සුද්ධාවාසා ¶ එව දෙවා ‘‘සත්තන්නං වස්සානං අච්චයෙන අඤ්ඤතරො භික්ඛු භගවතා සද්ධිං සමාගම්ම මොනෙය්යපටිපදං පුච්ඡිස්සතී’’ති මනුස්සපථෙ විචරිත්වා ආරොචෙන්ති. ඉදං මොනෙය්යකොලාහලං ¶ නාම. ඉමෙසු පඤ්චසු කොලාහලෙසු දිට්ඨමඞ්ගලාදිවසෙන තිධා භින්නෙසු දෙවමනුස්සෙසු ඉදං මඞ්ගලකොලාහලං ලොකෙ උප්පජ්ජි.

අථ දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච විචිනිත්වා විචිනිත්වා මඞ්ගලානි අලභමානෙසු ද්වාදසන්නං වස්සානං අච්චයෙන තාවතිංසකායිකා දෙවතා සඞ්ගම්ම සමාගම්ම එවං සමචින්තෙසුං – ‘‘සෙය්යථාපි නාම, මාරිසා, ඝරසාමිකො අන්තොඝරජනානං, ගාමසාමිකො ගාමවාසීනං, රාජා සබ්බමනුස්සානං, එවමෙවං අයං සක්කො දෙවානමින්දො අම්හාකං අග්ගො ච සෙට්ඨො ච යදිදං පුඤ්ඤෙන තෙජෙන ඉස්සරියෙන පඤ්ඤාය ද්වින්නං දෙවලොකානං අධිපති. යංනූන මයං සක්කං දෙවානමින්දං එතමත්ථං පුච්ඡෙය්යාමා’’ති. තා සක්කස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා සක්කං දෙවානමින්දං තඞ්ඛණානුරූපනිවාසනාභරණසස්සිරිකසරීරං අඩ්ඪතෙය්යකොටිඅච්ඡරාගණපරිවුතං පාරිච්ඡත්තකමූලෙ පණ්ඩුකම්බලවරාසනෙ නිසින්නං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං ඨත්වා එතදවොචුං – ‘‘යග්ඝෙ, මාරිස, ජානෙය්යාසි, එතරහි මඞ්ගලපඤ්හා සමුට්ඨිතා, එකෙ දිට්ඨං මඞ්ගලන්ති වදන්ති, එකෙ සුතං මඞ්ගලන්ති වදන්ති, එකෙ මුතං මඞ්ගලන්ති වදන්ති. තත්ථ මයඤ්ච අඤ්ඤෙ ච අනිට්ඨඞ්ගතා, සාධු වත නො ත්වං යාථාවතො බ්යාකරොහී’’ති. දෙවරාජා පකතියාපි පඤ්ඤවා ‘‘අයං මඞ්ගලකථා කත්ථ පඨමං සමුට්ඨිතා’’ති ආහ. ‘‘මයං දෙව චාතුමහාරාජිකානං අස්සුම්හා’’ති ආහංසු. තතො චාතුමහාරාජිකා ආකාසට්ඨදෙවතානං, ආකාසට්ඨදෙවතා භුම්මදෙවතානං, භුම්මදෙවතා මනුස්සාරක්ඛදෙවතානං, මනුස්සාරක්ඛදෙවතා ‘‘මනුස්සලොකෙ සමුට්ඨිතා’’ති ආහංසු.

අථ දෙවානමින්දො ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො කත්ථ වසතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘මනුස්සලොකෙ, දෙවා’’ති ආහංසු. ‘‘තං භගවන්තං කොචි පුච්ඡී’’ති ආහ. ‘‘න කොචි දෙවා’’ති. ‘‘කිං නු ඛො නාම තුම්හෙ මාරිසා අග්ගිං ඡඩ්ඩෙත්වා ඛජ්ජොපනකං උජ්ජාලෙථ, යෙ අනවසෙසමඞ්ගලදෙසකං තං භගවන්තං අතික්කමිත්වා මං පුච්ඡිතබ්බං මඤ්ඤථ? ආගච්ඡථ, මාරිසා, තං භගවන්තං පුච්ඡාම, අද්ධා සස්සිරිකං පඤ්හබ්යාකරණං ලභිස්සාමා’’ති එකං දෙවපුත්තං ආණාපෙසි – ‘‘ත්වං භගවන්තං පුච්ඡා’’ති. සො දෙවපුත්තො තඞ්ඛණානුරූපෙන ¶ අලඞ්කාරෙන අත්තානං අලඞ්කරිත්වා විජ්ජුරිව විජ්ජොතමානො දෙවගණපරිවුතො ජෙතවනමහාවිහාරං ආගන්ත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං ඨත්වා මඞ්ගලපඤ්හං පුච්ඡන්තො ගාථාය අජ්ඣභාසි. භගවා තස්ස තං පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො ඉමං සුත්තමභාසි.

තත්ථ එවං මෙ සුතන්තිආදීනමත්ථො සඞ්ඛෙපතො කසිභාරද්වාජසුත්තවණ්ණනායං වුත්තො, විත්ථාරං පන ඉච්ඡන්තෙහි පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමට්ඨකථායං වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බො. කසිභාරද්වාජසුත්තෙ ච ‘‘මගධෙසු විහරති දක්ඛිණාගිරිස්මිං එකනාළායං බ්රාහ්මණගාමෙ’’ති වුත්තං, ඉධ ‘‘සාවත්ථියං විහරති ¶ ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’’ති. තස්මා ‘‘සාවත්ථිය’’න්ති ඉමං පදං ආදිං කත්වා ඉධ අපුබ්බපදවණ්ණනං කරිස්සාම.

සෙය්යථිදං, සාවත්ථියන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. තං කිර සවත්ථස්ස නාම ඉසිනො නිවාසට්ඨානං අහොසි. තස්මා යථා කුසම්බස්ස නිවාසො කොසම්බී, කාකණ්ඩස්ස නිවාසො කාකණ්ඩීති, එවං ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ‘‘සාවත්ථී’’ති වුච්චති. පොරාණා පන වණ්ණයන්ති – යස්මා තස්මිං ඨානෙ සත්ථසමායොගෙ ‘‘කිංභණ්ඩමත්ථී’’ති පුච්ඡිතෙ ‘‘සබ්බමත්ථී’’ති ආහංසු, තස්මා තං වචනමුපාදාය ‘‘සාවත්ථී’’ති වුච්චති. තස්සං සාවත්ථියං. එතෙනස්ස ගොචරගාමො දීපිතො හොති. ජෙතො නාම රාජකුමාරො, තෙන රොපිතසංවඩ්ඪිතත්තා තස්ස ජෙතස්ස වනන්ති ජෙතවනං, තස්මිං ජෙතවනෙ. අනාථානං පිණ්ඩො එතස්මිං අත්ථීති අනාථපිණ්ඩිකො, තස්ස අනාථපිණ්ඩිකස්ස. අනාථපිණ්ඩිකෙන ගහපතිනා චතුපණ්ණාසකොටිපරිච්චාගෙන නිට්ඨාපිතාරාමෙති අත්ථො. එතෙනස්ස පබ්බජිතානුරූපනිවාසොකාසො දීපිතො හොති.

අථාති අවිච්ඡෙදත්ථෙ, ඛොති අධිකාරන්තරනිදස්සනත්ථෙ නිපාතො. තෙන අවිච්ඡින්නෙයෙව තත්ථ භගවතො විහාරෙ ‘‘ඉදමධිකාරන්තරං උදපාදී’’ති දස්සෙති. කිං තන්ති? අඤ්ඤතරා දෙවතාතිආදි. තත්ථ අඤ්ඤතරාති අනියමිතනිද්දෙසො. සා හි නාමගොත්තතො අපාකටා, තස්මා ‘‘අඤ්ඤතරා’’ති වුත්තා. දෙවො එව දෙවතා, ඉත්ථිපුරිසසාධාරණමෙතං. ඉධ පන පුරිසො එව සො දෙවපුත්තො, කින්තු සාධාරණනාමවසෙන ‘‘දෙවතා’’ති වුත්තො.

අභික්කන්තාය ¶ රත්තියාති එත්ථ අභික්කන්තසද්දො ඛයසුන්දරාභිරූපඅබ්භනුමොදනාදීසු දිස්සති. තත්ථ ‘‘අභික්කන්තා, භන්තෙ, රත්ති, නික්ඛන්තො පඨමො යාමො, චිරනිසින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො. උද්දිසතු, භගවා භික්ඛූනං පාතිමොක්ඛ’’න්ති එවමාදීසු (චූළව. 383; අ. නි. 8.20; උදා. 45) ඛයෙ දිස්සති. ‘‘අයං ඉමෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං අභික්කන්තතරො ච පණීතතරො චා’’ති එවමාදීසු (අ. නි. 4.100) සුන්දරෙ.

‘‘කො මෙ වන්දති පාදානි, ඉද්ධියා යසසා ජලං;

අභික්කන්තෙන වණ්ණෙන, සබ්බා ඔභාසයං දිසා’’ති. (වි. ව. 857) –

එවමාදීසු අභිරූපෙ. ‘‘අභික්කන්තං, භො ගොතම, අභික්කන්තං, භො ගොතමා’’ති එවමාදීසු (අ. නි. 2.16; පාරා. 15) අබ්භනුමොදනෙ. ඉධ පන ඛයෙ. තෙන අභික්කන්තාය රත්තියා, පරික්ඛීණාය රත්තියාති වුත්තං හොති.

අභික්කන්තවණ්ණාති ¶ එත්ථ අභික්කන්තසද්දො අභිරූපෙ, වණ්ණසද්දො පන ඡවිථුතිකුලවග්ගකාරණසණ්ඨානප්පමාණරූපායතනාදීසු දිස්සති. තත්ථ ‘‘සුවණ්ණවණ්ණොසි භගවා’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 2.399; සු. නි. 553) ඡවියං. ‘‘කදා සඤ්ඤූළ්හා පන තෙ, ගහපති, ඉමෙ සමණස්ස ගොතමස්ස වණ්ණා’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 2.77) ථුතියං. ‘‘චත්තාරොමෙ, භො ගොතම, වණ්ණා’’ති එවමාදීසු (දී. නි. 3.115) කුලවග්ගෙ. ‘‘අථ කෙන නු වණ්ණෙන, ගන්ධත්ථෙනොති වුච්චතී’’ති එවමාදීසු (සං. නි. 1.234) කාරණෙ. ‘‘මහන්තං හත්ථිරාජවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා’’ති එවමාදීසු (සං. නි. 1.138) සණ්ඨානෙ. ‘‘තයො පත්තස්ස වණ්ණා’’ති එවමාදීසු පමාණෙ. ‘‘වණ්ණො ගන්ධො රසො ඔජා’’ති එවමාදීසු රූපායතනෙ. සො ඉධ ඡවියං දට්ඨබ්බො. තෙන අභික්කන්තවණ්ණා අභිරූපච්ඡවීති වුත්තං හොති.

කෙවලකප්පන්ති එත්ථ කෙවලසද්දො අනවසෙසයෙභුය්යඅබ්යාමිස්සඅනතිරෙකදළ්හත්ථවිසංයොගාදිඅනෙකත්ථො. තථා හිස්ස ‘‘කෙවලපරිපුණ්ණං පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරිය’’න්ති එවමාදීසු (දී. නි. 1.255; පාරා. 1) අනවසෙසතා අත්ථො. ‘‘කෙවලකප්පා ච අඞ්ගමාගධා පහූතං ඛාදනීයං භොජනීයං ආදාය උපසඞ්කමිස්සන්තී’’ති ¶ එවමාදීසු (මහාව. 43) යෙභුය්යතා. ‘‘කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොතී’’ති එවමාදීසු (විභ. 225) අබ්යාමිස්සතා. ‘‘කෙවලං සද්ධාමත්තකං නූන අයමායස්මා’’ති එවමාදීසු (මහාව. 244) අනතිරෙකතා. ‘‘ආයස්මතො භන්තෙ අනුරුද්ධස්ස බාහිකො නාම සද්ධිවිහාරිකො කෙවලකප්පං සඞ්ඝභෙදාය ඨිතො’’ති එවමාදීසු (අ. නි. 4.243) දළ්හත්ථතා. ‘‘කෙවලී වුසිතවා උත්තමපුරිසොති වුච්චතී’’ති එවමාදීසු (සං. නි. 3.57) විසංයොගො. ඉධ පනස්ස අනවසෙසතො අත්ථො අධිප්පෙතො.

කප්පසද්දො පනායං අභිසද්දහනවොහාරකාලපඤ්ඤත්තිඡෙදනවිකප්පලෙසසමන්තභාවාදිඅනෙකත්ථො. තථා හිස්ස ‘‘ඔකප්පනියමෙතං භොතො ගොතමස්ස, යතා තං අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සා’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.387) අභිසද්දහනමත්ථො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්චහි සමණකප්පෙහි ඵලං පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති එවමාදීසු (චූළව. 250) වොහාරො. ‘‘යෙන සුදං නිච්චකප්පං විහරාමී’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.387) කාලො. ‘‘ඉච්චායස්මා කප්පො’’ති එවමාදීසු (සු. නි. 1098; චූළනි. කප්පමාණවපුච්ඡා 117) පඤ්ඤත්ති. ‘‘අලඞ්කතො කප්පිතකෙසමස්සූ’’ති එවමාදීසු (ජා. 2.22.1368) ඡෙදනං. ‘‘කප්පති ද්වඞ්ගුලකප්පො’’ති එවමාදීසු (චූළව. 446) විකප්පො. ‘‘අත්ථි කප්පො නිපජ්ජිතු’’න්ති එවමාදීසු (අ. නි. 8.80) ලෙසො. ‘‘කෙවලකප්පං වෙළුවනං ඔභාසෙත්වා’’ති එවමාදීසු (සං. නි. 1.94) සමන්තභාවො. ඉධ පනස්ස සමන්තභාවො අත්ථොති අධිප්පෙතො. යතො කෙවලකප්පං ජෙතවනන්ති එත්ථ අනවසෙසං සමන්තතො ජෙතවනන්ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

ඔභාසෙත්වාති ¶ ආභාය ඵරිත්වා, චන්දිමා විය සූරියො විය ච එකොභාසං එකපජ්ජොතං කරිත්වාති අත්ථො.

යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති භුම්මත්ථෙ කරණවචනං, යතො යත්ථ භගවා, තත්ථ උපසඞ්කමීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. යෙන වා කාරණෙන භගවා දෙවමනුස්සෙහි උපසඞ්කමිතබ්බො, තෙනෙව කාරණෙන උපසඞ්කමීති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. කෙන ච කාරණෙන භගවා උපසඞ්කමිතබ්බො? නානප්පකාරගුණවිසෙසාධිගමාධිප්පායෙන සාදුඵලූපභොගාධිප්පායෙන දිජගණෙහි නිච්චඵලිතමහාරුක්ඛො විය. උපසඞ්කමීති ච ගතාති ¶ වුත්තං හොති. උපසඞ්කමිත්වාති උපසඞ්කමනපරියොසානදීපනං. අථ වා එවං ගතා තතො ආසන්නතරං ඨානං භගවතො සමීපසඞ්ඛාතං ගන්ත්වාතිපි වුත්තං හොති. භගවන්තං අභිවාදෙත්වාති භගවන්තං වන්දිත්වා පණමිත්වා නමස්සිත්වා.

එකමන්තන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, එකොකාසං එකපස්සන්ති වුත්තං හොති. භුම්මත්ථෙ වා උපයොගවචනං. අට්ඨාසීති නිසජ්ජාදිපටික්ඛෙපො, ඨානං කප්පෙසි, ඨිතා අහොසීති අත්ථො.

කථං ඨිතා පන සා එකමන්තං ඨිතා අහූති?

‘‘න පච්ඡතො න පුරතො, නාපි ආසන්නදූරතො;

න කච්ඡෙ නොපි පටිවාතෙ, න චාපි ඔණතුණ්ණතෙ;

ඉමෙ දොසෙ විවජ්ජෙත්වා, එකමන්තං ඨිතා අහූ’’ති.

කස්මා පනායං අට්ඨාසි එව, න නිසීදීති? ලහුං නිවත්තිතුකාමතාය. දෙවතා හි කඤ්චිදෙව අත්ථවසං පටිච්ච සුචිපුරිසො විය වච්චට්ඨානං මනුස්සලොකං ආගච්ඡන්ති. පකතියා පනෙතාසං යොජනසතතො පභුති මනුස්සලොකො දුග්ගන්ධතාය පටිකූලො හොති, න තත්ථ අභිරමන්ති. තෙන සා ආගතකිච්චං කත්වා ලහුං නිවත්තිතුකාමතාය න නිසීදි. යස්ස ච ගමනාදිඉරියාපථපරිස්සමස්ස විනොදනත්ථං නිසීදන්ති, සො දෙවානං පරිස්සමො නත්ථි, තස්මාපි න නිසීදි. යෙ ච මහාසාවකා භගවන්තං පරිවාරෙත්වා ඨිතා, තෙ පතිමානෙසි, තස්මාපි න නිසීදි. අපිච භගවති ගාරවෙනෙව න නිසීදි. දෙවානඤ්හි නිසීදිතුකාමානං ආසනං නිබ්බත්තති, තං අනිච්ඡමානා නිසජ්ජාය චිත්තම්පි අකත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි.

එකමන්තං ඨිතා ඛො සා දෙවතාති එවං ඉමෙහි කාරණෙහි එකමන්තං ඨිතා ඛො සා දෙවතා. භගවන්තං ගාථාය අජ්ඣභාසීති භගවන්තං ගාථාය අක්ඛරපදනියමිතගන්ථිතෙන වචනෙන අභාසීති අත්ථො.

261. තත්ථ ¶ බහූති අනියමිතසඞ්ඛ්යානිද්දෙසො. තෙන අනෙකසතා අනෙකසහස්සා අනෙකසතසහස්සාති වුත්තං හොති. දිබ්බන්තීති දෙවා, පඤ්චහි කාමගුණෙහි කීළන්ති, අත්තනො වා සිරියා ජොතන්තීති අත්ථො. අපිච තිවිධා දෙවා සම්මුතිඋපපත්තිවිසුද්ධිවසෙන. යථාහ –

‘‘දෙවාති ¶ තයො දෙවා සම්මුතිදෙවා, උපපත්තිදෙවා, විසුද්ධිදෙවා. තත්ථ සම්මුතිදෙවා නාම රාජානො, දෙවියො, රාජකුමාරා. උපපත්තිදෙවා නාම චාතුමහාරාජිකෙ දෙවෙ උපාදාය තදුත්තරිදෙවා. විසුද්ධිදෙවා නාම අරහන්තො වුච්චන්තී’’ති (චූළනි. ධොතකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 32, පාරායනානුගීතිගාථානිද්දෙස 119).

තෙසු ඉධ උපපත්තිදෙවා අධිප්පෙතා. මනුනො අපච්චාති මනුස්සා. පොරාණා පන භණන්ති – මනස්ස උස්සන්නතාය මනුස්සා. තෙ ජම්බුදීපකා, අපරගොයානකා, උත්තරකුරුකා, පුබ්බවිදෙහකාති චතුබ්බිධා. ඉධ ජම්බුදීපකා අධිප්පෙතා. මඞ්ගලන්ති ඉමෙහි සත්තාති මඞ්ගලානි, ඉද්ධිං වුද්ධිඤ්ච පාපුණන්තීති අත්ථො. අචින්තයුන්ති චින්තෙසුං. ආකඞ්ඛමානාති ඉච්ඡමානා පත්ථයමානා පිහයමානා. සොත්ථානන්ති සොත්ථිභාවං, සබ්බෙසං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකානං සොභනානං සුන්දරානං කල්යාණානං ධම්මානමත්ථිතන්ති වුත්තං හොති. බ්රූහීති දෙසෙහි පකාසෙහි ආචික්ඛ විවර විභජ උත්තානීකරොහි. මඞ්ගලන්ති ඉද්ධිකාරණං වුද්ධිකාරණං සබ්බසම්පත්තිකාරණං. උත්තමන්ති විසිට්ඨං පවරං සබ්බලොකහිතසුඛාවහන්ති අයං ගාථාය අනුපුබ්බපදවණ්ණනා.

අයං පන පිණ්ඩත්ථො – සො දෙවපුත්තො දසසහස්සචක්කවාළෙසු දෙවතා මඞ්ගලපඤ්හං සොතුකාමතාය ඉමස්මිං එකචක්කවාළෙ සන්නිපතිත්වා එකවාලග්ගකොටිඔකාසමත්තෙ දසපි වීසම්පි තිංසම්පි චත්තාලීසම්පි පඤ්ඤාසම්පි සට්ඨිපි සත්තතිපි අසීතිපි සුඛුමත්තභාවෙ නිම්මිනිත්වා සබ්බදෙවමාරබ්රහ්මානො සිරියා ච තෙජසා ච අධිගය්හ විරොචමානං පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නං භගවන්තං පරිවාරෙත්වා ඨිතා දිස්වා තස්මිං ච සමයෙ අනාගතානම්පි සකලජම්බුදීපකානං මනුස්සානං චෙතසා චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය සබ්බදෙවමනුස්සානං විචිකිච්ඡාසල්ලසමුද්ධරණත්ථං ආහ – ‘‘බහූ දෙවා මනුස්සා ච, මඞ්ගලානි අචින්තයුං, ආකඞ්ඛමානා සොත්ථානං අත්තනො සොත්ථිභාවං ඉච්ඡන්තා, බ්රූහි මඞ්ගලමුත්තමං, තෙසං දෙවානං අනුමතියා මනුස්සානඤ්ච අනුග්ගහෙන මයා පුට්ඨො සමානො යං සබ්බෙසමෙව අම්හාකං එකන්තහිතසුඛාවහනතො උත්තමං මඞ්ගලං, තං නො අනුකම්පං උපාදාය බ්රූහි භගවා’’ති.

262. එවමෙතං ¶ දෙවපුත්තස්ස වචනං සුත්වා භගවා ‘‘අසෙවනා ච බාලාන’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ අසෙවනාති අභජනා අපයිරුපාසනා. බාලානන්ති බලන්ති අස්සසන්තීති බාලා, අස්සසිතපස්සසිතමත්තෙන ජීවන්ති, න පඤ්ඤාජීවිතෙනාති අධිප්පායො. තෙසං බාලානං පණ්ඩිතානන්ති ¶ පණ්ඩන්තීති පණ්ඩිතා, සන්දිට්ඨිකසම්පරායිකෙසු අත්ථෙසු ඤාණගතියා ගච්ඡන්තීති අධිප්පායො. තෙසං පණ්ඩිතානං. සෙවනාති භජනා පයිරුපාසනා තංසහායතා තංසම්පවඞ්කතා. පූජාති සක්කාරගරුකාරමානනවන්දනා. පූජනෙය්යානන්ති පූජාරහානං. එතං මඞ්ගලමුත්තමන්ති යා ච බාලානං අසෙවනා, යා ච පණ්ඩිතානං සෙවනා, යා ච පූජනෙය්යානං පූජා, තං සබ්බං සම්පිණ්ඩෙත්වා ආහ එතං මඞ්ගලමුත්තමන්ති. යං තයා පුට්ඨං ‘‘බ්රූහි මඞ්ගලමුත්තම’’න්ති, එත්ථ තාව එතං මඞ්ගලමුත්තමන්ති ගණ්හාහීති වුත්තං හොති. අයමෙතිස්සා ගාථාය පදවණ්ණනා.

අත්ථවණ්ණනා පනස්සා එවං වෙදිතබ්බා – එවමෙතං දෙවපුත්තස්ස වචනං සුත්වා භගවා ඉමං ගාථමාහ. තත්ථ යස්මා චතුබ්බිධා කථා පුච්ඡිතකථා, අපුච්ඡිතකථා, සානුසන්ධිකථා, අනනුසන්ධිකථාති. තත්ථ ‘‘පුච්ඡාමි තං, ගොතම, භූරිපඤ්ඤං, කථංකරො සාවකො සාධු හොතී’’ති (සු. නි. 378) ච, ‘‘කථං නු ත්වං, මාරිස, ඔඝමතරී’’ති (සං. නි. 1.1) ච එවමාදීසු පුච්ඡිතෙන කථිකා පුච්ඡිතකථා. ‘‘යං පරෙ සුඛතො ආහු, තදරියා ආහු දුක්ඛතො’’ති එවමාදීසු (සු. නි. 767) අපුච්ඡිතෙන අත්තජ්ඣාසයවසෙනෙව කථිතා අපුච්ඡිතකථා. සබ්බාපි බුද්ධානං කථා ‘‘සනිදානාහං, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙමී’’ති (අ. නි. 3.126; කථා. 806) වචනතො සානුසන්ධිකථා. අනනුසන්ධිකථා ඉමස්මිං සාසනෙ නත්ථි. එවමෙතාසු කථාසු අයං දෙවපුත්තෙන පුච්ඡිතෙන භගවතා කථිතත්තා පුච්ඡිතකථා. පුච්ඡිතකථායඤ්ච යථා ඡෙකො පුරිසො කුසලො මග්ගස්ස, කුසලො අමග්ගස්ස, මග්ගං පුට්ඨො පඨමං විජහිතබ්බං ආචික්ඛිත්වා පච්ඡා ගහෙතබ්බං ආචික්ඛති – ‘‘අසුකස්මිං නාම ඨානෙ ද්වෙධාපථො හොති, තත්ථ වාමං මුඤ්චිත්වා දක්ඛිණං ගණ්හථා’’ති, එවං සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බෙසු අසෙවිතබ්බං ආචික්ඛිත්වා සෙවිතබ්බං ආචික්ඛති. භගවා ච මග්ගකුසලපුරිසසදිසො. යථාහ –

‘‘පුරිසො මග්ගකුසලොති ඛො, තිස්ස, තථාගතස්සෙතං අධිවචනං අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සා’’ති (සං. නි. 3.84).

සො ¶ හි කුසලො ඉමස්ස ලොකස්ස, කුසලො පරස්ස ලොකස්ස, කුසලො මච්චුධෙය්යස්ස, කුසලො අමච්චුධෙය්යස්ස, කුසලො මාරධෙය්යස්ස, කුසලො අමාරධෙය්යස්සාති. තස්මා පඨමං අසෙවිතබ්බං ආචික්ඛිත්වා සෙවිතබ්බං ආචික්ඛන්තො ආහ – ‘‘අසෙවනා ච බාලානං, පණ්ඩිතානඤ්ච සෙවනා’’ති. විජහිතබ්බමග්ගො විය හි පඨමං බාලා න සෙවිතබ්බා න පයිරුපාසිතබ්බා, තතො ගහෙතබ්බමග්ගො විය පණ්ඩිතා සෙවිතබ්බා පයිරුපාසිතබ්බාති.

කස්මා පන භගවතා මඞ්ගලං කථෙන්තෙන පඨමං බාලානං අසෙවනා පණ්ඩිතානඤ්ච සෙවනා කථිතාති? වුච්චතෙ – යස්මා ඉමං දිට්ඨාදීසු මඞ්ගලදිට්ඨිං බාලසෙවනාය දෙවමනුස්සා ගණ්හිංසු, සා ¶ ච අමඞ්ගලං, තස්මා නෙසං තං ඉධලොකත්ථපරලොකත්ථභඤ්ජකං අකල්යාණමිත්තසංසග්ගං ගරහන්තෙන උභයලොකත්ථසාධකඤ්ච කල්යාණමිත්තසංසග්ගං පසංසන්තෙන භගවතා පඨමං බාලානං අසෙවනා පණ්ඩිතානඤ්ච සෙවනා කථිතාති.

තත්ථ බාලා නාම යෙ කෙචි පාණාතිපාතාදිඅකුසලකම්මපථසමන්නාගතා සත්තා. තෙ තීහාකාරෙහි ජානිතබ්බා. යථාහ – ‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, බාලස්ස බාලලක්ඛණානී’’ති (අ. නි. 3.3; ම. නි. 3.246) සුත්තං. අපිච පූරණකස්සපාදයො ඡ සත්ථාරො දෙවදත්තකොකාලිකකටමොදකතිස්සඛණ්ඩදෙවියාපුත්තසමුද්දදත්තචිඤ්චමාණවිකාදයො අතීතකාලෙ ච දීඝවිදස්ස භාතාති ඉමෙ අඤ්ඤෙ ච එවරූපා සත්තා බාලාති වෙදිතබ්බා.

තෙ අග්ගිපදිත්තමිව අඞ්ගාරං අත්තනා දුග්ගහිතෙන අත්තානඤ්ච අත්තනො වචනකාරකෙ ච විනාසෙන්ති, යථා දීඝවිදස්ස භාතා චතුබුද්ධන්තරං සට්ඨියොජනමත්තෙන අත්තභාවෙන උත්තානො පතිතො මහානිරයෙ පච්චති, යථා ච තස්ස දිට්ඨිං අභිරුචිකානි පඤ්ච කුලසතානි තස්සෙව සහබ්යතං උපපන්නානි නිරයෙ පච්චන්ති. වුත්තං හෙතං –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, නළාගාරා වා තිණාගාරා වා අග්ගි මුත්තො කූටාගාරානිපි ඩහති උල්ලිත්තාවලිත්තානි නිවාතානි ඵුසිතග්ගළානි පිහිතවාතපානානි, එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යානි කානිචි ¶ භයානි උප්පජ්ජන්ති, සබ්බානි තානි බාලතො උප්පජ්ජන්ති, නො පණ්ඩිතතො. යෙ කෙචි උපද්දවා උප්පජ්ජන්ති…පෙ… යෙ කෙචි උපසග්ගා…පෙ… නො පණ්ඩිතතො. ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, සප්පටිභයො බාලො, අප්පටිභයො පණ්ඩිතො. සඋපද්දවො බාලො, අනුපද්දවො පණ්ඩිතො, සඋපසග්ගො බාලො, අනුපසග්ගො පණ්ඩිතො’’ති (අ. නි. 3.1).

අපිච පූතිමච්ඡසදිසො බාලො, පූතිමච්ඡබන්ධපත්තපුටසදිසො හොති තදුපසෙවී, ඡඩ්ඩනීයතං ජිගුච්ඡනීයතඤ්ච ආපජ්ජති විඤ්ඤූනං. වුත්තඤ්චෙතං –

‘‘පූතිමච්ඡං කුසග්ගෙන, යො නරො උපනය්හති;

කුසාපි පූතී වායන්ති, එවං බාලූපසෙවනා’’ති. (ඉතිවු. 76; ජා. 1.15.183; 2.22.1257);

අකිත්තිපණ්ඩිතො චාපි සක්කෙන දෙවානමින්දෙන වරෙ දිය්යමානෙ එවමාහ –

‘‘බාලං ¶ න පස්සෙ න සුණෙ, න ච බාලෙන සංවසෙ;

බාලෙනල්ලාපසල්ලාපං, න කරෙ න ච රොචයෙ.

‘‘කින්නු තෙ අකරං බාලො, වද කස්සප කාරණං;

කෙන කස්සප බාලස්ස, දස්සනං නාභිකඞ්ඛසි.

‘‘අනයං නයති දුම්මෙධො, අධුරායං නියුඤ්ජති;

දුන්නයො සෙය්යසො හොති, සම්මා වුත්තො පකුප්පති;

විනයං සො න ජානාති, සාධු තස්ස අදස්සන’’න්ති. (ජා. 1.13.90-92);

එවං භගවා සබ්බාකාරෙන බාලූපසෙවනං ගරහන්තො බාලානං අසෙවනං ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වත්වා ඉදානි පණ්ඩිතසෙවනං පසංසන්තො ‘‘පණ්ඩිතානඤ්ච සෙවනා මඞ්ගල’’න්ති ආහ. තත්ථ පණ්ඩිතා නාම යෙ කෙචි පාණාතිපාතාවෙරමණිආදිදසකුසලකම්මපථසමන්නාගතා සත්තා, තෙ තීහාකාරෙහි ජානිතබ්බා. යථාහ – ‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතස්ස පණ්ඩිතලක්ඛණානී’’ති (අ. නි. 3.3; ම. නි. 3.253) වුත්තං. අපිච බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඅසීතිමහාසාවකා අඤ්ඤෙ ච තථාගතස්ස සාවකා සුනෙත්තමහාගොවින්දවිධුරසරභඞ්ගමහොසධසුතසොමනිමිරාජ- අයොඝරකුමාරඅකිත්තිපණ්ඩිතාදයො ච පණ්ඩිතාති වෙදිතබ්බා.

තෙ ¶ භයෙ විය රක්ඛා, අන්ධකාරෙ විය පදීපො, ඛුප්පිපාසාදිදුක්ඛාභිභවෙ විය අන්නපානාදිපටිලාභො, අත්තනො වචනකරානං සබ්බභයඋපද්දවූපසග්ගවිද්ධංසනසමත්ථා හොන්ති. තථා හි තථාගතං ආගම්ම අසඞ්ඛ්යෙය්යා අපරිමාණා දෙවමනුස්සා ආසවක්ඛයං පත්තා, බ්රහ්මලොකෙ පතිට්ඨිතා, දෙවලොකෙ පතිට්ඨිතා, සුගතිලොකෙ උප්පන්නා. සාරිපුත්තත්ථෙරෙ චිත්තං පසාදෙත්වා චතූහි පච්චයෙහි ථෙරං උපට්ඨහිත්වා අසීති කුලසහස්සානි සග්ගෙ නිබ්බත්තානි. තථා මහාමොග්ගල්ලානමහාකස්සපප්පභුතීසු සබ්බමහාසාවකෙසු, සුනෙත්තස්ස සත්ථුනො සාවකා අප්පෙකච්චෙ බ්රහ්මලොකෙ උප්පජ්ජිංසු, අප්පෙකච්චෙ පරනිම්මිතවසවත්තීනං දෙවානං සහබ්යතං…පෙ… අප්පෙකච්චෙ ගහපතිමහාසාලකුලානං සහබ්යතං උපපජ්ජිංසු. වුත්තඤ්චෙතං –

‘‘නත්ථි, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතතො භයං, නත්ථි පණ්ඩිතතො උපද්දවො, නත්ථි පණ්ඩිතතො උපසග්ගො’’ති (අ. නි. 3.1).

අපිච ¶ තගරමාලාදිගන්ධභණ්ඩසදිසො පණ්ඩිතො, තගරමාලාදිගන්ධභණ්ඩපලිවෙඨනපත්තසදිසො හොති තදුපසෙවී, භාවනීයතං මනුඤ්ඤතඤ්ච ආපජ්ජති විඤ්ඤූනං. වුත්තඤ්චෙතං –

‘‘තගරඤ්ච පලාසෙන, යො නරො උපනය්හති;

පත්තාපි සුරභී වායන්ති, එවං ධීරූපසෙවනා’’ති. (ඉතිවු. 76; ජා. 1.15.184; 2.22.1258);

අකිත්තිපණ්ඩිතො චාපි සක්කෙන දෙවානමින්දෙන වරෙ දිය්යමානෙ එවමාහ –

‘‘ධීරං පස්සෙ සුණෙ ධීරං, ධීරෙන සහ සංවසෙ;

ධීරෙනල්ලාපසල්ලාපං, තං කරෙ තඤ්ච රොචයෙ.

‘‘කින්නු තෙ අකරං ධීරො, වද කස්සප කාරණං;

කෙන කස්සප ධීරස්ස, දස්සනං අභිකඞ්ඛසි.

‘‘නයං නයති මෙධාවී, අධුරායං න යුඤ්ජති;

සුනයො සෙය්යසො හොති, සම්මා වුත්තො න කුප්පති;

විනයං සො පජානාති, සාධු තෙන සමාගමො’’ති. (ජා. 1.13.94-96);

එවං භගවා සබ්බාකාරෙන පණ්ඩිතසෙවනං පසංසන්තො, පණ්ඩිතානං සෙවනං ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වත්වා ඉදානි තාය බාලානං අසෙවනාය පණ්ඩිතානං ¶ සෙවනාය ච අනුපුබ්බෙන පූජනෙය්යභාවං උපගතානං පූජං පසංසන්තො ‘‘පූජා ච පූජනෙය්යානං එතං මඞ්ගලමුත්තම’’න්ති ආහ. තත්ථ පූජනෙය්යා නාම සබ්බදොසවිරහිතත්තා සබ්බගුණසමන්නාගතත්තා ච බුද්ධා භගවන්තො, තතො පච්ඡා පච්චෙකබුද්ධා අරියසාවකා ච. තෙසඤ්හි පූජා අප්පකාපි දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය හොති, සුමනමාලාකාරමල්ලිකාදයො චෙත්ථ නිදස්සනං.

තත්ථෙකං නිදස්සනමත්තං භණාම. භගවා කිර එකදිවසං පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය රාජගහං පිණ්ඩාය පාවිසි. අථ ඛො සුමනමාලාකාරො රඤ්ඤො මාගධස්ස සෙනියස්ස බිම්බිසාරස්ස පුප්ඵානි ගහෙත්වා ගච්ඡන්තො අද්දස භගවන්තං නගරද්වාරං අනුප්පත්තං පාසාදිකං පසාදනීයං ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණාසීතානුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිතං බුද්ධසිරියා ජලන්තං. දිස්වානස්ස එතදහොසි – ‘‘රාජා පුප්ඵානි ගහෙත්වා සතං වා සහස්සං වා දදෙය්ය, තඤ්ච ඉධලොකමත්තමෙව සුඛං භවෙය්ය, භගවතො පන පූජා අප්පමෙය්යඅසඞ්ඛ්යෙය්යඵලා දීඝරත්තං හිතසුඛාවහා ¶ හොති. හන්දාහං ඉමෙහි පුප්ඵෙහි භගවන්තං පූජෙමී’’ති පසන්නචිත්තො එකං පුප්ඵමුට්ඨිං ගහෙත්වා භගවතො පටිමුඛං ඛිපි, පුප්ඵානි ආකාසෙන ගන්ත්වා භගවතො උපරි මාලාවිතානං හුත්වා අට්ඨංසු. මාලාකාරො තං ආනුභාවං දිස්වා පසන්නතරචිත්තො පුන එකං පුප්ඵමුට්ඨිං ඛිපි, තානි ගන්ත්වා මාලාකඤ්චුකො හුත්වා අට්ඨංසු. එවං අට්ඨ පුප්ඵමුට්ඨියො ඛිපි, තානි ගන්ත්වා පුප්ඵකූටාගාරං හුත්වා අට්ඨංසු. භගවා අන්තොකූටාගාරෙ විය අහොසි, මහාජනකායො සන්නිපති. භගවා මාලාකාරං පස්සන්තො සිතං පාත්වාකාසි. ආනන්දත්ථෙරො ‘‘න බුද්ධා අහෙතු අප්පච්චයා සිතං පාතුකරොන්තී’’ති සිතකාරණං පුච්ඡි. භගවා ආහ – ‘‘එසො, ආනන්ද, මාලාකාරො ඉමිස්සා පූජාය ආනුභාවෙන සතසහස්සකප්පෙ දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරිත්වා පරියොසානෙ සුමනිස්සරො නාම පච්චෙකබුද්ධො භවිස්සතී’’ති. වචනපරියොසානෙ ච ධම්මදෙසනත්ථං ඉමං ගාථං අභාසි –

‘‘තඤ්ච කම්මං කතං සාධු, යං කත්වා නානුතප්පති;

යස්ස පතීතො සුමනො, විපාකං පටිසෙවතී’’ති. (ධ. ප. 68);

ගාථාපරියොසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි, එවං අප්පකාපි තෙසං පූජා දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය ¶ හොතීති වෙදිතබ්බා. සා ච ආමිසපූජාව කො පන වාදො පටිපත්තිපූජාය. යතො යෙ කුලපුත්තා සරණගමනෙන සික්ඛාපදපටිග්ගහණෙන උපොසථඞ්ගසමාදානෙන චතුපාරිසුද්ධිසීලාදීහි ච අත්තනො ගුණෙහි භගවන්තං පූජෙන්ති, කො තෙසං පූජාය ඵලං වණ්ණයිස්සති. තෙ හි තථාගතං පරමාය පූජාය පූජෙන්තීති වුත්තා. යථාහ –

‘‘යො ඛො, ආනන්ද, භික්ඛු වා භික්ඛුනී වා උපාසකො වා උපාසිකා වා ධම්මානුධම්මපටිපන්නො විහරති සාමීචිප්පටිපන්නො අනුධම්මචාරී, සො තථාගතං සක්කරොති ගරුං කරොති මානෙති පූජෙති අපචියති පරමාය පූජායා’’ති.

එතෙනානුසාරෙන පච්චෙකබුද්ධඅරියසාවකානම්පි පූජාය හිතසුඛාවහතා වෙදිතබ්බා.

අපිච ගහට්ඨානං කනිට්ඨස්ස ජෙට්ඨො භාතාපි භගිනීපි පූජනෙය්යා, පුත්තස්ස මාතාපිතරො, කුලවධූනං සාමිකසස්සුසසුරාති එවම්පෙත්ථ පූජනෙය්යා වෙදිතබ්බා. එතෙසම්පි හි පූජා කුසලධම්මසඞ්ඛාතත්තා ආයුආදිවඩ්ඪිහෙතුත්තා ච මඞ්ගලමෙව. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘තෙ මත්තෙය්යා භවිස්සන්ති පෙත්තෙය්යා සාමඤ්ඤා බ්රහ්මඤ්ඤා කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනො, ඉදං කුසලං ¶ ධම්මං සමාදාය වත්තිස්සන්ති. තෙ තෙසං කුසලානං ධම්මානං සමාදානහෙතු ආයුනාපි වඩ්ඪිස්සන්ති, වණ්ණෙනපි වඩ්ඪිස්සන්තී’’තිආදි.

එවමෙතිස්සා ගාථාය බාලානං අසෙවනා පණ්ඩිතානං සෙවනා පූජනෙය්යානං පූජාති තීණි මඞ්ගලානි වුත්තානි. තත්ථ බාලානං අසෙවනා බාලසෙවනපච්චයභයාදිපරිත්තාණෙන උභයලොකහිතහෙතුත්තා පණ්ඩිතානං සෙවනා පූජනෙය්යානං පූජා ච තාසං ඵලවිභූතිවණ්ණනායං වුත්තනයෙනෙව නිබ්බානසුගතිහෙතුත්තා ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බා. ඉතො පරං තු මාතිකං අදස්සෙත්වා එව යං යත්ථ මඞ්ගලං, තං වවත්ථපෙස්සාම, තස්ස ච මඞ්ගලත්තං විභාවයිස්සාමාති.

නිට්ඨිතා අසෙවනා ච බාලානන්ති ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථවණ්ණනා.

263. එවං ¶ භගවා ‘‘බ්රූහි මඞ්ගලමුත්තම’’න්ති එකං අජ්ඣෙසිතොපි අප්පං යාචිතො බහුදායකො උළාරපුරිසො විය එකාය ගාථාය තීණි මඞ්ගලානි වත්වා තතො උත්තරිපි දෙවතානං සොතුකාමතාය මඞ්ගලානඤ්ච අත්ථිතාය යෙසං යෙසං යං යං අනුකූලං, තෙ තෙ සත්තෙ තත්ථ තත්ථ මඞ්ගලෙ නියොජෙතුකාමතාය ච ‘‘පතිරූපදෙසවාසො චා’’තිආදීහි ගාථාහි පුනපි අනෙකානි මඞ්ගලානි වත්තුමාරද්ධො.

තත්ථ පඨමගාථාය තාව පතිරූපොති අනුච්ඡවිකො. දෙසොති ගාමොපි නිගමොපි නගරම්පි ජනපදොපි යො කොචි සත්තානං නිවාසොකාසො. වාසොති තත්ථ නිවාසො. පුබ්බෙති පුරා අතීතාසු ජාතීසු. කතපුඤ්ඤතාති උපචිතකුසලතා. අත්තාති චිත්තං වුච්චති, සකලො වා අත්තභාවො. සම්මාපණිධීති තස්ස අත්තනො සම්මා පණිධානං නියුඤ්ජනං, ඨපනන්ති වුත්තං හොති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති අයමෙත්ථ පදවණ්ණනා.

අත්ථවණ්ණනා පන එවං වෙදිතබ්බා පතිරූපදෙසො නාම යත්ථ චතස්සො පරිසා විහරන්ති, දානාදීනි පුඤ්ඤකිරියාවත්ථූනි වත්තන්ති, නවඞ්ගං සත්ථු සාසනං දිප්පති. තත්ථ නිවාසො සත්තානං පුඤ්ඤකිරියාය පච්චයත්තා ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුච්චති. සීහළදීපපවිට්ඨකෙවට්ටාදයො චෙත්ථ නිදස්සනං.

අපරො නයො – පතිරූපදෙසො නාම භගවතො බොධිමණ්ඩප්පදෙසො, ධම්මචක්කප්පවත්තිතප්පදෙසො, ද්වාදසයොජනාය පරිසාය මජ්ඣෙ සබ්බතිත්ථියමතං භින්දිත්වා යමකපාටිහාරියදස්සිතකණ්ඩම්බරුක්ඛමූලප්පදෙසො, දෙවොරොහනප්පදෙසො, යො වා පනඤ්ඤොපි සාවත්ථිරාජගහාදිබුද්ධාදිවාසප්පදෙසො. තත්ථ නිවාසො සත්තානං ඡඅනුත්තරියපටිලාභපච්චයතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුච්චති.

අපරො ¶ නයො – පුරත්ථිමාය දිසාය කජඞ්ගලං නාම නිගමො, තස්ස අපරෙන මහාසාලා, තතො පරං පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. දක්ඛිණපුරත්ථිමාය දිසාය සල්ලවතී නාම නදී, තතො පරං පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. දක්ඛිණාය දිසාය සෙතකණ්ණිකං නාම නිගමො, තතො පරං පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. පච්ඡිමාය දිසාය ථූණං නාම බ්රාහ්මණගාමො, තතො පරං පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. උත්තරාය දිසාය උසිරද්ධජො නාම පබ්බතො, තතො පරං පච්චන්තිමා ජනපදා ¶ , ඔරතො මජ්ඣෙ (මහාව. 259). අයං මජ්ඣිමප්පදෙසො ආයාමෙන තීණි යොජනසතානි, විත්ථාරෙන අඩ්ඪතෙය්යානි, පරික්ඛෙපෙන නවයොජනසතානි හොන්ති, එසො පතිරූපදෙසො නාම.

එත්ථ චතුන්නං මහාදීපානං ද්විසහස්සානං පරිත්තදීපානඤ්ච ඉස්සරියාධිපච්චකාරකා චක්කවත්තී උප්පජ්ජන්ති, එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං කප්පසතසහස්සඤ්ච පාරමියො පූරෙත්වා සාරිපුත්තමහාමොග්ගල්ලානාදයො මහාසාවකා උප්පජ්ජන්ති, ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච පාරමියො පූරෙත්වා පච්චෙකබුද්ධා, චත්තාරි අට්ඨ සොළස වා අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච පාරමියො පූරෙත්වා සම්මාසම්බුද්ධා ච උප්පජ්ජන්ති. තත්ථ සත්තා චක්කවත්තිරඤ්ඤො ඔවාදං ගහෙත්වා පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාය සග්ගපරායණා හොන්ති, තථා පච්චෙකබුද්ධානං ඔවාදෙ පතිට්ඨාය. සම්මාසම්බුද්ධසාවකානං පන ඔවාදෙ පතිට්ඨාය සග්ගපරායණා නිබ්බානපරායණා ච හොන්ති. තස්මා තත්ථ වාසො ඉමාසං සම්පත්තීනං පච්චයතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුච්චති.

පුබ්බෙ කතපුඤ්ඤතා නාම අතීතජාතියං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවෙ ආරබ්භ උපචිතකුසලතා, සාපි මඞ්ගලං. කස්මා? බුද්ධපච්චෙකබුද්ධෙ සම්මුඛතො දස්සෙත්වා බුද්ධානං වා බුද්ධසාවකානං වා සම්මුඛා සුතාය චතුප්පදිකායපි ගාථාය පරියොසානෙ අරහත්තං පාපෙතීති කත්වා. යො ච මනුස්සො පුබ්බෙ කතාධිකාරො උස්සන්නකුසලමූලො හොති, සො තෙනෙව කුසලමූලෙන විපස්සනං උප්පාදෙත්වා ආසවක්ඛයං පාපුණාති යථා රාජා මහාකප්පිනො අග්ගමහෙසී ච. තෙන වුත්තං ‘‘පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤතා මඞ්ගල’’න්ති.

අත්තසම්මාපණිධි නාම ඉධෙකච්චො අත්තානං දුස්සීලං සීලෙ පතිට්ඨාපෙති, අස්සද්ධං සද්ධාසම්පදාය පතිට්ඨාපෙති, මච්ඡරිං චාගසම්පදාය පතිට්ඨාපෙති. අයං වුච්චති ‘‘අත්තසම්මාපණිධී’’ති. එසො ච මඞ්ගලං. කස්මා? දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකවෙරප්පහානවිවිධානිසංසාධිගමහෙතුතොති.

එවං ¶ ඉමිස්සාපි ගාථාය පතිරූපදෙසවාසො, පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤතා, අත්තසම්මාපණිධීති තීණියෙව මඞ්ගලානි වුත්තානි, මඞ්ගලත්තඤ්ච නෙසං තත්ථ තත්ථ විභාවිතමෙවාති.

නිට්ඨිතා ¶ පතිරූපදෙසවාසො චාති ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථවණ්ණනා.

264. ඉදානි බාහුසච්චඤ්චාති එත්ථ බාහුසච්චන්ති බහුස්සුතභාවො. සිප්පන්ති යංකිඤ්චි හත්ථකොසල්ලං. විනයොති කායවාචාචිත්තවිනයනං. සුසික්ඛිතොති සුට්ඨු සික්ඛිතො. සුභාසිතාති සුට්ඨු භාසිතා. යාති අනියමනිද්දෙසො. වාචාති ගිරා බ්යප්පථො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති. අයමෙත්ථ පදවණ්ණනා.

අත්ථවණ්ණනා පන එවං වෙදිතබ්බා – බාහුසච්චං නාම යං තං ‘‘සුතධරො හොති සුතසන්නිචයො’’ති (ම. නි. 1.339; අ. නි. 4.22) ච ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චස්ස පුග්ගලස්ස බහුකං සුතං හොති සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණ’’න්ති (අ. නි. 4.6) ච එවමාදිනා නයෙන සත්ථුසාසනධරත්තං වණ්ණිතං, තං අකුසලප්පහානකුසලාධිගමහෙතුතො අනුපුබ්බෙන පරමත්ථසච්චසච්ඡිකිරියහෙතුතො ච ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුච්චති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘සුතවා ච ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙති, සාවජ්ජං පජහති, අනවජ්ජං භාවෙති, සුද්ධමත්තානං පරිහරතී’’ති (අ. නි. 7.67).

‘‘ධතානං ධම්මානං අත්ථමුපපරික්ඛති, අත්ථං උපපරික්ඛතො ධම්මා නිජ්ඣානං ඛමන්ති, ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තියා සති ඡන්දො ජායති, ඡන්දජාතො උස්සහති, උස්සහන්තො තුලයති, තුලයන්තො පදහති, පදහන්තො කායෙන චෙව පරමත්ථසච්චං සච්ඡිකරොති, පඤ්ඤාය ච අතිවිජ්ඣ පස්සතී’’ති (ම. නි. 2.432).

අපිච අගාරිකබාහුසච්චම්පි යං අනවජ්ජං, තං උභයලොකහිතසුඛාවහනතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බං.

සිප්පං ¶ නාම අගාරිකසිප්පඤ්ච අනගාරිකසිප්පඤ්ච. තත්ථ අගාරිකසිප්පං නාම යං පරූපරොධවිරහිතං අකුසලවිවජ්ජිතං මණිකාරසුවණ්ණකාරකම්මාදි, තං ඉධලොකත්ථාවහනතො මඞ්ගලං. අනගාරිකසිප්පං නාම චීවරවිචාරණසිබ්බනාදි සමණපරික්ඛාරාභිසඞ්ඛරණං, යං තං ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු යානි තානි සබ්රහ්මචාරීනං උච්චාවචානි කිංකරණීයානි, තත්ථ දක්ඛො හොතී’’තිආදිනා නයෙන තත්ථ තත්ථ සංවණ්ණිතං, යං ‘‘නාථකරණො ධම්මො’’ති (දී. නි. 3.345; අ. නි. 10.17) ච ¶ වුත්තං, තං අත්තනො ච පරෙසඤ්ච උභයලොකහිතසුඛාවහනතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බං.

විනයො නාම අගාරිකවිනයො ච අනගාරිකවිනයො ච. තත්ථ අගාරිකවිනයො නාම දසඅකුසලකම්මපථවිරමණං, සො තත්ථ අසංකිලෙසාපජ්ජනෙන ආචාරගුණවවත්ථානෙන ච සුසික්ඛිතො උභයලොකහිතසුඛාවහනතො මඞ්ගලං. අනගාරිකවිනයො නාම සත්තාපත්තික්ඛන්ධෙ අනාපජ්ජනං, සොපි වුත්තනයෙනෙව සුසික්ඛිතො. චතුපාරිසුද්ධිසීලං වා අනගාරිකවිනයො. සො යථා තත්ථ පතිට්ඨාය අරහත්තං පාපුණාති, එවං සික්ඛනෙන සුසික්ඛිතො ලොකියලොකුත්තරසුඛාධිගමහෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බො.

සුභාසිතා වාචා නාම මුසාවාදාදිදොසවිරහිතා වාචා. යථාහ – ‘‘චතූහි, භික්ඛවෙ, අඞ්ගෙහි සමන්නාගතා වාචා සුභාසිතා හොතී’’ති. අසම්ඵප්පලාපා වාචා එව වා සුභාසිතා. යථාහ –

සච්චං භණෙ නාලිකං තං චතුත්ථ’’න්ති. (සං. නි. 1.213; සු. නි. 452);

අයම්පි උභයලොකහිතසුඛාවහනතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බා. යස්මා ච අයං විනයපරියාපන්නා එව, තස්මා විනයග්ගහණෙන එතං අසඞ්ගණ්හිත්වා විනයො සඞ්ගහෙතබ්බො. අථවා කිං ඉමිනා පරිස්සමෙන පරෙසං ධම්මදෙසනාවාචා ඉධ ‘‘සුභාසිතා වාචා’’ති වෙදිතබ්බා. සා ¶ හි යථා පතිරූපදෙසවාසො, එවං සත්තානං උභයලොකහිතසුඛනිබ්බානාධිගමපච්චයතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුච්චති. ආහ ච –

‘‘යං බුද්ධො භාසති වාචං, ඛෙමං නිබ්බානපත්තියා;

දුක්ඛස්සන්තකිරියාය, සා වෙ වාචානමුත්තමා’’ති. (සං. නි. 1.213; සු. නි. 456);

එවං ඉමිස්සා ගාථාය බාහුසච්චං, සිප්පං, විනයො සුසික්ඛිතො, සුභාසිතා වාචාති චත්තාරි මඞ්ගලානි වුත්තානි, මඞ්ගලත්තඤ්ච නෙසං තත්ථ තත්ථ විභාවිතමෙවාති.

නිට්ඨිතා ¶ බාහුසච්චඤ්චාති ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථවණ්ණනා.

265. ඉදානි මාතාපිතුඋපට්ඨානන්ති එත්ථ මාතු ච පිතු චාති මාතාපිතු. උපට්ඨානන්ති උපට්ඨහනං. පුත්තානඤ්ච දාරානඤ්චාති පුත්තදාරස්ස. සඞ්ගණ්හනං සඞ්ගහො. න ආකුලා අනාකුලා. කම්මානි එව කම්මන්තා. සෙසං වුත්තනයමෙවාති අයං පදවණ්ණනා.

අත්ථවණ්ණනා පන එවං වෙදිතබ්බා – මාතා නාම ජනිකා වුච්චති, තථා පිතා. උපට්ඨානං නාම පාදධොවනසම්බාහනඋච්ඡාදනන්හාපනෙහි චතුපච්චයසම්පදානෙන ච උපකාරකරණං. තත්ථ යස්මා මාතාපිතරො බහූපකාරා පුත්තානං අත්ථකාමා අනුකම්පකා, යං පුත්තකෙ බහි කීළිත්වා පංසුමක්ඛිතසරීරකෙ ආගතෙ දිස්වා පංසුකං පුඤ්ඡිත්වා මත්ථකං උපසිඞ්ඝායන්තා පරිචුම්බන්තා ච සිනෙහං උප්පාදෙන්ති, වස්සසතම්පි මාතාපිතරො සීසෙන පරිහරන්තා පුත්තා තෙසං පටිකාරං කාතුං අසමත්ථා. යස්මා ච තෙ ආපාදකා පොසකා ඉමස්ස ලොකස්ස දස්සෙතාරො බ්රහ්මසම්මතා පුබ්බාචරියසම්මතා, තස්මා තෙසං උපට්ඨානං ඉධ පසංසං පෙච්ච සග්ගසුඛඤ්ච ආවහති, තෙන ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුච්චති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘බ්රහ්මාති මාතාපිතරො, පුබ්බාචරියාති වුච්චරෙ;

ආහුනෙය්යා ච පුත්තානං, පජාය අනුකම්පකා.

‘‘තස්මා හි නෙ නමස්සෙය්ය, සක්කරෙය්ය ච පණ්ඩිතො;

අන්නෙන අථ පානෙන, වත්ථෙන සයනෙන ච.

‘‘උච්ඡාදනෙන ¶ න්හාපනෙන, පාදානං ධොවනෙන ච;

තාය නං පාරිචරියාය, මාතාපිතූසු පණ්ඩිතා;

ඉධෙව නං පසංසන්ති, පෙච්ච සග්ගෙ පමොදතී’’ති. (අ. නි. 3.31; ඉතිවු. 106; ජා. 2.20.181-183);

අපරො නයො – උපට්ඨානං නාම භරණකිච්චකරණකුලවංසට්ඨපනාදිපඤ්චවිධං, තං පාපනිවාරණාදිපඤ්චවිධදිට්ඨධම්මිකහිතහෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘පඤ්චහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි පුත්තෙන පුරත්ථිමා දිසා මාතාපිතරො පච්චුපට්ඨාතබ්බා ‘භතො නෙ භරිස්සාමි, කිච්චං නෙසං කරිස්සාමි, කුලවංසං ඨපෙස්සාමි, දායජ්ජං පටිපජ්ජිස්සාමි, අථ වා පන පෙතානං කාලකතානං දක්ඛිණං අනුප්පදස්සාමී’ති ¶ . ඉමෙහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, පඤ්චහි ඨානෙහි පුත්තෙන පුරත්ථිමා දිසා මාතාපිතරො පච්චුපට්ඨිතා පඤ්චහි ඨානෙහි පුත්තං අනුකම්පන්ති, පාපා නිවාරෙන්ති, කල්යාණෙ නිවෙසෙන්ති, සිප්පං සික්ඛාපෙන්ති, පතිරූපෙන දාරෙන සංයොජෙන්ති, සමයෙ දායජ්ජං නිය්යාදෙන්තී’’ති (දී. නි. 3.267).

අපිච යො මාතාපිතරො තීසු වත්ථූසු පසාදුප්පාදනෙන සීලසමාදාපනෙන පබ්බජ්ජාය වා උපට්ඨහති, අයං මාතාපිතුඋපට්ඨාකානං අග්ගො, තස්ස තං මාතාපිතුඋපට්ඨානං මාතාපිතූහි කතස්ස උපකාරස්ස පච්චුපකාරභූතං අනෙකෙසං දිට්ඨධම්මිකානං සම්පරායිකානඤ්ච අත්ථානං පදට්ඨානතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුච්චති.

පුත්තදාරස්සාති එත්ථ අත්තනා ජනිතා පුත්තාපි ධීතරොපි ‘‘පුත්තා’’ ත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති. දාරාති වීසතියා භරියානං යා කාචි භරියා. පුත්තා ච දාරා ච පුත්තදාරං, තස්ස පුත්තදාරස්ස. සඞ්ගහොති සම්මානනාදීහි උපකාරකරණං. තං සුසංවිහිතකම්මන්තතාදිදිට්ඨධම්මිකහිතහෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘පච්ඡිමා දිසා පුත්තදාරා වෙදිතබ්බා’’ති (දී. නි. 3.266) එත්ථ උද්දිට්ඨං පුත්තදාරං භරියාසද්දෙන සඞ්ගණ්හිත්වා –

‘‘පඤ්චහි ¶ ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි සාමිකෙන පච්ඡිමා දිසා භරියා පච්චුපට්ඨාතබ්බා, සම්මානනාය අනවමානනාය අනතිචරියාය ඉස්සරියවොස්සග්ගෙන අලඞ්කාරානුප්පදානෙන. ඉමෙහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, පඤ්චහි ඨානෙහි සාමිකෙන පච්ඡිමා දිසා භරියා පච්චුපට්ඨිතා පඤ්චහි ඨානෙහි සාමිකං අනුකම්පති, සුසංවිහිතකම්මන්තා ච හොති, සඞ්ගහිතපරිජනා ච, අනතිචාරිනී ච, සම්භතඤ්ච අනුරක්ඛති, දක්ඛා ච හොති අනලසා සබ්බකිච්චෙසූ’’ති (දී. නි. 3.269).

අයං වා අපරො නයො – සඞ්ගහොති ධම්මිකාහි දානපියවාචඅත්ථචරියාහි සඞ්ගණ්හනං. සෙය්යථිදං – උපොසථදිවසෙසු පරිබ්බයදානං, නක්ඛත්තදිවසෙසු නක්ඛත්තදස්සාපනං, මඞ්ගලදිවසෙසු මඞ්ගලකරණං, දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකෙසු අත්ථෙසු ඔවාදානුසාසනන්ති. තං වුත්තනයෙනෙව දිට්ඨධම්මිකහිතහෙතුතො සම්පරායිකහිතහෙතුතො දෙවතාහිපි නමස්සනීයභාවහෙතුතො ච ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බං. යථාහ සක්කො දෙවානමින්දො –

‘‘යෙ ගහට්ඨා පුඤ්ඤකරා, සීලවන්තො උපාසකා;

ධම්මෙන දාරං පොසෙන්ති, තෙ නමස්සාමි මාතලී’’ති. (සං. නි. 1.264);

අනාකුලා ¶ කම්මන්තා නාම කාලඤ්ඤුතාය පතිරූපකාරිතාය අනලසතාය උට්ඨානවීරියසම්පදාය අබ්යසනීයතාය ච කාලාතික්කමනඅප්පතිරූපකරණාකරණසිථිලකරණාදිආකුලභාවවිරහිතා කසිගොරක්ඛවණිජ්ජාදයො කම්මන්තා. එතෙ අත්තනො වා පුත්තදාරස්ස වා දාසකම්මකරානං වා බ්යත්තතාය එවං පයොජිතා දිට්ඨෙව ධම්මෙ ධනධඤ්ඤවුඩ්ඪිපටිලාභහෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුත්තා. වුත්තඤ්චෙතං භගවතා –

‘‘පතිරූපකාරී ධුරවා, උට්ඨාතා වින්දතෙ ධන’’න්ති. (සු. නි. 189; සං. නි. 1.246) ච;

‘‘න දිවා සොප්පසීලෙන, රත්තිමුට්ඨානදෙස්සිනා;

නිච්චං මත්තෙන සොණ්ඩෙන, සක්කා ආවසිතුං ඝරං.

‘‘අතිසීතං අතිඋණ්හං, අතිසායමිදං අහු;

ඉති විස්සට්ඨකම්මන්තෙ, අත්ථා අච්චෙන්ති මාණවෙ.

‘‘යොධ ¶ සීතඤ්ච උණ්හඤ්ච, තිණා භිය්යො න මඤ්ඤති;

කරං පුරිසකිච්චානි, සො සුඛා න විහායතී’’ති. ච (දී. නි. 3.253);

‘‘භොගෙ සංහරමානස්ස, භමරස්සෙව ඉරීයතො;

භොගා සන්නිචයං යන්ති, වම්මිකොවූපචීයතී’’ති. (දී. නි. 3.265) –

එවං ඉමිස්සාපි ගාථාය මාතුපට්ඨානං, පිතුපට්ඨානං, පුත්තදාරස්ස සඞ්ගහො, අනාකුලා ච කම්මන්තාති චත්තාරි මඞ්ගලානි වුත්තානි, පුත්තදාරස්ස සඞ්ගහං වා ද්විධා කත්වා පඤ්ච, මාතාපිතුඋපට්ඨානං වා එකමෙව කත්වා තීණි. මඞ්ගලත්තඤ්ච නෙසං තත්ථ තත්ථ විභාවිතමෙවාති.

නිට්ඨිතා මාතාපිතුඋපට්ඨානන්ති ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථවණ්ණනා.

266. ඉදානි දානඤ්චාති එත්ථ දීයතෙ ඉමිනාති දානං, අත්තනො සන්තකං පරස්ස පටිපාදීයතීති වුත්තං හොති. ධම්මස්ස චරියා, ධම්මා වා අනපෙතා චරියා ධම්මචරියා. ඤායන්තෙ ¶ ‘‘අම්හාකං ඉමෙ’’ති ඤාතකා. න අවජ්ජානි අනවජ්ජානි, අනින්දිතානි අගරහිතානීති වුත්තං හොති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති අයං පදවණ්ණනා.

අත්ථවණ්ණනා පන එවං වෙදිතබ්බා – දානං නාම පරං උද්දිස්ස සුබුද්ධිපුබ්බිකා අන්නාදිදසදානවත්ථුපරිච්චාගචෙතනා තංසම්පයුත්තො වා අලොභො. අලොභෙන හි තං වත්ථුං පරස්ස පටිපාදෙති. තෙන වුත්තං ‘‘දීයතෙ ඉමිනාති දාන’’න්ති. තං බහුජනපියමනාපතාදීනං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකානං ඵලවිසෙසානං අධිගමහෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුත්තං. ‘‘දායකො සීහ දානපති බහුනො ජනස්ස පියො හොති මනාපො’’ති එවමාදීනි චෙත්ථ සුත්තානි (අ. නි. 5.34) අනුස්සරිතබ්බානි.

අපරො නයො – දානං නාම දුවිධං ආමිසදානඤ්ච, ධම්මදානඤ්ච. තත්ථ ආමිසදානං වුත්තප්පකාරමෙව. ඉධලොකපරලොකදුක්ඛක්ඛයසුඛාවහස්ස පන සම්මාසම්බුද්ධප්පවෙදිතස්ස ධම්මස්ස පරෙසං හිතකාමතාය දෙසනා ධම්මදානං. ඉමෙසඤ්ච ද්වින්නං දානානං එතදෙව අග්ගං. යථාහ –

තණ්හක්ඛයො සබ්බදුක්ඛං ජිනාතී’’ති. (ධ. ප. 354);

තත්ථ ආමිසදානස්ස මඞ්ගලත්තං වුත්තමෙව. ධම්මදානං පන යස්මා අත්ථපටිසංවෙදිතාදීනං ගුණානං පදට්ඨානං, තස්මා ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුච්චති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘යථා යථා, භික්ඛවෙ, භික්ඛු යථාසුතං යථාපරියත්තං ධම්මං විත්ථාරෙන පරෙසං දෙසෙති, තථා තථා සො තස්මිං ධම්මෙ අත්ථපටිසංවෙදී ච හොති ධම්මපටිසංවෙදී චා’’ති එවමාදි (දී. නි. 3.355; අ. නි. 5.26).

ධම්මචරියා නාම දසකුසලකම්මපථචරියා. යථාහ – ‘‘තිවිධං ඛො, ගහපතයො, කායෙන ධම්මචරියාසමචරියා හොතී’’ති එවමාදි. සා පනෙසා ධම්මචරියා සග්ගලොකූපපත්තිහෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘ධම්මචරියාසමචරියාහෙතු ඛො, ගහපතයො, එවමිධෙකච්චෙ සත්තා කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජන්තී’’ති (ම. නි. 1.441).

ඤාතකා ¶ නාම මාතිතො වා පිතිතො වා යාව සත්තමා පිතාමහයුගා සම්බන්ධා. තෙසං භොගපාරිජුඤ්ඤෙන වා බ්යාධිපාරිජුඤ්ඤෙන වා අභිහතානං අත්තනො සමීපං ආගතානං යථාබලං ඝාසච්ඡාදනධනධඤ්ඤාදීහි සඞ්ගහො පසංසාදීනං දිට්ඨධම්මිකානං සුගතිගමනාදීනඤ්ච සම්පරායිකානං විසෙසාධිගමානං හෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුච්චති.

අනවජ්ජානි කම්මානි නාම උපොසථඞ්ගසමාදානවෙය්යාවච්චකරණආරාමවනරොපනසෙතුකරණාදීනි කායවචීමනොසුචරිතකම්මානි. තානි හි නානප්පකාරහිතසුඛාධිගමහෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුච්චති. ‘‘ඨානං ඛො පනෙතං, විසාඛෙ, විජ්ජති යං ඉධෙකච්චො ඉත්ථී වා පුරිසො වා අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං උපොසථං උපවසිත්වා කායස්ස භෙදා පරං මරණා චාතුමහාරාජිකානං දෙවානං සහබ්යතං උපපජ්ජෙය්යා’’ති එවමාදීනි චෙත්ථ සුත්තානි (අ. නි. 8.43) අනුස්සරිතබ්බානි.

එවං ¶ ඉමිස්සා ගාථාය දානං, ධම්මචරියා, ඤාතකානං සඞ්ගහො, අනවජ්ජානි කම්මානීති චත්තාරි මඞ්ගලානි වුත්තානි, මඞ්ගලත්තඤ්ච නෙසං තත්ථ තත්ථ විභාවිතමෙවාති.

නිට්ඨිතා දානඤ්චාති ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථවණ්ණනා.

267. ඉදානි ආරතී විරතීති එත්ථ ආරතීති ආරමණං. විරතීති විරමණං, විරමන්ති වා එතාය සත්තාති විරති. පාපාති අකුසලා. මදනීයට්ඨෙන මජ්ජං, මජ්ජස්ස පානං මජ්ජපානං, තතො මජ්ජපානා. සංයමනං සංයමො. අප්පමජ්ජනං අප්පමාදො. ධම්මෙසූති කුසලෙසු. සෙසං වුත්තනයමෙවාති අයං පදවණ්ණනා.

අත්ථවණ්ණනා පන එවං වෙදිතබ්බා – ආරති නාම පාපෙ ආදීනවදස්සාවිනො මනසා එව අනභිරති. විරති නාම කම්මද්වාරවසෙන කායවාචාහි විරමණං. සා චෙසා විරති නාම සම්පත්තවිරති සමාදානවිරති සමුච්ඡෙදවිරතීති තිවිධා හොති. තත්ථ යා කුලපුත්තස්ස අත්තනො ජාතිං වා කුලං වා ගොත්තං වා පටිච්ච ‘‘න මෙ එතං පතිරූපං, ය්වාහං ඉමං පාණං හනෙය්යං, අදින්නං ආදියෙය්ය’’න්තිආදිනා නයෙන සම්පත්තවත්ථුතො විරති, අයං සම්පත්තවිරති නාම. සික්ඛාපදසමාදානවසෙන පන පවත්තා සමාදානවිරති නාම, යස්සා පවත්තිතො පභුති කුලපුත්තො පාණාතිපාතාදීනි න සමාචරති. අරියමග්ගසම්පයුත්තා සමුච්ඡෙදවිරති නාම, යස්සා පවත්තිතො පභුති අරියසාවකස්ස පඤ්ච භයානි වෙරානි වූපසන්තානි හොන්ති. පාපං නාම යං තං ‘‘පාණාතිපාතො ඛො, ගහපතිපුත්ත, කම්මකිලෙසො අදින්නාදානං…පෙ… කාමෙසුමිච්ඡාචාරො…පෙ… මුසාවාදො’’ති එවං විත්ථාරෙත්වා –

‘‘පාණාතිපාතො ¶ අදින්නාදානං, මුසාවාදො ච වුච්චති;

පරදාරගමනඤ්චෙව, නප්පසංසන්ති පණ්ඩිතා’’ති. (දී. නි. 3.245) –

එවං ගාථාය සඞ්ගහිතං කම්මකිලෙසසඞ්ඛාතං චතුබ්බිධං අකුසලං, තතො පාපා. සබ්බාපෙසා ආරති ච විරති ච දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකභයවෙරප්පහානාදිනානප්පකාරවිසෙසාධිගමහෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුච්චති. ‘‘පාණාතිපාතා පටිවිරතො ඛො, ගහපතිපුත්ත, අරියසාවකො’’තිආදීනි චෙත්ථ සුත්තානි අනුස්සරිතබ්බානි.

මජ්ජපානා ¶ ච සංයමො නාම පුබ්බෙ වුත්තසුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානා වෙරමණියාවෙතං අධිවචනං. යස්මා පන මජ්ජපායී අත්ථං න ජානාති, ධම්මං න ජානාති, මාතුපි අන්තරායං කරොති, පිතු බුද්ධපච්චෙකබුද්ධතථාගතසාවකානම්පි අන්තරායං කරොති, දිට්ඨෙව ධම්මෙ ගරහං, සම්පරායෙ දුග්ගතිං, අපරාපරියායෙ උම්මාදඤ්ච පාපුණාති. මජ්ජපානා පන සංයතො තෙසං දොසානං වූපසමං තබ්බිපරීතගුණසම්පදඤ්ච පාපුණාති. තස්මා අයං මජ්ජපානා සංයමො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බො.

කුසලෙසු ධම්මෙසු අප්පමාදො නාම ‘‘කුසලානං වා ධම්මානං භාවනාය අසක්කච්චකිරියතා අසාතච්චකිරියතා අනට්ඨිතකිරියතා ඔලීනවුත්තිතා නික්ඛිත්තඡන්දතා නික්ඛිත්තධුරතා අනාසෙවනා අභාවනා අබහුලීකම්මං අනධිට්ඨානං අනනුයොගො පමාදො. යො එවරූපො පමාදො පමජ්ජනා පමජ්ජිතත්තං, අයං වුච්චති පමාදො’’ති (විභ. 846) එත්ථ වුත්තස්ස පමාදස්ස පටිපක්ඛනයෙන අත්ථතො කුසලෙසු ධම්මෙසු සතියා අවිප්පවාසො වෙදිතබ්බො. සො නානප්පකාරකුසලාධිගමහෙතුතො අමතාධිගමහෙතුතො ච ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුච්චති. තත්ථ ‘‘අප්පමත්තස්ස ආතාපිනො’’ති (ම. නි. 2.18-19; අ. නි. 5.26) ච ‘‘අප්පමාදො අමතපද’’න්ති (ධ. ප. 21) ච එවමාදි සත්ථුසාසනං අනුස්සරිතබ්බං.

එවං ඉමිස්සා ගාථාය පාපා විරති, මජ්ජපානා සංයමො, කුසලෙසු ධම්මෙසු අප්පමාදොති තීණි මඞ්ගලානි වුත්තානි, මඞ්ගලත්තඤ්ච නෙසං තත්ථ තත්ථ විභාවිතමෙවාති.

නිට්ඨිතා ආරතී විරතීති ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථවණ්ණනා.

268. ඉදානි ගාරවො චාති එත්ථ ගාරවොති ගරුභාවො. නිවාතොති නීචවුත්තිතා. සන්තුට්ඨීති සන්තොසො. කතස්ස ජානනතා කතඤ්ඤුතා. කාලෙනාති ඛණෙන සමයෙන. ධම්මස්ස සවනං ධම්මස්සවනං. සෙසං වුත්තනයමෙවාති අයං පදවණ්ණනා.

අත්ථවණ්ණනා ¶ පන එවං වෙදිතබ්බා – ගාරවො නාම ගරුකාරපයොගාරහෙසු බුද්ධපච්චෙකබුද්ධතථාගතසාවකආචරියුපජ්ඣායමාතාපිතුජෙට්ඨභාතිකභගිනිආදීසු යථානුරූපං ගරුකාරො ගරුකරණං සගාරවතා. ස්වායං ගාරවො යස්මා සුගතිගමනාදීනං හෙතු. යථාහ –

‘‘ගරුකාතබ්බං ¶ ගරුං කරොති, මානෙතබ්බං මානෙති, පූජෙතබ්බං පූජෙති. සො තෙන කම්මෙන එවං සමත්තෙන එවං සමාදින්නෙන කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. නො චෙ කායස්ස භෙදා…පෙ… උපපජ්ජති, සචෙ මනුස්සත්තං ආගච්ඡති, යත්ථ යත්ථ පච්චාජායති, උච්චාකුලීනො හොතී’’ති (ම. නි. 3.295).

යථා චාහ – ‘‘සත්තිමෙ, භික්ඛවෙ, අපරිහානියා ධම්මා. කතමෙ සත්ත? සත්ථුගාරවතා’’තිආදි (අ. නි. 7.32-33). තස්මා ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුච්චති.

නිවාතො නාම නීචමනතා නිවාතවුත්තිතා, යාය සමන්නාගතො පුග්ගලො නිහතමානො නිහතදප්පො පාදපුඤ්ඡනචොළකසමො ඡින්නවිසාණුසභසමො උද්ධටදාඨසප්පසමො ච හුත්වා සණ්හො සඛිලො සුඛසම්භාසො හොති, අයං නිවාතො. ස්වායං යසාදිගුණපටිලාභහෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුච්චති. ආහ ච – ‘‘නිවාතවුත්ති අත්ථද්ධො, තාදිසො ලභතෙ යස’’න්ති එවමාදි (දී. නි. 3.273).

සන්තුට්ඨි නාම ඉතරීතරපච්චයසන්තොසො, සො ද්වාදසවිධො හොති. සෙය්යථිදං – චීවරෙ යථාලාභසන්තොසො, යථාබලසන්තොසො, යථාසාරුප්පසන්තොසොති තිවිධො. එවං පිණ්ඩපාතාදීසු.

තස්සායං පභෙදවණ්ණනා – ඉධ භික්ඛු චීවරං ලභති සුන්දරං වා අසුන්දරං වා, සො තෙනෙව යාපෙති, අඤ්ඤං න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හාති, අයමස්ස චීවරෙ යථාලාභසන්තොසො. අථ පන ආබාධිකො හොති, ගරුං චීවරං පාරුපන්තො ඔණමති වා කිලමති වා. සො සභාගෙන භික්ඛුනා සද්ධිං තං පරිවත්තෙත්වා ලහුකෙන යාපෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති, අයමස්ස චීවරෙ යථාබලසන්තොසො. අපරො භික්ඛු පණීතපච්චයලාභී හොති, සො පට්ටචීවරාදීනං අඤ්ඤතරං මහග්ඝං චීවරං ලභිත්වා ‘‘ඉදං ථෙරානං චිරපබ්බජිතානං බහුස්සුතානඤ්ච අනුරූප’’න්ති තෙසං දත්වා අත්තනා සඞ්කාරකූටා වා අඤ්ඤතො වා කුතොචි නන්තකානි උච්චිනිත්වා සඞ්ඝාටිං කත්වා ධාරෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති, අයමස්ස චීවරෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉධ ¶ පන භික්ඛු පිණ්ඩපාතං ලභති ලූඛං වා පණීතං වා, සො තෙනෙව යාපෙති, අඤ්ඤං න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හාති, අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාලාභසන්තොසො. අථ පන ආබාධිකො ¶ හොති, ලූඛං පිණ්ඩපාතං භුඤ්ජිත්වා බාළ්හං රොගාතඞ්කං පාපුණාති, සො සභාගස්ස භික්ඛුනො තං දත්වා තස්ස හත්ථතො සප්පිමධුඛීරාදීනි භුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං කරොන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති, අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාබලසන්තොසො. අපරො භික්ඛු පණීතං පිණ්ඩපාතං ලභති, සො ‘‘අයං පිණ්ඩපාතො ථෙරානං චිරපබ්බජිතානං අඤ්ඤෙසඤ්ච පණීතපිණ්ඩපාතං විනා අයාපෙන්තානං සබ්රහ්මචාරීනං අනුරූපො’’ති තෙසං දත්වා අත්තනා පිණ්ඩාය චරිත්වා මිස්සකාහාරං භුඤ්ජන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති, අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉධ පන භික්ඛුනො සෙනාසනං පාපුණාති, සො තෙනෙව සන්තුස්සති, පුන අඤ්ඤං සුන්දරතරම්පි පාපුණන්තං න ගණ්හාති, අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාලාභසන්තොසො. අථ පන ආබාධිකො හොති, නිවාතසෙනාසනෙ වසන්තො අතිවිය පිත්තරොගාදීහි ආතුරීයති, සො සභාගස්ස භික්ඛුනො තං දත්වා තස්ස පාපුණනකෙ සවාතසීතලසෙනාසනෙ වසිත්වා සමණධම්මං කරොන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති, අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාබලසන්තොසො. අපරො භික්ඛු සුන්දරං සෙනාසනං පත්තම්පි න සම්පටිච්ඡති ‘‘සුන්දරසෙනාසනං පමාදට්ඨානං, තත්ර නිසින්නස්ස ථිනමිද්ධං ඔක්කමති, නිද්දාභිභූතස්ස ච පුන පටිබුජ්ඣතො කාමවිතක්කා සමුදාචරන්තී’’ති, සො තං පටික්ඛිපිත්වා අබ්භොකාසරුක්ඛමූලපණ්ණකුටීසු යත්ථ කත්ථචි නිවසන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති, අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉධ පන භික්ඛු භෙසජ්ජං ලභති හරීතකං වා ආමලකං වා, සො තෙනෙව යාපෙති, අඤ්ඤෙහි ලද්ධං සප්පිමධුඵාණිතාදිම්පි න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හාති, අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාලාභසන්තොසො. අථ පන ආබාධිකො තෙලෙන අත්ථිකො ඵාණිතං ලභති, සො තං සභාගස්ස භික්ඛුනො දත්වා තස්ස හත්ථතො තෙලෙන භෙසජ්ජං කත්වා සමණධම්මං කරොන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති, අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාබලසන්තොසො. අපරො භික්ඛු එකස්මිං භාජනෙ පූතිමුත්තහරීතකං ¶ ඨපෙත්වා එකස්මිං චතුමධුරං ‘‘ගණ්හථ, භන්තෙ, යදිච්ඡසී’’ති වුච්චමානො සචස්ස තෙසං ද්වින්නං අඤ්ඤතරෙනපි බ්යාධි වූපසම්මති, අථ ‘‘පූතිමුත්තහරීතකං නාම බුද්ධාදීහි වණ්ණිතං, අයඤ්ච පූතිමුත්තභෙසජ්ජං නිස්සාය පබ්බජ්ජා, තත්ථ තෙ යාවජීවං උස්සාහො කරණීයො’’ති (මහාව. 128) වුත්තන්ති චින්තෙන්තො චතුමධුරභෙසජ්ජං පටික්ඛිපිත්වා මුත්තහරීතකෙන භෙසජ්ජං කරොන්තොපි පරමසන්තුට්ඨොව හොති, අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

එවං පභෙදො සබ්බොපෙසො සන්තොසො සන්තුට්ඨීති වුච්චති. සා අත්රිච්ඡතාපාපිච්ඡතාමහිච්ඡතාදීනං පාපධම්මානං පහානාධිගමහෙතුතො සුගතිහෙතුතො අරියමග්ගසම්භාරභාවතො චාතුද්දිසාදිභාවහෙතුතො ච ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බා. ආහ ච –

‘‘චාතුද්දිසො ¶ අප්පටිඝො ච හොති,

සන්තුස්සමානො ඉතරීතරෙනා’’ති. (සු. නි. 42; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 128) එවමාදි;

කතඤ්ඤුතා නාම අප්පස්ස වා බහුස්ස වා යෙන කෙනචි කතස්ස උපකාරස්ස පුනප්පුනං අනුස්සරණභාවෙන ජානනතා. අපිච නෙරයිකාදිදුක්ඛපරිත්තාණතො පුඤ්ඤානි එව පාණීනං බහූපකාරානි, තතො තෙසම්පි උපකාරානුස්සරණතා ‘‘කතඤ්ඤුතා’’ති වෙදිතබ්බා. සා සප්පුරිසෙහි පසංසනීයතාදිනානප්පකාරවිසෙසාධිගමහෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුත්තා. ආහ ච – ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, පුග්ගලා දුල්ලභා ලොකස්මිං. කතමෙ ද්වෙ? යො ච පුබ්බකාරී, යො ච කතඤ්ඤූ කතවෙදී’’ති (අ. නි. 2.120).

කාලෙන ධම්මස්සවනං නාම යස්මිං කාලෙ උද්ධච්චසහගතං චිත්තං හොති, කාමවිතක්කාදීනං වා අඤ්ඤතරෙන අභිභූතං, තස්මිං කාලෙ තෙසං විනොදනත්ථං ධම්මස්සවනං. අපරෙ ආහු – පඤ්චමෙ පඤ්චමෙ දිවසෙ ධම්මස්සවනං කාලෙන ධම්මස්සවනං නාම. යථාහ ආයස්මා අනුරුද්ධො ‘‘පඤ්චාහිකං ඛො පන මයං, භන්තෙ, සබ්බරත්තිං ධම්මියා කථාය සන්නිසීදාමා’’ති (ම. නි. 1.327; මහාව. 466).

අපිච යස්මිං කාලෙ කල්යාණමිත්තෙ උපසඞ්කමිත්වා සක්කා හොති අත්තනො කඞ්ඛාපටිවිනොදකං ධම්මං සොතුං, තස්මිං කාලෙපි ධම්මස්සවනං ‘‘කාලෙන ධම්මස්සවන’’න්ති වෙදිතබ්බං. යථාහ – ‘‘තෙ කාලෙන කාලං උපසඞ්කමිත්වා ¶ පරිපුච්ඡති පරිපඤ්හතී’’තිආදි (දී. නි. 3.358). තදෙතං කාලෙන ධම්මස්සවනං නීවරණප්පහානචතුරානිසංසආසවක්ඛයාදිනානප්පකාරවිසෙසාධිගමහෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යස්මිං, භික්ඛවෙ, සමයෙ අරියසාවකො අට්ඨිං කත්වා මනසි කත්වා සබ්බං චෙතසො සමන්නාහරිත්වා ඔහිතසොතො ධම්මං සුණාති, පඤ්චස්ස නීවරණානි තස්මිං සමයෙ න හොන්තී’’ති (සං. නි. 5.219) ච.

‘‘සොතානුගතානං, භික්ඛවෙ, ධම්මානං…පෙ… සුප්පටිවිද්ධානං චත්තාරො ආනිසංසා පාටිකඞ්ඛා’’ති (අ. නි. 4.191) ච.

‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මා කාලෙන කාලං සම්මා භාවියමානා සම්මා අනුපරිවත්තියමානා ¶ අනුපුබ්බෙන ආසවානං ඛයං පාපෙන්ති. කතමෙ චත්තාරො? කාලෙන ධම්මස්සවන’’න්ති ච එවමාදීනි (අ. නි. 4.147).

එවං ඉමිස්සා ගාථාය ගාරවො, නිවාතො, සන්තුට්ඨි, කතඤ්ඤුතා, කාලෙන ධම්මස්සවනන්ති පඤ්ච මඞ්ගලානි වුත්තානි, මඞ්ගලත්තඤ්ච නෙසං තත්ථ තත්ථ විභාවිතමෙවාති.

නිට්ඨිතා ගාරවො ච නිවාතො චාති ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථවණ්ණනා.

269. ඉදානි ඛන්තී චාති එත්ථ ඛමනං ඛන්ති. පදක්ඛිණග්ගාහිතාය සුඛං වචො අස්මින්ති සුවචො, සුවචස්ස කම්මං සොවචස්සං, සොවචස්සස්ස භාවො සොවචස්සතා. කිලෙසානං සමිතත්තා සමණා. දස්සනන්ති පෙක්ඛනං. ධම්මස්ස සාකච්ඡා ධම්මසාකච්ඡා. සෙසං වුත්තනයමෙවාති අයං පදවණ්ණනා.

අත්ථවණ්ණනා පන එවං වෙදිතබ්බා ඛන්ති නාම අධිවාසනක්ඛන්ති, යාය සමන්නාගතො භික්ඛු දසහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසන්තෙ, වධබන්ධාදීහි වා විහිංසන්තෙ පුග්ගලෙ අසුණන්තො විය ච අපස්සන්තො විය ච නිබ්බිකාරො හොති ඛන්තිවාදී විය. යථාහ –

‘‘අහූ අතීතමද්ධානං, සමණො ඛන්තිදීපනො;

තං ඛන්තියායෙව ඨිතං, කාසිරාජා අඡෙදයී’’ති. (ජා. 1.4.51);

භද්දකතො ¶ වා මනසි කරොති තතො උත්තරි අපරාධාභාවෙන ආයස්මා පුණ්ණත්ථෙරො විය. යථාහ –

‘‘සචෙ මං, භන්තෙ, සුනාපරන්තකා මනුස්සා අක්කොසිස්සන්ති පරිභාසිස්සන්ති, තත්ථ මෙ එවං භවිස්සති ‘භද්දකා වතිමෙ සුනාපරන්තකා මනුස්සා, සුභද්දකා වතිමෙ සුනාපරන්තකා මනුස්සා, යං මෙ නයිමෙ පාණිනා පහාරං දෙන්තී’’’තිආදි (ම. නි. 3.396; සං. නි. 4.88).

යාය ච සමන්නාගතො ඉසීනම්පි පසංසනීයො හොති. යථාහ සරභඞ්ගො ඉසි –

එතං ඛන්තිං උත්තමමාහු සන්තො’’ති. (ජා. 2.17.64);

දෙවතානම්පි පසංසනීයො හොති. යථාහ සක්කො දෙවානමින්දො –

‘‘යො හවෙ බලවා සන්තො, දුබ්බලස්ස තිතික්ඛති;

තමාහු පරමං ඛන්තිං, නිච්චං ඛමති දුබ්බලො’’ති. (සං. නි. 1.250-251);

බුද්ධානම්පි පසංසනීයො හොති. යථාහ භගවා –

‘‘අක්කොසං වධබන්ධඤ්ච, අදුට්ඨො යො තිතික්ඛති;

ඛන්තීබලං බලානීකං, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණ’’න්ති. (ධ. ප. 399);

සා පනෙසා ඛන්ති එතෙසඤ්ච ඉධ වණ්ණිතානං අඤ්ඤෙසඤ්ච ගුණානං අධිගමහෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බා.

සොවචස්සතා නාම සහධම්මිකං වුච්චමානෙ වික්ඛෙපං වා තුණ්හීභාවං වා ගුණදොසචින්තනං වා අනාපජ්ජිත්වා අතිවිය ආදරඤ්ච ගාරවඤ්ච නීචමනතඤ්ච පුරක්ඛත්වා ‘‘සාධූ’’ති වචනකරණතා. සා සබ්රහ්මචාරීනං සන්තිකා ඔවාදානුසාසනීපටිලාභහෙතුතො දොසප්පහානගුණාධිගමහෙතුතො ච ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුච්චති.

සමණානං ¶ දස්සනං නාම උපසමිතකිලෙසානං භාවිතකායවචීචිත්තපඤ්ඤානං උත්තමදමථසමථසමන්නාගතානං පබ්බජිතානං උපසඞ්කමනුපට්ඨානඅනුස්සරණසවනදස්සනං, සබ්බම්පි ඔමකදෙසනාය ‘‘දස්සන’’න්ති වුත්තං. තං ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බං. කස්මා? බහූපකාරත්තා. ආහ ච – ‘‘දස්සනම්පහං, භික්ඛවෙ, තෙසං භික්ඛූනං බහූපකාරං වදාමී’’තිආදි (ඉතිවු. 104). යතො හිතකාමෙන කුලපුත්තෙන සීලවන්තෙ භික්ඛූ ඝරද්වාරං සම්පත්තෙ දිස්වා යදි දෙය්යධම්මො අත්ථි, යථාබලං දෙය්යධම්මෙන පතිමානෙතබ්බා. යදි නත්ථි, පඤ්චපතිට්ඨිතං කත්වා වන්දිතබ්බා. තස්මිං අසම්පජ්ජමානෙ අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා නමස්සිතබ්බා, තස්මිම්පි අසම්පජ්ජමානෙ පසන්නචිත්තෙන පියචක්ඛූහි සම්පස්සිතබ්බා. එවං දස්සනමූලකෙනාපි හි පුඤ්ඤෙන අනෙකානි ජාතිසහස්සානි චක්ඛුම්හි රොගො වා දාහො වා උස්සදා වා පිළකා වා න හොන්ති, විප්පසන්නපඤ්චවණ්ණසස්සිරිකානි හොන්ති චක්ඛූනි රතනවිමානෙ උග්ඝාටිතමණිකවාටසදිසානි ¶ , සතසහස්සකප්පමත්තං දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සබ්බසම්පත්තීනං ලාභී හොති. අනච්ඡරියඤ්චෙතං, යං මනුස්සභූතො සප්පඤ්ඤජාතිකො සම්මා පවත්තිතෙන සමණදස්සනමයෙන පුඤ්ඤෙන එවරූපං විපාකසම්පත්තිං අනුභවෙය්ය, යත්ථ තිරච්ඡානගතානම්පි කෙවලං සද්ධාමත්තකජනිතස්ස සමණදස්සනස්ස එවං විපාකසම්පත්තිං වණ්ණයන්ති –

‘‘මයි චිත්තං පසාදෙත්වා, භික්ඛුසඞ්ඝෙ අනුත්තරෙ;

කප්පානං සතසහස්සානි, දුග්ගතිං සො න ගච්ඡති.

‘‘දෙවලොකා චවිත්වාන, කුසලකම්මෙන චොදිතො;

භවිස්සති අනන්තඤාණො, සොමනස්සොති විස්සුතො’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.144; ඛු. පා. අට්ඨ. 5.10);

කාලෙන ධම්මසාකච්ඡා නාම පදොසෙ වා පච්චූසෙ වා ද්වෙ සුත්තන්තිකා භික්ඛූ අඤ්ඤමඤ්ඤං සුත්තන්තං සාකච්ඡන්ති, විනයධරා විනයං, ආභිධම්මිකා අභිධම්මං ¶ , ජාතකභාණකා ජාතකං, අට්ඨකථිකා අට්ඨකථං, ලීනුද්ධතවිචිකිච්ඡාපරෙතචිත්තවිසොධනත්ථං වා තම්හි තම්හි කාලෙ සාකච්ඡන්ති, අයං කාලෙන ධම්මසාකච්ඡා. සා ආගමබ්යත්තිආදීනං ගුණානං හෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුච්චතීති.

එවං ඉමිස්සා ගාථාය ඛන්ති, සොවචස්සතා, සමණදස්සනං, කාලෙන ධම්මසාකච්ඡාති චත්තාරි මඞ්ගලානි වුත්තානි, මඞ්ගලත්තඤ්ච නෙසං තත්ථ තත්ථ විභාවිතමෙවාති.

නිට්ඨිතා ඛන්තී චාති ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථවණ්ණනා.

270. ඉදානි තපො චාති එත්ථ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ තපතීති තපො. බ්රහ්මං චරියං, බ්රහ්මානං වා චරියං බ්රහ්මචරියං, සෙට්ඨචරියන්ති වුත්තං හොති. අරියසච්චානං දස්සනං අරියසච්චාන දස්සනං. අරියසච්චානි දස්සනන්තිපි එකෙ, තං න සුන්දරං. නික්ඛන්තං වානතොති නිබ්බානං, සච්ඡිකරණං ¶ සච්ඡිකිරියා, නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියා නිබ්බානසච්ඡිකිරියා. සෙසං වුත්තනයමෙවාති අයං පදවණ්ණනා.

අත්ථවණ්ණනා පන එවං වෙදිතබ්බා – තපො නාම අභිජ්ඣාදොමනස්සාදීනං තපනතො ඉන්ද්රියසංවරො, කොසජ්ජස්ස වා තපනතො වීරියං. තෙන හි සමන්නාගතො පුග්ගලො ආතාපීති වුච්චති. ස්වායං අභිජ්ඣාදිප්පහානඣානාදිපටිලාභහෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බො.

බ්රහ්මචරියං නාම මෙථුනවිරතිසමණධම්මසාසනමග්ගානං අධිවචනං. තථා හි ‘‘අබ්රහ්මචරියං පහාය බ්රහ්මචාරී හොතී’’ති (දී. නි. 1.194; ම. නි. 1.292) එවමාදීසු මෙථුනවිරති බ්රහ්මචරියන්ති වුච්චති. ‘‘භගවති නො, ආවුසො, බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.257) සමණධම්මො. ‘‘න තාවාහං, පාපිම, පරිනිබ්බායිස්සාමි, යාව මෙ ඉදං බ්රහ්මචරියං න ඉද්ධඤ්චෙව භවිස්සති ඵීතඤ්ච විත්ථාරිකං බාහුජඤ්ඤ’’න්ති එවමාදීසු (දී. නි. 2.168; සං. නි. 5.822; උදා. 51) සාසනං. ‘‘අයමෙව ඛො, භික්ඛු, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො බ්රහ්මචරියං. සෙය්යථිදං, සම්මාදිට්ඨී’’ති එවමාදීසු (සං. නි. 5.6) මග්ගො. ඉධ පන අරියසච්චදස්සනෙන පරතො මග්ගස්ස ගහිතත්තා අවසෙසං සබ්බම්පි වට්ටති. තඤ්චෙතං උපරූපරි නානප්පකාරවිසෙසාධිගමහෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බං.

අරියසච්චාන ¶ දස්සනං නාම කුමාරපඤ්හෙ වුත්තත්ථානං චතුන්නං අරියසච්චානං අභිසමයවසෙන මග්ගදස්සනං. තං සංසාරදුක්ඛවීතික්කමහෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වුච්චති.

නිබ්බානසච්ඡිකිරියා නාම ඉධ අරහත්තඵලං ‘‘නිබ්බාන’’න්ති අධිප්පෙතං. තම්පි හි පඤ්චගතිවානනෙන වානසඤ්ඤිතාය තණ්හාය නික්ඛන්තත්තා ‘‘නිබ්බාන’’න්ති වුච්චති. තස්ස පත්ති වා පච්චවෙක්ඛණා වා ‘‘සච්ඡිකිරියා’’ති වුච්චති. ඉතරස්ස පන නිබ්බානස්ස අරියසච්චානං දස්සනෙනෙව සච්ඡිකිරියා සිද්ධා, තෙනෙතං ඉධ න අධිප්පෙතං. එවමෙසා නිබ්බානසච්ඡිකිරියා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරාදිහෙතුතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බා.

එවං ඉමිස්සාපි ගාථාය තපො, බ්රහ්මචරියං, අරියසච්චාන දස්සනං, නිබ්බානසච්ඡිකිරියාති චත්තාරි මඞ්ගලානි වුත්තානි, මඞ්ගලත්තඤ්ච නෙසං තත්ථ තත්ථ විභාවිතමෙවාති.

නිට්ඨිතා තපො චාති ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථවණ්ණනා.

271. ඉදානි ¶ ඵුට්ඨස්ස ලොකධම්මෙහීති එත්ථ ඵුට්ඨස්සාති ඵුසිතස්ස ඡුපිතස්ස සම්පත්තස්ස. ලොකෙ ධම්මා ලොකධම්මා, යාව ලොකප්පවත්ති, තාව අනිවත්තකා ධම්මාති වුත්තං හොති. චිත්තන්ති මනො මානසං. යස්සාති නවස්ස වා මජ්ඣිමස්ස වා ථෙරස්ස වා. න කම්පතීති න චලති, න වෙධති. අසොකන්ති නිස්සොකං අබ්බූළ්හසොකසල්ලං. විරජන්ති විගතරජං විද්ධංසිතරජං. ඛෙමන්ති අභයං නිරුපද්දවං. සෙසං වුත්තනයමෙවාති අයං තාව පදවණ්ණනා.

අත්ථවණ්ණනා පන එවං වෙදිතබ්බා – ඵුට්ඨස්ස ලොකධම්මෙහි යස්ස චිත්තං න කම්පති, යස්ස ලාභාලාභාදීහි අට්ඨහි ලොකධම්මෙහි ඵුට්ඨස්ස අජ්ඣොත්ථටස්ස චිත්තං න කම්පති, න චලති, න වෙධති, තස්ස තං චිත්තං කෙනචි අකම්පනීයලොකුත්තරභාවාවහනතො ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බං.

කස්ස පන එතෙහි ඵුට්ඨස්ස චිත්තං න කම්පති? අරහතො ඛීණාසවස්ස, න අඤ්ඤස්ස කස්සචි. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සෙලො යථා එකග්ඝනො, වාතෙන න සමීරති;

එවං රූපා රසා සද්දා, ගන්ධා ඵස්සා ච කෙවලා.

‘‘ඉට්ඨා ¶ ධම්මා අනිට්ඨා ච, න පවෙධෙන්ති තාදිනො;

ඨිතං චිත්තං විප්පමුත්තං, වයඤ්චස්සානුපස්සතී’’ති. (අ. නි. 6.55; මහාව. 244);

අසොකං නාම ඛීණාසවස්සෙව චිත්තං. තඤ්හි යො ‘‘සොකො සොචනා සොචිතත්තං අන්තොසොකො අන්තොපරිසොකො චෙතසො පරිනිජ්ඣායිතත්ත’’න්තිආදිනා (විභ. 237) නයෙන වුච්චති සොකො, තස්ස අභාවතො අසොකං. කෙචි නිබ්බානං වදන්ති, තං පුරිමපදෙන නානුසන්ධියති. යථා ච අසොකං, එවං විරජං ඛෙමන්තිපි ඛීණාසවස්සෙව චිත්තං. තඤ්හි රාගදොසමොහරජානං විගතත්තා විරජං, චතූහි ච යොගෙහි ඛෙමත්තා ඛෙමං. යතො එතං තෙන තෙනාකාරෙන තම්හි තම්හි පවත්තික්ඛණෙ ගහෙත්වා නිද්දිට්ඨවසෙන තිවිධම්පි අප්පවත්තක්ඛන්ධතාදිලොකුත්තමභාවාවහනතො ආහුනෙය්යාදිභාවාවහනතො ච ‘‘මඞ්ගල’’න්ති වෙදිතබ්බං.

එවං ඉමිස්සා ගාථාය අට්ඨලොකධම්මෙහි අකම්පිතචිත්තං, අසොකචිත්තං, විරජචිත්තං, ඛෙමචිත්තන්ති චත්තාරි මඞ්ගලානි වුත්තානි, මඞ්ගලත්තඤ්ච නෙසං තත්ථ තත්ථ විභාවිතමෙවාති.

නිට්ඨිතා ඵුට්ඨස්ස ලොකධම්මෙහීති ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථවණ්ණනා.

272. එවං ¶ භගවා ‘‘අසෙවනා ච බාලාන’’න්තිආදීහි දසහි ගාථාහි අට්ඨතිංස මඞ්ගලානි කථෙත්වා ඉදානි එතානෙව අත්තනා වුත්තමඞ්ගලානි ථුනන්තො ‘‘එතාදිසානි කත්වානා’’ති ඉමං අවසානගාථමභාසි.

තස්සායං අත්ථවණ්ණනා – එතාදිසානීති එතානි ඊදිසානි මයා වුත්තප්පකාරානි බාලානං අසෙවනාදීනි. කත්වානාති කත්වා. කත්වාන කත්වා කරිත්වාති හි අත්ථතො අනඤ්ඤං. සබ්බත්ථමපරාජිතාති සබ්බත්ථ ඛන්ධකිලෙසාභිසඞ්ඛාරදෙවපුත්තමාරප්පභෙදෙසු චතූසු පච්චත්ථිකෙසු එකෙනපි අපරාජිතා හුත්වා, සයමෙව තෙ චත්තාරො මාරෙ පරාජෙත්වාති වුත්තං හොති. මකාරො චෙත්ථ පදසන්ධිකරණමත්තොති විඤ්ඤාතබ්බො.

සබ්බත්ථ සොත්ථිං ගච්ඡන්තීති එතාදිසානි මඞ්ගලානි කත්වා චතූහි මාරෙහි අපරාජිතා හුත්වා සබ්බත්ථ ඉධලොකපරලොකෙසු ඨානචඞ්කමනාදීසු ච සොත්ථිං ගච්ඡන්ති, බාලසෙවනාදීහි යෙ උප්පජ්ජෙය්යුං ආසවා විඝාතපරිළාහා ¶ , තෙසං අභාවා සොත්ථිං ගච්ඡන්ති, අනුපද්දුතා අනුපසට්ඨා ඛෙමිනො අප්පටිභයා ගච්ඡන්තීති වුත්තං හොති. අනුනාසිකො චෙත්ථ ගාථාබන්ධසුඛත්ථං වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

තං තෙසං මඞ්ගලමුත්තමන්ති ඉමිනා ගාථාපාදෙන භගවා දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. කථං? එවං දෙවපුත්ත යෙ එතාදිසානි කරොන්ති, තෙ යස්මා සබ්බත්ථ සොත්ථිං ගච්ඡන්ති, තස්මා තං බාලානං අසෙවනාදි අට්ඨතිංසවිධම්පි තෙසං එතාදිසකාරකානං මඞ්ගලං උත්තමං සෙට්ඨං පවරන්ති ගණ්හාහීති.

එවඤ්ච භගවතා නිට්ඨාපිතාය දෙසනාය පරියොසානෙ කොටිසතසහස්සදෙවතා අරහත්තං පාපුණිංසු, සොතාපත්තිසකදාගාමිඅනාගාමිඵලප්පත්තානං ගණනා අසඞ්ඛ්යෙය්යා අහොසි. අථ භගවා දුතියදිවසෙ ආනන්දත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘ඉමං, ආනන්ද, රත්තිං අඤ්ඤතරා දෙවතා මං උපසඞ්කමිත්වා මඞ්ගලපඤ්හං පුච්ඡි. අථස්සාහං අට්ඨතිංස මඞ්ගලානි අභාසිං, උග්ගණ්හ, ආනන්ද, ඉමං මඞ්ගලපරියායං, උග්ගහෙත්වා භික්ඛූ වාචෙහී’’ති. ථෙරො උග්ගහෙත්වා භික්ඛූ වාචෙසි. තයිදං ආචරියපරම්පරාභතං යාවජ්ජතනා පවත්තති, එවමිදං බ්රහ්මචරියං ඉද්ධඤ්චෙව ඵීතඤ්ච විත්ථාරිකං බාහුජඤ්ඤං පුථුභූතං යාව දෙවමනුස්සෙහි සුප්පකාසිතන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි එතෙස්වෙව මඞ්ගලෙසු ඤාණපරිචයපාටවත්ථං අයං ආදිතො පභුති යොජනා – එවමිමෙ ඉධලොකපරලොකලොකුත්තරසුඛකාමා සත්තා බාලජනසෙවනං පහාය, පණ්ඩිතෙ නිස්සාය, පූජනෙය්යෙ පූජෙන්තා, පතිරූපදෙසවාසෙන පුබ්බෙ කතපුඤ්ඤතාය ච කුසලප්පවත්තියං චොදියමානා, අත්තානං සම්මා පණිධාය, බාහුසච්චසිප්පවිනයෙහි අලඞ්කතත්තභාවා, විනයානුරූපං සුභාසිතං භාසමානා ¶ , යාව ගිහිභාවං න විජහන්ති, තාව මාතාපිතුඋපට්ඨානෙන පොරාණං ඉණමූලං විසොධයමානා, පුත්තදාරසඞ්ගහෙන නවං ඉණමූලං පයොජයමානා, අනාකුලකම්මන්තතාය ධනධඤ්ඤාදිසමිද්ධිං පාපුණන්තා, දානෙන භොගසාරං ධම්මචරියාය ජීවිතසාරඤ්ච ගහෙත්වා, ඤාතිසඞ්ගහෙන සකජනහිතං අනවජ්ජකම්මන්තතාය පරජනහිතඤ්ච කරොන්තා, පාපවිරතියා පරූපඝාතං මජ්ජපානසංයමෙන අත්තූපඝාතඤ්ච විවජ්ජෙත්වා, ධම්මෙසු අප්පමාදෙන කුසලපක්ඛං වඩ්ඪෙත්වා, වඩ්ඪිතකුසලතාය ගිහිබ්යඤ්ජනං ඔහාය පබ්බජිතභාවෙ ඨිතාපි බුද්ධබුද්ධසාවකුපජ්ඣාචරියාදීසු ගාරවෙන නිවාතෙන ච වත්තසම්පදං ආරාධෙත්වා, සන්තුට්ඨියා පච්චයගෙධං ¶ පහාය, කතඤ්ඤුතාය සප්පුරිසභූමියං ඨත්වා, ධම්මස්සවනෙන චිත්තලීනතං පහාය, ඛන්තියා සබ්බපරිස්සයෙ අභිභවිත්වා, සොවචස්සතාය සනාථමත්තානං කත්වා, සමණදස්සනෙන පටිපත්තිපයොගං පස්සන්තා, ධම්මසාකච්ඡාය කඞ්ඛාට්ඨානියෙසු ධම්මෙසු කඞ්ඛං පටිවිනොදෙත්වා, ඉන්ද්රියසංවරතපෙන සීලවිසුද්ධිං සමණධම්මබ්රහ්මචරියෙන චිත්තවිසුද්ධිං තතො පරා ච චතස්සො විසුද්ධියො සම්පාදෙන්තා, ඉමාය පටිපදාය අරියසච්චදස්සනපරියායං ඤාණදස්සනවිසුද්ධිං පත්වා අරහත්තඵලසඞ්ඛාතං නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්ති. යං සච්ඡිකත්වා සිනෙරුපබ්බතො විය වාතවුට්ඨීහි අට්ඨහි ලොකධම්මෙහි අවිකම්පමානචිත්තා අසොකා විරජා ඛෙමිනො හොන්ති. යෙ ච ඛෙමිනො, තෙ සබ්බත්ථ එකෙනාපි අපරාජිතා හොන්ති, සබ්බත්ථ ච සොත්ථිං ගච්ඡන්ති. තෙනාහ භගවා –

‘‘එතාදිසානි කත්වාන, සබ්බත්ථමපරාජිතා;

සබ්බත්ථ සොත්ථිං ගච්ඡන්ති, තං තෙසං මඞ්ගලමුත්තම’’න්ති.

ඉති පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය මඞ්ගලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති සූචිලොමසුත්තං. කා උප්පත්ති? අත්ථවණ්ණනානයෙනෙවස්ස උප්පත්ති ආවි භවිස්සති. අත්ථවණ්ණනායඤ්ච ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදි වුත්තත්ථමෙව. ගයායං විහරති ටඞ්කිතමඤ්චෙ සූචිලොමස්ස යක්ඛස්ස භවනෙති එත්ථ පන කා ගයා, කො ටඞ්කිතමඤ්චො, කස්මා ච භගවා තස්ස යක්ඛස්ස භවනෙ විහරතීති? වුච්චතෙ – ගයාති ගාමොපි තිත්ථම්පි වුච්චති, තදුභයම්පි ඉධ වට්ටති. ගයාගාමස්ස හි අවිදූරෙ දෙසෙ විහරන්තොපි ‘‘ගයායං විහරතී’’ති වුච්චති, තස්ස ච ගාමස්ස සමීපෙ අවිදූරෙ ද්වාරසන්තිකෙ සො ටඞ්කිතමඤ්චො. ගයාතිත්ථෙ විහරන්තොපි ‘‘ගයායං විහරතී’’ති වුච්චති, ගයාතිත්ථෙ ච සො ටඞ්කිතමඤ්චො. ටඞ්කිතමඤ්චොති චතුන්නං පාසාණානං උපරි විත්ථතං පාසාණං ආරොපෙත්වා කතො පාසාණමඤ්චො ¶ . තං නිස්සාය යක්ඛස්ස භවනං ආළවකස්ස භවනං විය. යස්මා වා පන භගවා තං දිවසං පච්චූසසමයෙ මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො සූචිලොමස්ස ච ඛරලොමස්ස චාති ද්වින්නම්පි යක්ඛානං සොතාපත්තිඵලූපනිස්සයං අද්දස, තස්මා පත්තචීවරං ආදාය අන්තොඅරුණෙයෙව නානාදිසාහි සන්නිපතිතස්ස ජනස්ස ඛෙළසිඞ්ඝාණිකාදිනානප්පකාරාසුචිනිස්සන්දකිලින්නභූමිභාගම්පි තං තිත්ථප්පදෙසං ආගන්ත්වා තස්මිං ටඞ්කිතමඤ්චෙ නිසීදි සූචිලොමස්ස යක්ඛස්ස භවනෙ. තෙන වුත්තං ‘‘එකං සමයං භගවා ගයායං විහරති ටඞ්කිතමඤ්චෙ සූචිලොමස්ස යක්ඛස්ස භවනෙ’’ති.

තෙන ඛො පන සමයෙනාති යං සමයං භගවා තත්ථ විහරති, තෙන සමයෙන. ඛරො ච යක්ඛො සූචිලොමො ච යක්ඛො භගවතො අවිදූරෙ අතික්කමන්තීති. කෙ තෙ යක්ඛා, කස්මා ච අතික්කමන්තීති? වුච්චතෙ – තෙසු තාව එකො අතීතෙ සඞ්ඝස්ස තෙලං අනාපුච්ඡා ගහෙත්වා අත්තනො සරීරං මක්ඛෙසි. සො තෙන කම්මෙන නිරයෙ පච්චිත්වා ගයාපොක්ඛරණිතීරෙ යක්ඛයොනියං නිබ්බත්තො. තස්සෙව චස්ස කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙන විරූපානි අඞ්ගපච්චඞ්ගානි අහෙසුං ¶ , ඉට්ඨකච්ඡදනසදිසඤ්ච ඛරසම්ඵස්සං චම්මං. සො කිර යදා පරං භිංසාපෙතුකාමො හොති, තදා ඡදනිට්ඨකසදිසානි චම්මකපාලානි උක්ඛිපිත්වා භිංසාපෙති. එවං සො ඛරසම්ඵස්සත්තා ඛරො යක්ඛොත්වෙව නාමං ලභි.

ඉතරො ¶ කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ උපාසකො හුත්වා මාසස්ස අට්ඨ දිවසෙ විහාරං ගන්ත්වා ධම්මං සුණාති. සො එකදිවසං ධම්මස්සවනෙ ඝොසිතෙ සඞ්ඝාරාමද්වාරෙ අත්තනො ඛෙත්තං කෙලායන්තො උග්ඝොසනං සුත්වා ‘‘සචෙ න්හායාමි, චිරං භවිස්සතී’’ති කිලිට්ඨගත්තොව උපොසථාගාරං පවිසිත්වා මහග්ඝෙ භුම්මත්ථරණෙ අනාදරෙන නිපජ්ජිත්වා සුපි. භික්ඛු එවායං, න උපාසකොති සංයුත්තභාණකා. සො තෙන ච අඤ්ඤෙන කම්මෙන ච නිරයෙ පච්චිත්වා ගයාපොක්ඛරණියා තීරෙ යක්ඛයොනියං නිබ්බත්තො. සො තස්ස කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙන දුද්දසිකො අහොසි, සරීරෙ චස්ස සූචිසදිසානි ලොමානි අහෙසුං. සො හි භිංසාපෙතබ්බකෙ සත්තෙ සූචීහි විජ්ඣන්තො විය භිංසාපෙති. එවං සො සූචිසදිසලොමත්තා සූචිලොමො යක්ඛොත්වෙව නාමං ලභි. තෙ අත්තනො ගොචරත්ථාය භවනතො ¶ නික්ඛමිත්වා මුහුත්තං ගන්ත්වා ගතමග්ගෙනෙව නිවත්තිත්වා ඉතරං දිසාභාගං ගච්ඡන්තා භගවතො අවිදූරෙ අතික්කමන්ති.

අථ ඛො ඛරොති කස්මා තෙ එවමාහංසු? ඛරො සමණකප්පං දිස්වා ආහ. සූචිලොමො පන ‘‘යො භායති න සො සමණො, සමණපටිරූපකත්තා පන සමණකො හොතී’’ති එවංලද්ධිකො. තස්මා තාදිසං භගවන්තං මඤ්ඤමානො ‘‘නෙසො සමණො, සමණකො එසො’’ති සහසාව වත්වාපි පුන වීමංසිතුකාමො ආහ – ‘‘යාවාහං ජානාමී’’ති. ‘‘අථ ඛො’’ති එවං වත්වා තතො. සූචිලොමො යක්ඛොති ඉතො පභුති යාව අපිච ඛො තෙ සම්ඵස්සො පාපකොති, තාව උත්තානත්ථමෙව කෙවලඤ්චෙත්ථ භගවතො කායන්ති අත්තනො කායං භගවතො උපනාමෙසීති එවං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො.

තතො අභායන්තං භගවන්තං ¶ දිස්වා ‘‘පඤ්හං තං සමණා’’තිආදිමාහ. කිං කාරණා? සො හි චින්තෙසි – ‘‘ඉමිනාපි නාම මෙ එවං ඛරෙන අමනුස්සසම්ඵස්සෙන මනුස්සො සමානො අයං න භායති, හන්දාහං එතං බුද්ධවිසයෙ පඤ්හං පුච්ඡාමි, අද්ධා අයං තත්ථ න සම්පායිස්සති, තතො නං එවං විහෙඨෙස්සාමී’’ති. භගවා තං සුත්වා ‘‘න ඛ්වාහං තං ආවුසො’’තිආදිමාහ. තං සබ්බං ආළවකසුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව සබ්බාකාරෙහි වෙදිතබ්බං.

273. අථ ඛො සූචිලොමො යක්ඛො භගවන්තං ගාථාය අජ්ඣභාසි ‘‘රාගො ච දොසො චා’’ති. තත්ථ රාගදොසා වුත්තනයා එව. කුතොනිදානාති කිංනිදානා කිංහෙතුකා. කුතොති පච්චත්තවචනස්ස තො-ආදෙසො වෙදිතබ්බො, සමාසෙ චස්ස ලොපාභාවො. අථ වා නිදානාති ජාතා උප්පන්නාති අත්ථො, තස්මා කුතොනිදානා, කුතොජාතා, කුතොඋප්පන්නාති වුත්තං හොති. අරතී රතී ලොමහංසො කුතොජාති යායං ‘‘පන්තෙසු වා සෙනාසනෙසු අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙසු වා අධිකුසලෙසු ධම්මෙසු අරති ¶ අරතිතා අනභිරති අනභිරමණා උක්කණ්ඨිතා පරිතස්සිතා’’ති (විභ. 856) එවං විභත්තා අරති, යා ච පඤ්චසු කාමගුණෙසු රති, යො ච ලොමහංසසමුට්ඨාපනතො ‘‘ලොමහංසො’’ත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගතො චිත්තුත්රාසො. ඉමෙ තයො ධම්මා කුතොජා කුතොජාතාති පුච්ඡති ¶ . කුතො සමුට්ඨායාති කුතො උප්පජ්ජිත්වා. මනොති කුසලචිත්තං, විතක්කාති උරගසුත්තෙ වුත්තා නව කාමවිතක්කාදයො. කුමාරකා ධඞ්කමිවොස්සජන්තීති යථා ගාමදාරකා කීළන්තා කාකං සුත්තෙන පාදෙ බන්ධිත්වා ඔස්සජන්ති ඛිපන්ති, එවං කුසලමනං අකුසලවිතක්කා කුතො සමුට්ඨාය ඔස්සජන්තීති පුච්ඡති.

274. අථස්ස භගවා තෙ පඤ්හෙ විස්සජ්ජෙන්තො ‘‘රාගො චා’’ති දුතියගාථමභාසි. තත්ථ ඉතොති අත්තභාවං සන්ධායාහ. අත්තභාවනිදානා හි රාගදොසා. අරතිරතිලොමහංසා ච අත්තභාවතො ජාතා, කාමවිතක්කාදිඅකුසලවිතක්කා ච අත්තභාවතොයෙව ¶ සමුට්ඨාය කුසලමනො ඔස්සජන්ති, තෙන තදඤ්ඤං පකතිආදිකාරණං පටික්ඛිපන්තො ආහ – ‘‘ඉතොනිදානා ඉතොජා ඉතො සමුට්ඨායා’’ති. සද්දසිද්ධි චෙත්ථ පුරිමගාථාය වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

275-6. එවං තෙ පඤ්හෙ විස්සජ්ජෙත්වා ඉදානි ය්වායං ‘‘ඉතොනිදානා’’තිආදීසු ‘‘අත්තභාවනිදානා අත්තභාවතො ජාතා අත්තභාවතො සමුට්ඨායා’’ති අත්ථො වුත්තො, තං සාධෙන්තො ආහ – ‘‘ස්නෙහජා අත්තසම්භූතා’’ති. එතෙ හි සබ්බෙපි රාගාදයො විතක්කපරියොසානා තණ්හාස්නෙහෙන ජාතා, තථා ජායන්තා ච පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධභෙදෙ අත්තභාවපරියායෙ අත්තනි සම්භූතා. තෙනාහ – ‘‘ස්නෙහජා අත්තසම්භූතා’’ති. ඉදානි තදත්ථජොතිකං උපමං කරොති ‘‘නිග්රොධස්සෙව ඛන්ධජා’’ති. තත්ථ ඛන්ධෙසු ජාතා ඛන්ධජා, පාරොහානමෙතං අධිවචනං. කිං වුත්තං හොති? යථා නිග්රොධස්ස ඛන්ධජා නාම පාරොහා ආපොරසසිනෙහෙ සති ජායන්ති, ජායන්තා ච තස්මිංයෙව නිග්රොධෙ තෙසු තෙසු සාඛප්පභෙදෙසු සම්භවන්ති, එවමෙතෙපි රාගාදයො අජ්ඣත්තතණ්හාස්නෙහෙ සති ජායන්ති, ජායන්තා ච තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ තෙසු තෙසු චක්ඛාදිභෙදෙසු ද්වාරාරම්මණවත්ථූසු සම්භවන්ති. තස්මා වෙදිතබ්බමෙතං ‘‘අත්තභාවනිදානා අත්තභාවජා අත්තභාවසමුට්ඨානා ච එතෙ’’ති.

අවසෙසදියඩ්ඪගාථාය පන අයං සබ්බසඞ්ගාහිකා අත්ථවණ්ණනා – එවං අත්තසම්භූතා ච එතෙ පුථූ විසත්තා කාමෙසු. රාගොපි හි පඤ්චකාමගුණිකාදිවසෙන, දොසොපි ආඝාතවත්ථාදිවසෙන, අරතිආදයොපි තස්ස තස්සෙව භෙදස්ස වසෙනාති සබ්බථා සබ්බෙපිමෙ කිලෙසා පුථූ අනෙකප්පකාරා ¶ හුත්වා වත්ථුද්වාරාරම්මණාදිවසෙන තෙසු තෙසු වත්ථුකාමෙසු තථා තථා විසත්තා ලග්ගා ලග්ගිතා ¶ සංසිබ්බිත්වා ඨිතා. කිමිව? මාලුවාව විතතා වනෙ, යථා වනෙ විතතා මාලුවා තෙසු තෙසු රුක්ඛස්ස සාඛපසාඛාදිභෙදෙසු විසත්තා හොති ලග්ගා ලග්ගිතා සංසිබ්බිත්වා ඨිතා, එවං පුථුප්පභෙදෙසු වත්ථුකාමෙසු විසත්තං කිලෙසගණං යෙ නං පජානන්ති යතොනිදානං, තෙ නං විනොදෙන්ති සුණොහි යක්ඛ ¶ .

තත්ථ යතොනිදානන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, තෙන කිං දීපෙති? යෙ සත්තා නං කිලෙසගණං ‘‘යතොනිදානං උප්පජ්ජතී’’ති එවං ජානන්ති, තෙ නං ‘‘තණ්හාස්නෙහස්නෙහිතෙ අත්තභාවෙ උප්පජ්ජතී’’ති ඤත්වා තං තණ්හාස්නෙහං ආදීනවානුපස්සනාදිභාවනාඤාණග්ගිනා විසොසෙන්තා විනොදෙන්ති පජහන්ති බ්යන්තීකරොන්ති ච, එතං අම්හාකං සුභාසිතං සුණොහි යක්ඛාති. එවමෙත්ථ අත්තභාවජානනෙන දුක්ඛපරිඤ්ඤං තණ්හාස්නෙහරාගාදිකිලෙසගණවිනොදනෙන සමුදයප්පහානඤ්ච දීපෙති.

යෙ ච නං විනොදෙන්ති, තෙ දුත්තරං ඔඝමිමං තරන්ති අතිණ්ණපුබ්බං අපුනබ්භවාය. එතෙන මග්ගභාවනං නිරොධසච්ඡිකිරියඤ්ච දීපෙති. යෙ හි නං කිලෙසගණං විනොදෙන්ති, තෙ අවස්සං මග්ගං භාවෙන්ති. න හි මග්ගභාවනං විනා කිලෙසවිනොදනං අත්ථි. යෙ ච මග්ගං භාවෙන්ති, තෙ දුත්තරං පකතිඤාණෙන කාමොඝාදිං චතුබ්බිධම්පි ඔඝමිමං තරන්ති. මග්ගභාවනා හි ඔඝතරණං. අතිණ්ණපුබ්බන්ති ඉමිනා දීඝෙන අද්ධුනා සුපිනන්තෙනපි අවීතික්කන්තපුබ්බං. අපුනබ්භවායාති නිබ්බානාය. එවමිමං චතුසච්චදීපිකං ගාථං සුණන්තා ‘‘සුත්වා ධම්මං ධාරෙන්ති, ධතානං ධම්මානං අත්ථමුපපරික්ඛන්තී’’තිආදිකං කථං සුභාවිනියා පඤ්ඤාය අනුක්කමමානා තෙ ද්වෙපි සහායකා යක්ඛා ගාථාපරියොසානෙයෙව සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු, පාසාදිකා ච අහෙසුං සුවණ්ණවණ්ණා දිබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතාති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය සූචිලොමසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. කපිලසුත්ත-(ධම්මචරියසුත්ත)-වණ්ණනා

ධම්මචරියන්ති ¶ ¶ කපිලසුත්තං. කා උප්පත්ති? හෙමවතසුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව පරිනිබ්බුතෙ කස්සපෙ භගවති ද්වෙ කුලපුත්තා භාතරො නික්ඛමිත්වා සාවකානං සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. ජෙට්ඨො සොධනො නාම, කනිට්ඨො කපිලො නාම. තෙසං මාතා සාධනී නාම, කනිට්ඨභගිනී තාපනා නාම. තාපි භික්ඛුනීසු ¶ පබ්බජිංසු. තතො තෙ ද්වෙපි හෙමවතසුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව ‘‘සාසනෙ කති ධුරානී’’ති පුච්ඡිත්වා සුත්වා ච ජෙට්ඨො ‘‘වාසධුරං පූරෙස්සාමී’’ති පඤ්ච වස්සානි ආචරියුපජ්ඣායානං සන්තිකෙ වසිත්වා පඤ්චවස්සො හුත්වා යාව අරහත්තං, තාව කම්මට්ඨානං සුත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා වායමන්තො අරහත්තං පාපුණි. කපිලො ‘‘අහං තාව තරුණො, වුඩ්ඪකාලෙ වාසධුරං පරිපූරෙස්සාමී’’ති ගන්ථධුරං ආරභිත්වා තෙපිටකො අහොසි. තස්ස පරියත්තිං නිස්සාය පරිවාරො, පරිවාරං නිස්සාය ලාභො ච උදපාදි.

සො බාහුසච්චමදෙන මත්තො පණ්ඩිතමානී අනඤ්ඤාතෙපි අඤ්ඤාතමානී හුත්වා පරෙහි වුත්තං කප්පියම්පි අකප්පියං, අකප්පියම්පි කප්පියං, සාවජ්ජම්පි අනවජ්ජං, අනවජ්ජම්පි සාවජ්ජන්ති භණති. සො පෙසලෙහි භික්ඛූහි, ‘‘මා, ආවුසො කපිල, එවං අවචා’’තිආදිනා නයෙන ඔවදියමානො ‘‘තුම්හෙ කිං ජානාථ රිත්තමුට්ඨිසදිසා’’තිආදීහි වචනෙහි ඛුංසෙන්තො වම්භෙන්තොයෙව චරති. භික්ඛූ තස්ස භාතුනො සොධනත්ථෙරස්සාපි එතමත්ථං ආරොචෙසුං. සොපි නං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘ආවුසො කපිල, සාසනස්ස ආයු නාම තුම්හාදිසානං සම්මාපටිපත්ති. මා, ආවුසො කපිල, කප්පියම්පි අකප්පියං, අකප්පියම්පි කප්පියං, සාවජ්ජම්පි අනවජ්ජං, අනවජ්ජම්පි සාවජ්ජන්ති වදෙහී’’ති. සො තස්සපි වචනං නාදියි. තතො නං සොධනත්ථෙරො ද්වත්තික්ඛත්තුං වත්වා –

‘‘එකවාචම්පි ද්විවාචං, භණෙය්ය අනුකම්පකො;

තතුත්තරිං න භාසෙය්ය, දාසොවය්යස්ස සන්තිකෙ’’ති. (ජා. 2.19.34) –

පරිවජ්ජෙත්වා ‘‘ත්වමෙව, ආවුසො, සකෙන කම්මෙන පඤ්ඤායිස්සසී’’ති පක්කාමි. තතො පභුති නං පෙසලා භික්ඛූ ඡඩ්ඩෙසුං.

සො ¶ ¶ දුරාචාරො හුත්වා දුරාචාරපරිවුතො විහරන්තො එකදිවසං ‘‘උපොසථං ඔසාරෙස්සාමී’’ති සීහාසනං අභිරුය්හ චිත්රබීජනිං ගහෙත්වා නිසින්නො ‘‘වත්තති, ආවුසො, එත්ථ භික්ඛූනං පාතිමොක්ඛො’’ති තික්ඛත්තුං ආහ. අථෙකො භික්ඛුපි ‘‘මය්හං ¶ වත්තතී’’ති න අවොච. න ච තස්ස තෙසං වා පාතිමොක්ඛො වත්තති. තතො සො ‘‘පාතිමොක්ඛෙ සුතෙපි අසුතෙපි විනයො නාම නත්ථී’’ති ආසනා වුට්ඨාසි. එවං කස්සපස්ස භගවතො සාසනං ඔසක්කාපෙසි විනාසෙසි. අථ සොධනත්ථෙරො තදහෙව පරිනිබ්බායි. සොපි කපිලො එවං තං සාසනං ඔසක්කාපෙත්වා කාලකතො අවීචිමහානිරයෙ නිබ්බත්ති, සාපිස්ස මාතා ච භගිනී ච තස්සෙව දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජිත්වා පෙසලෙ භික්ඛූ අක්කොසමානා පරිභාසමානා කාලං කත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තිංසු.

තස්මිංයෙව ච කාලෙ පඤ්චසතා පුරිසා ගාමඝාතාදීනි කත්වා චොරිකාය ජීවන්තා ජනපදමනුස්සෙහි අනුබද්ධා පලායමානා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා තත්ථ කිඤ්චි ගහනං වා පටිසරණං වා අපස්සන්තා අවිදූරෙ පාසාණෙ වසන්තං අඤ්ඤතරං ආරඤ්ඤිකං භික්ඛුං දිස්වා වන්දිත්වා ‘‘අම්හාකං, භන්තෙ, පටිසරණං හොථා’’ති භණිංසු. ථෙරො ‘‘තුම්හාකං සීලසදිසං පටිසරණං නත්ථි, සබ්බෙ පඤ්ච සීලානි සමාදියථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා සීලානි සමාදියිංසු. ථෙරො ‘‘තුම්හෙ සීලවන්තො, ඉදානි අත්තනො ජීවිතං විනාසෙන්තෙසුපි මා මනො පදූසයිත්ථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිංසු. අථ තෙ ජානපදා සම්පත්තා ඉතො චිතො ච මග්ගමානා තෙ චොරෙ දිස්වා සබ්බෙව ජීවිතා වොරොපෙසුං. තෙ කාලං කත්වා කාමාවචරදෙවලොකෙ නිබ්බත්තිංසු. තෙසු ජෙට්ඨකචොරො ජෙට්ඨකදෙවපුත්තො අහොසි, ඉතරෙ තස්සෙව පරිවාරා.

තෙ අනුලොමපටිලොමං සංසරන්තා එකං බුද්ධන්තරං දෙවලොකෙ ඛෙපෙත්වා අම්හාකං භගවතො කාලෙ දෙවලොකතො චවිත්වා ජෙට්ඨකදෙවපුත්තො සාවත්ථිද්වාරෙ කෙවට්ටගාමො අත්ථි, තත්ථ පඤ්චසතකුලජෙට්ඨස්ස කෙවට්ටස්ස පජාපතියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි, ඉතරෙ අවසෙසකෙවට්ටපජාපතීනං. එවං තෙසං එකදිවසංයෙව පටිසන්ධිග්ගහණඤ්ච ගබ්භවුට්ඨානඤ්ච අහොසි. අථ කෙවට්ටජෙට්ඨො ‘‘අත්ථි නු ඛො ඉමස්මිං ගාමෙ අඤ්ඤෙපි දාරකා අජ්ජ ජාතා’’ති විචිනන්තො තෙ දාරකෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ මෙ ¶ පුත්තස්ස සහායකා භවිස්සන්තී’’ති සබ්බෙසං පොසාවනිකං අදාසි. තෙ සබ්බෙ සහායකා ¶ සහපංසුං කීළන්තා අනුපුබ්බෙන වයප්පත්තා අහෙසුං. යසොජො තෙසං අග්ගො අහොසි.

කපිලොපි ¶ තදා නිරයෙ පක්කාවසෙසෙන අචිරවතියා සුවණ්ණවණ්ණො දුග්ගන්ධමුඛො මච්ඡො හුත්වා නිබ්බත්ති. අථෙකදිවසං සබ්බෙපි කෙවට්ටදාරකා ජාලානි ගහෙත්වා ‘‘මච්ඡෙ බන්ධිස්සාමා’’ති නදිං ගන්ත්වා ජාලානි පක්ඛිපිංසු. තෙසං ජාලං සො මච්ඡො පාවිසි. තං දිස්වා සබ්බො කෙවට්ටගාමො උච්චාසද්දමහාසද්දො අහොසි – ‘‘අම්හාකං පුත්තා පඨමං මච්ඡෙ බන්ධන්තා සුවණ්ණමච්ඡං බන්ධිංසු, වුඩ්ඪි නෙසං දාරකානං, ඉදානි ච නො රාජා පහූතං ධනං දස්සතී’’ති. අථ තෙ පඤ්චසතාපි දාරකසහායකා මච්ඡං නාවාය පක්ඛිපිත්වා නාවං උක්ඛිපිත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං අගමංසු. රාජා දිස්වා ‘‘කිං එතං භණෙ’’ති ආහ. ‘‘මච්ඡො දෙවා’’ති. රාජා සුවණ්ණවණ්ණං මච්ඡං දිස්වා ‘‘භගවා එතස්ස වණ්ණකාරණං ජානිස්සතී’’ති මච්ඡං ගාහාපෙත්වා භගවතො සන්තිකං අගමාසි. මච්ඡස්ස මුඛවිවරණකාලෙ ජෙතවනං අතිවිය දුග්ගන්ධං හොති.

රාජා භගවන්තං පුච්ඡි – ‘‘කස්මා, භන්තෙ, මච්ඡො සුවණ්ණවණ්ණො ජාතො, කස්මා චස්ස මුඛතො දුග්ගන්ධො වායතී’’ති? අයං, මහාරාජ, කස්සපස්ස භගවතො පාවචනෙ කපිලො නාම භික්ඛු අහොසි, බහුස්සුතො ආගතාගමො. අත්තනො වචනං අගණ්හන්තානං භික්ඛූනං අක්කොසකපරිභාසකො. තස්ස ච භගවතො සාසනවිනාසකො. යං සො තස්ස භගවතො සාසනං විනාසෙසි, තෙන කම්මෙන අවීචිමහානිරයෙ නිබ්බත්ති, විපාකාවසෙසෙන ච ඉදානි මච්ඡො ජාතො. යං දීඝරත්තං බුද්ධවචනං වාචෙසි, බුද්ධස්ස වණ්ණං කථෙසි, තස්ස නිස්සන්දෙන ඊදිසං වණ්ණං පටිලභි. යං භික්ඛූනං අක්කොසකපරිභාසකො අහොසි, තෙනස්ස මුඛතො දුග්ගන්ධො වායති. ‘‘උල්ලපාපෙමි නං මහාරාජා’’ති? ‘‘ආම භගවා’’ති. අථ භගවා ¶ මච්ඡං ආලපි – ‘‘ත්වංසි කපිලො’’ති? ‘‘ආම භගවා, අහං කපිලො’’ති. ‘‘කුතො ආගතොසී’’ති? ‘‘අවීචිමහානිරයතො භගවා’’ති. ‘‘සොධනො කුහිං ගතො’’ති? ‘‘පරිනිබ්බුතො භගවා’’ති. ‘‘සාධනී කුහිං ගතා’’ති? ‘‘මහානිරයෙ නිබ්බත්තා භගවා’’ති. ‘‘තාපනා කුහිං ගතා’’ති? ‘‘මහානිරයෙ නිබ්බත්තා භගවා’’ති. ‘‘ඉදානි ත්වං කුහිං ගමිස්සසී’’ති? ‘‘මහානිරයං භගවා’’ති. තාවදෙව විප්පටිසාරාභිභූතො නාවං සීසෙන පහරිත්වා කාලකතො මහානිරයෙ නිබ්බත්ති. මහාජනො සංවිග්ගො අහොසි ලොමහට්ඨජාතො. අථ ¶ භගවා තත්ථ සම්පත්තගහට්ඨපබ්බජිතපරිසාය තඞ්ඛණානුරූපං ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං සුත්තමභාසි.

277-8. තත්ථ ධම්මචරියන්ති කායසුචරිතාදි ධම්මචරියං. බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං. එතදාහු වසුත්තමන්ති එතං උභයම්පි ලොකියලොකුත්තරං සුචරිතං සග්ගමොක්ඛසුඛසම්පාපකත්තා වසුත්තමන්ති ආහු අරියා. වසුත්තමං නාම උත්තමරතනං, අනුගාමිකං අත්තාධීනං රාජාදීනං අසාධාරණන්ති අධිප්පායො.

එත්තාවතා ¶ ‘‘ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වා සම්මාපටිපත්තියෙව පටිසරණ’’න්ති දස්සෙත්වා ඉදානි පටිපත්තිවිරහිතාය පබ්බජ්ජාය අසාරකත්තදස්සනෙන කපිලං අඤ්ඤෙ ච තථාරූපෙ ගරහන්තො ‘‘පබ්බජිතොපි චෙ හොතී’’ති එවමාදිමාහ.

තත්රායං අත්ථවණ්ණනා – යො හි කොචි ගිහිබ්යඤ්ජනානි අපනෙත්වා භණ්ඩුකාසාවාදිගහණමත්තං උපසඞ්කමනෙන පබ්බජිතොපි චෙහොති පුබ්බෙ වුත්තත්ථං අගාරස්මා අනගාරියං, සො චෙ මුඛරජාතිකො හොති ඵරුසවචනො, නානප්පකාරාය විහෙසාය අභිරතත්තා විහෙසාභිරතො, හිරොත්තප්පාභාවෙන මගසදිසත්තා මගො, ජීවිතං තස්ස පාපියො, තස්ස එවරූපස්ස ජීවිතං අතිපාපං අතිහීනං. කස්මා? යස්මා ඉමාය මිච්ඡාපටිපත්තියා රාගාදිමනෙකප්පකාරං රජං වඩ්ඪෙති අත්තනො.

279. න කෙවලඤ්ච ඉමිනාව කාරණෙනස්ස ජීවිතං පාපියො, අපිච ඛො පන අයං එවරූපො මුඛරජාතිකත්තා කලහාභිරතො භික්ඛු සුභාසිතස්ස අත්ථවිජානනසම්මොහනෙන ¶ මොහධම්මෙන ආවුතො, ‘‘මා, ආවුසො කපිල, එවං අවච, ඉමිනාපි පරියායෙන තං ගණ්හාහී’’ති එවමාදිනා නයෙන පෙසලෙහි භික්ඛූහි අක්ඛාතම්පි න ජානාති ධම්මං බුද්ධෙන දෙසිතං. යො ධම්මො බුද්ධෙන දෙසිතො, තං නානප්පකාරෙන අත්තනො වුච්චමානම්පි න ජානාති. එවම්පිස්ස ජීවිතං පාපියො.

280. තථා සො එවරූපො විහෙසාභිරතත්තා විහෙසං භාවිතත්තානං භාවිතත්තෙ ඛීණාසවභික්ඛූ සොධනත්ථෙරපභුතිකෙ ‘‘න තුම්හෙ විනයං ජානාථ, න සුත්තං න අභිධම්මං, වුඩ්ඪපබ්බජිතා’’තිආදිනා නයෙන විහෙසන්තො ¶ . උපයොගප්පවත්තියඤ්හි ඉදං සාමිවචනං. අථ වා යථාවුත්තෙනෙව නයෙන ‘‘විහෙසං භාවිතත්තානං කරොන්තො’’ති පාඨසෙසො වෙදිතබ්බො. එවං නිප්පරියායමෙව සාමිවචනං සිජ්ඣති. අවිජ්ජාය පුරක්ඛතොති භාවිතත්තවිහෙසනෙ ආදීනවදස්සනපටිච්ඡාදිකාය අවිජ්ජාය පුරක්ඛතො පෙසිතො පයොජිතො සෙසපබ්බජිතානං භාවිතත්තානං විහෙසභාවෙන පවත්තං දිට්ඨෙව ධම්මෙ චිත්තවිබාධනෙන සඞ්කිලෙසං, ආයතිඤ්ච නිරයසම්පාපනෙන මග්ගං නිරයගාමිනං න ජානාති.

281. අජානන්තො ච තෙන මග්ගෙන චතුබ්බිධාපායභෙදං විනිපාතං සමාපන්නො. තත්ථ ච විනිපාතෙ ගබ්භා ගබ්භං තමා තමං එකෙකනිකායෙ සතක්ඛත්තුං සහස්සක්ඛත්තුම්පි මාතුකුච්ඡිතො මාතුකුච්ඡිං චන්දිමසූරියෙහිපි අවිද්ධංසනීයා අසුරකායතමා තමඤ්ච සමාපන්නො. ස වෙ තාදිසකො ¶ භික්ඛු පෙච්ච ඉතො පරලොකං ගන්ත්වා අයං කපිලමච්ඡො විය නානප්පකාරං දුක්ඛං නිගච්ඡති.

282. කිං කාරණා? ගූථකූපො යථා අස්ස, සම්පුණ්ණො ගණවස්සිකො,යථා වච්චකුටිගූථකූපො ගණවස්සිකො අනෙකවස්සිකො බහූනි වස්සානි මුඛතො ගූථෙන පූරියමානො සම්පුණ්ණො අස්ස, සො උදකකුම්භසතෙහි ¶ උදකකුම්භසහස්සෙහි ධොවියමානොපි දුග්ගන්ධදුබ්බණ්ණියානපගමා දුබ්බිසොධො හොති, එවමෙව යො එවරූපො අස්ස දීඝරත්තං සංකිලිට්ඨකම්මන්තො ගූථකූපො විය ගූථෙන පාපෙන සම්පුණ්ණත්තා සම්පුණ්ණො පුග්ගලො, සො දුබ්බිසොධො හි සාඞ්ගණො, චිරකාලං තස්ස අඞ්ගණස්ස විපාකං පච්චනුභොන්තොපි න සුජ්ඣති. තස්මා වස්සගණනාය අපරිමාණම්පි කාලං ස වෙ තාදිසකො භික්ඛු පෙච්ච දුක්ඛං නිගච්ඡතීති. අථ වා අයං ඉමිස්සා ගාථාය සම්බන්ධො – යං වුත්තං ‘‘ස වෙ තාදිසකො භික්ඛු, පෙච්ච දුක්ඛං නිගච්ඡතී’’ති, තත්ර සියා තුම්හාකං ‘‘සක්කා පනායං තථා කාතුං, යථා පෙච්ච දුක්ඛං න නිගච්ඡෙය්යා’’ති. න සක්කා. කස්මා? යස්මා ගූථකූපො…පෙ… සාඞ්ගණොති.

283-4. යතො ¶ පටිකච්චෙව යං එවරූපං ජානාථ, භික්ඛවො ගෙහනිස්සිතං, යං එවරූපං පඤ්චකාමගුණනිස්සිතං ජානෙය්යාථ අභූතගුණපත්ථනාකාරප්පවත්තාය පාපිකාය ඉච්ඡාය සමන්නාගතත්තා පාපිච්ඡං, කාමවිතක්කාදීහි සමන්නාගතත්තා පාපසඞ්කප්පං, කායිකවීතික්කමාදිනා වෙළුදානාදිභෙදෙන ච පාපාචාරෙන සමන්නාගතත්තා පාපාචාරං, වෙසියාදිපාපගොචරතො පාපගොචරං, සබ්බෙ සමග්ගා හුත්වාන අභිනිබ්බජ්ජියාථ නං. තත්ථ අභිනිබ්බජ්ජියාථාති විවජ්ජෙය්යාථ මා භජෙය්යාථ, මා චස්ස අභිනිබ්බජ්ජනමත්තෙනෙව අප්පොස්සුක්කතං ආපජ්ජෙය්යාථ, අපිච ඛො පන කාරණ්ඩවං නිද්ධමථ, කසම්බුං අපකස්සථ, තං කචවරභූතං පුග්ගලං කචවරමිව අනපෙක්ඛා නිද්ධමථ, කසටභූතඤ්ච නං ඛත්තියාදීනං මජ්ඣෙ පවිට්ඨං පභින්නපග්ඝරිතකුට්ඨං චණ්ඩාලං විය අපකස්සථ, හත්ථෙ වා සීසෙ වා ගහෙත්වා නික්කඩ්ඪථ. සෙය්යථාපි ¶ ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො තං පුග්ගලං පාපධම්මං බාහාය ගහෙත්වා බහිද්වාරකොට්ඨකා නික්ඛාමෙත්වා සූචිඝටිකං අදාසි, එවං අපකස්සථාති දස්සෙති. කිං කාරණා? සඞ්ඝාරාමො නාම සීලවන්තානං කතො, න දුස්සීලානං.

285-6. යතො එතදෙව තතො පලාපෙ වාහෙථ, අස්සමණෙ සමණමානිනෙ, යථා හි පලාපා අන්තො තණ්ඩුලරහිතාපි බහි ථුසෙහි වීහී විය දිස්සන්ති, එවං පාපභික්ඛූ අන්තො සීලාදිවිරහිතාපි බහි කාසාවාදිපරික්ඛාරෙන භික්ඛූ විය දිස්සන්ති. තස්මා ‘‘පලාපා’’ති වුච්චන්ති. තෙ පලාපෙ වාහෙථ, ඔපුනාථ, විධමථ පරමත්ථතො අස්සමණෙ වෙසමත්තෙන සමණමානිනෙ ¶ . එවං නිද්ධමිත්වාන…පෙ… පතිස්සතා. තත්ථ කප්පයව්හොති කප්පෙථ, කරොථාති වුත්තං හොති. පතිස්සතාති අඤ්ඤමඤ්ඤං සගාරවා සප්පතිස්සා. තතො සමග්ගා නිපකා, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සථාති අථෙවං තුම්හෙ සුද්ධා සුද්ධෙහි සංවාසං කප්පෙන්තා, දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤතාය සමග්ගා, අනුපුබ්බෙන පරිපාකගතාය පඤ්ඤාය නිපකා, සබ්බස්සෙවිමස්ස වට්ටදුක්ඛාදිනො දුක්ඛස්ස අන්තං කරිස්සථාති අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසනං නිට්ඨපෙසි.

දෙසනාපරියොසානෙ තෙ පඤ්චසතා කෙවට්ටපුත්තා සංවෙගමාපජ්ජිත්වා දුක්ඛස්සන්තකිරියං පත්ථයමානා භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා නචිරස්සෙව දුක්ඛස්සන්තං ¶ කත්වා භගවතා සද්ධිං ආනෙඤ්ජවිහාරසමාපත්තිධම්මපරිභොගෙන එකපරිභොගා අහෙසුං. සා ච නෙසං එවං භගවතා සද්ධිං එකපරිභොගතා උදානෙ වුත්තයසොජසුත්තවසෙනෙව වෙදිතබ්බාති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය කපිලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එවං ¶ මෙ සුතන්ති බ්රාහ්මණධම්මිකසුත්තං. කා උප්පත්ති? අයමෙව යාස්ස නිදානෙ ‘‘අථ ඛො සම්බහුලා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තා. තත්ථ ¶ සම්බහුලාති බහූ අනෙකෙ. කොසලකාති කොසලරට්ඨවාසිනො. බ්රාහ්මණමහාසාලාති ජාතියා බ්රාහ්මණා මහාසාරතාය මහාසාලා. යෙසං කිර නිදහිත්වා ඨපිතංයෙව අසීතිකොටිසඞ්ඛ්යං ධනමත්ථි, තෙ ‘‘බ්රාහ්මණමහාසාලා’’ති වුච්චන්ති. ඉමෙ ච තාදිසා, තෙන වුත්තං ‘‘බ්රාහ්මණමහාසාලා’’ති. ජිණ්ණාති ජජ්ජරීභූතා ජරාය ඛණ්ඩිච්චාදිභාවමාපාදිතා. වුඩ්ඪාති අඞ්ගපච්චඞ්ගානං වුඩ්ඪිමරියාදං පත්තා. මහල්ලකාති ජාතිමහල්ලකතාය සමන්නාගතා, චිරකාලප්පසුතාති වුත්තං හොති. අද්ධගතාති අද්ධානං ගතා, ද්වෙ තයො රාජපරිවට්ටෙ අතීතාති අධිප්පායො. වයො අනුප්පත්තාති පච්ඡිමවයං සම්පත්තා. අපිච ජිණ්ණාති පොරාණා, චිරකාලප්පවත්තකුලන්වයාති වුත්තං හොති. වුඩ්ඪාති සීලාචාරාදිගුණවුඩ්ඪියුත්තා. මහල්ලකාති විභවමහන්තතාය සමන්නාගතා මහද්ධනා මහාභොගා. අද්ධගතාති මග්ගපටිපන්නා බ්රාහ්මණානං වතචරියාදිමරියාදං අවීතික්කම්ම චරමානා. වයො අනුප්පත්තාති ජාතිවුඩ්ඪභාවම්පි අන්තිමවයං අනුප්පත්තාති එවම්පෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව.

භගවතා සද්ධිං සම්මොදිංසූති ඛමනීයාදීනි පුච්ඡන්තා අඤ්ඤමඤ්ඤං සමප්පවත්තමොදා අහෙසුං. යාය ච ‘‘කච්චි භොතො ගොතමස්ස ඛමනීයං, කච්චි යාපනීයං, අප්පාබාධං, අප්පාතඞ්කං, බලං, ලහුට්ඨානං, ඵාසුවිහාරො’’තිආදිකාය කථාය සම්මොදිංසු, තං පීතිපාමොජ්ජසඞ්ඛාතසම්මොදජනනතො සම්මොදිතුං අරහතො ච සම්මොදනීයං, අත්ථබ්යඤ්ජනමධුරතාය සුචිරම්පි ¶ කාලං සාරෙතුං නිරන්තරං පවත්තෙතුං අරහතො සරිතබ්බභාවතො ච සාරණීයං. සුය්යමානසුඛතො ච සම්මොදනීයං, අනුස්සරියමානසුඛතො සාරණීයං, තථා බ්යඤ්ජනපරිසුද්ධතාය සම්මොදනීයං, අත්ථපරිසුද්ධතාය සාරණීයන්ති එවං අනෙකෙහි පරියායෙහි සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං ¶ වීතිසාරෙත්වා පරියොසාපෙත්වා නිට්ඨාපෙත්වා යෙනත්ථෙන ආගතා, තං පුච්ඡිතුකාමා එකමන්තං නිසීදිංසු. තං –

‘‘න පච්ඡතො න පුරතො, නාපි ආසන්නදූරතො;

න පස්සෙ නාපි පටිවාතෙ, න චාපි ඔණතුණ්ණතෙ’’ති. –

ආදිනා ¶ නයෙන මඞ්ගලසුත්තවණ්ණනායං වුත්තමෙව.

එවං එකමන්තං නිසින්නා ඛො තෙ බ්රාහ්මණමහාසාලා භගවන්තං එතදවොචුං – ‘‘කිං ත’’න්ති? ‘‘සන්දිස්සන්ති නු ඛො’’තිආදි. තං සබ්බං උත්තානත්ථමෙව. කෙවලඤ්හෙත්ථ බ්රාහ්මණානං බ්රාහ්මණධම්මෙති දෙසකාලාදිධම්මෙ ඡඩ්ඩෙත්වා යො බ්රාහ්මණධම්මො, තස්මිංයෙව. තෙන හි බ්රාහ්මණාති යස්මා මං තුම්හෙ යාචිත්ථ, තස්මා බ්රාහ්මණා සුණාථ, සොතං ඔදහථ, සාධුකං මනසි කරොථ, යොනිසො මනසි කරොථ. තථා පයොගසුද්ධියා සුණාථ, ආසයසුද්ධියා සාධුකං මනසි කරොථ. අවික්ඛෙපෙන සුණාථ, පග්ගහෙන සාධුකං මනසි කරොථාතිආදිනා නයෙන එතෙසං පදානං පුබ්බෙ අවුත්තොපි අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. අථ භගවතා වුත්තං තං වචනං සම්පටිච්ඡන්තා ‘‘එවං භො’’ති ඛො තෙ බ්රාහ්මණමහාසාලා භගවතො පච්චස්සොසුං, භගවතො වචනං අභිමුඛා හුත්වා අස්සොසුං. අථ වා පටිස්සුණිංසු. ‘‘සුණාථ සාධුකං මනසි කරොථා’’ති වුත්තමත්ථං කත්තුකාමතාය පටිජානිංසූති වුත්තං හොති. අථ තෙසං එවං පටිස්සුතවතං භගවා එතදවොච – ‘‘කිං ත’’න්ති? ‘‘ඉසයො පුබ්බකා’’තිආදි.

287. තත්ථ පඨමගාථාය තාව සඤ්ඤතත්තාති සීලසංයමෙන සංයතචිත්තා. තපස්සිනොති ඉන්ද්රියසංවරතපයුත්තා. අත්තදත්ථමචාරිසුන්ති මන්තජ්ඣෙනබ්රහ්මවිහාරභාවනාදිං අත්තනො අත්ථං අකංසු. සෙසං පාකටමෙව.

288. දුතියගාථාදීසුපි අයං සඞ්ඛෙපවණ්ණනා – න පසූ බ්රාහ්මණානාසුන්ති පොරාණානං බ්රාහ්මණානං පසූ න ආසුං, න තෙ පසුපරිග්ගහමකංසු. න හිරඤ්ඤං න ධානියන්ති හිරඤ්ඤඤ්ච ¶ බ්රාහ්මණානං අන්තමසො ජතුමාසකොපි නාහොසි ¶ , තථා වීහිසාලියවගොධූමාදි පුබ්බණ්ණාපරණ්ණභෙදං ධානියම්පි තෙසං නාහොසි. තෙ හි නික්ඛිත්තජාතරූපරජතා අසන්නිධිකාරකාව හුත්වා කෙවලං සජ්ඣායධනධඤ්ඤා අත්තනො මන්තජ්ඣෙනසඞ්ඛාතෙනෙව ධනෙන ධඤ්ඤෙන ච සමන්නාගතා අහෙසුං. යො චායං මෙත්තාදිවිහාරො සෙට්ඨත්තා අනුගාමිකත්තා ච බ්රහ්මනිධීති වුච්චති, තඤ්ච බ්රහ්මං නිධිමපාලයුං සදා තස්ස භාවනානුයොගෙන.

289. එවං විහාරීනං යං නෙසං පකතං ආසි, යං එතෙසං පකතං එතෙ බ්රාහ්මණෙ උද්දිස්ස කතං අහොසි. ද්වාරභත්තං උපට්ඨිතන්ති ‘‘බ්රාහ්මණානං දස්සාමා’’ති සජ්ජෙත්වා තෙහි තෙහි දායකෙහි අත්තනො අත්තනො ඝරද්වාරෙ ඨපිතභත්තං. සද්ධාපකතන්ති සද්ධාය පකතං, සද්ධාදෙය්යන්ති වුත්තං හොති. එසානන්ති එසන්තීති එසා, තෙසං එසානං, එසමානානං පරියෙසමානානන්ති වුත්තං හොති. දාතවෙති ¶ දාතබ්බං. තදමඤ්ඤිසුන්ති තං අමඤ්ඤිංසු, තං ද්වාරෙ සජ්ජෙත්වා ඨපිතං භත්තං සද්ධාදෙය්යං පරියෙසමානානං එතෙසං බ්රාහ්මණානං දාතබ්බං අමඤ්ඤිංසු දායකා ජනා, න තතො පරං. අනත්ථිකා හි තෙ අඤ්ඤෙන අහෙසුං, කෙවලං ඝාසච්ඡාදනපරමතාය සන්තුට්ඨාති අධිප්පායො.

290. නානාරත්තෙහීති නානාවිධරාගරත්තෙහි වත්ථෙහි විචිත්රත්ථරණත්ථතෙහි, සයනෙහි එකභූමිකද්විභූමිකාදිපාසාදවරෙහි. ආවසථෙහීති එවරූපෙහි උපකරණෙහි. ඵීතා ජනපදා රට්ඨා එකෙකප්පදෙසභූතා ජනපදා ච කෙචි කෙචි සකලරට්ඨා ච ‘‘නමො බ්රාහ්මණාන’’න්ති සායං පාතං බ්රාහ්මණෙ දෙවෙ විය නමස්සිංසු.

291. තෙ එවං නමස්සියමානා ලොකෙන අවජ්ඣා බ්රාහ්මණා ආසුං, න කෙවලඤ්ච අවජ්ඣා, අජෙය්යා විහිංසිතුම්පි අනභිභවනීයත්තා අජෙය්යා ච අහෙසුං. කිං කාරණා? ධම්මරක්ඛිතා, යස්මා ධම්මෙන රක්ඛිතා. තෙ හි පඤ්ච වරසීලධම්මෙ රක්ඛිංසු, ‘‘ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරි’’න්ති (ජා. 1.10.102; 1.15.385) ධම්මරක්ඛිතා හුත්වා අවජ්ඣා අජෙය්යා ච අහෙසුන්ති ¶ අධිප්පායො. න නෙ කොචි නිවාරෙසීති තෙ බ්රාහ්මණෙ කුලානං ද්වාරෙසු සබ්බසො බාහිරෙසු ච අබ්භන්තරෙසු ච සබ්බද්වාරෙසු යස්මා තෙසු පියසම්මතෙසු වරසීලසමන්නාගතෙසු ¶ මාතාපිතූසු විය අතිවිස්සත්ථා මනුස්සා අහෙසුං, තස්මා ‘‘ඉදං නාම ඨානං තයා න පවිසිතබ්බ’’න්ති න කොචි නිවාරෙසි.

292. එවං ධම්මරක්ඛිතා කුලද්වාරෙසු අනිවාරිතා චරන්තා අට්ඨ ච චත්තාලීසඤ්චාති අට්ඨචත්තාලීසං වස්සානි කුමාරභාවතො පභුති චරණෙන කොමාරං බ්රහ්මචරියං චරිංසු තෙ. යෙපි බ්රාහ්මණචණ්ඩාලා අහෙසුං, කො පන වාදො බ්රහ්මසමාදීසූති එවමෙත්ථ අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. එවං බ්රහ්මචරියං චරන්තා එව හි විජ්ජාචරණපරියෙට්ඨිං අචරුං බ්රාහ්මණා පුරෙ, න අබ්රහ්මචාරිනො හුත්වා. තත්ථ විජ්ජාපරියෙට්ඨීති මන්තජ්ඣෙනං. වුත්තඤ්චෙතං ‘‘සො අට්ඨචත්තාලීස වස්සානි කොමාරං බ්රහ්මචරියං චරති මන්තෙ අධීයමානො’’ති (අ. නි. 5.192). චරණපරියෙට්ඨීති සීලරක්ඛණං. ‘‘විජ්ජාචරණපරියෙට්ඨු’’න්තිපි පාඨො, විජ්ජාචරණං පරියෙසිතුං අචරුන්ති අත්ථො.

293. යථාවුත්තඤ්ච කාලං බ්රහ්මචරියං චරිත්වා තතො පරං ඝරාවාසං කප්පෙන්තාපි න බ්රාහ්මණා අඤ්ඤමගමුං ඛත්තියං වා වෙස්සාදීසු අඤ්ඤතරං වා, යෙ අහෙසුං දෙවසමා වා මරියාදා වාති අධිප්පායො. තථා සතං වා සහස්සං වා දත්වා නපි භරියං කිණිංසු තෙ, සෙය්යථාපි එතරහි එකච්චෙ කිණන්ති. තෙ හි ධම්මෙන දාරං පරියෙසන්ති. කථං? අට්ඨචත්තාලීසං වස්සානි බ්රහ්මචරියං ¶ චරිත්වා බ්රාහ්මණා කඤ්ඤාභික්ඛං ආහිණ්ඩන්ති – ‘‘අහං අට්ඨචත්තාලීස වස්සානි චිණ්ණබ්රහ්මචරියො, යදි වයප්පත්තා දාරිකා අත්ථි, දෙථ මෙ’’ති. තතො යස්ස වයප්පත්තා දාරිකා හොති, සො තං අලඞ්කරිත්වා නීහරිත්වා ද්වාරෙ ඨිතස්සෙව බ්රාහ්මණස්ස හත්ථෙ උදකං ආසිඤ්චන්තො ‘‘ඉමං තෙ, බ්රාහ්මණ, භරියං පොසාවනත්ථාය දම්මී’’ති ¶ වත්වා දෙති.

කස්මා පන තෙ එවං චිරං බ්රහ්මචරියං චරිත්වාපි දාරං පරියෙසන්ති, න යාවජීවං බ්රහ්මචාරිනො හොන්තීති? මිච්ඡාදිට්ඨිවසෙන. තෙසඤ්හි එවංදිට්ඨි හොති – ‘‘යො පුත්තං න උප්පාදෙති, සො කුලවංසච්ඡෙදකරො හොති, තතො නිරයෙ පච්චතී’’ති. චත්තාරො කිර අභායිතබ්බං භායන්ති ගණ්ඩුප්පාදො කිකී කුන්තනී බ්රාහ්මණාති. ගණ්ඩුප්පාදා කිර මහාපථවියා ඛයභයෙන ¶ මත්තභොජිනො හොන්ති, න බහුං මත්තිකං ඛාදන්ති. කිකී සකුණිකා ආකාසපතනභයෙන අණ්ඩස්ස උපරි උත්තානා සෙති. කුන්තනී සකුණිකා පථවිකම්පනභයෙන පාදෙහි භූමිං න සුට්ඨු අක්කමති. බ්රාහ්මණා කුලවංසූපච්ඡෙදභයෙන දාරං පරියෙසන්ති. ආහ චෙත්ථ –

‘‘ගණ්ඩුප්පාදො කිකී චෙව, කුන්තී බ්රාහ්මණධම්මිකො;

එතෙ අභයං භායන්ති, සම්මූළ්හා චතුරො ජනා’’ති.

එවං ධම්මෙන දාරං පරියෙසිත්වාපි ච සම්පියෙනෙව සංවාසං සඞ්ගන්ත්වා සමරොචයුං, සම්පියෙනෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං පෙමෙනෙව කායෙන ච චිත්තෙන ච මිස්සීභූතා සඞ්ඝටිතා සංසට්ඨා හුත්වා සංවාසං සමරොචයුං, න අප්පියෙන න නිග්ගහෙන චාති වුත්තං හොති.

294. එවං සම්පියෙනෙව සංවාසං කරොන්තාපි ච අඤ්ඤත්ර තම්හාති, යො සො උතුසමයො, යම්හි සමයෙ බ්රාහ්මණී බ්රාහ්මණෙන උපගන්තබ්බා, අඤ්ඤත්ර තම්හා සමයා ඨපෙත්වා තං සමයං උතුතො විරතං උතුවෙරමණිං පති භරියං, යාව පුන සො සමයො ආගච්ඡති, තාව අට්ඨත්වා අන්තරායෙව. මෙථුනං ධම්මන්ති මෙථුනාය ධම්මාය. සම්පදානවචනපත්තියා කිරෙතං උපයොගවචනං. නාස්සු ගච්ඡන්තීති නෙව ගච්ඡන්ති. බ්රාහ්මණාති යෙ හොන්ති දෙවසමා ච මරියාදා චාති අධිප්පායො.

295. අවිසෙසෙන පන සබ්බෙපි බ්රහ්මචරියඤ්ච…පෙ… අවණ්ණයුං. තත්ථ බ්රහ්මචරියන්ති මෙථුනවිරති. සීලන්ති සෙසානි චත්තාරි සික්ඛාපදානි. අජ්ජවන්ති උජුභාවො, අත්ථතො අසඨතා ¶ අමායාවිතා ච. මද්දවන්ති ¶ මුදුභාවො, අත්ථතො අත්ථද්ධතා අනතිමානිතා ච. තපොති ඉන්ද්රියසංවරො. සොරච්චන්ති සුරතභාවො සුඛසීලතා අප්පටිකූලසමාචාරතා. අවිහිංසාති පාණිආදීහි අවිහෙසිකජාතිකතා සකරුණභාවො. ඛන්තීති අධිවාසනක්ඛන්ති. ඉච්චෙතෙ ගුණෙ අවණ්ණයුං. යෙපි නාසක්ඛිංසු සබ්බසො පටිපත්තියා ආරාධෙතුං, තෙපි තත්ථ සාරදස්සිනො හුත්වා වාචාය වණ්ණයිංසු පසංසිංසු.

296. එවං වණ්ණෙන්තානඤ්ච යො නෙසං…පෙ… නාගමා, යො එතෙසං බ්රාහ්මණානං පරමො බ්රහ්මා අහොසි, බ්රහ්මසමො නාම උත්තමො බ්රාහ්මණො ¶ අහොසි, දළ්හෙන පරක්කමෙන සමන්නාගතත්තා දළ්හපරක්කමො. ස වාති විභාවනෙ වා-සද්දො, තෙන සො එවරූපො බ්රාහ්මණොති තමෙව විභාවෙති. මෙථුනං ධම්මන්ති මෙථුනසමාපත්තිං. සුපිනන්තෙපි නාගමාති සුපිනෙපි න අගමාසි.

297. තතො තස්ස වත්තං…පෙ… අවණ්ණයුං. ඉමාය ගාථාය නවමගාථාය වුත්තගුණෙයෙව ආදිඅන්තවසෙන නිද්දිසන්තො දෙවසමෙ බ්රාහ්මණෙ පකාසෙති. තෙ හි විඤ්ඤුජාතිකා පණ්ඩිතා තස්ස බ්රහ්මසමස්ස බ්රාහ්මණස්ස වත්තං අනුසික්ඛන්ති පබ්බජ්ජාය ඣානභාවනාය ච, තෙ ච ඉමෙ බ්රහ්මචරියාදිගුණෙ පටිපත්තියා එව වණ්ණයන්තීති. තෙ සබ්බෙපි බ්රාහ්මණා පඤ්චකනිපාතෙ දොණසුත්තෙ (අ. නි. 5.192) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

298. ඉදානි මරියාදෙ බ්රාහ්මණෙ දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘තණ්ඩුලං සයන’’න්ති. තස්සත්ථො – තෙසු යෙ හොන්ති මරියාදා, තෙ බ්රාහ්මණා සචෙ යඤ්ඤං කප්පෙතුකාමා හොන්ති, අථ ආමකධඤ්ඤපටිග්ගහණා පටිවිරතත්තා නානප්පකාරකං තණ්ඩුලඤ්ච, මඤ්චපීඨාදිභෙදං සයනඤ්ච, ඛොමාදිභෙදං වත්ථඤ්ච, ගොසප්පිතිලතෙලාදිභෙදං සප්පිතෙලඤ්ච යාචිය ධම්මෙන, ‘‘උද්දිස්ස අරියා තිට්ඨන්ති, එසා අරියාන යාචනා’’ති එවං වුත්තෙන උද්දිස්සඨානසඞ්ඛාතෙන ධම්මෙන යාචිත්වා, අථ යො යං ඉච්ඡති දාතුං, තෙන තං දින්නතණ්ඩුලාදිං සමොධානෙත්වා සංකඩ්ඪිත්වා. ‘‘සමුදානෙත්වා’’තිපි පාඨො, එකොයෙවත්ථො. තතො යඤ්ඤමකප්පයුන්ති තතො ගහෙත්වා දානමකංසු ¶ .

299. කරොන්තා ච එවමෙතස්මිං උපට්ඨිතස්මිං දානසඞ්ඛාතෙ යඤ්ඤස්මිං නාස්සු ගාවො හනිංසු තෙ, න තෙ ගාවියො හනිංසු. ගාවීමුඛෙන චෙත්ථ සබ්බපාණා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. කිංකාරණා න හනිංසූති? බ්රහ්මචරියාදිගුණයුත්තත්තා. අපිච විසෙසතො යථා මාතා…පෙ… නාස්සු ගාවො හනිංසු තෙ. තත්ථ යාසු ජායන්ති ඔසධාති යාසු පිත්තාදීනං භෙසජ්ජභූතා පඤ්ච ගොරසා ජායන්ති.

300. අන්නදාතිආදීසු ¶ යස්මා පඤ්ච ගොරසෙ පරිභුඤ්ජන්තානං ඛුදා වූපසම්මති, බලං වඩ්ඪති, ඡවිවණ්ණො විප්පසීදති, කායිකමානසිකං සුඛං උප්පජ්ජති ¶ , තස්මා අන්නදා බලදා වණ්ණදා සුඛදා චෙතාති වෙදිතබ්බා. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

301. එවං තෙ යඤ්ඤෙසු ගාවො අහනන්තා පුඤ්ඤප්පභාවානුග්ගහිතසරීරා සුඛුමාලා…පෙ… සුඛමෙධිත්ථ යං පජා. තත්ථ සුඛුමාලා මුදුතලුණහත්ථපාදාදිතාය, මහාකායා ආරොහපරිණාහසම්පත්තියා, වණ්ණවන්තො සුවණ්ණවණ්ණතාය සණ්ඨානයුත්තතාය ච, යසස්සිනො ලාභපරිවාරසම්පදාය. සෙහි ධම්මෙහීති සකෙහි චාරිත්තෙහි. කිච්චාකිච්චෙසු උස්සුකාති කිච්චෙසු ‘‘ඉදං කාතබ්බං’’, අකිච්චෙසු ‘‘ඉදං න කාතබ්බ’’න්ති උස්සුක්කමාපන්නා හුත්වාති අත්ථො. එවං තෙ පොරාණා බ්රාහ්මණා එවරූපා හුත්වා දස්සනීයා පසාදනීයා ලොකස්ස පරමදක්ඛිණෙය්යා ඉමාය පටිපත්තියා යාව ලොකෙ අවත්තිංසු, තාව විගතඊතිභයුපද්දවා හුත්වා නානප්පකාරකං සුඛං එධිත්ථ පාපුණි, සුඛං වා එධිත්ථ සුඛං වුඩ්ඪිං අගමාසි. අයං පජාති සත්තලොකං නිදස්සෙති.

302-3. කාලච්චයෙන පන සම්භින්නමරියාදභාවං ආපජ්ජිතුකාමානං තෙසං ආසි විපල්ලාසො…පෙ… භාගසො මිතෙ. තත්ථ විපල්ලාසොති විපරීතසඤ්ඤා. අණුතො අණුන්ති ලාමකට්ඨෙන පරිත්තට්ඨෙන අප්පස්සාදට්ඨෙන අණුභූතතො කාමගුණතො උප්පන්නං ඣානසාමඤ්ඤනිබ්බානසුඛානි උපනිධාය සඞ්ඛ්යම්පි අනුපගමනෙන අණුං කාමසුඛං, ලොකුත්තරසුඛං වා උපනිධාය අණුභූතතො අත්තනා පටිලද්ධලොකියසමාපත්තිසුඛතො අණුං අප්පකතොපි අප්පකං කාමසුඛං දිස්වාති අධිප්පායො. රාජිනො චාති රඤ්ඤො ච. වියාකාරන්ති සම්පත්තිං. ආජඤ්ඤසංයුත්තෙති අස්සාජානීයසංයුත්තෙ. සුකතෙති දාරුකම්මලොහකම්මෙන සුනිට්ඨිතෙ. චිත්තසිබ්බනෙති සීහචම්මාදීහි අලඞ්කරණවසෙන ¶ චිත්රසිබ්බනෙ. නිවෙසනෙති ඝරවත්ථූනි. නිවෙසෙති තත්ථ පතිට්ඨාපිතඝරානි. විභත්තෙති ආයාමවිත්ථාරවසෙන විභත්තානි. භාගසො මිතෙති අඞ්ගණද්වාරපාසාදකූටාගාරාදිවසෙන කොට්ඨාසං කොට්ඨාසං කත්වා මිතානි. කිං වුත්තං හොති? තෙසං බ්රාහ්මණානං අණුතො අණුසඤ්ඤිතං කාමසුඛඤ්ච රඤ්ඤො බ්යාකාරඤ්ච අලඞ්කතනාරියො ච වුත්තප්පකාරෙ රථෙ ච නිවෙසනෙ නිවෙසෙ ච දිස්වා දුක්ඛෙසුයෙව එතෙසු වත්ථූසු ‘‘සුඛ’’න්ති පවත්තත්තා පුබ්බෙ පවත්තනෙක්ඛම්මසඤ්ඤාවිපල්ලාසසඞ්ඛාතා විපරීතසඤ්ඤා ආසි.

304. තෙ ¶ එවං විපරීතසඤ්ඤා හුත්වා ගොමණ්ඩලපරිබ්යූළ්හං…පෙ… බ්රාහ්මණා. තත්ථ ගොමණ්ඩලපරිබ්යූළ්හන්ති ගොයූථෙහි පරිකිණ්ණං. නාරීවරගණායුතන්ති වරනාරීගණසංයුත්තං. උළාරන්ති විපුලං ¶ . මානුසං භොගන්ති මනුස්සානං නිවෙසනාදිභොගවත්ථුං. අභිජ්ඣායිංසූති ‘‘අහො වතිදං අම්හාකං අස්සා’’ති තණ්හං වඩ්ඪෙත්වා අභිපත්ථයමානා ඣායිංසු.

305. එවං අභිජ්ඣායන්තා ච ‘‘එතෙ මනුස්සා සුන්හාතා සුවිලිත්තා කප්පිතකෙසමස්සූ ආමුත්තමණිආභරණා පඤ්චහි කාමගුණෙහි පරිචාරෙන්ති, මයං පන එවං තෙහි නමස්සියමානාපි සෙදමලකිලිට්ඨගත්තා පරූළ්හකච්ඡනඛලොමා භොගරහිතා පරමකාරුඤ්ඤතං පත්තා විහරාම. එතෙ ච හත්ථික්ඛන්ධඅස්සපිට්ඨිසිවිකාසුවණ්ණරථාදීහි විචරන්ති, මයං පාදෙහි. එතෙ ද්විභූමිකාදිපාසාදතලෙසු වසන්ති, මයං අරඤ්ඤරුක්ඛමූලාදීසු. එතෙ ච ගොනකාදීහි අත්ථරණෙහි අත්ථතාසු වරසෙය්යාසු සයන්ති, මයං තට්ටිකාචම්මඛණ්ඩාදීනි අත්ථරිත්වා භූමියං. එතෙ නානාරසානි භොජනානි භුඤ්ජන්ති, මයං උඤ්ඡාචරියාය යාපෙම. කථං නු ඛො මයම්පි එතෙහි සදිසා භවෙය්යාමා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘ධනං ඉච්ඡිතබ්බං, න සක්කා ධනරහිතෙහි අයං සම්පත්ති පාපුණිතු’’න්ති ච අවධාරෙත්වා වෙදෙ භින්දිත්වා ධම්මයුත්තෙ පුරාණමන්තෙ නාසෙත්වා අධම්මයුත්තෙ කූටමන්තෙ ගන්ථෙත්වා ධනත්ථිකා ඔක්කාකරාජානමුපසඞ්කම්ම සොත්ථිවචනාදීනි පයුඤ්ජිත්වා ‘‘අම්හාකං, මහාරාජ, බ්රාහ්මණවංසෙ පවෙණියා ආගතං පොරාණමන්තපදං අත්ථි, තං මයං ආචරියමුට්ඨිතාය ¶ න කස්සචි භණිම්හා, තං මහාරාජා සොතුමරහතී’’ති ච වත්වා අස්සමෙධාදියඤ්ඤං වණ්ණයිංසු. වණ්ණයිත්වා ච රාජානං උස්සාහෙන්තා ‘‘යජ, මහාරාජ, එවං පහූතධනධඤ්ඤො ත්වං, නත්ථි තෙ යඤ්ඤසම්භාරවෙකල්ලං, එවඤ්හි තෙ යජතො සත්තකුලපරිවට්ටා සග්ගෙ උප්පජ්ජිස්සන්තී’’ති අවොචුං. තෙන නෙසං තං පවත්තිං දස්සෙන්තො ආහ භගවා ‘‘තෙ තත්ථ මන්තෙ…පෙ… බහු තෙ ධන’’න්ති.

තත්ථ තත්ථාති තස්මිං, යං භොගමභිජ්ඣායිංසු, තන්නිමිත්තන්ති වුත්තං හොති. නිමිත්තත්ථෙ හි එතං භුම්මවචනං. තදුපාගමුන්ති තදා උපාගමුං. පහූතධනධඤ්ඤොසීති පහූතධනධඤ්ඤො භවිස්සසි, අභිසම්පරායන්ති අධිප්පායො. ආසංසායඤ්හි අනාගතෙපි වත්තමානවචනං ඉච්ඡන්ති සද්දකොවිදා. යජස්සූති ¶ යජාහි. විත්තං ධනන්ති ජාතරූපාදිරතනමෙව විත්තිකාරණතො විත්තං, සමිද්ධිකාරණතො ධනන්ති වුත්තං. අථ වා විත්තන්ති විත්තිකාරණභූතමෙව ආභරණාදි උපකරණං, යං ‘‘පහූතවිත්තූපකරණො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.331) ආගච්ඡති. ධනන්ති හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදි. කිං වුත්තං හොති? තෙ බ්රාහ්මණා මන්තෙ ගන්ථෙත්වා තදා ඔක්කාකං උපාගමුං. කින්ති? ‘‘මහාරාජ, බහූ තෙ විත්තඤ්ච ධනඤ්ච, යජස්සු, ආයතිම්පි පහූතධනධඤ්ඤො භවිස්සසී’’ති.

306. එවං කාරණං වත්වා සඤ්ඤාපෙන්තෙහි තතො ච රාජා…පෙ… අදා ධනං. තත්ථ සඤ්ඤත්තොති ¶ ඤාපිතො. රථෙසභොති මහාරථෙසු ඛත්තියෙසු අකම්පියට්ඨෙන උසභසදිසො. ‘‘අස්සමෙධ’’න්තිආදීසු අස්සමෙත්ථ මෙධන්තීති අස්සමෙධො, ද්වීහි පරියඤ්ඤෙහි යජිතබ්බස්ස එකවීසතියූපස්ස ඨපෙත්වා භූමිඤ්ච පුරිසෙ ච අවසෙසසබ්බවිභවදක්ඛිණස්ස යඤ්ඤස්සෙතං අධිවචනං. පුරිසමෙත්ථ මෙධන්තීති පුරිසමෙධො, චතූහි පරියඤ්ඤෙහි යජිතබ්බස්ස සද්ධිං භූමියා අස්සමෙධෙ වුත්තවිභවදක්ඛිණස්ස යඤ්ඤස්සෙතං අධිවචනං. සම්මමෙත්ථ පාසන්තීති සම්මාපාසො, දිවසෙ දිවසෙ සම්මං ඛිපිත්වා තස්ස පතිතොකාසෙ වෙදිං කත්වා සංහාරිමෙහි යූපාදීහි සරස්සතිනදියා නිමුග්ගොකාසතො පභුති පටිලොමං ගච්ඡන්තෙන ¶ යජිතබ්බස්ස සත්රයාගස්සෙතං අධිවචනං. වාජමෙත්ථ පිවන්තීති වාජපෙය්යො. එකෙන පරියඤ්ඤෙන සත්තරසහි පසූහි යජිතබ්බස්ස බෙලුවයූපස්ස සත්තරසකදක්ඛිණස්ස යඤ්ඤස්සෙතං අධිවචනං. නත්ථි එත්ථ අග්ගළාති නිරග්ගළො, නවහි පරියඤ්ඤෙහි යජිතබ්බස්ස සද්ධිං භූමියා ච පුරිසෙහි ච අස්සමෙධෙ වුත්තවිභවදක්ඛිණස්ස සබ්බමෙධපරියායනාමස්ස අස්සමෙධවිකප්පස්සෙතං අධිවචනං. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව.

307-8. ඉදානි යං වුත්තං ‘‘බ්රාහ්මණානමදා ධන’’න්ති, තං දස්සෙන්තො ‘‘ගාවො සයනඤ්චා’’ති ගාථාද්වයමාහ. සො හි රාජා ‘‘දීඝරත්තං ලූඛාහාරෙන කිලන්තා පඤ්ච ගොරසෙ පරිභුඤ්ජන්තූ’’ති නෙසං සපුඞ්ගවානි ගොයූථානෙව අදාසි, තථා ‘‘දීඝරත්තං ථණ්ඩිලසායිතාය ථූලසාටකනිවාසනෙන ¶ එකසෙය්යාය පාදචාරෙන රුක්ඛමූලාදිවාසෙන ච කිලන්තා ගොනකාදිඅත්ථතවරසයනාදීසු සුඛං අනුභොන්තූ’’ති නෙසං මහග්ඝානි සයනාදීනි ච අදාසි. එවමෙතං නානප්පකාරකං අඤ්ඤඤ්ච හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිධනං අදාසි. තෙනාහ භගවා – ‘‘ගාවො සයනඤ්ච වත්ථඤ්ච…පෙ… බ්රාහ්මණානමදා ධන’’න්ති.

309-10. එවං තස්ස රඤ්ඤො සන්තිකා තෙ ච තත්ථ…පෙ… පුන මුපාගමුං. කිං වුත්තං හොති? තස්ස රඤ්ඤො සන්තිකා තෙ බ්රාහ්මණා තෙසු යාගෙසු ධනං ලභිත්වා දීඝරත්තං දිවසෙ දිවසෙ එවමෙව ඝාසච්ඡාදනං පරියෙසිත්වා නානප්පකාරකං වත්ථුකාම සන්නිධිංසමරොචයුං. තතො තෙසං ඉච්ඡාවතිණ්ණානං ඛීරාදිපඤ්චගොරසස්සාදවසෙන රසතණ්හාය ඔතිණ්ණචිත්තානං ‘‘ඛීරාදීනිපි තාව ගුන්නං සාදූනි, අද්ධා ඉමාසං මංසං සාදුතරං භවිස්සතී’’ති එවං මංසං පටිච්ච භිය්යො තණ්හා පවඩ්ඪථ. තතො චින්තෙසුං – ‘‘සචෙ මයං මාරෙත්වා ඛාදිස්සාම, ගාරය්හා භවිස්සාම, යංනූන මන්තෙ ගන්ථෙය්යාමා’’ති. අථ පුනපි වෙදං භින්දිත්වා තදනුරූපෙ තෙ තත්ථ මන්තෙ ගන්ථෙත්වා තෙ බ්රාහ්මණා තන්නිමිත්තං ¶ කූටමන්තෙ ගන්ථෙත්වා ඔක්කාකරාජානං පුන උපාගමිංසු. ඉමමත්ථං භාසමානා ‘‘යථා ආපො ච…පෙ… බහු තෙ ධන’’න්ති.

කිං ¶ වුත්තං හොති? අම්හාකං, මහාරාජ, මන්තෙසු එතදාගතං යථා ආපො හත්ථධොවනාදිසබ්බකිච්චෙසු පාණීනං උපයොගං ගච්ඡති, නත්ථි තෙසං තතොනිදානං පාපං. කස්මා? යස්මා පරික්ඛාරො සො හි පාණිනං, උපකරණත්ථාය උප්පන්නොති අධිප්පායො. යථා චායං මහාපථවී ගමනට්ඨානාදිසබ්බකිච්චෙසු කහාපණසඞ්ඛාතං හිරඤ්ඤං සුවණ්ණරජතාදිභෙදං ධනං, යවගොධූමාදිභෙදං ධානියඤ්ච, සංවොහාරාදිසබ්බකිච්චෙසු උපයොගං ගච්ඡති, එවං ගාවො මනුස්සානං සබ්බකිච්චෙසු උපයොගගමනත්ථාය උප්පන්නා. තස්මා එතා හනිත්වා නානප්පකාරකෙ යාගෙ යජස්සු බහු තෙ විත්තං, යජස්සු බහු තෙ ධනන්ති.

311-12. එවං පුරිමනයෙනෙව තතො ච රාජා…පෙ… අඝාතයි, යං තතො පුබ්බෙ කඤ්චි සත්තං න පාදා…පෙ… ඝාතයි. තදා කිර බ්රාහ්මණා යඤ්ඤාවාටං ගාවීනං පූරෙත්වා මඞ්ගලඋසභං බන්ධිත්වා රඤ්ඤො මූලං නෙත්වා ‘‘මහාරාජ, ගොමෙධයඤ්ඤං යජස්සු, එවං තෙ බ්රහ්මලොකස්ස මග්ගො විසුද්ධො භවිස්සතී’’ති ¶ ආහංසු. රාජා කතමඞ්ගලකිච්චො ඛග්ගං ගහෙත්වා පුඞ්ගවෙන සහ අනෙකසතසහස්සා ගාවො මාරෙසි. බ්රාහ්මණා යඤ්ඤාවාටෙ මංසානි ඡින්දිත්වා ඛාදිංසු, පීතකොදාතරත්තකම්බලෙ ච පාරුපිත්වා මාරෙසුං. තදුපාදාය කිර ගාවො පාරුතෙ දිස්වා උබ්බිජ්ජන්ති. තෙනාහ භගවා – ‘‘න පාදා…පෙ… ඝාතයී’’ති.

313. තතො දෙවාති එවං තස්මිං රාජිනි ගාවියො ඝාතෙතුමාරද්ධෙ අථ තදනන්තරමෙව තං ගොඝාතකං දිස්වා එතෙ චාතුමහාරාජිකාදයො දෙවා ච, පිතරොති බ්රාහ්මණෙසු ලද්ධවොහාරා බ්රහ්මානො ච, සක්කො දෙවානමින්දො ච, පබ්බතපාදනිවාසිනො දානවයක්ඛසඤ්ඤිතා අසුරරක්ඛසා ච ‘‘අධම්මො අධම්මො’’ති එවං වාචං නිච්ඡාරෙන්තා ‘‘ධි මනුස්සා, ධි මනුස්සා’’ති ච වදන්තා පක්කන්දුං. එවං භූමිතො පභුති සො සද්දො මුහුත්තෙන යාව බ්රහ්මලොකා අගමාසි, එකධික්කාරපරිපුණ්ණො ලොකො අහොසි. කිං කාරණං? යං සත්ථං නිපතී ගවෙ, යස්මා ගාවිම්හි සත්ථං නිපතීති වුත්තං හොති.

314. න කෙවලඤ්ච දෙවාදයො පක්කන්දුං, අයමඤ්ඤොපි ලොකෙ අනත්ථො ¶ උදපාදි – යෙ හි තෙ තයො රොගා පුරෙ ආසුං, ඉච්ඡා අනසනං ජරා, කිඤ්චි කිඤ්චිදෙව පත්ථනතණ්හා ච ඛුදා ච පරිපාකජරා චාති වුත්තං හොති. තෙ පසූනඤ්ච සමාරම්භා, අට්ඨානවුතිමාගමුං, චක්ඛුරොගාදිනා භෙදෙන අට්ඨනවුතිභාවං පාපුණිංසූති අත්ථො.

315. ඉදානි භගවා තං පසුසමාරම්භං නින්දන්තො ආහ ‘‘එසො අධම්මො’’ති. තස්සත්ථො එසො ¶ පසුසමාරම්භසඞ්ඛාතො කායදණ්ඩාදීනං තිණ්ණං දණ්ඩානං අඤ්ඤතරදණ්ඩභූතො ධම්මතො අපෙතත්තා අධම්මො ඔක්කන්තො අහු, පවත්තො ආසි, සො ච ඛො තතො පභුති පවත්තත්තා පුරාණො, යස්ස ඔක්කමනතො පභුති කෙනචි පාදාදිනා අහිංසනතො අදූසිකායො ගාවො හඤ්ඤන්ති. යා ඝාතෙන්තා ධම්මා ධංසන්ති චවන්ති පරිහායන්ති යාජකා යඤ්ඤයාජිනො ජනාති.

316. එවමෙසො අණුධම්මොති එවං එසො ලාමකධම්මො හීනධම්මො, අධම්මොති වුත්තං හොති. යස්මා වා එත්ථ දානධම්මොපි අප්පකො අත්ථි ¶ , තස්මා තං සන්ධායාහ ‘‘අණුධම්මො’’ති. පොරාණොති තාව චිරකාලතො පභුති පවත්තත්තා පොරාණො. විඤ්ඤූහි පන ගරහිතත්තා විඤ්ඤූගරහිතොති වෙදිතබ්බො. යස්මා ච විඤ්ඤුගරහිතො, තස්මා යත්ථ එදිසකං පස්සති, යාජකං ගරහතී ජනො. කථං? ‘‘අබ්බුදං බ්රාහ්මණෙහි උප්පාදිතං, ගාවො වධිත්වා මංසං ඛාදන්තී’’ති එවමාදීනි වත්වාති අයමෙත්ථ අනුස්සවො.

317. එවං ධම්මෙ වියාපන්නෙති එවං පොරාණෙ බ්රාහ්මණධම්මෙ නට්ඨෙ. ‘‘වියාවත්තෙ’’තිපි පාඨො, විපරිවත්තිත්වා අඤ්ඤථා භූතෙති අත්ථො. විභින්නා සුද්දවෙස්සිකාති පුබ්බෙ සමග්ගා විහරන්තා සුද්දා ච වෙස්සා ච තෙ විභින්නා. පුථූ විභින්නා ඛත්තියාති ඛත්තියාපි බහූ අඤ්ඤමඤ්ඤං භින්නා. පතිං භරියාවමඤ්ඤථාති භරියා ච ඝරාවාසත්ථං ඉස්සරියබලෙ ඨපිතා පුත්තබලාදීහි උපෙතා හුත්වා පතිං අවමඤ්ඤථ, පරිභවි අවමඤ්ඤි න සක්කච්චං උපට්ඨාසි.

318. එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං විභින්නා සමානා ඛත්තියා බ්රහ්මබන්ධූ ච…පෙ… කාමානං වසමන්වගුන්ති. ඛත්තියා ච බ්රාහ්මණා ච යෙ චඤ්ඤෙ වෙස්සසුද්දා යථා සඞ්කරං නාපජ්ජන්ති, එවං අත්තනො අත්තනො ගොත්තෙන රක්ඛිතත්තා ගොත්තරක්ඛිතා. තෙ සබ්බෙපි තං ජාතිවාදං නිරංකත්වා, ‘‘අහං ඛත්තියො, අහං බ්රාහ්මණො’’ති එතං සබ්බම්පි නාසෙත්වා ¶ පඤ්චකාමගුණසඞ්ඛාතානං කාමානං වසං අන්වගුං ආසත්තං පාපුණිංසු, කාමහෙතු න කිඤ්චි අකත්තබ්බං නාකංසූති වුත්තං හොති.

එවමෙත්ථ භගවා ‘‘ඉසයො පුබ්බකා’’තිආදීහි නවහි ගාථාහි පොරාණානං බ්රාහ්මණානං වණ්ණං භාසිත්වා ‘‘යො නෙසං පරමො’’ති ගාථාය බ්රහ්මසමං, ‘‘තස්ස වත්තමනුසික්ඛන්තා’’ති ගාථාය දෙවසමං, ‘‘තණ්ඩුලං සයන’’න්තිආදිකාහි චතූහි ගාථාහි මරියාදං, ‘‘තෙසං ආසි විපල්ලාසො’’තිආදීහි සත්තරසහි ගාථාහි සම්භින්නමරියාදං, තස්ස විප්පටිපත්තියා දෙවාදීනං පක්කන්දනාදිදීපනත්ථඤ්ච දස්සෙත්වා දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. බ්රාහ්මණචණ්ඩාලො පන ඉධ අවුත්තොයෙව. කස්මා? යස්මා විපත්තියා අකාරණං. බ්රාහ්මණධම්මසම්පත්තියා හි බ්රහ්මසමදෙවසමමරියාදා කාරණං ¶ ¶ හොන්ති, විපත්තියා සම්භින්නමරියාදො. අයං පන දොණසුත්තෙ (අ. නි. 5.192) වුත්තප්පකාරො බ්රාහ්මණචණ්ඩාලො බ්රාහ්මණධම්මවිපත්තියාපි අකාරණං. කස්මා? විපන්නෙ ධම්මෙ උප්පන්නත්තා. තස්මා තං අදස්සෙත්වාව දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. එතරහි පන සොපි බ්රාහ්මණචණ්ඩාලො දුල්ලභො. එවමයං බ්රාහ්මණානං ධම්මො විනට්ඨො. තෙනෙවාහ දොණො බ්රාහ්මණො – ‘‘එවං සන්තෙ මයං, භො ගොතම, බ්රාහ්මණචණ්ඩාලම්පි න පූරෙමා’’ති. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙව.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය බ්රාහ්මණධම්මිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

319. යස්මා ¶ හි ධම්මන්ති ධම්මසුත්තං, ‘‘නාවාසුත්ත’’න්තිපි වුච්චති. කා උප්පත්ති? ඉදං සුත්තං ආයස්මන්තං සාරිපුත්තත්ථෙරං ආරබ්භ වුත්තං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන ද්වින්නං අග්ගසාවකානං උප්පත්තිතො පභුති වෙදිතබ්බො. සෙය්යථිදං – අනුප්පන්නෙ ¶ කිර භගවති ද්වෙ අග්ගසාවකා එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං කප්පසතසහස්සඤ්ච පාරමියො පූරෙත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තා. තෙසං පඨමො චවිත්වා රාජගහස්ස අවිදූරෙ උපතිස්සගාමො නාම බ්රාහ්මණානං භොගගාමො අත්ථි, තත්ථ සට්ඨිඅධිකපඤ්චකොටිසතධනවිභවස්ස ගාමසාමිනො බ්රාහ්මණස්ස රූපසාරී නාම බ්රාහ්මණී, තස්සා කුච්ඡියං පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි. දුතියො තස්සෙවාවිදූරෙ කොලිතගාමො නාම බ්රාහ්මණානං භොගගාමො අත්ථි. තත්ථ තථාරූපවිභවස්සෙව ගාමසාමිනො බ්රාහ්මණස්ස මොග්ගල්ලානී නාම බ්රාහ්මණී, තස්සා කුච්ඡියං තං දිවසමෙව පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි. එවං තෙසං එකදිවසමෙව පටිසන්ධිග්ගහණඤ්ච ගබ්භවුට්ඨානඤ්ච අහොසි. එකදිවසෙයෙව ච නෙසං එකස්ස උපතිස්සගාමෙ ජාතත්තා උපතිස්සො, එකස්ස කොලිතගාමෙ ජාතත්තා කොලිතොති නාමමකංසු.

තෙ ¶ සහපංසුං කීළන්තා සහායකා අනුපුබ්බෙන වුඩ්ඪිං පාපුණිංසු, එකමෙකස්ස ච පඤ්චපඤ්චමාණවකසතානි පරිවාරා අහෙසුං. තෙ උය්යානං වා නදීතිත්ථං වා ගච්ඡන්තා සපරිවාරායෙව ගච්ඡන්ති. එකො පඤ්චහි සුවණ්ණසිවිකාසතෙහි, දුතියො පඤ්චහි ආජඤ්ඤරථසතෙහි. තදා ච රාජගහෙ කාලානුකාලං ගිරග්ගසමජ්ජො නාම හොති. සායන්හසමයෙ නගරවෙමජ්ඣෙ යත්ථ සකලඅඞ්ගමගධවාසිනො අභිඤ්ඤාතා ඛත්තියකුමාරාදයො සන්නිපතිත්වා සුපඤ්ඤත්තෙසු මඤ්චපීඨාදීසු නිසින්නා සමජ්ජවිභූතිං පස්සන්ති. අථ තෙ සහායකා තෙන පරිවාරෙන සද්ධිං තත්ථ ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙසු නිසීදිංසු. තතො උපතිස්සො සමජ්ජවිභූතිං පස්සන්තො මහාජනකායං සන්නිපතිතං දිස්වා ‘‘එත්තකො ජනකායො වස්සසතං අප්පත්වාව මරිස්සතී’’ති චින්තෙසි. තස්ස මරණං ආගන්ත්වා නලාටන්තෙ පතිට්ඨිතං විය අහොසි, තථා කොලිතස්ස. තෙසං අනෙකප්පකාරෙසු නටෙසු නච්චන්තෙසු දස්සනමත්තෙපි චිත්තං න නමි, අඤ්ඤදත්ථු සංවෙගොයෙව උදපාදි.

අථ වුට්ඨිතෙ සමජ්ජෙ පක්කන්තාය පරිසාය සකපරිවාරෙන පක්කන්තෙසු තෙසු සහායෙසු කොලිතො ¶ උපතිස්සං පුච්ඡි – ‘‘කිං, සම්ම, නාටකාදිදස්සනෙන තව පමොදනමත්තම්පි ¶ නාහොසී’’ති? සො තස්ස තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා තම්පි තථෙව පටිපුච්ඡි. සොපි තස්ස අත්තනො පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘එහි, සම්ම, පබ්බජිත්වා අමතං ගවෙසාමා’’ති ආහ. ‘‘සාධු සම්මා’’ති උපතිස්සො තං සම්පටිච්ඡි. තතො ද්වෙපි ජනා තං සම්පත්තිං ඡඩ්ඩෙත්වා පුනදෙව රාජගහමනුප්පත්තා. තෙන ච සමයෙන රාජගහෙ සඤ්චයො නාම පරිබ්බාජකො පටිවසති. තෙ තස්ස සන්තිකෙ පඤ්චහි මාණවකසතෙහි සද්ධිං පබ්බජිත්වා කතිපාහෙනෙව තයො වෙදෙ සබ්බඤ්ච පරිබ්බාජකසමයං උග්ගහෙසුං. තෙ තෙසං සත්ථානං ආදිමජ්ඣපරියොසානං උපපරික්ඛන්තා පරියොසානං අදිස්වා ආචරියං පුච්ඡිංසු – ‘‘ඉමෙසං සත්ථානං ආදිමජ්ඣං දිස්සති, පරියොසානං පන න දිස්සති ‘ඉදං නාම ඉමෙහි සත්ථෙහි පාපුණෙය්යාති, යතො උත්තරි පාපුණිතබ්බං නත්ථී’’’ති. සොපි ආහ – ‘‘අහම්පි තෙසං තථාවිධං පරියොසානං න පස්සාමී’’ති. තෙ ආහංසු – ‘‘තෙන හි මයං ඉමෙසං පරියොසානං ගවෙසාමා’’ති. තෙ ආචරියො ‘‘යථාසුඛං ගවෙසථා’’ති ආහ. එවං තෙ තෙන අනුඤ්ඤාතා අමතං ගවෙසමානා ආහිණ්ඩන්තා ජම්බුදීපෙ පාකටා අහෙසුං. තෙහි ඛත්තියපණ්ඩිතාදයො පඤ්හං පුට්ඨා උත්තරුත්තරිං න සම්පායන්ති. ‘‘උපතිස්සො ¶ කොලිතො’’ති වුත්තෙ පන ‘‘කෙ එතෙ, න ඛො මයං ජානාමා’’ති භණන්තා නත්ථි, එවං විස්සුතා අහෙසුං.

එවං තෙසු අමතපරියෙසනං චරමානෙසු අම්හාකං භගවා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන රාජගහමනුප්පත්තො. තෙ ච පරිබ්බාජකා සකලජම්බුදීපං චරිත්වා තිට්ඨතු අමතං, අන්තමසො පරියොසානපඤ්හවිස්සජ්ජනමත්තම්පි අලභන්තා පුනදෙව රාජගහං අගමංසු. අථ ඛො ආයස්මා අස්සජි පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වාති යාව තෙසං පබ්බජ්ජා, තාව සබ්බං පබ්බජ්ජාක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 60) ආගතනයෙනෙව විත්ථාරතො දට්ඨබ්බං.

එවං පබ්බජිතෙසු තෙසු ද්වීසු සහායකෙසු ආයස්මා සාරිපුත්තො අඩ්ඪමාසෙන ¶ සාවකපාරමීඤාණං සච්ඡාකාසි. සො යදා අස්සජිත්ථෙරෙන සද්ධිං එකවිහාරෙ වසති, තදා භගවතො උපට්ඨානං ගන්ත්වා අනන්තරං ථෙරස්ස උපට්ඨානං ගච්ඡති ‘‘පුබ්බාචරියො මෙ අයමායස්මා, එතමහං නිස්සාය භගවතො සාසනං අඤ්ඤාසි’’න්ති ගාරවෙන. යදා පන අස්සජිත්ථෙරෙන සද්ධිං එකවිහාරෙ න වසති, තදා යස්සං දිසායං ථෙරො වසති, තං දිසං ඔලොකෙත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ නමස්සති. තං දිස්වා කෙචි භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘සාරිපුත්තො අග්ගසාවකො හුත්වා දිසං නමස්සති, අජ්ජාපි මඤ්ඤෙ බ්රාහ්මණදිට්ඨි අප්පහීනා’’ති. අථ භගවා දිබ්බාය සොතධාතුයා තං කථාසල්ලාපං සුත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නංයෙව අත්තානං දස්සෙන්තො භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති ¶ ? තෙ තං පවත්තිං ආචික්ඛිංසු. තතො භගවා ‘‘න, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො දිසං නමස්සති, යං නිස්සාය සාසනං අඤ්ඤාසි, තං අත්තනො ආචරියං වන්දති නමස්සති සම්මානෙති, ආචරියපූජකො, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො’’ති වත්වා තත්ථ සන්නිපතිතානං ධම්මදෙසනත්ථං ඉමං සුත්තමභාසි.

තත්ථ යස්මා හි ධම්මං පුරිසො විජඤ්ඤාති යතො පුග්ගලා පිටකත්තයප්පභෙදං පරියත්තිධම්මං වා, පරියත්තිං සුත්වා අධිගන්තබ්බං නවලොකුත්තරප්පභෙදං පටිවෙධධම්මං වා පුරිසො විජඤ්ඤා ජානෙය්ය වෙදෙය්ය. ‘‘යස්සා’’තිපි පාඨො, සො එවත්ථො. ඉන්දංව නං දෙවතා පූජයෙය්යාති යථා සක්කං දෙවානමින්දං ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවතා පූජෙන්ති, එවං සො පුග්ගලො තං පුග්ගලං කාලස්සෙව වුට්ඨාය උපාහනඔමුඤ්චනාදිං සබ්බං වත්තපටිවත්තං කරොන්තො ¶ පූජෙය්ය සක්කරෙය්ය ගරුකරෙය්ය. කිං කාරණං? සො පූජිතො…පෙ… පාතුකරොති ධම්මං, සො ආචරියො එවං පූජිතො තස්මිං අන්තෙවාසිම්හි පසන්නචිත්තො පරියත්තිපටිවෙධවසෙන බහුස්සුතො දෙසනාවසෙනෙව පරියත්තිධම්මඤ්ච, දෙසනං සුත්වා යථානුසිට්ඨං පටිපත්තියා අධිගන්තබ්බං පටිවෙධධම්මඤ්ච ¶ පාතුකරොති දෙසෙති, දෙසනාය වා පරියත්තිධම්මං, උපමාවසෙන අත්තනා අධිගතපටිවෙධධම්මං පාතුකරොති.

320. තදට්ඨිකත්වාන නිසම්ම ධීරොති එවං පසන්නෙන ආචරියෙන පාතුකතං ධම්මං අට්ඨිකත්වාන සුණිත්වා උපධාරණසමත්ථතාය ධීරො පුරිසො. ධම්මානුධම්මං පටිපජ්ජමානොති ලොකුත්තරධම්මස්ස අනුලොමත්තා අනුධම්මභූතං විපස්සනං භාවයමානො. විඤ්ඤූ විභාවී නිපුණො ච හොතීති විඤ්ඤුතාසඞ්ඛාතාය පඤ්ඤාය අධිගමෙන විඤ්ඤූ, විභාවෙත්වා පරෙසම්පි පාකටං කත්වා ඤාපනසමත්ථතාය විභාවී, පරමසුඛුමත්ථපටිවෙධතාය නිපුණො ච හොති. යො තාදිසං භජති අප්පමත්තොති යො තාදිසං පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරං බහුස්සුතං අප්පමත්තො තප්පසාදනපරො හුත්වා භජති.

321. එවං පණ්ඩිතාචරියසෙවනං පසංසිත්වා ඉදානි බාලාචරියසෙවනං නින්දන්තො ‘‘ඛුද්දඤ්ච බාල’’න්ති ඉමං ගාථමාහ. තත්ථ ඛුද්දන්ති ඛුද්දෙන කායකම්මාදිනා සමන්නාගතං, පඤ්ඤාභාවතො බාලං. අනාගතත්ථන්ති අනධිගතපරියත්තිපටිවෙධත්ථං. උසූයකන්ති ඉස්සාමනකතාය අන්තෙවාසිකස්ස වුඩ්ඪිං අසහමානං. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව පදතො. අධිප්පායතො පන යො බහුචීවරාදිලාභී ආචරියො අන්තෙවාසිකානං චීවරාදීනි න සක්කොති දාතුං, ධම්මදානෙ පන අනිච්චදුක්ඛානත්තවචනමත්තම්පි න සක්කොති. එතෙහි ඛුද්දතාදිධම්මෙහි සමන්නාගතත්තා තං ඛුද්දං බාලං අනාගතත්ථං උසූයකං ආචරියං උපසෙවමානො ‘‘පූතිමච්ඡං කුසග්ගෙනා’’ති (ඉතිවු. 76; ජා. 1.15.183) වුත්තනයෙන සයම්පි බාලො හොති. තස්මා ඉධ සාසනෙ කිඤ්චි අප්පමත්තකම්පි ¶ පරියත්තිධම්මං පටිවෙධධම්මං වා අවිභාවයිත්වා ච අවිජානිත්වා ච යස්ස ධම්මෙසු කඞ්ඛා, තං අතරිත්වා මරණං උපෙතීති එවමස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො.

322-3. ඉදානි තස්සෙවත්ථස්ස පාකටකරණත්ථං ‘‘යථා නරො’’ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ ආපගන්ති නදිං. මහොදකන්ති බහුඋදකං. සලිලන්ති ඉතො ¶ චිතො ච ගතං, විත්ථිණ්ණන්ති වුත්තං ¶ හොති. ‘‘සරිත’’න්තිපි පාඨො, සො එවත්ථො. සීඝසොතන්ති හාරහාරිකං, වෙගවතින්ති වුත්තං හොති. කිං සොති එත්ථ ‘‘සො වුය්හමානො’’ති ඉමිනා ච සොකාරෙන තස්ස නරස්ස නිද්දිට්ඨත්තා නිපාතමත්තො සොකාරො. කිං සූති වුත්තං හොති යථා ‘‘න භවිස්සාමි නාම සො, විනස්සිස්සාමි නාම සො’’ති. ධම්මන්ති පුබ්බෙ වුත්තං දුවිධමෙව. අනිසාමයත්ථන්ති අනිසාමෙත්වා අත්ථං. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව පදතො.

අධිප්පායතො පන යථා යො කොචිදෙව නරො වුත්තප්පකාරං නදිං ඔතරිත්වා තාය නදියා වුය්හමානො අනුසොතගාමී සොතමෙව අනුගච්ඡන්තො පරෙ පාරත්ථිකෙ කිං සක්ඛති පාරං නෙතුං. ‘‘සක්කතී’’තිපි පාඨො. තථෙව දුවිධම්පි ධම්මං අත්තනො පඤ්ඤාය අවිභාවයිත්වා බහුස්සුතානඤ්ච සන්තිකෙ අත්ථං අනිසාමෙත්වා සයං අවිභාවිතත්තා අජානන්තො අනිසාමිතත්තා ච අවිතිණ්ණකඞ්ඛො පරෙ කිං සක්ඛති නිජ්ඣාපෙතුං පෙක්ඛාපෙතුන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ‘‘සො වත, චුන්ද, අත්තනා පලිපපලිපන්නො’’තිආදිකඤ්චෙත්ථ (ම. නි. 1.87) සුත්තපදං අනුස්සරිතබ්බං.

324-5. එවං බාලසෙවනාය බාලස්ස පරං නිජ්ඣාපෙතුං අසමත්ථතාය පාකටකරණත්ථං උපමං වත්වා ඉදානි ‘‘යො තාදිසං භජති අප්පමත්තො’’ති එත්ථ වුත්තස්ස පණ්ඩිතස්ස පරෙ නිජ්ඣාපෙතුං සමත්ථතාය පාකටකරණත්ථං ‘‘යථාපි නාව’’න්ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ ඵියෙනාති දබ්බිපදරෙන. රිත්තෙනාති වෙළුදණ්ඩෙන. තත්ථාති තස්සං නාවායං. තත්රූපයඤ්ඤූති තස්සා නාවාය ආහරණපටිහරණාදිඋපායජානනෙන මග්ගපටිපාදනෙන උපායඤ්ඤූ. සික්ඛිතසික්ඛතාය සුකුසලහත්ථතාය ච කුසලො. උප්පන්නුපද්දවපටිකාරසමත්ථතාය මුතීමා. වෙදගූති වෙදසඞ්ඛාතෙහි චතූහි මග්ගඤාණෙහි ගතො. භාවිතත්තොති තායෙව මග්ගභාවනාය භාවිතචිත්තො. බහුස්සුතොති පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව. අවෙධධම්මොති අට්ඨහි ලොකධම්මෙහි ¶ අකම්පනියසභාවො. සොතාවධානූපනිසූපපන්නෙති සොතඔදහනෙන ච මග්ගඵලානං උපනිස්සයෙන ච උපපන්නෙ. සෙසං උත්තානපදත්ථමෙව. අධිප්පායයොජනාපි සක්කා පුරිමනයෙනෙව ජානිතුන්ති න විත්ථාරිතා.

326. එවං ¶ ¶ පණ්ඩිතස්ස පරෙ නිජ්ඣාපෙතුං සමත්ථභාවපාකටකරණත්ථං උපමං වත්වා තස්සා පණ්ඩිතසෙවනාය නියොජෙන්තො ‘‘තස්මා හවෙ’’ති ඉමං අවසානගාථමාහ. තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – යස්මා උපනිස්සයසම්පන්නා පණ්ඩිතසෙවනෙන විසෙසං පාපුණන්ති, තස්මා හවෙ සප්පුරිසං භජෙථ. කීදිසං සප්පුරිසං භජෙථ? මෙධාවිනඤ්චෙව බහුස්සුතඤ්ච, පඤ්ඤාසම්පත්තියා ච මෙධාවිනං වුත්තප්පකාරසුතද්වයෙන ච බහුස්සුතං. තාදිසඤ්හි භජමානො තෙන භාසිතස්ස ධම්මස්ස අඤ්ඤාය අත්ථං එවං ඤත්වා ච යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානො තාය පටිපත්තියා පටිවෙධවසෙන විඤ්ඤාතධම්මො සො මග්ගඵලනිබ්බානප්පභෙදං ලොකුත්තරසුඛං ලභෙථ අධිගච්ඡෙය්ය පාපුණෙය්යාති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං සමාපෙසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය ධම්මසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

327. කිංසීලොති ¶ කිංසීලසුත්තං. කා උප්පත්ති? ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස ගිහිසහායකො එකො ථෙරස්සෙව පිතුනො වඞ්ගන්තබ්රාහ්මණස්ස සහායස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො සට්ඨිකොටිඅධිකං පඤ්චසතකොටිධනං පරිච්චජිත්වා ආයස්මතො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා සබ්බං බුද්ධවචනං පරියාපුණි. තස්ස ථෙරො බහුසො ඔවදිත්වා කම්මට්ඨානමදාසි, සො තෙන විසෙසං නාධිගච්ඡති. තතො ථෙරො ‘‘බුද්ධවෙනෙය්යො එසො’’ති ඤත්වා තං ආදාය භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වා තං භික්ඛුං ආරබ්භ පුග්ගලං අනියමෙත්වා ‘‘කිංසීලො’’ති පුච්ඡි. අථස්ස භගවා තතො පරං අභාසි. තත්ථ කිංසීලොති කීදිසෙන වාරිත්තසීලෙන සමන්නාගතො, කීදිසපකතිකො වා. කිංසමාචාරොති කීදිසෙන චාරිත්තෙන යුත්තො. කානි කම්මානි ¶ බ්රූහයන්ති කානි කායකම්මාදීනි වඩ්ඪෙන්තො. නරො සම්මා නිවිට්ඨස්සාති අභිරතො නරො සාසනෙ සම්මා පතිට්ඨිතො භවෙය්ය. උත්තමත්ථඤ්ච පාපුණෙති සබ්බත්ථානං උත්තමං අරහත්තඤ්ච පාපුණෙය්යාති වුත්තං හොති.

328. තතො ¶ භගවා ‘‘සාරිපුත්තො අඩ්ඪමාසූපසම්පන්නො සාවකපාරමිප්පත්තො, කස්මා ආදිකම්මිකපුථුජ්ජනපඤ්හං පුච්ඡතී’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘සද්ධිවිහාරිකං ආරබ්භා’’ති ඤත්වා පුච්ඡාය වුත්තං චාරිත්තසීලං අවිභජිත්වාව තස්ස සප්පායවසෙන ධම්මං දෙසෙන්තො ‘‘වුඩ්ඪාපචායී’’තිආදිමාහ.

තත්ථ පඤ්ඤාවුඩ්ඪො, ගුණවුඩ්ඪො, ජාතිවුඩ්ඪො, වයොවුඩ්ඪොති චත්තාරො වුඩ්ඪා. ජාතියා හි දහරොපි බහුස්සුතො භික්ඛු අප්පස්සුතමහල්ලකභික්ඛූනමන්තරෙ බාහුසච්චපඤ්ඤාය වුඩ්ඪත්තා පඤ්ඤාවුඩ්ඪො. තස්ස හි සන්තිකෙ මහල්ලකභික්ඛූපි බුද්ධවචනං පරියාපුණන්ති, ඔවාදවිනිච්ඡයපඤ්හවිස්සජ්ජනානි ච පච්චාසීසන්ති. තථා දහරොපි භික්ඛු අධිගමසම්පන්නො ගුණවුඩ්ඪො නාම. තස්ස හි ඔවාදෙ පතිට්ඨාය මහල්ලකාපි විපස්සනාගබ්භං ගහෙත්වා අරහත්තඵලං පාපුණන්ති. තථා දහරොපි රාජා ඛත්තියො මුද්ධාවසිත්තො බ්රාහ්මණො වා සෙසජනස්ස වන්දනාරහතො ජාතිවුඩ්ඪො නාම. සබ්බො පන පඨමජාතො වයොවුඩ්ඪො නාම. තත්ථ යස්මා පඤ්ඤාය සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සදිසො නත්ථි ඨපෙත්වා භගවන්තං, තථා ගුණෙනපි අඩ්ඪමාසෙන සබ්බසාවකපාරමීඤාණස්ස පටිවිද්ධත්තා. ජාතියාපි සො බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ උප්පන්නො, තස්මා තස්ස භික්ඛුනො වයෙන සමානොපි සො ඉමෙහි ¶ තීහි කාරණෙහි වුඩ්ඪො. ඉමස්මිං පනත්ථෙ පඤ්ඤාගුණෙහි එව වුඩ්ඪභාවං සන්ධාය භගවා ආහ – ‘‘වුඩ්ඪාපචායී’’ති. තස්මා තාදිසානං වුඩ්ඪානං අපචිතිකරණෙන වුඩ්ඪාපචායී, තෙසමෙව වුඩ්ඪානං ලාභාදීසු උසූයවිගමෙන අනුසූයකො ච සියාති අයමාදිපාදස්ස අත්ථො.

කාලඤ්ඤූ චස්සාති එත්ථ පන රාගෙ උප්පන්නෙ තස්ස විනොදනත්ථාය ගරූනං දස්සනං ගච්ඡන්තොපි කාලඤ්ඤූ, දොසෙ… මොහෙ… කොසජ්ජෙ උප්පන්නෙ තස්ස විනොදනත්ථාය ගරූනං දස්සනං ගච්ඡන්තොපි කාලඤ්ඤූ, යතො එවං කාලඤ්ඤූ ච අස්ස ගරූනං ¶ දස්සනාය. ධම්මිං කථන්ති සමථවිපස්සනායුත්තං. එරයිතන්ති වුත්තං. ඛණඤ්ඤූති තස්සා කථාය ඛණවෙදී, දුල්ලභො වා අයං ඊදිසාය කථාය සවනක්ඛණොති ජානන්තො. සුණෙය්ය සක්කච්චාති තං කථං සක්කච්චං සුණෙය්ය. න කෙවලඤ්ච තමෙව, අඤ්ඤානිපි බුද්ධගුණාදිපටිසංයුත්තානි සුභාසිතානි සක්කච්චමෙව සුණෙය්යාති අත්ථො.

329. ‘‘කාලඤ්ඤූ චස්ස ගරූනං දස්සනායා’’ති එත්ථ වුත්තනයඤ්ච අත්තනො උප්පන්නරාගාදිවිනොදනකාලං ඤත්වාපි ගරූනං සන්තිකං ගච්ඡන්තො කාලෙන ගච්ඡෙ ගරූනං ¶ සකාසං, ‘‘අහං කම්මට්ඨානිකො ධුතඞ්ගධරො චා’’ති කත්වා න චෙතියවන්දනබොධියඞ්ගණභික්ඛාචාරමග්ගඅතිමජ්ඣන්හිකවෙලාදීසු යත්ථ කත්ථචි ඨිතමාචරියං දිස්වා පරිපුච්ඡනත්ථාය උපසඞ්කමෙය්ය, සකසෙනාසනෙ පන අත්තනො ආසනෙ නිසින්නං වූපසන්තදරථං සල්ලක්ඛෙත්වා කම්මට්ඨානාදිවිධිපුච්ඡනත්ථං උපසඞ්කමෙය්යාති අත්ථො. එවං උපසඞ්කමන්තොපි ච ථම්භං නිරංකත්වා නිවාතවුත්ති ථද්ධභාවකරං මානං විනාසෙත්වා නීචවුත්ති පාදපුඤ්ඡනචොළකඡින්නවිසාණුසභඋද්ධතදාඨසප්පසදිසො හුත්වා උපසඞ්කමෙය්ය. අථ තෙන ගරුනා වුත්තං අත්ථං ධම්මං…පෙ… සමාචරෙ ච. අත්ථන්ති භාසිතත්ථං. ධම්මන්ති පාළිධම්මං. සංයමන්ති සීලං. බ්රහ්මචරියන්ති අවසෙසසාසනබ්රහ්මචරියං. අනුස්සරෙ චෙව සමාචරෙ චාති අත්ථං කථිතොකාසෙ අනුස්සරෙය්ය, ධම්මං සංයමං බ්රහ්මචරියං කථිතොකාසෙ අනුස්සරෙය්ය, අනුස්සරණමත්තෙනෙව ච අතුස්සන්තො තං සබ්බම්පි සමාචරෙ සමාචරෙය්ය සමාදාය වත්තෙය්ය. තාසං කථානං අත්තනි පවත්තනෙ උස්සුක්කං කරෙය්යාති අත්ථො. එවං කරොන්තො හි කිච්චකරො හොති.

330. තතො පරඤ්ච ධම්මාරාමො ධම්මරතො ධම්මෙ ඨිතො ධම්මවිනිච්ඡයඤ්ඤූ භවෙය්ය. සබ්බපදෙසු චෙත්ථ ධම්මොති සමථවිපස්සනා, ආරාමො රතීති එකොව අත්ථො, ධම්මෙ ආරාමො අස්සාති ධම්මාරාමො. ධම්මෙ රතො, න ¶ අඤ්ඤං පිහෙතීති ධම්මරතො. ධම්මෙ ඨිතො ධම්මං වත්තනතො. ධම්මවිනිච්ඡයං ජානාති ‘‘ඉදං උදයඤාණං ඉදං වයඤාණ’’න්ති ධම්මවිනිච්ඡයඤ්ඤූ, එවරූපො ¶ අස්ස. අථ යායං රාජකථාදිතිරච්ඡානකථා තරුණවිපස්සකස්ස බහිද්ධාරූපාදීසු අභිනන්දනුප්පාදනෙන තං සමථවිපස්සනාධම්මං සන්දූසෙති, තස්මා ‘‘ධම්මසන්දොසවාදො’’ති වුච්චති, තං නෙවාචරෙ ධම්මසන්දොසවාදං, අඤ්ඤදත්ථු ආවාසගොචරාදිසප්පායානි සෙවන්තො තච්ඡෙහි නීයෙථ සුභාසිතෙහි. සමථවිපස්සනාපටිසංයුත්තානෙවෙත්ථ තච්ඡානි, තථාරූපෙහි සුභාසිතෙහි නීයෙථ නීයෙය්ය, කාලං ඛෙපෙය්යාති අත්ථො.

331. ඉදානි ‘‘ධම්මසන්දොසවාද’’න්ති එත්ථ අතිසඞ්ඛෙපෙන වුත්තං සමථවිපස්සනායුත්තස්ස භික්ඛුනො උපක්කිලෙසං පාකටං කරොන්තො තදඤ්ඤෙනපි උපක්කිලෙසෙන සද්ධිං ‘‘හස්සං ජප්ප’’න්ති ඉමං ගාථමාහ. හාසන්තිපි පාඨො. විපස්සකෙන ¶ හි භික්ඛුනා හසනීයස්මිං වත්ථුස්මිං සිතමත්තමෙව කාතබ්බං, නිරත්ථකකථාජප්පො න භාසිතබ්බො, ඤාතිබ්යසනාදීසු පරිදෙවො න කාතබ්බො, ඛාණුකණ්ටකාදිම්හි මනොපදොසො න උප්පාදෙතබ්බො. මායාකතන්ති වුත්තා මායා, තිවිධං කුහනං, පච්චයෙසු ගිද්ධි, ජාතිආදීහි මානො, පච්චනීකසාතතාසඞ්ඛාතො සාරම්භො, ඵරුසවචනලක්ඛණං කක්කසං, රාගාදයො කසාවා, අධිමත්තතණ්හාලක්ඛණා මුච්ඡාති ඉමෙ ච දොසා සුඛකාමෙන අඞ්ගාරකාසු විය, සුචිකාමෙන ගූථඨානං විය, ජීවිතුකාමෙන ආසිවිසාදයො විය ච පහාතබ්බා. හිත්වා ච ආරොග්යමදාදිවිගමා වීතමදෙන චිත්තවික්ඛෙපාභාවා ඨිතත්තෙන චරිතබ්බං. එවං පටිපන්නො හි සබ්බුපක්කිලෙසපරිසුද්ධාය භාවනාය න චිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණාති. තෙනාහ භගවා – ‘‘හස්සං ජප්පං…පෙ… ඨිතත්තො’’ති.

332. ඉදානි ය්වායං ‘‘හස්සං ජප්ප’’න්තිආදිනා නයෙන උපක්කිලෙසො වුත්තො, තෙන සමන්නාගතො භික්ඛු යස්මා සාහසො හොති අවීමංසකාරී, රත්තො රාගවසෙන ¶ දුට්ඨො දොසවසෙන ගච්ඡති, පමත්තො ච හොති කුසලානං ධම්මානං භාවනාය අසාතච්චකාරී, තථාරූපස්ස ච ‘‘සුණෙය්ය සක්කච්ච සුභාසිතානී’’තිආදිනා නයෙන වුත්තො ඔවාදො නිරත්ථකො, තස්මා ඉමස්ස සංකිලෙසස්ස පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය සුතාදිවුද්ධිපටිපක්ඛභාවං දස්සෙන්තො ‘‘විඤ්ඤාතසාරානී’’ති ඉමං ගාථමාහ.

තස්සත්ථො – යානි හෙතානි සමථවිපස්සනාපටිසංයුත්තානි සුභාසිතානි, තෙසං විජානනං සාරො. යදි විඤ්ඤාතානි සාධු, අථ සද්දමත්තමෙව ගහිතං, න කිඤ්චි කතං හොති, යෙන එතානි සුතමයෙන ඤාණෙන විඤ්ඤායන්ති, තං සුතං, එතඤ්ච සුතමයඤාණං විඤ්ඤාතසමාධිසාරං, තෙසු විඤ්ඤාතෙසු ධම්මෙසු යො සමාධි චිත්තස්සාවික්ඛෙපො තථත්තාය පටිපත්ති, අයමස්ස සාරො. න හි විජානනමත්තෙනෙව කොචි අත්ථො සිජ්ඣති. යො පනායං නරො රාගාදිවසෙන වත්තනතො සාහසො ¶ , කුසලානං ධම්මානං භාවනාය අසාතච්චකාරිතාය පමත්තො, සො සද්දමත්තග්ගාහීයෙව හොති. තෙන තස්ස අත්ථවිජානනාභාවතො සා සුභාසිතවිජානනපඤ්ඤා ච, තථත්තාය පටිපත්තියා අභාවතො සුතඤ්ච න වඩ්ඪතීති.

333. එවං ¶ පමත්තානං සත්තානං පඤ්ඤාපරිහානිං සුතපරිහානිඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි අප්පමත්තානං තදුභයසාරාධිගමං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘ධම්මෙ ච යෙ…පෙ… සාරමජ්ඣගූ’’ති. තත්ථ අරියප්පවෙදිතො ධම්මො නාම සමථවිපස්සනාධම්මො. එකොපි හි බුද්ධො සමථවිපස්සනාධම්මං අදෙසෙත්වා පරිනිබ්බුතො නාම නත්ථි. තස්මා එතස්මිං ධම්මෙ ච යෙ අරියප්පවෙදිතෙරතා නිරතා අප්පමත්තා සාතච්චානුයොගිනො, අනුත්තරා තෙ වචසා මනසා කම්මුනා ච, තෙ චතුබ්බිධෙන වචීසුචරිතෙන තිවිධෙන මනොසුචරිතෙන තිවිධෙන කායසුචරිතෙන ච සමන්නාගතත්තා වචසා මනසා කම්මුනා ච අනුත්තරා, අවසෙසසත්තෙහි අසමා අග්ගාවිසිට්ඨා. එත්තාවතා සද්ධිං පුබ්බභාගසීලෙන අරියමග්ගසම්පයුත්තං සීලං දස්සෙති. එවං පරිසුද්ධසීලා තෙ සන්තිසොරච්චසමාධිසණ්ඨිතා, සුතස්ස පඤ්ඤාය ච සාරමජ්ඣගූ, යෙ අරියප්පවෙදිතෙ ධම්මෙ රතා, තෙ න කෙවලං වාචාදීහි අනුත්තරා හොන්ති, අපිච ඛො පන සන්තිසොරච්චෙ සමාධිම්හි ච සණ්ඨිතා හුත්වා සුතස්ස ¶ පඤ්ඤාය ච සාරමජ්ඣගූ අධිගතා ඉච්චෙව වෙදිතබ්බා. ආසංසායං භූතවචනං. තත්ථ සන්තීති නිබ්බානං, සොරච්චන්ති සුන්දරෙ රතභාවෙන යථාභූතපටිවෙධිකා පඤ්ඤා, සන්තියා සොරච්චන්ති සන්තිසොරච්චං, නිබ්බානාරම්මණාය මග්ගපඤ්ඤායෙතං අධිවචනං. සමාධීති තංසම්පයුත්තොව මග්ගසමාධි. සණ්ඨිතාති තදුභයෙ පතිට්ඨිතා. සුතපඤ්ඤානං සාරං නාම අරහත්තඵලවිමුත්ති. විමුත්තිසාරඤ්හි ඉදං බ්රහ්මචරියං.

එවමෙත්ථ භගවා ධම්මෙන පුබ්බභාගපටිපදං, ‘‘අනුත්තරා වචසා’’තිආදීහි සීලක්ඛන්ධං, සන්තිසොරච්චසමාධීහි පඤ්ඤාක්ඛන්ධසමාධික්ඛන්ධෙති තීහිපි ඉමෙහි ඛන්ධෙහි අපරභාගපටිපදඤ්ච දස්සෙත්වා සුතපඤ්ඤාසාරෙන අකුප්පවිමුත්තිං දස්සෙන්තො අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං සමාපෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ ච සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලං පත්වා පුන න චිරස්සෙව අග්ගඵලෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය කිංසීලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

334. උට්ඨහථාති ¶ ¶ උට්ඨානසුත්තං. කා උප්පත්ති? එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරන්තො රත්තිං ජෙතවනවිහාරෙ වසිත්වා පුබ්බණ්හසමයං භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරිත්වා පාචීනද්වාරෙන නගරා නික්ඛමිත්වා මිගාරමාතුපාසාදං අගමාසි දිවාවිහාරත්ථාය. ආචිණ්ණං කිරෙතං භගවතො රත්තිං ජෙතවනවිහාරෙ වසිත්වා මිගාරමාතුපාසාදෙ දිවාවිහාරූපගමනං, රත්තිඤ්ච මිගාරමාතුපාසාදෙ වසිත්වා ජෙතවනෙ දිවාවිහාරූපගමනං. කස්මා? ද්වින්නං කුලානං අනුග්ගහත්ථාය මහාපරිච්චාගගුණපරිදීපනත්ථාය ච. මිගාරමාතුපාසාදස්ස ච හෙට්ඨා පඤ්ච කූටාගාරගබ්භසතානි හොන්ති, යෙසු පඤ්චසතා භික්ඛූ වසන්ති. තත්ථ යදා භගවා හෙට්ඨාපාසාදෙ වසති, තදා භික්ඛූ භගවතො ගාරවෙන උපරිපාසාදං නාරුහන්ති. තං දිවසං පන භගවා උපරිපාසාදෙ කූටාගාරගබ්භං පාවිසි, තෙන හෙට්ඨාපාසාදෙ පඤ්චපි ගබ්භසතානි පඤ්චසතා භික්ඛූ පවිසිංසු. තෙ ච සබ්බෙව නවා හොන්ති අධුනාගතා ඉමං ¶ ධම්මවිනයං උද්ධතා උන්නළා පාකතින්ද්රියා. තෙ පවිසිත්වා දිවාසෙය්යං සුපිත්වා සායං උට්ඨාය මහාතලෙ සන්නිපතිත්වා ‘‘අජ්ජ භත්තග්ගෙ තුය්හං කිං අහොසි, ත්වං කත්ථ අගමාසි, අහං ආවුසො කොසලරඤ්ඤො ඝරං, අහං අනාථපිණ්ඩිකස්ස, තත්ථ එවරූපො ච එවරූපො ච භොජනවිධි අහොසී’’ති නානප්පකාරං ආමිසකථං කථෙන්තා උච්චාසද්දමහාසද්දා අහෙසුං.

භගවා තං සද්දං සුත්වා ‘‘ඉමෙ මයා සද්ධිං වසන්තාපි එවං පමත්තා, අහො අයුත්තකාරිනො’’ති මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස ආගමනං චින්තෙසි. තාවදෙව ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො භගවතො චිත්තං ඤත්වා ඉද්ධියා ආගම්ම පාදමූලෙ වන්දමානොයෙව අහොසි. තතො නං භගවා ආමන්තෙසි – ‘‘එතෙ තෙ, මොග්ගල්ලාන, සබ්රහ්මචාරිනො පමත්තා, සාධු නෙ සංවෙජෙහී’’ති. ‘‘එවං භන්තෙ’’ති ඛො සො ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො භගවතො පටිස්සුණිත්වා තාවදෙව ආපොකසිණං සමාපජ්ජිත්වා කරීසභූමියං ඨිතං මහාපාසාදං නාවං විය මහාවාතො පාදඞ්ගුට්ඨකෙන කම්පෙසි සද්ධිං පතිට්ඨිතපථවිප්පදෙසෙන. අථ තෙ භික්ඛූ භීතා විස්සරං කරොන්තා සකසකචීවරානි ඡඩ්ඩෙත්වා චතූහි ද්වාරෙහි නික්ඛමිංසු. භගවා තෙසං අත්තානං දස්සෙන්තො අඤ්ඤෙන ද්වාරෙන ගන්ධකුටිං පවිසන්තො විය අහොසි, තෙ භගවන්තං දිස්වා වන්දිත්වා අට්ඨංසු ¶ . භගවා ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, භීතත්ථා’’ති පුච්ඡි, තෙ ‘‘අයං, භන්තෙ, මිගාරමාතුපාසාදො කම්පිතො’’ති ආහංසු ¶ . ‘‘ජානාථ, භික්ඛවෙ, කෙනා’’ති? ‘‘න ජානාම, භන්තෙ’’ති. අථ භගවා ‘‘තුම්හාදිසානං, භික්ඛවෙ, මුට්ඨස්සතීනං අසම්පජානානං පමාදවිහාරීනං සංවෙගජනනත්ථං මොග්ගල්ලානෙන කම්පිතො’’ති වත්වා තෙසං භික්ඛූනං ධම්මදෙසනත්ථං ඉමං සුත්තමභාසි.

තත්ථ උට්ඨහථාති ආසනා උට්ඨහථ ඝටථ වායමථ, මා කුසීතා හොථ. නිසීදථාති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා කම්මට්ඨානානුයොගත්ථාය නිසීදථ. කො අත්ථො සුපිතෙන වොති කො තුම්හාකං අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථාය පබ්බජිතානං ¶ සුපිතෙන අත්ථො. න හි සක්කා සුපන්තෙන කොචි අත්ථො පාපුණිතුං. ආතුරානඤ්හි කා නිද්දා, සල්ලවිද්ධාන රුප්පතන්ති යත්ර ච නාම අප්පකෙපි සරීරප්පදෙසෙ උට්ඨිතෙන චක්ඛුරොගාදිනා රොගෙන ආතුරානං එකද්වඞ්ගුලමත්තම්පි පවිට්ඨෙන අයසල්ලඅට්ඨිසල්ලදන්තසල්ලවිසාණසල්ලකට්ඨසල්ලානං අඤ්ඤතරෙන සල්ලෙන රුප්පමානානං මනුස්සානං නිද්දා නත්ථි, තත්ථ තුම්හාකං සකලචිත්තසරීරසන්තානං භඤ්ජිත්වා උප්පන්නෙහි නානප්පකාරකිලෙසරොගෙහි ආතුරානඤ්හි කා නිද්දා රාගසල්ලාදීහි ච පඤ්චහි සල්ලෙහි අන්තොහදයං පවිසිය විද්ධත්තා සල්ලවිද්ධානං රුප්පතං.

335. එවං වත්වා පුන භගවා භිය්යොසොමත්තාය තෙ භික්ඛූ උස්සාහෙන්තො සංවෙජෙන්තො ච ආහ – ‘‘උට්ඨහථ…පෙ… වසානුගෙ’’ති. තත්රායං සාධිප්පායයොජනා අත්ථවණ්ණනා – එවං කිලෙසසල්ලවිද්ධානඤ්හි වො, භික්ඛවෙ, කාලො පබුජ්ඣිතුං. කිං කාරණං? මණ්ඩපෙය්යමිදං, භික්ඛවෙ, බ්රහ්මචරියං, සත්ථා සම්මුඛීභූතො, ඉතො පුබ්බෙ පන වො දීඝරත්තං සුත්තං, ගිරීසු සුත්තං, නදීසු සුත්තං, සමෙසු සුත්තං, විසමෙසු සුත්තං, රුක්ඛග්ගෙසුපි සුත්තං අදස්සනා අරියසච්චානං, තස්මා තස්සා නිද්දාය අන්තකිරියත්ථං උට්ඨහථ නිසීදථ දළ්හං සික්ඛථ සන්තියා.

තත්ථ පුරිමපාදස්සත්ථො වුත්තනයො එව. දුතියපාදෙ පන සන්තීති තිස්සො සන්තියො – අච්චන්තසන්ති, තදඞ්ගසන්ති, සම්මුතිසන්තීති, නිබ්බානවිපස්සනාදිට්ඨිගතානමෙතං අධිවචනං. ඉධ පන අච්චන්තසන්ති නිබ්බානමධිප්පෙතං, තස්මා නිබ්බානත්ථං දළ්හං සික්ඛථ, අසිථිලපරක්කමා හුත්වා සික්ඛථාති වුත්තං හොති. කිං කාරණං? මා වො පමත්තෙ විඤ්ඤාය, මච්චුරාජා අමොහයිත්ථ වසානුගෙ ¶ , මා තුම්හෙ ‘‘පමත්තා එතෙ’’ති එවං ඤත්වා මච්චුරාජපරියායනාමො මාරො වසානුගෙ අමොහයිත්ථ, යථා තස්ස වසං ගච්ඡථ, එවං වසානුගෙ කරොන්තො මා අමොහයිත්ථාති වුත්තං හොති.

336. යතො තස්ස වසං අනුපගච්ඡන්තා යාය දෙවා මනුස්සා ච…පෙ… සමප්පිතා, යාය දෙවා ච මනුස්සා ච අත්ථිකා රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බත්ථිකා, තං රූපාදිං සිතා නිස්සිතා අල්ලීනා ¶ හුත්වා තිට්ඨන්ති, තරථ සමතික්කමථ එතං නානප්පකාරෙසු විසයෙසු විසටවිත්ථිණ්ණවිසාලත්තා ¶ විසත්තිකං භවභොගතණ්හං. ඛණො වො මා උපච්චගා, අයං තුම්හාකං සමණධම්මකරණක්ඛණො මා අතික්කමි. යෙසඤ්හි අයමෙවරූපො ඛණො අතික්කමති, යෙ ච ඉමං ඛණං අතික්කමන්ති, තෙ ඛණාතීතා හි සොචන්ති නිරයම්හි සමප්පිතා, නිරස්සාදට්ඨෙන නිරයසඤ්ඤිතෙ චතුබ්බිධෙපි අපායෙ පතිට්ඨිතා ‘‘අකතං වත නො කල්යාණ’’න්තිආදිනා නයෙන සොචන්ති.

337. එවං භගවා තෙ භික්ඛූ උස්සාහෙත්වා සංවෙජෙත්වා ච ඉදානි තෙසං තං පමාදවිහාරං විගරහිත්වා සබ්බෙව තෙ අප්පමාදෙ නියොජෙන්තො ‘‘පමාදො රජො’’ති ඉමං ගාථමාහ. තත්ථ පමාදොති සඞ්ඛෙපතො සතිවිප්පවාසො, සො චිත්තමලිනට්ඨෙන රජො. තං පමාදමනුපතිතො පමාදානුපතිතො, පමාදානුපතිතත්තා අපරාපරුප්පන්නො පමාදො එව, සොපි රජො. න හි කදාචි පමාදො නාම අරජො අත්ථි. තෙන කිං දීපෙති? මා තුම්හෙ ‘‘දහරා තාව මයං පච්ඡා ජානිස්සාමා’’ති විස්සාසමාපජ්ජිත්ථ. දහරකාලෙපි හි පමාදො රජො, මජ්ඣිමකාලෙපි ථෙරකාලෙපි පමාදානුපතිතත්තා මහාරජො සඞ්කාරකූටො එව හොති, යථා ඝරෙ එකද්වෙදිවසිකො රජො රජො එව, වඩ්ඪමානො පන ගණවස්සිකො සඞ්කාරකූටො එව හොති. එවං සන්තෙපි පන පඨමවයෙ බුද්ධවචනං පරියාපුණිත්වා ඉතරවයෙසු සමණධම්මං කරොන්තො, පඨමවයෙ වා පරියාපුණිත්වා මජ්ඣිමවයෙ සුණිත්වා පච්ඡිමවයෙ සමණධම්මං කරොන්තොපි භික්ඛු පමාදවිහාරී න හොති අප්පමාදානුලොමපටිපදං පටිපන්නත්තා. යො පන සබ්බවයෙසු පමාදවිහාරී දිවාසෙය්යං ආමිසකථඤ්ච අනුයුත්තො, සෙය්යථාපි තුම්හෙ, තස්සෙව සො පඨමවයෙ පමාදො රජො, ඉතරවයෙසු පමාදානුපතිතො මහාපමාදො ච මහාරජො එවාති.

එවං ¶ තෙසං පමාදවිහාරං විගරහිත්වා අප්පමාදෙ නියොජෙන්තො ආහ – ‘‘අප්පමාදෙන විජ්ජාය, අබ්බහෙ සල්ලමත්තනො’’ති, තස්සත්ථො – යස්මා එවමෙසො සබ්බදාපි පමාදො රජො, තස්මා සතිඅවිප්පවාසසඞ්ඛාතෙන අප්පමාදෙන ආසවානං ඛයඤාණසඞ්ඛාතාය ච විජ්ජාය පණ්ඩිතො කුලපුත්තො උද්ධරෙ අත්තනො හදයනිස්සිතං රාගාදිපඤ්චවිධං සල්ලන්ති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං සමාපෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ සංවෙගමාපජ්ජිත්වා තමෙව ධම්මදෙසනං මනසි කරිත්වා පච්චවෙක්ඛමානා විපස්සනං ආරභිත්වා පඤ්චසතාපි තෙ භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසූති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය උට්ඨානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

338. කච්චි ¶ ¶ අභිණ්හසංවාසාති රාහුලසුත්තං. කා උප්පත්ති? භගවා සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣිත්වා බොධිමණ්ඩතො අනුපුබ්බෙන කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා තත්ථ රාහුලකුමාරෙන ‘‘දායජ්ජං මෙ සමණ දෙහී’’ති දායජ්ජං යාචිතො සාරිපුත්තත්ථෙරං ආණාපෙසි – ‘‘රාහුලකුමාරං පබ්බාජෙහී’’ති. තං සබ්බං ඛන්ධකට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 105) වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං. එවං පබ්බජිතං පන රාහුලකුමාරං වුඩ්ඪිප්පත්තං සාරිපුත්තත්ථෙරොව උපසම්පාදෙසි, මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො අස්ස කම්මවාචාචරියො අහොසි. තං භගවා ‘‘අයං කුමාරො ජාතිආදිසම්පන්නො, සො ජාතිගොත්තකුලවණ්ණපොක්ඛරතාදීනි නිස්සාය මානං වා මදං වා මා අකාසී’’ති දහරකාලතො පභුති යාව න අරියභූමිං පාපුණි, තාව ඔවදන්තො අභිණ්හං ඉමං සුත්තමභාසි. තස්මා චෙතං සුත්තපරියොසානෙපි වුත්තං ‘‘ඉත්ථං සුදං භගවා ආයස්මන්තං රාහුලං ඉමාහි ගාථාහි අභිණ්හං ඔවදතී’’ති. තත්ථ පඨමගාථායං අයං සඞ්ඛෙපත්ථො ‘‘කච්චි ත්වං, රාහුල, අභිණ්හං සංවාසහෙතු ජාතිආදීනං අඤ්ඤතරෙන වත්ථුනා න පරිභවසි පණ්ඩිතං, ඤාණපදීපස්ස ධම්මදෙසනාපදීපස්ස ච ධාරණතො උක්කාධාරො මනුස්සානං ¶ කච්චි අපචිතො තයා, කච්චි නිච්චං පූජිතො තයා’’ති ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං සන්ධාය භණති.

339. එවං වුත්තෙ ආයස්මා රාහුලො ‘‘නාහං භගවා නීචපුරිසො විය සංවාසහෙතු මානං වා මදං වා කරොමී’’ති දීපෙන්තො ඉමං පටිගාථමාහ ‘‘නාහං අභිණ්හසංවාසා’’ති. සා උත්තානත්ථා එව.

340. තතො නං භගවා උත්තරිං ඔවදන්තො පඤ්ච කාමගුණෙතිආදිකා අවසෙසගාථායො ආහ. තත්ථ යස්මා පඤ්ච කාමගුණා සත්තානං පියරූපා පියජාතිකා අතිවිය සත්තෙහි ඉච්ඡිතා පත්ථිතා ¶ , මනො ච නෙසං රමයන්ති, තෙ චායස්මා රාහුලො හිත්වා සද්ධාය ඝරා නික්ඛන්තො, න රාජාභිනීතො, න චොරාභිනීතො, න ඉණට්ටො, න භයට්ටො, න ජීවිකාපකතො, තස්මා නං භගවා ‘‘පඤ්ච කාමගුණෙ හිත්වා, පියරූපෙ මනොරමෙ, සද්ධාය ඝරා නික්ඛම්මා’’ති සමුත්තෙජෙත්වා ඉමස්ස නෙක්ඛම්මස්ස පතිරූපාය පටිපත්තියා නියොජෙන්තො ආහ – ‘‘දුක්ඛස්සන්තකරො භවා’’ති.

තත්ථ ¶ සියා ‘‘නනු චායස්මා දායජ්ජං පත්ථෙන්තො බලක්කාරෙන පබ්බාජිතො, අථ කස්මා භගවා ආහ – ‘සද්ධාය ඝරා නික්ඛම්මා’’’ති වුච්චතෙ – නෙක්ඛම්මාධිමුත්තත්තා. අයඤ්හි ආයස්මා දීඝරත්තං නෙක්ඛම්මාධිමුත්තො පදුමුත්තරසම්මාසම්බුද්ධස්ස පුත්තං උපරෙවතං නාම සාමණෙරං දිස්වා සඞ්ඛො නාම නාගරාජා හුත්වා සත්ත දිවසෙ දානං දත්වා තථාභාවං පත්ථෙත්වා තතො පභුති පත්ථනාසම්පන්නො අභිනීහාරසම්පන්නො සතසහස්සකප්පෙ පාරමියො පූරෙත්වා අන්තිමභවං උපපන්නො. එවං නෙක්ඛම්මාධිමුත්තතඤ්චස්ස භගවා ජානාති. තථාගතබලඤ්ඤතරඤ්හි එතං ඤාණං. තස්මා ආහ – ‘‘සද්ධාය ඝරා නික්ඛම්මා’’ති. අථ වා දීඝරත්තං සද්ධායෙව ඝරා නික්ඛම්ම ඉදානි දුක්ඛස්සන්තකරො භවාති අයමෙත්ථ අධිප්පායො.

341. ඉදානිස්ස ආදිතො පභුති වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තකිරියාය පටිපත්තිං දස්සෙතුං ‘‘මිත්තෙ භජස්සු කල්යාණෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ සීලාදීහි අධිකා කල්යාණමිත්තා නාම, තෙ භජන්තො හිමවන්තං නිස්සාය මහාසාලා මූලාදීහි විය සීලාදීහි වඩ්ඪති. තෙනාහ – ‘‘මිත්තෙ භජස්සු කල්යාණෙ’’ති. පන්තඤ්ච සයනාසනං, විවිත්තං අප්පනිග්ඝොසන්ති යඤ්ච සයනාසනං පන්තං දූරං විවිත්තං අප්පාකිණ්ණං අප්පනිග්ඝොසං, යත්ථ මිගසූකරාදිසද්දෙන අරඤ්ඤසඤ්ඤා ¶ උප්පජ්ජති, තථාරූපං සයනාසනඤ්ච භජස්සු. මත්තඤ්ඤූ හොහි භොජනෙති පමාණඤ්ඤූ හොහි, පටිග්ගහණමත්තං පරිභොගමත්තඤ්ච ජානාහීති අත්ථො. තත්ථ පටිග්ගහණමත්තඤ්ඤුනා දෙය්යධම්මෙපි අප්පෙ දායකෙපි අප්පං දාතුකාමෙ අප්පමෙව ගහෙතබ්බං, දෙය්යධම්මෙ අප්පෙ දායකෙ පන බහුං දාතුකාමෙපි අප්පමෙව ගහෙතබ්බං, දෙය්යධම්මෙ පන බහුතරෙ ¶ දායකෙපි අප්පං දාතුකාමෙ අප්පමෙව ගහෙතබ්බං, දෙය්යධම්මෙපි බහුතරෙ දායකෙපි බහුං දාතුකාමෙ අත්තනො බලං ජානිත්වා ගහෙතබ්බං. අපිච මත්තායෙව වණ්ණිතා භගවතාති පරිභොගමත්තඤ්ඤුනා පුත්තමංසං විය අක්ඛබ්භඤ්ජනමිව ච යොනිසො මනසි කරිත්වා භොජනං පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති.

342. එවමිමාය ගාථාය බ්රහ්මචරියස්ස උපකාරභූතාය කල්යාණමිත්තසෙවනාය නියොජෙත්වා සෙනාසනභොජනමුඛෙන ච පච්චයපරිභොගපාරිසුද්ධිසීලෙ සමාදපෙත්වා ඉදානි යස්මා චීවරාදීසු තණ්හාය මිච්ඡාආජීවො හොති, තස්මා තං පටිසෙධෙත්වා ආජීවපාරිසුද්ධිසීලෙ සමාදපෙන්තො ‘‘චීවරෙ පිණ්ඩපාතෙ චා’’ති ඉමං ගාථමාහ. තත්ථ පච්චයෙති ගිලානප්පච්චයෙ. එතෙසූති එතෙසු චතූසු චීවරාදීසු භික්ඛූනං තණ්හුප්පාදවත්ථූසු. තණ්හං මාකාසීති ‘‘හිරිකොපීනපටිච්ඡාදනාදිඅත්ථමෙව තෙ චත්තාරො පච්චයා නිච්චාතුරානං පුරිසානං පටිකාරභූතා ජජ්ජරඝරස්සෙවිමස්ස අතිදුබ්බලස්ස කායස්ස උපත්ථම්භභූතා’’තිආදිනා නයෙන ආදීනවං පස්සන්තො තණ්හං මා ජනෙසි, අජනෙන්තො අනුප්පාදෙන්තො විහරාහීති වුත්තං හොති. කිං කාරණං? මා ¶ ලොකං පුනරාගමි. එතෙසු හි තණ්හං කරොන්තො තණ්හාය ආකඩ්ඪියමානො පුනපි ඉමං ලොකං ආගච්ඡති. සො ත්වං එතෙසු තණ්හං මාකාසි, එවං සන්තෙ න පුන ඉමං ලොකං ආගමිස්සසීති.

එවං වුත්තෙ ආයස්මා රාහුලො ‘‘චීවරෙ තණ්හං මාකාසීති මං භගවා ආහා’’ති චීවරපටිසංයුත්තානි ද්වෙ ධුතඞ්ගානි සමාදියි පංසුකූලිකඞ්ගඤ්ච, තෙචීවරිකඞ්ගඤ්ච. ‘‘පිණ්ඩපාතෙ තණ්හං මාකාසීති මං භගවා ආහා’’ති පිණ්ඩපාතපටිසංයුත්තානි පඤ්ච ධුතඞ්ගානි සමාදියි – පිණ්ඩපාතිකඞ්ගං, සපදානචාරිකඞ්ගං, එකාසනිකඞ්ගං, පත්තපිණ්ඩිකඞ්ගං, ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගන්ති. ‘‘සෙනාසනෙ තණ්හං මාකාසීති මං භගවා ආහා’’ති සෙනාසනපටිසංයුත්තානි ¶ ඡ ධුතඞ්ගානි සමාදියි – ආරඤ්ඤිකඞ්ගං, අබ්භොකාසිකඞ්ගං, රුක්ඛමූලිකඞ්ගං, යථාසන්ථතිකඞ්ගං, සොසානිකඞ්ගං, නෙසජ්ජිකඞ්ගන්ති. ‘‘ගිලානප්පච්චයෙ තණ්හං මාකාසීති මං භගවා ආහා’’ති සබ්බප්පච්චයෙසු යථාලාභං යථාබලං යථාසාරුප්පන්ති තීහි ¶ සන්තොසෙහි සන්තුට්ඨො අහොසි, යථා තං සුබ්බචො කුලපුත්තො පදක්ඛිණග්ගාහී අනුසාසනින්ති.

343. එවං භගවා ආයස්මන්තං රාහුලං ආජීවපාරිසුද්ධිසීලෙ සමාදපෙත්වා ඉදානි අවසෙසසීලෙ සමථවිපස්සනාසු ච සමාදපෙතුං ‘‘සංවුතො පාතිමොක්ඛස්මි’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ සංවුතො පාතිමොක්ඛස්මින්ති එත්ථ භවස්සූති පාඨසෙසො. භවාති අන්තිමපදෙන වා සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො, තථා දුතියපදෙ. එවමෙතෙහි ද්වීහි වචනෙහි පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙ, ඉන්ද්රියසංවරසීලෙ ච සමාදපෙසි. පාකටවසෙන චෙත්ථ පඤ්චින්ද්රියානි වුත්තානි. ලක්ඛණතො පන ඡට්ඨම්පි වුත්තංයෙව හොතීති වෙදිතබ්බං. සති කායගතා ත්යත්ථූති එවං චතුපාරිසුද්ධිසීලෙ පතිට්ඨිතස්ස තුය්හං චතුධාතුවවත්ථානචතුබ්බිධසම්පජඤ්ඤානාපානස්සතිආහාරෙපටිකූලසඤ්ඤාභාවනාදිභෙදා කායගතා සති අත්ථු භවතු, භාවෙහි නන්ති අත්ථො. නිබ්බිදාබහුලො භවාති සංසාරවට්ටෙ උක්කණ්ඨනබහුලො සබ්බලොකෙ අනභිරතසඤ්ඤී හොහීති අත්ථො.

344. එත්තාවතා නිබ්බෙධභාගියං උපචාරභූමිං දස්සෙත්වා ඉදානි අප්පනාභූමිං දස්සෙන්තො ‘‘නිමිත්තං පරිවජ්ජෙහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ නිමිත්තන්ති රාගට්ඨානියං සුභනිමිත්තං. තෙනෙව නං පරතො විසෙසෙන්තො ආහ – ‘‘සුභං රාගූපසඤ්හිත’’න්ති. පරිවජ්ජෙහීති අමනසිකාරෙන පරිච්චජාහි. අසුභාය චිත්තං භාවෙහීති යථා සවිඤ්ඤාණකෙ අවිඤ්ඤාණකෙ වා කායෙ අසුභභාවනා සම්පජ්ජති, එවං චිත්තං භාවෙහි. එකග්ගං සුසමාහිතන්ති උපචාරසමාධිනා එකග්ගං, අප්පනාසමාධිනා සුසමාහිතං. යථා තෙ ඊදිසං චිත්තං හොති, තථා නං භාවෙහීති අත්ථො.

345. එවමස්ස ¶ අප්පනාභූමිං දස්සෙත්වා විපස්සනං දස්සෙන්තො ‘‘අනිමිත්ත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අනිමිත්තඤ්ච භාවෙහීති එවං නිබ්බෙධභාගියෙන සමාධිනා සමාහිතචිත්තො විපස්සනං භාවෙහීති වුත්තං හොති. විපස්සනා හි ‘‘අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චනිමිත්තතො විමුච්චතීති අනිමිත්තො විමොක්ඛො’’තිආදිනා ¶ නයෙන රාගනිමිත්තාදීනං වා අග්ගහණෙන අනිමිත්තවොහාරං ලභති. යථාහ –

‘‘සො ඛ්වාහං, ආවුසො, සබ්බනිමිත්තානං අමනසිකාරා අනිමිත්තං චෙතොසමාධිං උපසම්පජ්ජ ¶ විහරාමි. තස්ස මය්හං, ආවුසො, ඉමිනා විහාරෙන විහරතො නිමිත්තානුසාරි විඤ්ඤාණං හොතී’’ති (සං. නි. 4.340).

මානානුසයමුජ්ජහාති ඉමාය අනිමිත්තභාවනාය අනිච්චසඤ්ඤං පටිලභිත්වා ‘‘අනිච්චසඤ්ඤිනො, මෙඝිය, අනත්තසඤ්ඤා සණ්ඨාති, අනත්තසඤ්ඤී අස්මිමානසමුග්ඝාතං පාපුණාතී’’ති එවමාදිනා (අ. නි. 9.3; උදා. 31) අනුක්කමෙන මානානුසයං උජ්ජහ පජහ පරිච්චජාහීති අත්ථො. තතො මානාභිසමයා, උපසන්තො චරිස්සසීති අථෙවං අරියමග්ගෙන මානස්ස අභිසමයා ඛයා වයා පහානා පටිනිස්සග්ගා උපසන්තො නිබ්බුතො සීතිභූතො සබ්බදරථපරිළාහවිරහිතො යාව අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බාසි, තාව සුඤ්ඤතානිමිත්තාප්පණිහිතානං අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන ඵලසමාපත්තිවිහාරෙන චරිස්සසි විහරිස්සසීති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

තතො පරං ‘‘ඉත්ථං සුදං භගවා’’තිආදි සඞ්ගීතිකාරකානං වචනං. තත්ථ ඉත්ථං සුදන්ති ඉත්ථං සු ඉදං, එවමෙවාති වුත්තං හොති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව. එවං ඔවදියමානො චායස්මා රාහුලො පරිපාකගතෙසු විමුත්තිපරිපාචනියෙසු ධම්මෙසු චූළරාහුලොවාදසුත්තපරියොසානෙ අනෙකෙහි දෙවතාසහස්සෙහි සද්ධිං අරහත්තෙ පතිට්ඨාසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය රාහුලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. නිග්රොධකප්පසුත්ත-(වඞ්ගීසසුත්ත)-වණ්ණනා

එවං ¶ මෙ සුතන්ති නිග්රොධකප්පසුත්තං, ‘‘වඞ්ගීසසුත්ත’’න්තිපි වුච්චති. කා උප්පත්ති? අයමෙව යාස්ස නිදානෙ වුත්තා. තත්ථ එවං මෙතිආදීනි වුත්තත්ථානෙව, යතො ¶ තානි අඤ්ඤානි ච තථාවිධානි ඡඩ්ඩෙත්වා අවුත්තනයමෙව වණ්ණයිස්සාම. අග්ගාළවෙ චෙතියෙති ආළවියං අග්ගචෙතියෙ. අනුප්පන්නෙ හි භගවති අග්ගාළවගොතමකාදීනි අනෙකානි චෙතියානි අහෙසුං යක්ඛනාගාදීනං භවනානි. තානි උප්පන්නෙ භගවති මනුස්සා විනාසෙත්වා විහාරෙ අකංසු, තෙනෙව ච නාමෙන වොහරිංසු. තතො ¶ අග්ගාළවචෙතියසඞ්ඛාතෙ විහාරෙ විහරතීති වුත්තං හොති. ආයස්මතො වඞ්ගීසස්සාති එත්ථ ආයස්මාති පියවචනං, වඞ්ගීසොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං. සො ජාතිතො පභුති එවං වෙදිතබ්බො – සො කිර පරිබ්බාජකස්ස පුත්තො පරිබ්බාජිකාය කුච්ඡිම්හි ජාතො අඤ්ඤතරං විජ්ජං ජානාති, යස්සානුභාවෙන ඡවසීසං ආකොටෙත්වා සත්තානං ගතිං ජානාති. මනුස්සාපි සුදං අත්තනො ඤාතීනං කාලකතානං සුසානතො සීසානි ආනෙත්වා තං තෙසං ගතිං පුච්ඡන්ති. සො ‘‘අසුකනිරයෙ නිබ්බත්තො, අසුකමනුස්සලොකෙ’’ති වදති. තෙ තෙන විම්හිතා තස්ස බහුං ධනං දෙන්ති. එවං සො සකලජම්බුදීපෙ පාකටො අහොසි.

සො සතසහස්සකප්පං පූරිතපාරමී අභිනීහාරසම්පන්නො පඤ්චහි පුරිසසහස්සෙහි පරිවුතො ගාමනිගමජනපදරාජධානීසු විචරන්තො සාවත්ථිං අනුප්පත්තො. තෙන ච සමයෙන භගවා සාවත්ථියං විහරති, සාවත්ථිවාසිනො පුරෙභත්තං දානං දත්වා පච්ඡාභත්තං සුනිවත්ථා සුපාරුතා පුප්ඵගන්ධාදීනි ගහෙත්වා ධම්මස්සවනත්ථාය ජෙතවනං ගච්ඡන්ති. සො තෙ දිස්වා ‘‘මහාජනකායො කුහිං ගච්ඡතී’’ති පුච්ඡි. අථස්ස තෙ ආචික්ඛිංසු – ‘‘බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො, සො බහුජනහිතාය ධම්මං දෙසෙති, තත්ථ ගච්ඡාමා’’ති. සොපි තෙහි සද්ධිං සපරිවාරො ගන්ත්වා භගවතා සද්ධිං සම්මොදිත්වා එකමන්තං නිසීදි. අථ නං භගවා ආමන්තෙසි – ‘‘කිං, වඞ්ගීස, ජානාසි කිර තාදිසං විජ්ජං, යාය සත්තානං ඡවසීසානි ආකොටෙත්වා ගතිං පවෙදෙසී’’ති? ‘‘එවං, භො ගොතම, ජානාමී’’ති. භගවා නිරයෙ නිබ්බත්තස්ස සීසං ආහරාපෙත්වා දස්සෙසි, සො නඛෙන ආකොටෙත්වා ‘‘නිරයෙ නිබ්බත්තස්ස සීසං භො ගොතමා’’ති ආහ. එවං සබ්බගතිනිබ්බත්තානං සීසානි දස්සෙසි, සොපි තථෙව ඤත්වා ආරොචෙසි. අථස්ස භගවා ඛීණාසවසීසං දස්සෙසි, සො පුනප්පුනං ආකොටෙත්වා ¶ න අඤ්ඤාසි. තතො භගවා ‘‘අවිසයො ¶ තෙ එත්ථ වඞ්ගීස, මමෙවෙසො ¶ විසයො, ඛීණාසවසීස’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමභාසි –

‘‘ගතී මිගානං පවනං, ආකාසො පක්ඛිනං ගති;

විභවො ගති ධම්මානං, නිබ්බානං අරහතො ගතී’’ති. (පරි. 339);

වඞ්ගීසො ගාථං සුත්වා ‘‘ඉමං මෙ, භො ගොතම, විජ්ජං දෙහී’’ති ආහ. භගවා ‘‘නායං විජ්ජා අපබ්බජිතානං සම්පජ්ජතී’’ති ආහ. සො ‘‘පබ්බාජෙත්වා වා මං, භො ගොතම, යං වා ඉච්ඡසි, තං කත්වා ඉමං විජ්ජං දෙහී’’ති ආහ. තදා ච භගවතො නිග්රොධකප්පත්ථෙරො සමීපෙ හොති, තං භගවා ආණාපෙසි – ‘‘තෙන හි, නිග්රොධකප්ප, ඉමං පබ්බාජෙහී’’ති. සො තං පබ්බාජෙත්වා තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං ආචික්ඛි. වඞ්ගීසො අනුපුබ්බෙන පටිසම්භිදාප්පත්තො අරහා අහොසි. එතදග්ගෙ ච භගවතා නිද්දිට්ඨො ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං පටිභානවන්තානං යදිදං වඞ්ගීසො’’ති (අ. නි. 1.212).

එවං සමුදාගතස්ස ආයස්මතො වඞ්ගීසස්ස උපජ්ඣායො වජ්ජාවජ්ජාදිඋපනිජ්ඣායනෙන එවං ලද්ධවොහාරො නිග්රොධකප්පො නාම ථෙරො. කප්පොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං, නිග්රොධමූලෙ පන අරහත්තං අධිගතත්තා ‘‘නිග්රොධකප්පො’’ති භගවතා වුත්තො. තතො නං භික්ඛූපි එවං වොහරන්ති. සාසනෙ ථිරභාවං පත්තොති ථෙරො. අග්ගාළවෙ චෙතියෙ අචිරපරිනිබ්බුතො හොතීති තස්මිං චෙතියෙ අචිරපරිනිබ්බුතො හොති. රහොගතස්ස පටිසල්ලීනස්සාති ගණම්හා වූපකට්ඨත්තා රහොගතස්ස කායෙන, පටිසල්ලීනස්ස චිත්තෙන තෙහි තෙහි විසයෙහි පටිනිවත්තිත්වා සල්ලීනස්ස. එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදීති ඉමිනා ආකාරෙන විතක්කො උප්පජ්ජි. කස්මා පන උදපාදීති. අසම්මුඛත්තා දිට්ඨාසෙවනත්තා ච. අයඤ්හි තස්ස පරිනිබ්බානකාලෙ න සම්මුඛා අහොසි, දිට්ඨපුබ්බඤ්චානෙන අස්ස හත්ථකුක්කුච්චාදිපුබ්බාසෙවනං, තාදිසඤ්ච අඛීණාසවානම්පි හොති ඛීණාසවානම්පි පුබ්බපරිචයෙන.

තථා හි පිණ්ඩොලභාරද්වාජො පච්ඡාභත්තං දිවාවිහාරත්ථාය උදෙනස්ස උය්යානමෙව ගච්ඡති ¶ පුබ්බෙ රාජා හුත්වා තත්ථ පරිචාරෙසීති ඉමිනා පුබ්බපරිචයෙන, ගවම්පතිත්ථෙරො තාවතිංසභවනෙ සුඤ්ඤං දෙවවිමානං ගච්ඡති දෙවපුත්තො හුත්වා තත්ථ පරිචාරෙසීති ඉමිනා පුබ්බපරිචයෙන. පිලින්දවච්ඡො භික්ඛූ වසලවාදෙන සමුදාචරති අබ්බොකිණ්ණානි පඤ්ච ජාතිසතානි ¶ බ්රාහ්මණො හුත්වා තථා අභාසීති ඉමිනා පුබ්බපරිචයෙන. තස්මා අසම්මුඛත්තා දිට්ඨාසෙවනත්තා චස්ස එවං චෙතසො ¶ පරිවිතක්කො උදපාදි ‘‘පරිනිබ්බුතො නු ඛො මෙ උපජ්ඣායො, උදාහු නො පරිනිබ්බුතො’’ති. තතො පරං උත්තානත්ථමෙව. එකංසං චීවරං කත්වාති එත්ථ පන පුන සණ්ඨාපනෙන එවං වුත්තං. එකංසන්ති ච වාමංසං පාරුපිත්වා ඨිතස්සෙතං අධිවචනං. යතො යථා වාමංසං පාරුපිත්වා ඨිතං හොති, තථා චීවරං කත්වාති එවමස්සත්ථො වෙදිතබ්බො. සෙසං පාකටමෙව.

346. අනොමපඤ්ඤන්ති ඔමං වුච්චති පරිත්තං ලාමකං, න ඔමපඤ්ඤං, අනොමපඤ්ඤං, මහාපඤ්ඤන්ති අත්ථො. දිට්ඨෙව ධම්මෙති පච්චක්ඛමෙව, ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙති වා අත්ථො. විචිකිච්ඡානන්ති එවරූපානං පරිවිතක්කානං. ඤාතොති පාකටො. යසස්සීති ලාභපරිවාරසම්පන්නො අභිනිබ්බුතත්තොති ගුත්තචිත්තො අපරිඩය්හමානචිත්තො වා.

347. තයා කතන්ති නිග්රොධමූලෙ නිසින්නත්තා ‘‘නිග්රොධකප්පො’’ති වදතා තයා කතන්ති යථා අත්තනා උපලක්ඛෙති, තථා භණති. භගවා පන න නිසින්නත්තා එව තං තථා ආලපි, අපිච ඛො තත්ථ අරහත්තං පත්තත්තා. බ්රාහ්මණස්සාති ජාතිං සන්ධාය භණති. සො කිර බ්රාහ්මණමහාසාලකුලා පබ්බජිතො. නමස්සං අචරීති නමස්සමානො විහාසි. මුත්යපෙක්ඛොති නිබ්බානසඞ්ඛාතං විමුත්තිං අපෙක්ඛමානො, නිබ්බානං පත්ථෙන්තොති වුත්තං හොති. දළ්හධම්මදස්සීති භගවන්තං ආලපති. දළ්හධම්මො හි නිබ්බානං අභිජ්ජනට්ඨෙන, තඤ්ච භගවා දස්සෙති. තස්මා තං ‘‘දළ්හධම්මදස්සී’’ති ආහ.

348. සක්යාතිපි භගවන්තමෙව කුලනාමෙන ආලපති. මයම්පි සබ්බෙති නිරවසෙසපරිසං සඞ්ගණ්හිත්වා අත්තානං දස්සෙන්තො භණති. සමන්තචක්ඛූතිපි භගවන්තමෙව සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ආලපති. සමවට්ඨිතාති සම්මා අවට්ඨිතා ආභොගං කත්වා ඨිතා. නොති අම්හාකං. සවනායාති ¶ ඉමස්ස පඤ්හස්ස වෙය්යාකරණස්සවනත්ථාය. සොතාති සොතින්ද්රියානි. තුවං නො සත්ථා ත්වමනුත්තරොසීති ථුතිවචනමත්තමෙවෙතං.

349. ඡින්දෙව ¶ නො විචිකිච්ඡන්ති අකුසලවිචිකිච්ඡාය නිබ්බිචිකිච්ඡො සො, විචිකිච්ඡාපතිරූපකං පන තං පරිවිතක්කං සන්ධායෙවමාහ. බ්රූහි මෙතන්ති බ්රූහි මෙ එතං, යං මයා යාචිතොසි ‘‘තං සාවකං සක්ය, මයම්පි සබ්බෙ අඤ්ඤාතුමිච්ඡාමා’’ති, බ්රූවන්තො ච තං බ්රාහ්මණං පරිනිබ්බුතං වෙදය භූරිපඤ්ඤ මජ්ඣෙව නො භාස, පරිනිබ්බුතං ඤත්වා මහාපඤ්ඤං භගවා මජ්ඣෙව අම්හාකං සබ්බෙසං භාස, යථා සබ්බෙව මයං ජානෙය්යාම. සක්කොව දෙවාන සහස්සනෙත්තොති ඉදං පන ථුතිවචනමෙව. අපිචස්ස අයං අධිප්පායො – යථා සක්කො සහස්සනෙත්තො දෙවානං මජ්ඣෙ ¶ තෙහි සක්කච්චං සම්පටිච්ඡිතවචනො භාසති, එවං අම්හාකං මජ්ඣෙ අම්හෙහි සම්පටිච්ඡිතවචනො භාසාති.

350. යෙ කෙචීති ඉමම්පි ගාථං භගවන්තං ථුනන්තොයෙව වත්තුකාමතං ජනෙතුං භණති. තස්සත්ථො යෙ කෙචි අභිජ්ඣාදයො ගන්ථා තෙසං අප්පහානෙ මොහවිචිකිච්ඡානං පහානාභාවතො ‘‘මොහමග්ගා’’ති ච ‘‘අඤ්ඤාණපක්ඛා’’ති ච ‘‘විචිකිච්ඡට්ඨානා’’ති ච වුච්චන්ති. සබ්බෙ තෙ තථාගතං පත්වා තථාගතස්ස දෙසනාබලෙන විද්ධංසිතා න භවන්ති නස්සන්ති. කිං කාරණං? චක්ඛුඤ්හි එතං පරමං නරානං, යස්මා තථාගතො සබ්බගන්ථවිධමනපඤ්ඤාචක්ඛුජනනතො නරානං පරමං චක්ඛුන්ති වුත්තං හොති.

351. නො චෙ හි ජාතූති ඉමම්පි ගාථං ථුනන්තොයෙව වත්තුකාමතං ජනෙන්තොව භණති. තත්ථ ජාතූති එකංසවචනං. පුරිසොති භගවන්තං සන්ධායාහ. ජොතිමන්තොති පඤ්ඤාජොතිසමන්නාගතා සාරිපුත්තාදයො. ඉදං වුත්තං හොති – යදි භගවා යථා පුරත්ථිමාදිභෙදො වාතො අබ්භඝනං විහනති, එවං දෙසනාවෙගෙන කිලෙසෙ න විහනෙය්ය ¶ . තථා යථා අබ්භඝනෙන නිවුතො ලොකො තමොව හොති එකන්ධකාරො, එවං අඤ්ඤාණනිවුතොපි තමොවස්ස. යෙපි ඉමෙ දානි ජොතිමන්තො ඛායන්ති සාරිපුත්තාදයො, තෙපි නරා න තපෙය්යුන්ති.

352. ධීරා චාති ඉමම්පි ගාථං පුරිමනයෙනෙව භණති. තස්සත්ථො ධීරා ච පණ්ඩිතා පුරිසා පජ්ජොතකරා භවන්ති, පඤ්ඤාපජ්ජොතං උප්පාදෙන්ති. තස්මා අහං තං වීර පධානවීරියසමන්නාගතො භගවා තථෙව මඤ්ඤෙ ධීරොති ච ¶ පජ්ජොතකරොත්වෙව ච මඤ්ඤාමි. මයඤ්හි විපස්සිනං සබ්බධම්මෙ යථාභූතං පස්සන්තං භගවන්තං ජානන්තා එව උපාගමුම්හා, තස්මා පරිසාසු නො ආවිකරොහි කප්පං, නිග්රොධකප්පං ආචික්ඛ පකාසෙහීති.

353. ඛිප්පන්ති ඉමම්පි ගාථං පුරිමනයෙනෙව භණති. තස්සත්ථො ඛිප්පං ගිරං එරය ලහුං අචිරායමානො වචනං භාස, වග්ගුං මනොරමං භගවා. යථා සුවණ්ණහංසො ගොචරපටික්කන්තො ජාතස්සරවනසණ්ඩං දිස්වා ගීවං පග්ගය්හ උච්චාරෙත්වා රත්තතුණ්ඩෙන සණිකං අතරමානො වග්ගුං ගිරං නිකූජති නිච්ඡාරෙති, එවමෙව ත්වම්පි සණිකං නිකූජ, ඉමිනා මහාපුරිසලක්ඛණඤ්ඤතරෙන බින්දුස්සරෙන සුවිකප්පිතෙන සුට්ඨුවිකප්පිතෙන අභිසඞ්ඛතෙන. එතෙ මයං සබ්බෙව උජුගතා අවික්ඛිත්තමානසා හුත්වා තව නිකූජිතං සුණොමාති.

354. පහීනජාතිමරණන්ති ¶ ඉමම්පි ගාථං පුරිමනයෙනෙව භණති. තත්ථ න සෙසෙතීති අසෙසො, තං අසෙසං. සොතාපන්නාදයො විය කිඤ්චි අසෙසෙත්වා පහීනජාතිමරණන්ති වුත්තං හොති. නිග්ගය්හාති සුට්ඨු යාචිත්වා නිබන්ධිත්වා. ධොනන්ති ධුතසබ්බපාපං. වදෙස්සාමීති කථාපෙස්සාමි ධම්මං. න කාමකාරො හි පුථුජ්ජනානන්ති පුථුජ්ජනානමෙව හි කාමකාරො නත්ථි, යං පත්ථෙන්ති ඤාතුං වා වත්තුං වා, තං න සක්කොන්ති. සඞ්ඛෙය්යකාරො ච තථාගතානන්ති තථාගතානං පන වීමංසකාරො පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමා කිරියා. තෙ යං පත්ථෙන්ති ඤාතුං වා වත්තුං වා, තං සක්කොන්තීති අධිප්පායො.

355. ඉදානි තං සඞ්ඛෙය්යකාරං ¶ පකාසෙන්තො ‘‘සම්පන්නවෙය්යාකරණ’’න්ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – තථා හි තව භගවා ඉදං සමුජ්ජුපඤ්ඤස්ස තත්ථ තත්ථ සමුග්ගහීතං වුත්තං පවත්තිතං සම්පන්නවෙය්යාකරණං, ‘‘සන්තතිමහාමත්තො සත්තතාලමත්තං අබ්භුග්ගන්ත්වා පරිනිබ්බායිස්සති, සුප්පබුද්ධො සක්කො සත්තමෙ දිවසෙ පථවිං පවිසිස්සතී’’ති එවමාදීසු අවිපරීතං දිට්ඨං. තතො පන සුට්ඨුතරං අඤ්ජලිං පණාමෙත්වා ආහ – අයමඤ්ජලී පච්ඡිමො සුප්පණාමිතො, අයමපරොපි අඤ්ජලී සුට්ඨුතරං පණාමිතො. මා මොහයීති මා නො අකථනෙන මොහයි ජානං ජානන්තො කප්පස්ස ගතිං. අනොමපඤ්ඤාති භගවන්තං ආලපති.

356. පරොවරන්ති ¶ ඉමං පන ගාථං අපරෙනපි පරියායෙන අමොහනමෙව යාචන්තො ආහ. තත්ථ පරොවරන්ති ලොකියලොකුත්තරවසෙන සුන්දරාසුන්දරං දූරෙසන්තිකං වා. අරියධම්මන්ති චතුසච්චධම්මං. විදිත්වාති පටිවිජ්ඣිත්වා. ජානන්ති සබ්බං ඤෙය්යධම්මං ජානන්තො. වාචාභිකඞ්ඛාමීති යථා ඝම්මනි ඝම්මතත්තො පුරිසො කිලන්තො තසිතො වාරිං, එවං තෙ වාචං අභිකඞ්ඛාමි. සුතං පවස්සාති සුතසඞ්ඛාතං සද්දායතනං පවස්ස පග්ඝර මුඤ්ච පවත්තෙහි. ‘‘සුතස්ස වස්සා’’තිපි පාඨො, වුත්තප්පකාරස්ස සද්දායතනස්ස වුට්ඨිං වස්සාති අත්ථො.

357. ඉදානි යාදිසං වාචං අභිකඞ්ඛති, තං පකාසෙන්තො –

යථා විමුත්තො අහු තං සුණොමා’’ති. –

ගාථමාහ ¶ . තත්ථ කප්පායනොති කප්පමෙව පූජාවසෙන භණති. යථා විමුත්තොති ‘‘කිං අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා යථා අසෙක්ඛා, උදාහු උපාදිසෙසාය යථා සෙක්ඛා’’ති පුච්ඡති. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව.

358. එවං ද්වාදසහි ගාථාහි යාචිතො භගවා තං වියාකරොන්තො –

‘‘අච්ඡෙච්ඡි තණ්හං ඉධ නාමරූපෙ, (ඉති භගවා)

කණ්හස්ස සොතං දීඝරත්තානුසයිතං;

ඉච්චබ්රවී භගවා පඤ්චසෙට්ඨො’’ති. –

ගාථමාහ. තත්ථ පුරිමපදස්ස තාව අත්ථො – යාපි ඉමස්මිං නාමරූපෙ කාමතණ්හාදිභෙදා තණ්හාදීඝරත්තං අප්පහීනට්ඨෙන අනුසයිතා කණ්හනාමකස්ස මාරස්ස ‘‘සොත’’න්තිපි වුච්චති, තං කණ්හස්ස සොතභූතං දීඝරත්තානුසයිතං ¶ ඉධ නාමරූපෙ තණ්හං කප්පායනො ඡින්දීති. ඉති භගවාති ඉදං පනෙත්ථ සඞ්ගීතිකාරානං වචනං. අතාරි ජාතිං මරණං අසෙසන්ති සො ¶ තං තණ්හං ඡෙත්වා අසෙසං ජාතිමරණං අතාරි, අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායීති දස්සෙති. ඉච්චබ්රවී භගවා පඤ්චසෙට්ඨොති වඞ්ගීසෙන පුට්ඨො භගවා එතදවොච පඤ්චන්නං පඨමසිස්සානං පඤ්චවග්ගියානං සෙට්ඨො, පඤ්චහි වා සද්ධාදීහි ඉන්ද්රියෙහි, සීලාදීහි වා ධම්මක්ඛන්ධෙහි අතිවිසිට්ඨෙහි චක්ඛූහි ච සෙට්ඨොති සඞ්ගීතිකාරානමෙවිදං වචනං.

359. එවං වුත්තෙ භගවතො භාසිතමභිනන්දමානසො වඞ්ගීසො ‘‘එස සුත්වා’’තිආදිගාථායො ආහ. තත්ථ පඨමගාථාය ඉසිසත්තමාති භගවා ඉසි ච සත්තමො ච උත්තමට්ඨෙන විපස්සීසිඛීවෙස්සභූකකුසන්ධකොණාගමනකස්සපනාමකෙ ඡ ඉසයො අත්තනා සහ සත්ත කරොන්තො පාතුභූතොතිපි ඉසිසත්තමො, තං ආලපන්තො ආහ. න මං වඤ්චෙසීති යස්මා පරිනිබ්බුතො, තස්මා තස්ස පරිනිබ්බුතභාවං ඉච්ඡන්තං මං න වඤ්චෙසි, න විසංවාදෙසීති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව.

360. දුතියගාථාය යස්මා මුත්යපෙක්ඛො විහාසි, තස්මා තං සන්ධායාහ ‘‘යථාවාදී තථාකාරී, අහු බුද්ධස්ස සාවකො’’ති. මච්චුනො ජාලං තතන්ති තෙභූමකවට්ටෙ විත්ථතං මාරස්ස තණ්හාජාලං. මායාවිනොති බහුමායස්ස. ‘‘තථා මායාවිනො’’තිපි කෙචි පඨන්ති, තෙසං යො අනෙකාහි ¶ මායාහි අනෙකක්ඛත්තුම්පි භගවන්තං උපසඞ්කමි, තස්ස තථා මායාවිනොති අධිප්පායො.

361. තතියගාථාය ආදීති කාරණං. උපාදානස්සාති වට්ටස්ස. වට්ටඤ්හි උපාදාතබ්බට්ඨෙන ඉධ ‘‘උපාදාන’’න්ති වුත්තං, තස්සෙව උපාදානස්ස ආදිං අවිජ්ජාතණ්හාදිභෙදං කාරණං අද්දස කප්පොති එවං වත්තුං වට්ටති භගවාති අධිප්පායෙන වදති. අච්චගා වතාති අතික්කන්තො වත. මච්චුධෙය්යන්ති මච්චු එත්ථ ධියතීති මච්චුධෙය්යං, තෙභූමකවට්ටස්සෙතං අධිවචනං. තං සුදුත්තරං මච්චුධෙය්යං අච්චගා වතාති වෙදජාතො භණති. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙවාති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය නිග්රොධකප්පසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

13. සම්මාපරිබ්බාජනීයසුත්ත-(මහාසමයසුත්ත)-වණ්ණනා

362. පුච්ඡාමි ¶ ¶ ¶ මුනිං පහූතපඤ්ඤන්ති සම්මාපරිබ්බාජනීයසුත්තං, ‘‘මහාසමයසුත්ත’’න්තිපි වුච්චති මහාසමයදිවසෙ කථිතත්තා. කා උප්පත්ති? පුච්ඡාවසිකා උප්පත්ති. නිම්මිතබුද්ධෙන හි පුට්ඨො භගවා ඉමං සුත්තමභාසි, තං සද්ධිං පුච්ඡාය ‘‘සම්මාපරිබ්බාජනීයසුත්ත’’න්ති වුච්චති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පන සාකියකොලියානං උප්පත්තිතො පභුති පොරාණෙහි වණ්ණීයති.

තත්රායං උද්දෙසමග්ගවණ්ණනා – පඨමකප්පිකානං කිර රඤ්ඤො මහාසම්මතස්ස රොජො නාම පුත්තො අහොසි. රොජස්ස වරරොජො, වරරොජස්ස කල්යාණො, කල්යාණස්ස වරකල්යාණො, වරකල්යාණස්ස මන්ධාතා, මන්ධාතුස්ස වරමන්ධාතා, වරමන්ධාතුස්ස උපොසථො, උපොසථස්ස වරො, වරස්ස උපවරො, උපවරස්ස මඝදෙවො, මඝදෙවස්ස පරම්පරා චතුරාසීති ඛත්තියසහස්සානි අහෙසුං. තෙසං පරතො තයො ඔක්කාකවංසා අහෙසුං. තෙසු තතියඔක්කාකස්ස පඤ්ච මහෙසියො අහෙසුං – හත්ථා, චිත්තා, ජන්තු, ජාලිනී, විසාඛාති. එකෙකිස්සා පඤ්ච පඤ්ච ඉත්ථිසතානි පරිවාරා. සබ්බජෙට්ඨාය චත්තාරො පුත්තා – ඔක්කාමුඛො, කරකණ්ඩු, හත්ථිනිකො, සිනිපුරොති; පඤ්ච ධීතරො – පියා, සුප්පියා, ආනන්දා, විජිතා, විජිතසෙනාති. එවං සා නව පුත්තෙ ලභිත්වා කාලමකාසි.

අථ රාජා අඤ්ඤං දහරං අභිරූපං රාජධීතරං ආනෙත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි. සාපි ජන්තුං නාම එකං පුත්තං විජායි. තං ජන්තුකුමාරං පඤ්චමදිවසෙ අලඞ්කරිත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසි. රාජා තුට්ඨො මහෙසියා වරං අදාසි. සා ඤාතකෙහි සද්ධිං මන්තෙත්වා පුත්තස්ස රජ්ජං යාචි. රාජා ‘‘නස්ස වසලි, මම පුත්තානං අන්තරායමිච්ඡසී’’ති නාදාසි. සා පුනප්පුනං ¶ රහො රාජානං පරිතොසෙත්වා ‘‘න, මහාරාජ, මුසාවාදො වට්ටතී’’තිආදීනි වත්වා යාචති එව. අථ රාජා පුත්තෙ ආමන්තෙසි – ‘‘අහං, තාතා, තුම්හාකං කනිට්ඨං ජන්තුකුමාරං දිස්වා තස්ස මාතුයා සහසා වරං අදාසිං. සා ¶ පුත්තස්ස රජ්ජං පරිණාමෙතුං ඉච්ඡති. තුම්හෙ මමච්චයෙන ආගන්ත්වා රජ්ජං කාරෙය්යාථා’’ති අට්ඨහි අමච්චෙහි සද්ධිං උය්යොජෙසි. තෙ භගිනියො ආදාය චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය නගරා නික්ඛමිංසු. ‘‘කුමාරා පිතුඅච්චයෙන ආගන්ත්වා රජ්ජං කාරෙස්සන්ති, ගච්ඡාම නෙ උපට්ඨහාමා’’ති චින්තෙත්වා බහූ මනුස්සා අනුබන්ධිංසු. පඨමදිවසෙ යොජනමත්තා ¶ සෙනා අහොසි, දුතියදිවසෙ ද්වියොජනමත්තා, තතියදිවසෙ තියොජනමත්තා. කුමාරා චින්තෙසුං – ‘‘මහා අයං බලකායො, සචෙ මයං කඤ්චි සාමන්තරාජානං අක්කමිත්වා ජනපදං ගණ්හිස්සාම, සොපි නො න පහොස්සති, කිං පරෙසං පීළං කත්වා ලද්ධරජ්ජෙන, මහා ජම්බුදීපො, අරඤ්ඤෙ නගරං මාපෙස්සාමා’’ති හිමවන්තාභිමුඛා අගමිංසු.

තත්ථ නගරමාපනොකාසං පරියෙසමානා හිමවති කපිලො නාම ඝොරතපො තාපසො පටිවසති පොක්ඛරණිතීරෙ මහාසාකසණ්ඩෙ, තස්ස වසනොකාසං ගතා. සො තෙ දිස්වා පුච්ඡිත්වා සබ්බං පවත්තිං සුත්වා තෙසු අනුකම්පං අකාසි. සො කිර භුම්මජාලං නාම විජ්ජං ජානාති, යාය උද්ධං අසීතිහත්ථෙ ආකාසෙ ච හෙට්ඨා භූමියඤ්ච ගුණදොසෙ පස්සති. අථෙකස්මිං පදෙසෙ සූකරමිගා සීහබ්යග්ඝාදයො තාසෙත්වා පරිපාතෙන්ති, මණ්ඩූකමූසිකා සප්පෙ භිංසාපෙන්ති. සො තෙ දිස්වා ‘‘අයං භූමිප්පදෙසො පථවීඅග්ග’’න්ති තස්මිං පදෙසෙ අස්සමං මාපෙසි. තතො සො රාජකුමාරෙ ආහ – ‘‘සචෙ මම නාමෙන නගරං කරොථ, දෙමි වො ඉමං ඔකාස’’න්ති. තෙ තථා පටිජානිංසු. තාපසො ‘‘ඉමස්මිං ඔකාසෙ ඨත්වා චණ්ඩාලපුත්තොපි චක්කවත්තිං බලෙන අතිසෙතී’’ති වත්වා ‘‘අස්සමෙ රඤ්ඤො ඝරං මාපෙත්වා නගරං මාපෙථා’’ති තං ඔකාසං දත්වා සයං අවිදූරෙ පබ්බතපාදෙ අස්සමං කත්වා වසි. තතො ¶ කුමාරා තත්ථ නගරං මාපෙත්වා කපිලස්ස වුත්ථොකාසෙ කතත්තා ‘‘කපිලවත්ථූ’’ති නාමං ආරොපෙත්වා තත්ථ නිවාසං කප්පෙසුං.

අථ අමච්චා ‘‘ඉමෙ කුමාරා වයප්පත්තා, යදි නෙසං පිතා සන්තිකෙ භවෙය්ය, සො ආවාහවිවාහං කාරෙය්ය. ඉදානි පන අම්හාකං භාරො’’ති චින්තෙත්වා කුමාරෙහි සද්ධිං මන්තෙසුං. කුමාරා ‘‘අම්හාකං සදිසා ඛත්තියධීතරො න පස්සාම, තාසම්පි භගිනීනං සදිසෙ ඛත්තියකුමාරෙ, ජාතිසම්භෙදඤ්ච ¶ න කරොමා’’ති. තෙ ජාතිසම්භෙදභයෙන ජෙට්ඨභගිනිං මාතුට්ඨානෙ ඨපෙත්වා අවසෙසාහි සංවාසං කප්පෙසුං. තෙසං පිතා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘සක්යා වත, භො කුමාරා, පරමසක්යා වත, භො කුමාරා’’ති උදානං උදානෙසි. අයං තාව සක්යානං උප්පත්ති. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා –

‘‘අථ ඛො, අම්බට්ඨ, රාජා ඔක්කාකො අමච්චෙ පාරිසජ්ජෙ ආමන්තෙසි – ‘කහං නු ඛො, භො, එතරහි කුමාරා සම්මන්තී’ති. අත්ථි, දෙව, හිමවන්තපස්සෙ පොක්ඛරණියා තීරෙ මහාසාකසණ්ඩො, තත්ථෙතරහි කුමාරා සම්මන්ති. තෙ ජාතිසම්භෙදභයා සකාහි භගිනීහි සද්ධිං සංවාසං කප්පෙන්තීති. අථ ඛො, අම්බට්ඨ, රාජා ඔක්කාකො උදානං උදානෙසි – ‘සක්යා වත, භො කුමාරා, පරමසක්යා වත, භො කුමාරා’ති, තදග්ගෙ ඛො පන ¶ , අම්බට්ඨ, සක්යා පඤ්ඤායන්ති, සො ච සක්යානං පුබ්බපුරිසො’’ති (දී. නි. 1.267).

තතො නෙසං ජෙට්ඨභගිනියා කුට්ඨරොගො උදපාදි, කොවිළාරපුප්ඵසදිසානි ගත්තානි අහෙසුං. රාජකුමාරා ‘‘ඉමාය සද්ධිං එකතො නිසජ්ජට්ඨානභොජනාදීනි කරොන්තානම්පි උපරි එස රොගො සඞ්කමතී’’ති චින්තෙත්වා උය්යානකීළං ගච්ඡන්තා විය තං යානෙ ආරොපෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා පොක්ඛරණිං ඛණාපෙත්වා ¶ තං තත්ථ ඛාදනීයභොජනීයෙහි සද්ධිං පක්ඛිපිත්වා උපරි පදරං පටිච්ඡාදාපෙත්වා පංසුං දත්වා පක්කමිංසු. තෙන ච සමයෙන රාමො නාම රාජා කුට්ඨරොගී ඔරොධෙහි ච නාටකෙහි ච ජිගුච්ඡියමානො තෙන සංවෙගෙන ජෙට්ඨපුත්තස්ස රජ්ජං දත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා තත්ථ පණ්ණමූලඵලානි පරිභුඤ්ජන්තො නචිරස්සෙව අරොගො සුවණ්ණවණ්ණො හුත්වා, ඉතො චිතො ච විචරන්තො මහන්තං සුසිරරුක්ඛං දිස්වා තස්සබ්භන්තරෙ සොළසහත්ථප්පමාණං තං කොලාපං සොධෙත්වා, ද්වාරඤ්ච වාතපානඤ්ච කත්වා නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා තත්ථ වාසං කප්පෙසි. සො අඞ්ගාරකටාහෙ අග්ගිං කත්වා රත්තිං විස්සරඤ්ච සුස්සරඤ්ච සුණන්තො සයති. සො ‘‘අසුකස්මිං පදෙසෙ සීහො සද්දමකාසි, අසුකස්මිං බ්යග්ඝො’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා පභාතෙ තත්ථ ගන්ත්වා විඝාසමංසං ආදාය පචිත්වා ඛාදති.

අථෙකදිවසං සො පච්චූසසමයෙ අග්ගිං ජාලෙත්වා නිසීදි. තෙන ච සමයෙන තස්සා රාජධීතාය ගන්ධං ඝායිත්වා බ්යග්ඝො තං පදෙසං ඛණිත්වා ¶ පදරත්ථරෙ විවරමකාසි. තෙන විවරෙන සා බ්යග්ඝං දිස්වා භීතා විස්සරමකාසි. සො තං සද්දං සුත්වා ‘‘ඉත්ථිසද්දො එසො’’ති ච සල්ලක්ඛෙත්වා පාතොව තත්ථ ගන්ත්වා ‘‘කො එත්ථා’’ති ආහ. ‘‘මාතුගාමො සාමී’’ති. ‘‘නික්ඛමා’’ති. ‘‘න නික්ඛමාමී’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘ඛත්තියකඤ්ඤා අහ’’න්ති. එවං සොබ්භෙ නිඛාතාපි මානමෙව කරොති. සො සබ්බං පුච්ඡිත්වා ‘‘අහම්පි ඛත්තියො’’ති ජාතිං ආචික්ඛිත්වා ‘‘එහි දානි ඛීරෙ පක්ඛිත්තසප්පි විය ජාත’’න්ති ආහ. සා ‘‘කුට්ඨරොගිනීම්හි සාමි, න සක්කා නික්ඛමිතු’’න්ති ආහ. සො ‘‘කතකම්මො දානි අහං සක්කා තිකිච්ඡිතු’’න්ති නිස්සෙණිං දත්වා තං උද්ධරිත්වා අත්තනො වසනොකාසං නෙත්වා සයං පරිභුත්තභෙසජ්ජානි එව දත්වා නචිරස්සෙව අරොගං සුවණ්ණවණ්ණමකාසි. සො තාය සද්ධිං සංවාසං කප්පෙසි. සා පඨමසංවාසෙනෙව ගබ්භං ගණ්හිත්වා ද්වෙ පුත්තෙ විජායි, පුනපි ද්වෙති එවං සොළසක්ඛත්තුං විජායි. එවං තෙ ද්වත්තිංස භාතරො අහෙසුං. තෙ අනුපුබ්බෙන වුඩ්ඪිප්පත්තෙ පිතා සබ්බසිප්පානි සික්ඛාපෙසි.

අථෙකදිවසං ¶ ¶ එකො රාමරඤ්ඤො නගරවාසී පබ්බතෙ රතනානි ගවෙසන්තො තං පදෙසං ආගතො රාජානං දිස්වා අඤ්ඤාසි. ‘‘ජානාමහං, දෙව, තුම්හෙ’’ති ආහ. ‘‘කුතො ත්වං ආගතොසී’’ති ච තෙන පුට්ඨො ‘‘නගරතො දෙවා’’ති ආහ. තතො නං රාජා සබ්බං පවත්තිං පුච්ඡි. එවං තෙසු සමුල්ලපමානෙසු තෙ දාරකා ආගමිංසු. සො තෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ කෙ දෙවා’’ති පුච්ඡි. ‘‘පුත්තා මෙ භණෙ’’ති. ‘‘ඉමෙහි දානි, දෙව, ද්වත්තිංසකුමාරෙහි පරිවුතො වනෙ කිං කරිස්සසි, එහි රජ්ජමනුසාසා’’ති? ‘‘අලං, භණෙ, ඉධෙව සුඛ’’න්ති. සො ‘‘ලද්ධං දානි මෙ කථාපාභත’’න්ති නගරං ගන්ත්වා රඤ්ඤො පුත්තස්සාරොචෙසි. රඤ්ඤො පුත්තො ‘‘පිතරං ආනෙස්සාමී’’ති චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය තත්ථ ගන්ත්වා නානප්පකාරෙහි පිතරං යාචි. සොපි ‘‘අලං, තාත කුමාර, ඉධෙව සුඛ’’න්ති නෙව ඉච්ඡි. තතො රාජපුත්තො ‘‘න දානි රාජා ආගන්තුං ඉච්ඡති, හන්දස්ස ඉධෙව නගරං මාපෙමී’’ති චින්තෙත්වා තං කොලරුක්ඛං උද්ධරිත්වා ඝරං කත්වා නගරං මාපෙත්වා කොලරුක්ඛං අපනෙත්වා කතත්තා ‘‘කොලනගර’’න්ති ච බ්යග්ඝපථෙ කතත්තා ‘‘බ්යග්ඝපජ්ජ’’න්ති චාති ද්වෙ නාමානි ආරොපෙත්වා අගමාසි.

තතො ¶ වයප්පත්තෙ කුමාරෙ මාතා ආණාපෙසි – ‘‘තාතා, තුම්හාකං කපිලවත්ථුවාසිනො සක්යා මාතුලා හොන්ති, ධීතරො නෙසං ගණ්හථා’’ති. තෙ යං දිවසං ඛත්තියකඤ්ඤායො නදීකීළනං ගච්ඡන්ති, තං දිවසං ගන්ත්වා නදීතිත්ථං උපරුන්ධිත්වා නාමානි සාවෙත්වා පත්ථිතා පත්ථිතා රාජධීතරො ගහෙත්වා අගමංසු. සක්යරාජානො සුත්වා ‘‘හොතු භණෙ, අම්හාකං ඤාතකා එවා’’ති තුණ්හී අහෙසුං. අයං කොලියානං උප්පත්ති.

එවං තෙසං සාකියකොලියානං අඤ්ඤමඤ්ඤං ආවාහවිවාහං කරොන්තානං ආගතො වංසො යාව සීහහනුරාජා, තාව විත්ථාරතො වෙදිතබ්බො – සීහහනුරඤ්ඤො කිර පඤ්ච පුත්තා අහෙසුං ¶ – සුද්ධොදනො, අමිතොදනො, ධොතොදනො, සක්කොදනො, සුක්කොදනොති. තෙසු සුද්ධොදනෙ රජ්ජං කාරයමානෙ තස්ස පජාපතියා අඤ්ජනරඤ්ඤො ධීතාය මහාමායාදෙවියා කුච්ඡිම්හි පූරිතපාරමී මහාපුරිසො ජාතකනිදානෙ වුත්තනයෙන තුසිතපුරා චවිත්වා පටිසන්ධිං ගහෙත්වා අනුපුබ්බෙන කතමහාභිනික්ඛමනො සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣිත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුක්කමෙන කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා සුද්ධොදනමහාරාජාදයො අරියඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා ජනපදචාරිකං පක්කමිත්වා පුනපි අපරෙන සමයෙන පච්චාගන්ත්වා පන්නරසහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං කපිලවත්ථුස්මිං විහරති නිග්රොධාරාමෙ.

තත්ථ විහරන්තෙ ච භගවති සාකියකොලියානං උදකං පටිච්ච කලහො අහොසි. කථං? නෙසං ¶ කිර උභින්නම්පි කපිලපුරකොලියපුරානං අන්තරෙ රොහිණී නාම නදී පවත්තති. සා කදාචි අප්පොදකා හොති, කදාචි මහොදකා. අප්පොදකකාලෙ සෙතුං කත්වා සාකියාපි කොලියාපි අත්තනො අත්තනො සස්සපායනත්ථං උදකං ආනෙන්ති. තෙසං මනුස්සා එකදිවසං සෙතුං කරොන්තා අඤ්ඤමඤ්ඤං භණ්ඩන්තා ‘‘අරෙ තුම්හාකං රාජකුලං භගිනීහි සද්ධිං සංවාසං කප්පෙසි කුක්කුටසොණසිඞ්ගාලාදිතිරච්ඡානා විය, තුම්හාකං රාජකුලං සුසිරරුක්ඛෙ වාසං කප්පෙසි පිසාචිල්ලිකා වියා’’ති එවං ජාතිවාදෙන ඛුංසෙත්වා අත්තනො අත්තනො රාජූනං ආරොචෙසුං. තෙ කුද්ධා යුද්ධසජ්ජා හුත්වා රොහිණීනදීතීරං සම්පත්තා. එවං සාගරසදිසං බලං අට්ඨාසි.

අථ ¶ භගවා ‘‘ඤාතකා කලහං කරොන්ති, හන්ද, නෙ වාරෙස්සාමී’’ති ආකාසෙනාගන්ත්වා ද්වින්නං සෙනානං මජ්ඣෙ අට්ඨාසි. තම්පි ආවජ්ජෙත්වා සාවත්ථිතො ආගතොති එකෙ. එවං ඨත්වා ච පන ¶ අත්තදණ්ඩසුත්තං (සු. නි. 941 ආදයො) අභාසි. තං සුත්වා සබ්බෙ සංවෙගප්පත්තා ආවුධානි ඡඩ්ඩෙත්වා භගවන්තං නමස්සමානා අට්ඨංසු, මහග්ඝඤ්ච ආසනං පඤ්ඤාපෙසුං. භගවා ඔරුය්හ පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘කුඨාරීහත්ථො පුරිසො’’තිආදිකං ඵන්දනජාතකං (ජා. 1.13.14), ‘‘වන්දාමි තං කුඤ්ජරා’’තිආදිකං ලටුකිකජාතකං (ජා. 1.5.39).

‘‘සම්මොදමානා ගච්ඡන්ති, ජාලමාදාය පක්ඛිනො;

යදා තෙ විවදිස්සන්ති, තදා එහින්ති මෙ වස’’න්ති. (ජා. 1.1.33) –

ඉමං වට්ටකජාතකඤ්ච කථෙත්වා පුන තෙසං චිරකාලප්පවත්තං ඤාතිභාවං දස්සෙන්තො ඉමං මහාවංසං කථෙසි. තෙ ‘‘පුබ්බෙ කිර මයං ඤාතකා එවා’’ති අතිවිය පසීදිංසු. තතො සක්යා අඩ්ඪතෙය්යකුමාරසතෙ, කොලියා අඩ්ඪතෙය්යකුමාරසතෙති පඤ්ච කුමාරසතෙ භගවතො පරිවාරත්ථාය අදංසු. භගවා තෙසං පුබ්බහෙතුං දිස්වා ‘‘එථ භික්ඛවො’’ති ආහ. තෙ සබ්බෙ ඉද්ධියා නිබ්බත්තඅට්ඨපරික්ඛාරයුත්තා ආකාසෙ අබ්භුග්ගන්ත්වා ආගම්ම භගවන්තං වන්දිත්වා අට්ඨංසු. භගවා තෙ ආදාය මහාවනං අගමාසි. තෙසං පජාපතියො දූතෙ පාහෙසුං, තෙ තාහි නානප්පකාරෙහි පලොභියමානා උක්කණ්ඨිංසු. භගවා තෙසං උක්කණ්ඨිතභාවං ඤත්වා හිමවන්තං දස්සෙත්වා තත්ථ කුණාලජාතකකථාය (ජා. 2.21.289 කුණාලජාතකං) තෙසං අනභිරතිං විනොදෙතුකාමො ආහ – ‘‘දිට්ඨපුබ්බො වො, භික්ඛවෙ, හිමවා’’ති? ‘‘න භගවා’’ති. ‘‘එථ, භික්ඛවෙ, පෙක්ඛථා’’ති අත්තනො ඉද්ධියා තෙ ආකාසෙන නෙන්තො ‘‘අයං සුවණ්ණපබ්බතො, අයං රජතපබ්බතො, අයං මණිපබ්බතො’’ති නානප්පකාරෙ පබ්බතෙ දස්සෙත්වා කුණාලදහෙ මනොසිලාතලෙ පච්චුට්ඨාසි. තතො ‘‘හිමවන්තෙ සබ්බෙ චතුප්පදබහුප්පදාදිභෙදා තිරච්ඡානගතා පාණා ආගච්ඡන්තු, සබ්බෙසඤ්ච පච්ඡතො ¶ කුණාලසකුණො’’ති අධිට්ඨාසි. ආගච්ඡන්තෙ ච තෙ ජාතිනාමනිරුත්තිවසෙන වණ්ණෙන්තො ‘‘එතෙ, භික්ඛවෙ, හංසා, එතෙ කොඤ්චා ¶ , එතෙ චක්කවාකා, කරවීකා, හත්ථිසොණ්ඩකා, පොක්ඛරසාතකා’’ති තෙසං දස්සෙසි.

තෙ ¶ විම්හිතහදයා පස්සන්තා සබ්බපච්ඡතො ආගච්ඡන්තං ද්වීහි දිජකඤ්ඤාහි මුඛතුණ්ඩකෙන ඩංසිත්වා ගහිතකට්ඨවෙමජ්ඣෙ නිසින්නං සහස්සදිජකඤ්ඤාපරිවාරං කුණාලසකුණං දිස්වා අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතා භගවන්තං ආහංසු – ‘‘කච්චි, භන්තෙ, භගවාපි ඉධ කුණාලරාජා භූතපුබ්බො’’ති? ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, මයාවෙස කුණාලවංසො කතො. අතීතෙ හි මයං චත්තාරො ජනා ඉධ වසිම්හා – නාරදො දෙවිලො ඉසි, ආනන්දො ගිජ්ඣරාජා, පුණ්ණමුඛො ඵුස්සකොකිලො, අහං කුණාලො සකුණො’’ති සබ්බං මහාකුණාලජාතකං කථෙසි. තං සුත්වා තෙසං භික්ඛූනං පුරාණදුතියිකායො ආරබ්භ උප්පන්නා අනභිරති වූපසන්තා. තතො තෙසං භගවා සච්චකථං කථෙසි, කථාපරියොසානෙ සබ්බපච්ඡිමකො සොතාපන්නො, සබ්බඋපරිමො අනාගාමී අහොසි, එකොපි පුථුජ්ජනො වා අරහා වා නත්ථි. තතො භගවා තෙ ආදාය පුනදෙව මහාවනෙ ඔරුහි. ආගච්ඡමානා ච තෙ භික්ඛූ අත්තනොව ඉද්ධියා ආගච්ඡිංසු.

අථ නෙසං භගවා උපරිමග්ගත්ථාය පුන ධම්මං දෙසෙසි. තෙ පඤ්චසතාපි විපස්සනං ආරභිත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු. පඨමං පත්තො පඨමමෙව අගමාසි ‘‘භගවතො ආරොචෙස්සාමී’’ති. ආගන්ත්වා ච ‘‘අභිරමාමහං භගවා, න උක්කණ්ඨාමී’’ති වත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. එවං තෙ සබ්බෙපි අනුක්කමෙන ආගන්ත්වා භගවන්තං පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසු ජෙට්ඨමාසඋපොසථදිවසෙ සායන්හසමයෙ. තතො පඤ්චසතඛීණාසවපරිවුතං වරබුද්ධාසනෙ නිසින්නං භගවන්තං ඨපෙත්වා අසඤ්ඤසත්තෙ ච අරූපබ්රහ්මානො ච සකලදසසහස්සචක්කවාළෙ අවසෙසදෙවතාදයො මඞ්ගලසුත්තවණ්ණනායං වුත්තනයෙන සුඛුමත්තභාවෙ නිම්මිනිත්වා සම්පරිවාරෙසුං ‘‘විචිත්රපටිභානං ධම්මදෙසනං සොස්සාමා’’ති. තත්ථ චත්තාරො ඛීණාසවබ්රහ්මානො සමාපත්තිතො ¶ වුට්ඨාය බ්රහ්මගණං අපස්සන්තා ‘‘කුහිං ගතා’’ති ආවජ්ජෙත්වා තමත්ථං ඤත්වා පච්ඡා ආගන්ත්වා ඔකාසං අලභමානා චක්කවාළමුද්ධනි ඨත්වා පච්චෙකගාථායො අභාසිංසු. යථාහ –

‘‘අථ ඛො චතුන්නං සුද්ධාවාසකායිකානං දෙවතානං එතදහොසි – ‘අයං, ඛො, භගවා සක්කෙසු විහරති කපිලවත්ථුස්මිං මහාවනෙ මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහි සබ්බෙහෙව අරහන්තෙහි. දසහි ච ලොකධාතූහි දෙවතා යෙභුය්යෙන සන්නිපතිතා හොන්ති භගවන්තං දස්සනාය භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච ¶ . යංනූන මයම්පි යෙන භගවා ¶ තෙනුපසඞ්කමෙය්යාම, උපසඞ්කමිත්වා භගවතො සන්තිකෙ පච්චෙකං ගාථං භාසෙය්යාමා’’’ති (දී. නි. 2.331; සං. නි. 1.37).

සබ්බං සගාථාවග්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. එවං ගන්ත්වා ච තත්ථ එකො බ්රහ්මා පුරත්ථිමචක්කවාළමුද්ධනි ඔකාසං ලභිත්වා තත්ථ ඨිතො ඉමං ගාථං අභාසි –

දක්ඛිතායෙ අපරාජිතසඞ්ඝ’’න්ති. (දී. නි. 2.332; සං. නි. 1.37);

ඉමඤ්චස්ස ගාථං භාසමානස්ස පච්ඡිමචක්කවාළපබ්බතෙ ඨිතො සද්දං අස්සොසි.

දුතියො පච්ඡිමචක්කවාළමුද්ධනි ඔකාසං ලභිත්වා තත්ථ ඨිතො තං ගාථං සුත්වා ඉමං ගාථං අභාසි –

ඉන්ද්රියානි රක්ඛන්ති පණ්ඩිතා’’ති. (දී. නි. 2.332; සං. නි. 1.37);

තතියො දක්ඛිණචක්කවාළමුද්ධනි ඔකාසං ලභිත්වා තත්ථ ඨිතො තං ගාථං සුත්වා ඉමං ගාථං අභාසි –

‘‘ඡෙත්වා ඛීලං ඡෙත්වා පලිඝං…පෙ… සුසුනාගා’’ති. (දී. නි. 2.332; සං. නි. 1.37);

චතුත්ථො උත්තරචක්කවාළමුද්ධනි ඔකාසං ලභිත්වා තත්ථ ඨිතො තං ගාථං සුත්වා ඉමං ගාථමභාසි –

‘‘යෙ කෙචි බුද්ධං සරණං ගතාසෙ…පෙ…

දෙවකායං පරිපූරෙස්සන්තී’’ති. (දී. නි. 2.332; සං. නි. 1.37);

තස්සපි ¶ තං සද්දං දක්ඛිණචක්කවාළමුද්ධනි ඨිතො අස්සොසි. එවං තදා ඉමෙ චත්තාරො බ්රහ්මානො පරිසං ථොමෙත්වා ඨිතා අහෙසුං, මහාබ්රහ්මානො එකචක්කවාළං ඡාදෙත්වා අට්ඨංසු.

අථ භගවා දෙවපරිසං ඔලොකෙත්වා භික්ඛූනං ආරොචෙසි ¶ – ‘‘යෙපි තෙ, භික්ඛවෙ, අහෙසුං අතීතමද්ධානං අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා, තෙසම්පි භගවන්තානං එතප්පරමායෙව දෙවතා සන්නිපතිතා අහෙසුං. සෙය්යථාපි මය්හං ¶ එතරහි, යෙපි තෙ, භික්ඛවෙ, භවිස්සන්ති අනාගතමද්ධානං අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා, තෙසම්පි භගවන්තානං එතප්පරමායෙව දෙවතා සන්නිපතිතා භවිස්සන්ති සෙය්යථාපි මය්හං එතරහී’’ති. තතො තං දෙවපරිසං භබ්බාභබ්බවසෙන ද්විධා විභජි ‘‘එත්තකා භබ්බා, එත්තකා අභබ්බා’’ති. තත්ථ ‘‘අභබ්බපරිසා බුද්ධසතෙපි ධම්මං දෙසෙන්තෙ න බුජ්ඣති, භබ්බපරිසා සක්කා බොධෙතු’’න්ති ඤත්වා පුන භබ්බපුග්ගලෙ චරියවසෙන ඡධා විභජි ‘‘එත්තකා රාගචරිතා, එත්තකා දොස-මොහ-විතක්ක-සද්ධා-බුද්ධිචරිතා’’ති. එවං චරියවසෙන පරිග්ගහෙත්වා ‘‘අස්සා පරිසාය කීදිසා ධම්මදෙසනා සප්පායා’’ති ධම්මකථං විචිනිත්වා පුන තං පරිසං මනසාකාසි – ‘‘අත්තජ්ඣාසයෙන නු ඛො ජානෙය්ය, පරජ්ඣාසයෙන, අට්ඨුප්පත්තිවසෙන, පුච්ඡාවසෙනා’’ති. තතො ‘‘පුච්ඡාවසෙන ජානෙය්යා’’ති ඤත්වා ‘‘පඤ්හං පුච්ඡිතුං සමත්ථො අත්ථි, නත්ථී’’ති පුන සකලපරිසං ආවජ්ජෙත්වා ‘‘නත්ථි කොචී’’ති ඤත්වා ‘‘සචෙ අහමෙව පුච්ඡිත්වා අහමෙව විස්සජ්ජෙය්යං, එවමස්සා පරිසාය සප්පායං න හොති. යංනූනාහං නිම්මිතබුද්ධං මාපෙය්යන්ති පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය මනොමයිද්ධියා අභිසඞ්ඛරිත්වා නිම්මිතබුද්ධං මාපෙසි. සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගී ලක්ඛණසම්පන්නො පත්තචීවරධරො ආලොකිතවිලොකිතාදිසම්පන්නො හොතූ’’ති අධිට්ඨානචිත්තෙන සහ පාතුරහොසි. සො පාචීනලොකධාතුතො ආගන්ත්වා භගවතො සමසමෙ ආසනෙ නිසින්නො එවං ආගන්ත්වා යානි භගවතා ඉමම්හි සමාගමෙ චරියවසෙන ඡ සුත්තානි (සු. නි. 854 ආදයො, 868 ආදයො, 884 ආදයො, 901 ආදයො, 921 ආදයො) කථිතානි. සෙය්යථිදං – පුරාභෙදසුත්තං කලහවිවාදසුත්තං චූළබ්යූහං මහාබ්යූහං තුවටකං ඉදමෙව සම්මාපරිබ්බාජනීයන්ති. තෙසු රාගචරිතදෙවතානං සප්පායවසෙන කථෙතබ්බස්ස ඉමස්ස සුත්තස්ස පවත්තනත්ථං පඤ්හං පුච්ඡන්තො ‘‘පුච්ඡාමි මුනිං පහූතපඤ්ඤ’’න්ති ¶ ඉමං ගාථමාහ.

තත්ථ පහූතපඤ්ඤන්ති මහාපඤ්ඤං. තිණ්ණන්ති චතුරොඝතිණ්ණං. පාරඞ්ගතන්ති නිබ්බානප්පත්තං. පරිනිබ්බුතන්ති සඋපාදිසෙසනිබ්බානවසෙන පරිනිබ්බුතං. ඨිතත්තන්ති ලොකධම්මෙහි අකම්පනීයචිත්තං. නික්ඛම්ම ඝරා පනුජ්ජ කාමෙති වත්ථුකාමෙ පනුදිත්වා ඝරාවාසා නික්ඛම්ම. කථං භික්ඛු සම්මා සො ලොකෙ පරිබ්බජෙය්යාති සො භික්ඛු කථං ලොකෙ සම්මා පරිබ්බජෙය්ය විහරෙය්ය අනුපලිත්තො ලොකෙන හුත්වා, ලොකං අතික්කමෙය්යාති වුත්තං හොති. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙව.

363. අථ ¶ ¶ භගවා යස්මා ආසවක්ඛයං අප්පත්වා ලොකෙ සම්මා පරිබ්බජන්තො නාම නත්ථි, තස්මා තස්මිං රාගචරිතාදිවසෙන පරිග්ගහිතෙ සබ්බපුග්ගලසමූහෙ තං තං තෙසං තෙසං සමානදොසානං දෙවතාගණානං ආචිණ්ණදොසප්පහානත්ථං ‘‘යස්ස මඞ්ගලා’’ති ආරභිත්වා අරහත්තනිකූටෙනෙව ඛීණාසවපටිපදං පකාසෙන්තො පන්නරස ගාථායො අභාසි.

තත්ථ පඨමගාථාය තාව මඞ්ගලාති මඞ්ගලසුත්තෙ වුත්තානං දිට්ඨමඞ්ගලාදීනමෙතං අධිවචනං. සමූහතාති සුට්ඨු ඌහතා පඤ්ඤාසත්ථෙන සමුච්ඡින්නා. උප්පාතාති ‘‘උක්කාපාතදිසාඩාහාදයො එවං විපාකා හොන්තී’’ති එවං පවත්තා උප්පාතාභිනිවෙසා. සුපිනාති ‘‘පුබ්බණ්හසමයෙ සුපිනං දිස්වා ඉදං නාම හොති, මජ්ඣන්හිකාදීසු ඉදං, වාමපස්සෙන සයතා දිට්ඨෙ ඉදං නාම හොති, දක්ඛිණපස්සාදීහි ඉදං, සුපිනන්තෙ චන්දං දිස්වා ඉදං නාම හොති, සූරියාදයො දිස්වා ඉද’’න්ති එවං පවත්තා සුපිනාභිනිවෙසා. ලක්ඛණාති දණ්ඩලක්ඛණවත්ථලක්ඛණාදිපාඨං පඨිත්වා ‘‘ඉමිනා ඉදං නාම හොතී’’ති එවං පවත්තා ලක්ඛණාභිනිවෙසා. තෙ සබ්බෙපි බ්රහ්මජාලෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. සො මඞ්ගලදොසවිප්පහීනොති අට්ඨතිංස මහාමඞ්ගලානි ඨපෙත්වා අවසෙසා මඞ්ගලදොසා ¶ නාම. යස්ස පනෙතෙ මඞ්ගලාදයො සමූහතා, සො මඞ්ගලදොසවිප්පහීනො හොති. අථ වා මඞ්ගලානඤ්ච උප්පාතාදිදොසානඤ්ච පහීනත්තා මඞ්ගලදොසවිප්පහීනො හොති, න මඞ්ගලාදීහි සුද්ධිං පච්චෙති අරියමග්ගස්ස අධිගතත්තා. තස්මා සම්මා සො ලොකෙ පරිබ්බජෙය්ය, සො ඛීණාසවො සම්මා ලොකෙ පරිබ්බජෙය්ය අනුපලිත්තො ලොකෙනාති.

364. දුතියගාථාය රාගං විනයෙථ මානුසෙසු, දිබ්බෙසු කාමෙසු චාපි භික්ඛූති මානුසෙසු ච දිබ්බෙසු ච කාමගුණෙසු අනාගාමිමග්ගෙන අනුප්පත්තිධම්මතං නෙන්තො රාගං විනයෙථ. අතික්කම්ම භවං සමෙච්ච ධම්මන්ති එවං රාගං විනෙත්වා තතො පරං අරහත්තමග්ගෙන සබ්බප්පකාරතො පරිඤ්ඤාභිසමයාදයො සාධෙන්තො චතුසච්චභෙදම්පි සමෙච්ච ධම්මං ඉමාය පටිපදාය තිවිධම්පි අතික්කම්ම භවං. සම්මා සොති සොපි භික්ඛු සම්මා ලොකෙ පරිබ්බජෙය්ය.

365. තතියගාථාය ‘‘අනුරොධවිරොධවිප්පහීනො’’ති සබ්බවත්ථූසු පහීනරාගදොසො. සෙසං වුත්තනයමෙව සබ්බගාථාසු ච ‘‘සොපි භික්ඛු සම්මා ¶ ලොකෙ පරිබ්බජෙය්යා’’ති යොජෙතබ්බං. ඉතො පරඤ්හි යොජනම්පි අවත්වා අවුත්තනයමෙව වණ්ණයිස්සාම.

366. චතුත්ථගාථාය සත්තසඞ්ඛාරවසෙන දුවිධං පියඤ්ච අප්පියඤ්ච වෙදිතබ්බං, තත්ථ ඡන්දරාගපටිඝප්පහානෙන හිත්වා. අනුපාදායාති චතූහි උපාදානෙහි කඤ්චි ධම්මං අග්ගහෙත්වා. අනිස්සිතො ¶ කුහිඤ්චීති අට්ඨසතභෙදෙන තණ්හානිස්සයෙන ද්වාසට්ඨිභෙදෙන දිට්ඨිනිස්සයෙන ච කුහිඤ්චි රූපාදිධම්මෙ භවෙ වා අනිස්සිතො. සංයොජනියෙහි විප්පමුත්තොති සබ්බෙපි තෙභූමකධම්මා දසවිධසංයොජනස්ස විසයත්තා සංයොජනියා, තෙහි සබ්බප්පකාරතො මග්ගභාවනාය පරිඤ්ඤාතත්තා ච විප්පමුත්තොති අත්ථො. පඨමපාදෙන චෙත්ථ රාගදොසප්පහානං වුත්තං, දුතියෙන උපාදානනිස්සයාභාවො, තතියෙන සෙසාකුසලෙහි අකුසලවත්ථූහි ච විප්පමොක්ඛො. පඨමෙන වා රාගදොසප්පහානං, දුතියෙන තදුපායො, තතියෙන තෙසං පහීනත්තා සංයොජනියෙහි විප්පමොක්ඛොති වෙදිතබ්බො.

367. පඤ්චමගාථාය උපධීසූති ඛන්ධුපධීසු. ආදානන්ති ආදාතබ්බට්ඨෙන ¶ තෙයෙව වුච්චන්ති. අනඤ්ඤනෙය්යොති අනිච්චාදීනං සුදිට්ඨත්තා ‘‘ඉදං සෙය්යො’’ති කෙනචි අනෙතබ්බො. සෙසං උත්තානපදත්ථමෙව. ඉදං වුත්තං හොති – ආදානෙසු චතුත්ථමග්ගෙන සබ්බසො ඡන්දරාගං විනෙත්වා සො විනීතඡන්දරාගො, තෙසු උපධීසු න සාරමෙති, සබ්බෙ උපධී අසාරකත්තෙනෙව පස්සති. තතො තෙසු දුවිධෙනපි නිස්සයෙන අනිස්සිතො අඤ්ඤෙන වා කෙනචි ‘‘ඉදං සෙය්යො’’ති අනෙතබ්බො ඛීණාසවො භික්ඛු සම්මා සො ලොකෙ පරිබ්බජෙය්ය.

368. ඡට්ඨගාථාය අවිරුද්ධොති එතෙසං තිණ්ණං දුච්චරිතානං පහීනත්තා සුචරිතෙහි සද්ධිං අවිරුද්ධො. විදිත්වා ධම්මන්ති මග්ගෙන චතුසච්චධම්මං ඤත්වා. නිබ්බානපදාභිපත්ථයානොති අනුපාදිසෙසං ඛන්ධපරිනිබ්බානපදං පත්ථයමානො. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.

369. සත්තමගාථාය අක්කුට්ඨොති දසහි අක්කොසවත්ථූහි අභිසත්තො. න සන්ධියෙථාති න උපනය්හෙථ න කුප්පෙය්ය. ලද්ධා පරභොජනං ¶ න මජ්ජෙති පරෙහි දින්නං සද්ධාදෙය්යං ලභිත්වා ‘‘අහං ඤාතො යසස්සී ලාභී’’ති න මජ්ජෙය්ය. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.

370. අට්ඨමගාථාය ලොභන්ති විසමලොභං. භවන්ති කාමභවාදිභවං. එවං ද්වීහි පදෙහි භවභොගතණ්හා වුත්තා. පුරිමෙන වා සබ්බාපි තණ්හා, පච්ඡිමෙන කම්මභවො. විරතො ඡෙදනබන්ධනා චාති එවමෙතෙසං කම්මකිලෙසානං පහීනත්තා පරසත්තඡෙදනබන්ධනා ච විරතොති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

371. නවමගාථාය සාරුප්පං අත්තනො විදිත්වාති අත්තනො භික්ඛුභාවස්ස පතිරූපං අනෙසනාදිං පහාය සම්මාඑසනාදිආජීවසුද්ධිං අඤ්ඤඤ්ච සම්මාපටිපත්තිං තත්ථ පතිට්ඨහනෙන විදිත්වා. න හි ඤාතමත්තෙනෙව කිඤ්චි හොති. යථාතථියන්ති යථාතථං යථාභූතං. ධම්මන්ති ඛන්ධායතනාදිභෙදං ¶ යථාභූතඤාණෙන, චතුසච්චධම්මං වා මග්ගෙන විදිත්වා. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.

372. දසමගාථාය ¶ සො නිරාසො අනාසිසානොති යස්ස අරියමග්ගෙන විනාසිතත්තා අනුසයා ච න සන්ති, අකුසලමූලා ච සමූහතා, සො නිරාසො නිත්තණ්හො හොති. තතො ආසාය අභාවෙන කඤ්චි රූපාදිධම්මං නාසීසති. තෙනාහ ‘‘නිරාසො අනාසිසානො’’ති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

373. එකාදසමගාථාය ආසවඛීණොති ඛීණචතුරාසවො. පහීනමානොති පහීනනවවිධමානො. රාගපථන්ති රාගවිසයභූතං තෙභූමකධම්මජාතං. උපාතිවත්තොති පරිඤ්ඤාපහානෙහි අතික්කන්තො. දන්තොති සබ්බද්වාරවිසෙවනං හිත්වා අරියෙන දමථෙන දන්තභූමිං පත්තො. පරිනිබ්බුතොති කිලෙසග්ගිවූපසමෙන සීතිභූතො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

374. ද්වාදසමගාථාය සද්ධොති බුද්ධාදිගුණෙසු පරප්පච්චයවිරහිතත්තා සබ්බාකාරසම්පන්නෙන අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො, න පරස්ස සද්ධාය පටිපත්තියං ගමනභාවෙන. යථාහ – ‘‘න ඛ්වාහං එත්ථ භන්තෙ භගවතො සද්ධාය ¶ ගච්ඡාමී’’ති (අ. නි. 5.34). සුතවාති වොසිතසුතකිච්චත්තා පරමත්ථිකසුතසමන්නාගතො. නියාමදස්සීති සංසාරකන්තාරමූළ්හෙ ලොකෙ අමතපුරගාමිනො සම්මත්තනියාමභූතස්ස මග්ගස්ස දස්සාවී, දිට්ඨමග්ගොති වුත්තං හොති. වග්ගගතෙසු න වග්ගසාරීති වග්ගගතා නාම ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතිකා අඤ්ඤමඤ්ඤං පටිලොමත්තා, එවං වග්ගාහි දිට්ඨීහි ගතෙසු සත්තෙසු න වග්ගසාරී – ‘‘ඉදං උච්ඡිජ්ජිස්සති, ඉදං තථෙව භවිස්සතී’’ති එවං දිට්ඨිවසෙන අගමනතො. පටිඝන්ති පටිඝාතකං, චිත්තවිඝාතකන්ති වුත්තං හොති. දොසවිසෙසනමෙවෙතං. විනෙය්යාති විනෙත්වා. සෙසං වුත්තනයමෙව.

375. තෙරසමගාථාය සංසුද්ධජිනොති සංසුද්ධෙන අරහත්තමග්ගෙන විජිතකිලෙසො. විවට්ටච්ඡදොති විවටරාගදොසමොහඡදනො. ධම්මෙසු වසීති චතුසච්චධම්මෙසු ¶ වසිප්පත්තො. න හිස්ස සක්කා තෙ ධම්මා යථා ඤාතා කෙනචි අඤ්ඤථා කාතුං, තෙන ඛීණාසවො ‘‘ධම්මෙසු වසී’’ති වුච්චති. පාරගූති පාරං වුච්චති නිබ්බානං, තං ගතො, සඋපාදිසෙසවසෙන අධිගතොති වුත්තං හොති. අනෙජොති අපගතතණ්හාචලනො. සඞ්ඛාරනිරොධඤාණකුසලොති සඞ්ඛාරනිරොධො වුච්චති නිබ්බානං, තම්හි ඤාණං අරියමග්ගපඤ්ඤා, තත්ථ කුසලො, චතුක්ඛත්තුං භාවිතත්තා ඡෙකොති වුත්තං හොති.

376. චුද්දසමගාථාය අතීතෙසූති පවත්තිං පත්වා අතික්කන්තෙසු පඤ්චක්ඛන්ධෙසු. අනාගතෙසූති පවත්තිං අප්පත්තෙසු පඤ්චක්ඛන්ධෙසු එව. කප්පාතීතොති ‘‘අහං මම’’න්ති කප්පනං සබ්බම්පි වා තණ්හාදිට්ඨිකප්පං අතීතො. අතිච්ච සුද්ධිපඤ්ඤොති අතීව සුද්ධිපඤ්ඤො, අතික්කමිත්වා ¶ වා සුද්ධිපඤ්ඤො. කිං අතික්කමිත්වා? අද්ධත්තයං. අරහා හි ය්වායං අවිජ්ජාසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතො අතීතො අද්ධා, ජාතිජරාමරණසඞ්ඛාතො අනාගතො අද්ධා, විඤ්ඤාණාදිභවපරියන්තො පච්චුප්පන්නො ච අද්ධා, තං සබ්බම්පි අතික්කම්ම කඞ්ඛං විතරිත්වා පරමසුද්ධිප්පත්තපඤ්ඤො හුත්වා ඨිතො. තෙන වුච්චති ‘‘අතිච්ච සුද්ධිපඤ්ඤො’’ති. සබ්බායතනෙහීති ද්වාදසහායතනෙහි. අරහා හි එවං කප්පාතීතො. කප්පාතීතත්තා අතිච්ච සුද්ධිපඤ්ඤත්තා ච ආයතිං න කිඤ්චි ආයතනං උපෙති. තෙනාහ – ‘‘සබ්බායතනෙහි විප්පමුත්තො’’ති.

377. පන්නරසමගාථාය ¶ අඤ්ඤාය පදන්ති යෙ තෙ ‘‘සච්චානං චතුරො පදා’’ති වුත්තා, තෙසු එකෙකපදං පුබ්බභාගසච්චවවත්ථාපනපඤ්ඤාය ඤත්වා. සමෙච්ච ධම්මන්ති තතො පරං චතූහි අරියමග්ගෙහි චතුසච්චධම්මං සමෙච්ච. විවටං දිස්වාන පහානමාසවානන්ති අථ පච්චවෙක්ඛණඤාණෙන ආසවක්ඛයසඤ්ඤිතං නිබ්බානං විවටං පාකටමනාවටං දිස්වා. සබ්බුපධීනං පරික්ඛයාති සබ්බෙසං ඛන්ධකාමගුණකිලෙසාභිසඞ්ඛාරභෙදානං උපධීනං පරික්ඛීණත්තා කත්ථචි අසජ්ජමානො භික්ඛු සම්මා සො ලොකෙ පරිබ්බජෙය්ය විහරෙය්ය, අනල්ලීයන්තො ලොකං ගච්ඡෙය්යාති දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

378. තතො ¶ සො නිම්මිතො ධම්මදෙසනං ථොමෙන්තො ‘‘අද්ධා හි භගවා’’ති ඉමං ගාථමාහ. තත්ථ යො සො එවං විහාරීති යො සො මඞ්ගලාදීනි සමූහනිත්වා සබ්බමඞ්ගලදොසප්පහානවිහාරී, යොපි සො දිබ්බමානුසකෙසු කාමෙසු රාගං විනෙය්ය භවාතික්කම්ම ධම්මාභිසමයවිහාරීති එවං තාය තාය ගාථාය නිද්දිට්ඨභික්ඛුං දස්සෙන්තො ආහ. සෙසං උත්තානමෙව. අයං පන යොජනා – අද්ධා හි භගවා තථෙව එතං යං ත්වං ‘‘යස්ස මඞ්ගලා සමූහතා’’තිආදීනි වත්වා තස්සා තස්සා ගාථාය පරියොසානෙ ‘‘සම්මා සො ලොකෙ පරිබ්බජෙය්යා’’ති අවච. කිං කාරණං? යො සො එවංවිහාරී භික්ඛු, සො උත්තමෙන දමථෙන දන්තො, සබ්බානි ච දසපි සංයොජනානි චතුරො ච යොගෙ වීතිවත්තො හොති. තස්මා සම්මා සො ලොකෙ පරිබ්බජෙය්ය, නත්ථි මෙ එත්ථ විචිකිච්ඡාති ඉති දෙසනාථොමනගාථම්පි වත්වා අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. සුත්තපරියොසානෙ කොටිසතසහස්සදෙවතානං අග්ගඵලප්පත්ති අහොසි, සොතාපත්තිසකදාගාමිඅනාගාමිඵලප්පත්තා පන ගණනතො අසඞ්ඛ්යෙය්යාති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය සම්මාපරිබ්බාජනීයසුත්තවණ්ණනා

එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති ධම්මිකසුත්තං. කා උප්පත්ති? තිට්ඨමානෙ කිර භගවති ලොකනාථෙ ධම්මිකො නාම උපාසකො අහොසි නාමෙන ච පටිපත්තියා ච. සො කිර සරණසම්පන්නො සීලසම්පන්නො බහුස්සුතො පිටකත්තයධරො අනාගාමී අභිඤ්ඤාලාභී ආකාසචාරී අහොසි. තස්ස පරිවාරා පඤ්චසතා උපාසකා, තෙපි තාදිසා එව අහෙසුං. තස්සෙකදිවසං උපොසථිකස්ස රහොගතස්ස පටිසල්ලීනස්ස මජ්ඣිමයාමාවසානසමයෙ එවං පරිවිතක්කො උදපාදි – ‘‘යංනූනාහං අගාරියඅනගාරියානං පටිපදං පුච්ඡෙය්ය’’න්ති. සො පඤ්චහි උපාසකසතෙහි පරිවුතො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා තමත්ථං පුච්ඡි, භගවා චස්ස බ්යාකාසි. තත්ථ ¶ පුබ්බෙ වණ්ණිතසදිසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං, අපුබ්බං වණ්ණයිස්සාම.

379. තත්ථ පඨමගාථාය තාව කථංකරොති කථං කරොන්තො කථං පටිපජ්ජන්තො. සාධු හොතීති සුන්දරො අනවජ්ජො අත්ථසාධනො හොති. උපාසකාසෙති උපාසකාඉච්චෙව වුත්තං හොති. සෙසමත්ථතො පාකටමෙව. අයං පන යොජනා – යො වා අගාරා අනගාරමෙති පබ්බජති, යෙ වා අගාරිනො උපාසකා, එතෙසු දුවිධෙසු සාවකෙසු කථංකරො සාවකො සාධු හොතීති.

380-1. ඉදානි එවං පුට්ඨස්ස භගවතො බ්යාකරණසමත්ථතං දීපෙන්තො ‘‘තුවඤ්හී’’ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ ගතින්ති අජ්ඣාසයගතිං. පරායණන්ති නිප්ඵත්තිං. අථ වා ගතින්ති නිරයාදිපඤ්චප්පභෙදං. පරායණන්ති ගතිතො පරං අයනං ගතිවිප්පමොක්ඛං පරිනිබ්බානං, න චත්ථි තුල්යොති තයා සදිසො නත්ථි. සබ්බං තුවං ඤාණමවෙච්ච ධම්මං, පකාසෙසි සත්තෙ අනුකම්පමානොති ත්වං භගවා යදත්ථි ඤෙය්යං නාම, තං අනවසෙසං අවෙච්ච පටිවිජ්ඣිත්වා සත්තෙ අනුකම්පමානො සබ්බං ඤාණඤ්ච ධම්මඤ්ච පකාසෙසි. යං යං යස්ස හිතං හොති, තං තං තස්ස ආවිකාසියෙව දෙසෙසියෙව, න තෙ අත්ථි ආචරියමුට්ඨීති වුත්තං හොති. විරොචසි විමලොති ධූමරජාදිවිරහිතො විය චන්දො, රාගාදිමලාභාවෙන විමලො විරොචසි. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

382. ඉදානි යෙසං තදා භගවා ධම්මං දෙසෙසි, තෙ දෙවපුත්තෙ කිත්තෙත්වා භගවන්තං පසංසන්තො ‘‘ආගඤ්ඡී තෙ සන්තිකෙ’’ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ ¶ නාගරාජා එරාවණො නාමාති අයං කිර ¶ එරාවණො නාම දෙවපුත්තො කාමරූපී දිබ්බෙ විමානෙ වසති. සො යදා සක්කො උය්යානකීළං ගච්ඡති, තදා දියඩ්ඪසතයොජනං කායං අභිනිම්මිනිත්වා තෙත්තිංස කුම්භෙ මාපෙත්වා එරාවණො නාම හත්ථී හොති. තස්ස එකෙකස්මිං කුම්භෙ ද්වෙ ද්වෙ දන්තා හොන්ති, එකෙකස්මිං දන්තෙ සත්ත සත්ත ¶ පොක්ඛරණියො, එකෙකිස්සා පොක්ඛරණියා සත්ත සත්ත පදුමිනියො, එකෙකිස්සා පදුමිනියා සත්ත සත්ත පුප්ඵානි, එකෙකස්මිං පුප්ඵෙ සත්ත සත්ත පත්තානි, එකෙකස්මිං පත්තෙ සත්ත සත්ත අච්ඡරායො නච්චන්ති පදුමච්ඡරායොත්වෙව විස්සුතා සක්කස්ස නාටකිත්ථියො, යා ච විමානවත්ථුස්මිම්පි ‘‘භමන්ති කඤ්ඤා පදුමෙසු සික්ඛිතා’’ති (වි. ව. 1034) ආගතා. තෙසං පන තෙත්තිසංකුම්භානං මජ්ඣෙ සුදස්සනකුම්භො නාම තිංසයොජනමත්තො හොති, තත්ථ යොජනප්පමාණො මණිපල්ලඞ්කො තියොජනුබ්බෙධෙ පුප්ඵමණ්ඩපෙ අත්ථරීයති. තත්ථ සක්කො දෙවානමින්දො අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවුතො දිබ්බසම්පත්තිං පච්චනුභොති. සක්කෙ පන දෙවානමින්දෙ උය්යානකීළාතො පටිනිවත්තෙ පුන තං රූපං සංහරිත්වාන දෙවපුත්තොව හොති. තං සන්ධායාහ – ‘‘ආගඤ්ඡි තෙ සන්තිකෙ නාගරාජා එරාවණො නාමා’’ති. ජිනොති සුත්වාති ‘‘විජිතපාපධම්මො එස භගවා’’ති එවං සුත්වා. සොපි තයා මන්තයිත්වාති තයා සද්ධිං මන්තයිත්වා, පඤ්හං පුච්ඡිත්වාති අධිප්පායො. අජ්ඣගමාති අධිඅගමා, ගතොති වුත්තං හොති. සාධූති සුත්වාන පතීතරූපොති තං පඤ්හං සුත්වා ‘‘සාධු භන්තෙ’’ති අභිනන්දිත්වා තුට්ඨරූපො ගතොති අත්ථො.

383. රාජාපි තං වෙස්සවණො කුවෙරොති එත්ථ සො යක්ඛො රඤ්ජනට්ඨෙන රාජා, විසාණාය රාජධානියා රජ්ජං කාරෙතීති වෙස්සවණො, පුරිමනාමෙන කුවෙරොති වෙදිතබ්බො. සො කිර කුවෙරො නාම බ්රාහ්මණමහාසාලො හුත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා විසාණාය රාජධානියා අධිපති හුත්වා නිබ්බත්තො. තස්මා ‘‘කුවෙරො වෙස්සවණො’’ති වුච්චති. වුත්තඤ්චෙතං ආටානාටියසුත්තෙ –

‘‘කුවෙරස්ස ඛො පන, මාරිස, මහාරාජස්ස විසාණා නාම රාජධානී, තස්මා කුවෙරො මහාරාජා ‘වෙස්සවණො’ති පවුච්චතී’’ති (දී. නි. 3.291) –

තත්ථ ¶ සියා – කස්මා පන දූරතරෙ තාවතිංසභවනෙ වසන්තො එරාවණො පඨමං ආගතො, වෙස්සවණො පච්ඡා, එකනගරෙව ¶ වසන්තො අයං උපාසකො සබ්බපච්ඡා, කථඤ්ච සො තෙසං ආගමනං අඤ්ඤාසි, යෙන එවමාහාති? වුච්චතෙ – වෙස්සවණො කිර තදා අනෙකසහස්සපවාළපල්ලඞ්කං ද්වාදසයොජනං නාරිවාහනං අභිරුය්හ පවාළකුන්තං උච්චාරෙත්වා දසසහස්සකොටියක්ඛෙහි ¶ පරිවුතො ‘‘භගවන්තං පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති ආකාසට්ඨකවිමානානි පරිහරිත්වා මග්ගෙන මග්ගං ආගච්ඡන්තො වෙළුකණ්ඩකනගරෙ නන්දමාතාය උපාසිකාය නිවෙසනස්ස උපරිභාගං සම්පත්තො. උපාසිකාය අයමානුභාවො – පරිසුද්ධසීලා හොති, නිච්චං විකාලභොජනා පටිවිරතා, පිටකත්තයධාරිනී, අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨිතා. සා තම්හි සමයෙ සීහපඤ්ජරං උග්ඝාටෙත්වා උතුග්ගහණත්ථාය මාලුතෙරිතොකාසෙ ඨත්වා අට්ඨකපාරායනවග්ගෙ පරිමණ්ඩලෙහි පදබ්යඤ්ජනෙහි මධුරෙන සරෙන භාසති. වෙස්සවණො තත්ථෙව යානානි ඨපෙත්වා යාව උපාසිකා ‘‘ඉදමවොච භගවා මගධෙසු විහරන්තො පාසාණකෙ චෙතියෙ පරිචාරකසොළසන්නං බ්රාහ්මණාන’’න්ති නිගමනං අභාසි, තාව සබ්බං සුත්වා වග්ගපරියොසානෙ සුවණ්ණමුරජසදිසං මහන්තං ගීවං පග්ගහෙත්වා ‘‘සාධු සාධු භගිනී’’ති සාධුකාරමදාසි. සා ‘‘කො එත්ථා’’ති ආහ. ‘‘අහං භගිනි වෙස්සවණො’’ති. උපාසිකා කිර පඨමං සොතාපන්නා අහොසි, පච්ඡා වෙස්සවණො. තං සො ධම්මතො සහොදරභාවං සන්ධාය උපාසිකං භගිනිවාදෙන සමුදාචරති. උපාසිකාය ච ‘‘විකාලො, භාතික භද්රමුඛ, යස්ස දානි කාලං මඤ්ඤසී’’ති වුත්තො ‘‘අහං භගිනි තයි පසන්නො පසන්නාකාරං කරොමී’’ති ආහ. තෙන හි භද්රමුඛ, මම ඛෙත්තෙ නිප්ඵන්නං සාලිං කම්මකරා ආහරිතුං න සක්කොන්ති, තං තව පරිසාය ආණාපෙහීති. සො ‘‘සාධු භගිනී’’ති යක්ඛෙ ආණාපෙසි. තෙ අඩ්ඪතෙරස කොට්ඨාගාරසතානි පූරෙසුං. තතො පභුති කොට්ඨාගාරං ¶ ඌනං නාම නාහොසි, ‘‘නන්දමාතු කොට්ඨාගාරං වියා’’ති ලොකෙ නිදස්සනං අහොසි. වෙස්සවණො කොට්ඨාගාරානි පූරෙත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමි. භගවා ‘‘විකාලෙ ආගතොසී’’ති ආහ. අථ භගවතො සබ්බං ආරොචෙසි. ඉමිනා කාරණෙන ආසන්නතරෙපි චාතුමහාරාජිකභවනෙ වසන්තො වෙස්සවණො පච්ඡා ආගතො. එරාවණස්ස පන න කිඤ්චි අන්තරා කරණීයං අහොසි, තෙන සො පඨමතරං ආගතො.

අයං ¶ පන උපාසකො කිඤ්චාපි අනාගාමී පකතියාව එකභත්තිකො, තථාපි තදා උපොසථදිවසොති කත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය සායන්හසමයං සුනිවත්ථො සුපාරුතො පඤ්චසතඋපාසකපරිවුතො ජෙතවනං ගන්ත්වා ධම්මදෙසනං සුත්වා අත්තනො ඝරං ආගම්ම තෙසං උපාසකානං සරණසීලඋපොසථානිසංසාදිභෙදං උපාසකධම්මං කථෙත්වා තෙ උපාසකෙ උය්යොජෙසි. තෙසඤ්ච තස්සෙව ඝරෙ මුට්ඨිහත්ථප්පමාණපාදකානි පඤ්ච කප්පියමඤ්චසතානි පාටෙක්කොවරකෙසු පඤ්ඤත්තානි හොන්ති. තෙ අත්තනො අත්තනො ඔවරකං පවිසිත්වා සමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසීදිංසු, උපාසකොපි තථෙවාකාසි. තෙන ච සමයෙන සාවත්ථිනගරෙ සත්තපඤ්ඤාස කුලසතසහස්සානි වසන්ති, මනුස්සගණනාය අට්ඨාරසකොටිමනුස්සා. තෙන පඨමයාමෙ හත්ථිඅස්සමනුස්සභෙරිසද්දාදීහි සාවත්ථිනගරං මහාසමුද්දො විය එකසද්දං හොති. මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ සො සද්දො පටිප්පස්සම්භති ¶ . තම්හි කාලෙ උපාසකො සමාපත්තිතො වුට්ඨාය අත්තනො ගුණෙ ආවජ්ජෙත්වා ‘‘යෙනාහං මග්ගසුඛෙන ඵලසුඛෙන සුඛිතො විහරාමි, ඉදං සුඛං කං නිස්සාය ලද්ධ’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘භගවන්තං නිස්සායා’’ති භගවති චිත්තං පසාදෙත්වා ‘‘භගවා එතරහි කතමෙන විහාරෙන විහරතී’’ති ආවජ්ජෙන්තො දිබ්බෙන චක්ඛුනා එරාවණවෙස්සවණෙ දිස්වා දිබ්බාය සොතධාතුයා ධම්මදෙසනං සුත්වා චෙතොපරියඤාණෙන තෙසං පසන්නචිත්තතං ¶ ඤත්වා ‘‘යංනූනාහම්පි භගවන්තං උභයහිතං පටිපදං පුච්ඡෙය්ය’’න්ති චින්තෙසි. තස්මා සො එකනගරෙ වසන්තොපි සබ්බපච්ඡා ආගතො, එවඤ්ච නෙසං ආගමනං අඤ්ඤාසි. තෙනාහ – ‘‘ආගඤ්ඡි තෙ සන්තිකෙ නාගරාජා…පෙ… සො චාපි සුත්වාන පතීතරූපො’’ති.

384. ඉදානි ඉතො බහිද්ධා ලොකසම්මතෙහි සමණබ්රාහ්මණෙහි උක්කට්ඨභාවෙන භගවන්තං පසංසන්තො ‘‘යෙ කෙචිමෙ’’ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ තිත්ථියාති නන්දවච්ඡසංකිච්චෙහි ආදිපුග්ගලෙහි තීහි තිත්ථකරෙහි කතෙ දිට්ඨිතිත්ථෙ ජාතා, තෙසං සාසනෙ පබ්බජිතා පූරණාදයො ඡ සත්ථාරො. තත්ථ නාටපුත්තො නිගණ්ඨො, අවසෙසා ආජීවකාති තෙ සබ්බෙ දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යෙ කෙචිමෙ තිත්ථියා වාදසීලා’’ති, ‘‘මයං සම්මා පටිපන්නා, අඤ්ඤෙ මිච්ඡා පටිපන්නා’’ති එවං වාදකරණසීලා ලොකං මුඛසත්තීහි විතුදන්තා විචරන්ති. ආජීවකා වාති තෙ එකජ්ඣමුද්දිට්ඨෙ භින්දිත්වා දස්සෙති. නාතිතරන්තීති නාතික්කමන්ති. සබ්බෙති අඤ්ඤෙපි යෙ ¶ කෙචි තිත්ථියසාවකාදයො, තෙපි පරිග්ගණ්හන්තො ආහ. ‘‘ඨිතො වජන්තං වියා’’ති යථා කොචි ඨිතො ගතිවිකලො සීඝගාමිනං පුරිසං ගච්ඡන්තං නාතිතරෙය්ය, එවං තෙ පඤ්ඤාගතියා අභාවෙන තෙ තෙ අත්ථප්පභෙදෙ බුජ්ඣිතුං අසක්කොන්තා ඨිතා, අතිජවනපඤ්ඤං භගවන්තං නාතිතරන්තීති අත්ථො.

385. බ්රාහ්මණා වාදසීලා වුද්ධා චාති එත්තාවතා චඞ්කීතාරුක්ඛපොක්ඛරසාතිජාණුස්සොණිආදයො දස්සෙති, අපි බ්රාහ්මණා සන්ති කෙචීති ඉමිනා මජ්ඣිමාපි දහරාපි කෙවලං බ්රාහ්මණා සන්ති අත්ථි උපලබ්භන්ති කෙචීති එවං අස්සලායනවාසෙට්ඨඅම්බට්ඨඋත්තරමාණවකාදයො දස්සෙති. අත්ථබද්ධාති ‘‘අපි නු ඛො ඉමං පඤ්හං බ්යාකරෙය්ය, ඉමං කඞ්ඛං ඡින්දෙය්යා’’ති එවං අත්ථබද්ධා භවන්ති. යෙ චාපි අඤ්ඤෙති අඤ්ඤෙපි යෙ ‘‘මයං වාදිනො’’ති එවං මඤ්ඤමානා ¶ විචරන්ති ඛත්තියපණ්ඩිතබ්රාහ්මණබ්රහ්මදෙවයක්ඛාදයො අපරිමාණා. තෙපි සබ්බෙ තයි අත්ථබද්ධා භවන්තීති දස්සෙති.

386-7. එවං නානප්පකාරෙහි භගවන්තං පසංසිත්වා ඉදානි ධම්මෙනෙව තං පසංසිත්වා ධම්මකථං යාචන්තො ‘‘අයඤ්හි ධම්මො’’ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ අයඤ්හි ධම්මොති සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මෙ ¶ සන්ධායාහ. නිපුණොති සණ්හො දුප්පටිවිජ්ඣො. සුඛොති පටිවිද්ධො සමානො ලොකුත්තරසුඛමාවහති, තස්මා සුඛාවහත්තා ‘‘සුඛො’’ති වුච්චති. සුප්පවුත්තොති සුදෙසිතො. සුස්සූසමානාති සොතුකාමම්හාති අත්ථො. තං නො වදාති තං ධම්මං අම්හාකං වද. ‘‘ත්වං නො’’තිපි පාඨො, ත්වං අම්හාකං වදාති අත්ථො. සබ්බෙපිමෙ භික්ඛවොති තඞ්ඛණං නිසින්නානි කිර පඤ්ච භික්ඛුසතානි හොන්ති, තානි දස්සෙන්තො යාචති. උපාසකා චාපීති අත්තනො පරිවාරෙ අඤ්ඤෙ ච දස්සෙති. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව.

388. අථ භගවා අනගාරියපටිපදං තාව දස්සෙතුං භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ‘‘සුණාථ මෙ භික්ඛවො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ධම්මං ධුතං තඤ්ච චරාථ සබ්බෙති කිලෙසෙ ධුනාතීති ධුතො, එවරූපං කිලෙසධුනනකං පටිපදාධම්මං සාවයාමි වො, තඤ්ච මයා සාවිතං සබ්බෙ චරථ පටිපජ්ජථ, මා පමාදිත්ථාති වුත්තං හොති. ඉරියාපථන්ති ගමනාදිචතුබ්බිධං. පබ්බජිතානුලොමිකන්ති සමණසාරුප්පං සතිසම්පජඤ්ඤයුත්තං. අරඤ්ඤෙ කම්මට්ඨානානුයොගවසෙන පවත්තමෙවාති අපරෙ. සෙවෙථ නන්ති තං ඉරියාපථං භජෙය්ය ¶ . අත්ථදසොති හිතානුපස්සී. මුතීමාති බුද්ධිමා. සෙසමෙත්ථ ගාථාය පාකටමෙව.

389. නො වෙ විකාලෙති එවං පබ්බජිතානුලොමිකං ඉරියාපථං සෙවමානො ච දිවාමජ්ඣන්හිකවීතික්කමං උපාදාය විකාලෙ න චරෙය්ය භික්ඛු, යුත්තකාලෙ එව පන ගාමං පිණ්ඩාය චරෙය්ය. කිං කාරණං? අකාලචාරිඤ්හි සජන්ති සඞ්ගා, අකාලචාරිං පුග්ගලං රාගසඞ්ගාදයො අනෙකෙ සඞ්ගා සජන්ති පරිස්සජන්ති උපගුහන්ති අල්ලීයන්ති. තස්මා විකාලෙ න ¶ චරන්ති බුද්ධා, තස්මා යෙ චතුසච්චබුද්ධා අරියපුග්ගලා, න තෙ විකාලෙ පිණ්ඩාය චරන්තීති. තෙන කිර සමයෙන විකාලභොජනසික්ඛාපදං අප්පඤ්ඤත්තං හොති, තස්මා ධම්මදෙසනාවසෙනෙවෙත්ථ පුථුජ්ජනානං ආදීනවං දස්සෙන්තො ඉමං ගාථමාහ. අරියා පන සහ මග්ගපටිලාභා එව තතො පටිවිරතා හොන්ති, එසා ධම්මතා.

390. එවං විකාලචරියං පටිසෙධෙත්වා ‘‘කාලෙ චරන්තෙනපි එවං චරිතබ්බ’’න්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රූපා ච සද්දා චා’’ති. තස්සත්ථො – යෙ තෙ රූපාදයො නානප්පකාරකං මදං ජනෙන්තා සත්තෙ සම්මදයන්ති, තෙසු පිණ්ඩපාතපාරිසුද්ධිසුත්තාදීසු (ම. නි. 3.438 ආදයො) වුත්තනයෙන ඡන්දං විනොදෙත්වා යුත්තකාලෙනෙව පාතරාසං පවිසෙය්යාති. එත්ථ ච පාතො අසිතබ්බොති පාතරාසො, පිණ්ඩපාතස්සෙතං නාමං. යො යත්ථ ලබ්භති, සො පදෙසොපි තං යොගෙන ‘‘පාතරාසො’’ති ඉධ වුත්තො. යතො පිණ්ඩපාතං ලභති, තං ඔකාසං ගච්ඡෙය්යාති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

‘‘පිණ්ඩඤ්ච භික්ඛු සමයෙන ලද්ධා,

තත්ථ පිණ්ඩන්ති මිස්සකභික්ඛං, සා හි තතො තතො සමොධානෙත්වා සම්පිණ්ඩිතට්ඨෙන ‘‘පිණ්ඩො’’ති වුච්චති. සමයෙනාති අන්තොමජ්ඣන්හිකකාලෙ. එකො පටික්කම්මාති කායවිවෙකං සම්පාදෙන්තො අදුතියො නිවත්තිත්වා. අජ්ඣත්තචින්තීති තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා ඛන්ධසන්තානං චින්තෙන්තො. න මනො බහිද්ධා ¶ නිච්ඡාරයෙති බහිද්ධා රූපාදීසු රාගවසෙන චිත්තං න නීහරෙ. සඞ්ගහිතත්තභාවොති සුට්ඨු ගහිතචිත්තො.

කිං වුත්තං හොති? සො යොගාවචරො කිඤ්චිදෙව සොතුකාමතාය උපගතෙන සාවකෙන වා කෙනචි අඤ්ඤතිත්ථියගහට්ඨාදිනා වා ඉධෙව පබ්බජිතෙන භික්ඛුනා වා සද්ධිං සචෙපි සල්ලපෙ, අථ ය්වායං මග්ගඵලාදිපටිසංයුත්තො ¶ දසකථාවත්ථුභෙදො වා අතප්පකට්ඨෙන පණීතො ධම්මො. තං ධම්මං පණීතං උදාහරෙය්ය, අඤ්ඤං පන පිසුණවචනං වා පරූපවාදං වා අප්පමත්තකම්පි න උදාහරෙය්යාති.

393. ඉදානි තස්මිං පරූපවාදෙ දොසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වාදඤ්හි එකෙ’’ති. තස්සත්ථො – ඉධෙකච්චෙ මොඝපුරිසා පරූපවාදසඤ්හිතං නානප්පකාරං විග්ගාහිකකථාභෙදං වාදං පටිසෙනියන්ති විරුජ්ඣන්ති, යුජ්ඣිතුකාමා හුත්වා සෙනාය පටිමුඛං ගච්ඡන්තා විය හොන්ති, තෙ මයං ලාමකපඤ්ඤෙ න පසංසාම. කිං කාරණං? තතො තතො නෙ පසජන්ති සඞ්ගා, යස්මා තෙ තාදිසකෙ පුග්ගලෙ ¶ තතො තතො වචනපථතො සමුට්ඨාය විවාදසඞ්ගා සජන්ති අල්ලීයන්ති. කිං කාරණා සජන්තීති? චිත්තඤ්හි තෙ තත්ථ ගමෙන්ති දූරෙ, යස්මා තෙ පටිසෙනියන්තා චිත්තං තත්ථ ගමෙන්ති, යත්ථ ගතං සමථවිපස්සනානං දූරෙ හොතීති.

394-5. එවං පරිත්තපඤ්ඤානං පවත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි මහාපඤ්ඤානං පවත්තිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පිණ්ඩං විහාරං…පෙ… සාවකො’’ති. තත්ථ විහාරෙන පතිස්සයො, සයනාසනෙන මඤ්චපීඨන්ති තීහිපි පදෙහි සෙනාසනමෙව වුත්තං. ආපන්ති උදකං. සඞ්ඝාටිරජූපවාහනන්ති පංසුමලාදිනො සඞ්ඝාටිරජස්ස ධොවනං. සුත්වාන ධම්මං සුගතෙන දෙසිතන්ති සබ්බාසවසංවරාදීසු ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො චීවරං පටිසෙවති සීතස්ස පටිඝාතායා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.23; අ. නි. 6.58) නයෙන භගවතා දෙසිතං ධම්මං සුත්වා. සඞ්ඛාය සෙවෙ ¶ වරපඤ්ඤසාවකොති එතං ඉධ පිණ්ඩන්ති වුත්තං පිණ්ඩපාතං, විහාරාදීහි වුත්තං සෙනාසනං, ආපමුඛෙන දස්සිතං ගිලානපච්චයං, සඞ්ඝාටියා චීවරන්ති චතුබ්බිධම්පි පච්චයං සඞ්ඛාය ‘‘යාවදෙව ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.23; අ. නි. 6.58) නයෙන පච්චවෙක්ඛිත්වා සෙවෙ වරපඤ්ඤසාවකො, සෙවිතුං සක්කුණෙය්ය වරපඤ්ඤස්ස තථාගතස්ස සාවකො සෙක්ඛො වා පුථුජ්ජනො වා, නිප්පරියායෙන ච අරහා. සො හි චතුරාපස්සෙනො ‘‘සඞ්ඛායෙකං පටිසෙවති, සඞ්ඛායෙකං ¶ අධිවාසෙති, සඞ්ඛායෙකං පරිවජ්ජෙති, සඞ්ඛායෙකං විනොදෙතී’’ති (දී. නි. 3.308; ම. නි. 2.168; අ. නි. 10.20) වුත්තො. යස්සා ච සඞ්ඛාය සෙවෙ වරපඤ්ඤසාවකො, තස්මා හි පිණ්ඩෙ…පෙ… යථා පොක්ඛරෙ වාරිබින්දු, තථා හොතීති වෙදිතබ්බො.

396. එවං ඛීණාසවපටිපත්තිං දස්සෙන්තො අරහත්තනිකූටෙන අනගාරියපටිපදං නිට්ඨාපෙත්වා ඉදානි අගාරියපටිපදං දස්සෙතුං ‘‘ගහට්ඨවත්තං පන වො’’තිආදිමාහ. තත්ථ පඨමගාථාය තාව සාවකොති අගාරියසාවකො. සෙසං උත්තානත්ථමෙව. අයං පන යොජනා – යො මයා ඉතො පුබ්බෙ කෙවලො අබ්යාමිස්සො සකලො පරිපුණ්ණො භික්ඛුධම්මො කථිතො. එස ඛෙත්තවත්ථුආදිපරිග්ගහෙහි සපරිග්ගහෙන න ලබ්භා ඵස්සෙතුං න සක්කා අධිගන්තුන්ති.

397. එවං තස්ස භික්ඛුධම්මං පටිසෙධෙත්වා ගහට්ඨධම්මමෙව දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පාණං න හනෙ’’ති. තත්ථ පුරිමඩ්ඪෙන තිකොටිපරිසුද්ධා පාණාතිපාතාවෙරමණි වුත්තා, පච්ඡිමඩ්ඪෙන සත්තෙසු හිතපටිපත්ති. තතියපාදො චෙත්ථ ඛග්ගවිසාණසුත්තෙ (සු. නි. 35 ආදයො) චතුත්ථපාදෙ ථාවරතසභෙදො මෙත්තසුත්තවණ්ණනායං (සු. නි. 143 ආදයො) සබ්බප්පකාරතො වණ්ණිතො. සෙසං උත්තානත්ථමෙව. උප්පටිපාටියා පන යොජනා කාතබ්බා – තසථාවරෙසු සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං ¶ න හනෙ න ඝාතයෙය්ය නානුජඤ්ඤාති. ‘‘නිධාය දණ්ඩ’’න්ති ඉතො වා පරං ‘‘වත්තෙය්යා’’ති පාඨසෙසො ආහරිතබ්බො. ඉතරථා හි න පුබ්බෙනාපරං සන්ධියති.

398. එවං පඨමසික්ඛාපදං දස්සෙත්වා ඉදානි දුතියසික්ඛාපදං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තතො අදින්න’’න්ති. තත්ථ කිඤ්චීති අප්පං වා බහුං වා. ක්වචීති ¶ ගාමෙ වා අරඤ්ඤෙ වා. සාවකොති අගාරියසාවකො. බුජ්ඣමානොති ‘‘පරසන්තකමිද’’න්ති ජානමානො. සබ්බං අදින්නං පරිවජ්ජයෙය්යාති එවඤ්හි පටිපජ්ජමානො සබ්බං අදින්නං පරිවජ්ජෙය්ය, නො අඤ්ඤථාති දීපෙති. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයඤ්ච පාකටඤ්චාති.

399. එවං දුතියසික්ඛාපදම්පි තිකොටිපරිසුද්ධං දස්සෙත්වා උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතො පභුති තතියං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අබ්රහ්මචරිය’’න්ති. තත්ථ අසම්භුණන්තොති අසක්කොන්තො.

400. ඉදානි චතුත්ථසික්ඛාපදං දස්සෙන්තො ¶ ආහ ‘‘සභග්ගතො වා’’ති. තත්ථ සභග්ගතොති සන්ථාගාරාදිගතො. පරිසග්ගතොති පූගමජ්ජගතො. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයඤ්ච පාකටඤ්චාති.

401. එවං චතුත්ථසික්ඛාපදම්පි තිකොටිපරිසුද්ධං දස්සෙත්වා පඤ්චමං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මජ්ජඤ්ච පාන’’න්ති. තත්ථ මජ්ජඤ්ච පානන්ති ගාථාබන්ධසුඛත්ථං එවං වුත්තං. අයං පනත්ථො ‘‘මජ්ජපානඤ්ච න සමාචරෙය්යා’’ති. ධම්මං ඉමන්ති ඉමං මජ්ජපානවෙරමණීධම්මං. උම්මාදනන්තන්ති උම්මාදනපරියොසානං. යො හි සබ්බලහුකො මජ්ජපානස්ස විපාකො, සො මනුස්සභූතස්ස උම්මත්තකසංවත්තනිකො හොති. ඉති නං විදිත්වාති ඉති නං මජ්ජපානං ඤත්වා. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයඤ්ච පාකටඤ්චාති.

402. එවං පඤ්චමසික්ඛාපදම්පි තිකොටිපරිසුද්ධං දස්සෙත්වා ඉදානි පුරිමසික්ඛාපදානම්පි මජ්ජපානමෙව සංකිලෙසකරඤ්ච භෙදකරඤ්ච දස්සෙත්වා දළ්හතරං තතො වෙරමණියං නියොජෙන්තො ආහ ‘‘මදා හි පාපානි කරොන්තී’’ති. තත්ථ මදාති මදහෙතු. හිකාරො පදපූරණමත්තෙ නිපාතො. පාපානි කරොන්තීති පාණාතිපාතාදීනි සබ්බාකුසලානි කරොන්ති. උම්මාදනං මොහනන්ති පරලොකෙ උම්මාදනං ඉහලොකෙ මොහනං. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.

403-4. එත්තාවතා අගාරියසාවකස්ස නිච්චසීලං දස්සෙත්වා ඉදානි උපොසථඞ්ගානි දස්සෙන්තො ¶ ‘‘පාණං න හනෙ’’ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ අබ්රහ්මචරියාති අසෙට්ඨචරියභූතා. මෙථුනාති මෙථුනධම්මසමාපත්තිතො. රත්තිං න භුඤ්ජෙය්ය විකාලභොජනන්ති රත්තිම්පි න භුඤ්ජෙය්ය, දිවාපි කාලාතික්කන්තභොජනං ¶ න භුඤ්ජෙය්ය. න ච ගන්ධන්ති එත්ථ ගන්ධග්ගහණෙන විලෙපනචුණ්ණාදීනිපි ගහිතානෙවාති වෙදිතබ්බානි. මඤ්චෙති කප්පියමඤ්චෙ. සන්ථතෙති තට්ටිකාදීහි කප්පියත්ථරණෙහි අත්ථතෙ. ඡමායං පන ගොනකාදිසන්ථතායපි වට්ටති. අට්ඨඞ්ගිකන්ති පඤ්චඞ්ගිකං විය තූරියං, න අඞ්ගවිනිමුත්තං. දුක්ඛන්තගුනාති වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තගතෙන. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව. පච්ඡිමඩ්ඪුං පන සඞ්ගීතිකාරකෙහි වුත්තන්තිපි ආහු.

405. එවං උපොසථඞ්ගානි දස්සෙත්වා ඉදානි උපොසථකාලං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තතො ච පක්ඛස්සා’’ති. තත්ථ තතොති ¶ පදපූරණමත්තෙ නිපාතො. පක්ඛස්සුපවස්සුපොසථන්ති එවං පරපදෙන යොජෙතබ්බං ‘‘පක්ඛස්ස චාතුද්දසිං පඤ්චදසිං අට්ඨමින්ති එතෙ තයො දිවසෙ උපවස්ස උපොසථං, එතං අට්ඨඞ්ගිකඋපොසථං උපගම්ම වසිත්වා’’ති. පාටිහාරියපක්ඛඤ්චාති එත්ථ පන වස්සූපනායිකාය පුරිමභාගෙ ආසාළ්හමාසො, අන්තොවස්සං තයො මාසා, කත්තිකමාසොති ඉමෙ පඤ්ච මාසා ‘‘පාටිහාරියපක්ඛො’’ති වුච්චන්ති. ආසාළ්හකත්තිකඵග්ගුණමාසා තයො එවාති අපරෙ. පක්ඛුපොසථදිවසානං පුරිමපච්ඡිමදිවසවසෙන පක්ඛෙ පක්ඛෙ තෙරසීපාටිපදසත්තමීනවමීසඞ්ඛාතා චත්තාරො චත්තාරො දිවසාති අපරෙ. යං රුච්චති, තං ගහෙතබ්බං. සබ්බං වා පන පුඤ්ඤකාමීනං භාසිතබ්බං. එවමෙතං පාටිහාරියපක්ඛඤ්ච පසන්නමානසො සුසමත්තරූපං සුපරිපුණ්ණරූපං එකම්පි දිවසං අපරිච්චජන්තො අට්ඨඞ්ගුපෙතං උපොසථං උපවස්සාති සම්බන්ධිතබ්බං.

406. එවං උපොසථකාලං දස්සෙත්වා ඉදානි තෙසු කාලෙසු එතං උපොසථං උපවස්ස යං කාතබ්බං, තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තතො ච පාතො’’ති. එත්ථාපි තතොති පදපූරණමත්තෙ නිපාතො, අනන්තරත්ථෙ වා, අථාති වුත්තං හොති. පාතොති අපරජ්ජුදිවසපුබ්බභාගෙ. උපවුත්ථුපොසථොති උපවසිතඋපොසථො. අන්නෙනාති යාගුභත්තාදිනා. පානෙනාති අට්ඨවිධපානෙන. අනුමොදමානොති අනුපමොදමානො, නිරන්තරං මොදමානොති අත්ථො. යථාරහන්ති අත්තනො අනුරූපෙන, යථාසත්ති යථාබලන්ති වුත්තං හොති. සංවිභජෙථාති භාජෙය්ය පතිමානෙය්ය. සෙසං පාකටමෙව.

407. එවං ¶ උපවුත්ථුපොසථස්ස කිච්චං වත්වා ඉදානි යාවජීවිකං ගරුවත්තං ආජීවපාරිසුද්ධිඤ්ච කථෙත්වා තාය පටිපදාය අධිගන්තබ්බට්ඨානං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ධම්මෙන මාතාපිතරො’’ති. තත්ථ ධම්මෙනාති ධම්මලද්ධෙන භොගෙන ¶ . භරෙය්යාති පොසෙය්ය. ධම්මිකං සො වණිජ්ජන්ති සත්තවණිජ්ජා, සත්ථවණිජ්ජා, විසවණිජ්ජා, මංසවණිජ්ජා, සුරාවණිජ්ජාති ඉමා පඤ්ච ¶ අධම්මවණිජ්ජා වජ්ජෙත්වා අවසෙසා ධම්මිකවණිජ්ජා. වණිජ්ජාමුඛෙන චෙත්ථ කසිගොරක්ඛාදි අපරොපි ධම්මිකො වොහාරො සඞ්ගහිතො. සෙසමුත්තානත්ථමෙව. අයං පන යොජනා – සො නිච්චසීලඋපොසථසීලදානධම්මසමන්නාගතො අරියසාවකො පයොජයෙ ධම්මිකං වණිජ්ජං, තතො ලද්ධෙන ච ධම්මතො අනපෙතත්තා ධම්මෙන භොගෙන මාතාපිතරො භරෙය්ය. අථ සො ගිහී එවං අප්පමත්තො ආදිතො පභුති වුත්තං ඉමං වත්තං වත්තයන්තො කායස්ස භෙදා යෙ තෙ අත්තනො ආභාය අන්ධකාරං විධමෙත්වා ආලොකකරණෙන සයම්පභාති ලද්ධනාමා ඡ කාමාවචරදෙවා, තෙ සයම්පභෙ නාම දෙවෙ උපෙති භජති අල්ලීයති, තෙසං නිබ්බත්තට්ඨානෙ නිබ්බත්තතීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය ධම්මිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතො ච දුතියො වග්ගො අත්ථවණ්ණනානයතො, නාමෙන