📜

3. මහාවග්ගො

1. පබ්බජ්ජාසුත්තවණ්ණනා

408. පබ්බජ්ජං ¶ ¶ ¶ කිත්තයිස්සාමීති පබ්බජ්ජාසුත්තං. කා උප්පත්ති? භගවති කිර සාවත්ථියං විහරන්තෙ ආයස්මතො ආනන්දස්ස පරිවිතක්කො උදපාදි – ‘‘සාරිපුත්තාදීනං මහාසාවකානං පබ්බජ්ජා කිත්තිතා, තං භික්ඛූ ච උපාසකා ච ජානන්ති. භගවතො පන අකිත්තිතා, යංනූනාහං කිත්තෙය්ය’’න්ති. සො ජෙතවනවිහාරෙ ආසනෙ නිසීදිත්වා චිත්තබීජනිං ගහෙත්වා භික්ඛූනං භගවතො පබ්බජ්ජං කිත්තෙන්තො ඉමං සුත්තමභාසි.

තත්ථ යස්මා පබ්බජ්ජං කිත්තෙන්තෙන යථා පබ්බජි, තං කිත්තෙතබ්බං. යථා ච පබ්බජි, තං කිත්තෙන්තෙන යථා වීමංසමානො පබ්බජ්ජං රොචෙසි, තං කිත්තෙතබ්බං. තස්මා ‘‘පබ්බජ්ජං කිත්තයිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘යථා පබ්බජී’’තිආදිමාහ. චක්ඛුමාති පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමා චක්ඛුසම්පන්නොති අත්ථො. සෙසමාදිගාථාය උත්තානමෙව.

409. ඉදානි ‘‘යථා වීමංසමානො’’ති තමත්ථං පකාසෙන්තො ආහ ‘‘සම්බාධොය’’න්ති. තත්ථ සම්බාධොති පුත්තදාරාදිසම්පීළනෙන කිලෙසසම්පීළනෙන ච කුසලකිරියාය ඔකාසරහිතො. රජස්සායතනන්ති කම්බොජාදයො විය අස්සාදීනං, රාගාදිරජස්ස උප්පත්තිදෙසො. අබ්භොකාසොති වුත්තසම්බාධපටිපක්ඛභාවෙන ආකාසො විය විවටා. ඉති දිස්වාන පබ්බජීති ඉති ඝරාවාසපබ්බජ්ජාසු බ්යාධිජරාමරණෙහි සුට්ඨුතරං චොදියමානහදයො ආදීනවමානිසංසඤ්ච වීමංසිත්වා, මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා ¶ , අනොමානදීතීරෙ ඛග්ගෙන කෙසෙ ඡින්දිත්වා, තාවදෙව ච ද්වඞ්ගුලමත්තසණ්ඨිතසමණසාරුප්පකෙසමස්සු හුත්වා ඝටිකාරෙන බ්රහ්මුනා උපනීතෙ අට්ඨ පරික්ඛාරෙ ගහෙත්වා ‘‘එවං නිවාසෙතබ්බං පාරුපිතබ්බ’’න්ති කෙනචි අනනුසිට්ඨො අනෙකජාතිසහස්සපවත්තිතෙන අත්තනො පබ්බජ්ජාචිණ්ණෙනෙව සික්ඛාපියමානො පබ්බජි. එකං කාසාවං නිවාසෙත්වා එකං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා එකං චීවරං ඛන්ධෙ කරිත්වා මත්තිකාපත්තං අංසෙ ආලග්ගෙත්වා පබ්බජිතවෙසං අධිට්ඨාසීති වුත්තං හොති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

410. එවං ¶ භගවතො පබ්බජ්ජං කිත්තෙත්වා තතො පරං පබ්බජිතපටිපත්තිං අනොමානදීතීරං හිත්වා පධානාය ගමනඤ්ච පකාසෙතුං ‘‘පබ්බජිත්වාන කායෙනා’’තිආදිං ¶ සබ්බමභාසි. තත්ථ කායෙන පාපකම්මං විවජ්ජයීති තිවිධං කායදුච්චරිතං වජ්ජෙසි. වචීදුච්චරිතන්ති චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං. ආජීවං පරිසොධයීති මිච්ඡාජීවං හිත්වා සම්මාජීවමෙව පවත්තයි.

411. එවං ආජීවට්ඨමකසීලං සොධෙත්වා අනොමානදීතීරතො තිංසයොජනප්පමාණං සත්තාහෙන අගමා රාජගහං බුද්ධො. තත්ථ කිඤ්චාපි යදා රාජගහං අගමාසි, තදා බුද්ධො න හොති, තථාපි බුද්ධස්ස පුබ්බචරියාති කත්වා එවං වත්තුං ලබ්භති – ‘‘ඉධ රාජා ජාතො, ඉධ රජ්ජං අග්ගහෙසී’’තිආදි ලොකියවොහාරවචනං විය. මගධානන්ති මගධානං ජනපදස්ස නගරන්ති වුත්තං හොති. ගිරිබ්බජන්ති ඉදම්පි තස්ස නාමං. තඤ්හි පණ්ඩවගිජ්ඣකූටවෙභාරඉසිගිලිවෙපුල්ලනාමකානං පඤ්චන්නං ගිරීනං මජ්ඣෙ වජො විය ඨිතං, තස්මා ‘‘ගිරිබ්බජ’’න්ති වුච්චති. පිණ්ඩාය අභිහාරෙසීති භික්ඛත්ථාය තස්මිං නගරෙ චරි. සො කිර නගරද්වාරෙ ඨත්වා චින්තෙසි – ‘‘සචාහං රඤ්ඤො බිම්බිසාරස්ස අත්තනො ආගමනං නිවෙදෙය්යං, ‘සුද්ධොදනස්ස පුත්තො සිද්ධත්ථො නාම කුමාරො ආගතො’ති බහුම්පි මෙ පච්චයං අභිහරෙය්ය. න ඛො පන මෙ තං පතිරූපං පබ්බජිතස්ස ආරොචෙත්වා පච්චයගහණං, හන්දාහං පිණ්ඩාය චරාමී’’ති දෙවදත්තියං පංසුකූලචීවරං පාරුපිත්වා මත්තිකාපත්තං ගහෙත්වා පාචීනද්වාරෙන ¶ නගරං පවිසිත්වා අනුඝරං පිණ්ඩාය අචරි. තෙනාහ ආයස්මා ආනන්දො – ‘‘පිණ්ඩාය අභිහාරෙසී’’ති. ආකිණ්ණවරලක්ඛණොති සරීරෙ ආකිරිත්වා විය ඨපිතවරලක්ඛණො විපුලවරලක්ඛණො වා. විපුලම්පි හි ‘‘ආකිණ්ණ’’න්ති වුච්චති. යථාහ – ‘‘ආකිණ්ණලුද්දො පුරිසො, ධාතිචෙලංව මක්ඛිතො’’ති (ජා. 1.6.118; 1.9.106). විපුලලුද්දොති අත්ථො.

412. තමද්දසාති තතො කිර පුරිමානි සත්ත දිවසානි නගරෙ නක්ඛත්තං ඝොසිතං අහොසි. තං දිවසං පන ‘‘නක්ඛත්තං වීතිවත්තං, කම්මන්තා පයොජෙතබ්බා’’ති භෙරි චරි. අථ මහාජනො රාජඞ්ගණෙ සන්නිපති. රාජාපි ‘‘කම්මන්තං සංවිදහිස්සාමී’’ති සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා බලකායං පස්සන්තො තං පිණ්ඩාය අභිහාරෙන්තං මහාසත්තං අද්දස. තෙනාහ ආයස්මා ආනන්දො – ‘‘තමද්දසා බිම්බිසාරො, පාසාදස්මිං පතිට්ඨිතො’’ති. ඉමමත්ථං අභාසථාති ඉමං අත්ථං අමච්චානං අභාසි.

413. ඉදානි ¶ තං තෙසං අමච්චානං භාසිතමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘ඉමං භොන්තො’’ති. තත්ථ ඉමන්ති සො රාජා බොධිසත්තං දස්සෙති, භොන්තොති අමච්චෙ ආලපති. නිසාමෙථාති පස්සථ. අභිරූපොති දස්සනීයඞ්ගපච්චඞ්ගො. බ්රහ්මාති ආරොහපරිණාහසම්පන්නො. සුචීති පරිසුද්ධඡවිවණ්ණො. චරණෙනාති ගමනෙන.

414-5. නීචකුලාමිවාති ¶ නීචකුලා ඉව පබ්බජිතො න හොතීති අත්ථො. මකාරො පදසන්ධිකරො. කුහිං භික්ඛු ගමිස්සතීති අයං භික්ඛු කුහිං ගමිස්සති, අජ්ජ කත්ථ වසිස්සතීති ජානිතුං රාජදූතා සීඝං ගච්ඡන්තු. දස්සනකාමා හි මයං අස්සාති ඉමිනා අධිප්පායෙන ආහ. ගුත්තද්වාරො ඔක්ඛිත්තචක්ඛුතාය, සුසංවුතො සතියා. ගුත්තද්වාරො වා සතියා, සුසංවුතො පාසාදිකෙන සඞ්ඝාටිචීවරධාරණෙන.

416. ඛිප්පං පත්තං අපූරෙසීති සම්පජානත්තා පතිස්සතත්තා ච අධිකං අගණ්හන්තො ‘‘අලං එත්තාවතා’’ති අජ්ඣාසයපූරණෙන ඛිප්පං පත්තං අපූරෙසි. මුනීති මොනත්ථාය පටිපන්නත්තා අප්පත්තමුනිභාවොපි මුනිඉච්චෙව වුත්තො, ලොකවොහාරෙන වා. ලොකියා හි අමොනසම්පත්තම්පි පබ්බජිතං ‘‘මුනී’’ති භණන්ති. පණ්ඩවං අභිහාරෙසීති තං පබ්බතං අභිරුහි. සො කිර මනුස්සෙ පුච්ඡි ‘‘ඉමස්මිං නගරෙ පබ්බජිතා කත්ථ වසන්තී’’ති. අථස්ස ¶ තෙ ‘‘පණ්ඩවස්ස උපරි පුරත්ථාභිමුඛපබ්භාරෙ’’ති ආරොචෙසුං. තස්මා තමෙව පණ්ඩවං අභිහාරෙසි ‘‘එත්ථ වාසො භවිස්සතී’’ති එවං චින්තෙත්වා.

419-23. බ්යග්ඝුසභොව සීහොව ගිරිගබ්භරෙති ගිරිගුහායං බ්යග්ඝො විය උසභො විය සීහො විය ච නිසින්නොති අත්ථො. එතෙ හි තයො සෙට්ඨා විගතභයභෙරවා ගිරිගබ්භරෙ නිසීදන්ති, තස්මා එවං උපමං අකාසි. භද්දයානෙනාති හත්ථිඅස්සරථසිවිකාදිනා උත්තමයානෙන. සයානභූමිං යායිත්වාති යාවතිකා භූමි හත්ථිඅස්සාදිනා යානෙන සක්කා ගන්තුං, තං ගන්ත්වා. ආසජ්ජාති පත්වා, සමීපමස්ස ගන්ත්වාති අත්ථො. උපාවිසීති නිසීදි. යුවාති යොබ්බනසම්පන්නො. දහරොති ජාතියා තරුණො. පඨමුප්පත්තිකො සුසූති තදුභයවිසෙසනමෙව. යුවා සුසූති අතියොබ්බනො. පඨමුප්පත්තිකොති පඨමෙනෙව යොබ්බනවෙසෙන උට්ඨිතො. දහරො චාසීති සති ච දහරත්තෙ සුසු බාලකො විය ඛායසීති.

424-5. අනීකග්ගන්ති ¶ බලකායං සෙනාමුඛං. දදාමි භොගෙ භුඤ්ජස්සූති එත්ථ ‘‘අහං තෙ අඞ්ගමගධෙසු යාවිච්ඡසි, තාව දදාමි භොගෙ. තං ත්වං සොභයන්තො අනීකග්ගං නාගසඞ්ඝපුරක්ඛතො භුඤ්ජස්සූ’’ති එවං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. උජුං ජනපදො රාජාති ‘‘දදාමි භොගෙ භුඤ්ජස්සු, ජාතිං අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති එවං කිර වුත්තො මහාපුරිසො චින්තෙසි – ‘‘සචෙ අහං රජ්ජෙන අත්ථිකො අස්සං, චාතුමහාරාජිකාදයොපි මං අත්තනො අත්තනො රජ්ජෙන නිමන්තෙය්යුං, ගෙහෙ ඨිතො එව වා චක්කවත්තිරජ්ජං කාරෙය්යං. අයං පන රාජා අජානන්තො එවමාහ – ‘හන්දාහං, තං ජානාපෙමී’’’ති බාහං උච්චාරෙත්වා අත්තනො ආගතදිසාභාගං නිද්දිසන්තො ‘‘උජුං ජනපදො රාජා’’තිආදිමාහ. තත්ථ හිමවන්තස්ස ¶ පස්සතොති භණන්තො සස්සසම්පත්තිවෙකල්ලාභාවං දස්සෙති. හිමවන්තඤ්හි නිස්සාය පාසාණවිවරසම්භවා මහාසාලාපි පඤ්චහි වුද්ධීහි වඩ්ඪන්ති, කිමඞ්ගං ¶ පන ඛෙත්තෙ වුත්තානි සස්සානි. ධනවීරියෙන සම්පන්නොති භණන්තො සත්තහි රතනෙහි අවෙකල්ලත්තං, පරරාජූහි අතක්කනීයං වීරපුරිසාධිට්ඨිතභාවඤ්චස්ස දස්සෙති. කොසලෙසු නිකෙතිනොති භණන්තො නවකරාජභාවං පටික්ඛිපති. නවකරාජා හි නිකෙතීති න වුච්චති. යස්ස පන ආදිකාලතො පභුති අන්වයවසෙන සො එව ජනපදො නිවාසො, සො නිකෙතීති වුච්චති. තථාරූපො ච රාජා සුද්ධොදනො, යං සන්ධායාහ ‘‘කොසලෙසු නිකෙතිනො’’ති. තෙන අන්වයාගතම්පි භොගසම්පත්තිං දීපෙති.

426. එත්තාවතා අත්තනො භොගසම්පත්තිං දීපෙත්වා ‘‘ආදිච්චා නාම ගොත්තෙන, සාකියා නාම ජාතියා’’ති ඉමිනා ජාතිසම්පත්තිඤ්ච ආචික්ඛිත්වා යං වුත්තං රඤ්ඤා ‘‘දදාමි භොගෙ භුඤ්ජස්සූ’’ති, තං පටික්ඛිපන්තො ආහ – ‘‘තම්හා කුලා පබ්බජිතොම්හි, න කාමෙ අභිපත්ථය’’න්ති. යදි හි අහං කාමෙ අභිපත්ථයෙය්යං, න ඊදිසං ධනවීරියසම්පන්නං ද්වාසීතිසහස්සවීරපුරිසසමාකුලං කුලං ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බජෙය්යන්ති අයං කිරෙත්ථ අධිප්පායො.

427. එවං රඤ්ඤො වචනං පටික්ඛිපිත්වා තතො පරං අත්තනො පබ්බජ්ජාහෙතුං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘කාමෙස්වාදීනවං දිස්වා, නෙක්ඛම්මං දට්ඨු ඛෙමතො’’ති. එතං ‘‘පබ්බජිතොම්හී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධිතබ්බං. තත්ථ දට්ඨූති දිස්වා ¶ . සෙසමෙත්ථ ඉතො පුරිමගාථාසු ච යං යං න විචාරිතං, තං තං සබ්බං උත්තානත්ථත්තා එව න විචාරිතන්ති වෙදිතබ්බං. එවං අත්තනො පබ්බජ්ජාහෙතුං වත්වා පධානත්ථාය ගන්තුකාමො රාජානං ආමන්තෙන්තො ආහ – ‘‘පධානාය ගමිස්සාමි, එත්ථ මෙ රඤ්ජතී මනො’’ති. තස්සත්ථො – යස්මාහං, මහාරාජ, නෙක්ඛම්මං දට්ඨු ඛෙමතො පබ්බජිතො, තස්මා තං පරමත්ථනෙක්ඛම්මං නිබ්බානාමතං සබ්බධම්මානං අග්ගට්ඨෙන පධානං පත්ථෙන්තො පධානත්ථාය ගමිස්සාමි, එත්ථ මෙ පධානෙ රඤ්ජති මනො, න කාමෙසූති. එවං වුත්තෙ කිර රාජා බොධිසත්තං ආහ – ‘‘පුබ්බෙව මෙතං, භන්තෙ, සුතං ‘සුද්ධොදනරඤ්ඤො කිර පුත්තො සිද්ධත්ථකුමාරො ¶ චත්තාරි පුබ්බනිමිත්තානි දිස්වා පබ්බජිත්වා බුද්ධො භවිස්සතී’ති, සොහං, භන්තෙ, තුම්හාකං අධිමුත්තිං දිස්වා එවංපසන්නො ‘අද්ධා බුද්ධත්තං පාපුණිස්සථා’ති. සාධු, භන්තෙ, බුද්ධත්තං පත්වා පඨමං මම විජිතං ඔක්කමෙය්යාථා’’ති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය පබ්බජ්ජාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. පධානසුත්තවණ්ණනා

428. තං ¶ මං පධානපහිතත්තන්ති පධානසුත්තං. කා උප්පත්ති? ‘‘පධානාය ගමිස්සාමි, එත්ථ මෙ රඤ්ජතී මනො’’ති ආයස්මා ආනන්දො පබ්බජ්ජාසුත්තං නිට්ඨාපෙසි. භගවා ගන්ධකුටියං නිසින්නො චින්තෙසි – ‘‘මයා ඡබ්බස්සානි පධානං පත්ථයමානෙන දුක්කරකාරිකා කතා, තං අජ්ජ භික්ඛූනං කථෙස්සාමී’’ති. අථ ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා බුද්ධාසනෙ නිසින්නො ‘‘තං මං පධානපහිතත්ත’’න්ති ආරභිත්වා ඉමං සුත්තමභාසි.

තත්ථ තං මන්ති ද්වීහිපි වචනෙහි අත්තානමෙව නිද්දිසති. පධානපහිතත්තන්ති නිබ්බානත්ථාය පෙසිතචිත්තං පරිච්චත්තඅත්තභාවං වා. නදිං නෙරඤ්ජරං පතීති ලක්ඛණං නිද්දිසති. ලක්ඛණඤ්හි පධානපහිතත්තාය නෙරඤ්ජරා නදී. තෙනෙව චෙත්ථ උපයොගවචනං. අයං පනත්ථො ‘‘නදියා නෙරඤ්ජරායා’’ති, නෙරඤ්ජරාය තීරෙති වුත්තං හොති. විපරක්කම්මාති අතීව පරක්කමිත්වා. ඣායන්තන්ති අප්පාණකජ්ඣානමනුයුඤ්ජන්තං ¶ . යොගක්ඛෙමස්ස පත්තියාති චතූහි යොගෙහි ඛෙමස්ස නිබ්බානස්ස අධිගමත්ථං.

429. නමුචීති මාරො. සො හි අත්තනො විසයා නික්ඛමිතුකාමෙ දෙවමනුස්සෙ න මුඤ්චති, අන්තරායං නෙසං කරොති, තස්මා ‘‘නමුචී’’ති වුච්චති. කරුණං වාචන්ති අනුද්දයායුත්තං වාචං. භාසමානො උපාගමීති ඉදං උත්තානමෙව. කස්මා පන උපාගතො? මහාපුරිසො කිර එකදිවසං චින්තෙසි – ‘‘සබ්බදා ආහාරං පරියෙසමානො ජීවිතෙ සාපෙක්ඛො හොති, න ච සක්කා ජීවිතෙ සාපෙක්ඛෙන අමතං අධිගන්තු’’න්ති ¶ . තතො ආහාරුපච්ඡෙදාය පටිපජ්ජි, තෙන කිසො දුබ්බණ්ණො ච අහොසි. අථ මාරො ‘‘අයං සම්බොධාය මග්ගො හොති, න හොතීති අජානන්තො අතිඝොරං තපං කරොති, කදාචි මම විසයං අතික්කමෙය්යා’’ති භීතො ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච වත්වා වාරෙස්සාමී’’ති ආගතො. තෙනෙවාහ – ‘‘කිසො ත්වමසි දුබ්බණ්ණො, සන්තිකෙ මරණං තවා’’ති.

430. එවඤ්ච පන වත්වා අථස්ස මරණසන්තිකභාවං සාවෙන්තො ආහ – ‘‘සහස්සභාගො මරණස්ස, එකංසො තව ජීවිත’’න්ති. තස්සත්ථො – සහස්සං භාගානං අස්සාති සහස්සභාගො. කො සො ¶ ? මරණස්ස පච්චයොති පාඨසෙසො. එකො අංසොති එකංසො. ඉදං වුත්තං හොති – අයං අප්පාණකජ්ඣානාදිසහස්සභාගො තව මරණස්ස පච්චයො, තතො පන තෙ එකො එව භාගො ජීවිතං, එවං සන්තිකෙ මරණං තවාති. එවං මරණස්ස සන්තිකභාවං සාවෙත්වා අථ නං ජීවිතෙ සමුස්සාහෙන්තො ආහ ‘‘ජීව භො ජීවිතං සෙය්යො’’ති. කථං සෙය්යොති චෙ. ජීවං පුඤ්ඤානි කාහසීති.

431. අථ අත්තනා සම්මතානි පුඤ්ඤානි දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘චරතො ච තෙ බ්රහ්මචරිය’’න්ති. තත්ථ බ්රහ්මචරියන්ති කාලෙන කාලං මෙථුනවිරතිං සන්ධායාහ, යං තාපසා කරොන්ති. ජූහතොති ජුහන්තස්ස. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව.

432. දුග්ගො මග්ගොති ඉමං පන අඩ්ඪගාථං පධානවිච්ඡන්දං ජනෙන්තො ආහ. තත්ථ අප්පාණකජ්ඣානාදිගහනත්තා දුක්ඛෙන ගන්තබ්බොති දුග්ගො, දුක්ඛිතකායචිත්තෙන ¶ කත්තබ්බත්තා දුක්කරො, සන්තිකමරණෙන තාදිසෙනාපි පාපුණිතුං අසක්කුණෙය්යතො දුරභිසම්භවොති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉතො පරං ඉමා ගාථා භණං මාරො, අට්ඨා බුද්ධස්ස සන්තිකෙති අයමුපඩ්ඪගාථා සඞ්ගීතිකාරෙහි වුත්තා. සකලගාථාපීති එකෙ. භගවතා එව පන පරං විය අත්තානං නිද්දිසන්තෙන සබ්බමෙත්ථ එවංජාතිකං වුත්තන්ති අයමම්හාකං ඛන්ති. තත්ථ අට්ඨාති අට්ඨාසි. සෙසං උත්තානමෙව.

433. ඡට්ඨගාථාය යෙනත්ථෙනාති එත්ථ පරෙසං අන්තරායකරණෙන අත්තනො අත්ථෙන ත්වං, පාපිම, ආගතොසීති අයමධිප්පායො ¶ . සෙසං උත්තානමෙව.

434. ‘‘ජීවං පුඤ්ඤානි කාහසී’’ති ඉදං පන වචනං පටික්ඛිපන්තො ‘‘අණුමත්තොපී’’ති ඉමං ගාථමාහ. තත්ථ පුඤ්ඤෙනාති වට්ටගාමිං මාරෙන වුත්තං පුඤ්ඤං සන්ධාය භණති. සෙසං උත්තානමෙව.

435. ඉදානි ‘‘එකංසො තව ජීවිත’’න්ති ඉදං වචනං ආරබ්භ මාරං සන්තජ්ජෙන්තො ‘‘අත්ථි සද්ධා’’ති ඉමං ගාථමාහ. තත්රායමධිප්පායො – අරෙ, මාර, යො අනුත්තරෙ සන්තිවරපදෙ අස්සද්ධො භවෙය්ය, සද්ධොපි වා කුසීතො, සද්ධො ආරද්ධවීරියො සමානොපි වා දුප්පඤ්ඤො, තං ත්වං ජීවිතමනුපුච්ඡමානො සොභෙය්යාසි, මය්හං පන අනුත්තරෙ සන්තිවරපදෙ ඔකප්පනසද්ධා අත්ථි, තථා කායිකචෙතසිකමසිථිලපරක්කමතාසඞ්ඛාතං වීරියං, වජිරූපමා පඤ්ඤා ච මම විජ්ජති, සො ත්වං එවං මං පහිතත්තං උත්තමජ්ඣාසයං කිං ජීවමනුපුච්ඡසි, කස්මා ජීවිතං පුච්ඡසි. පඤ්ඤා ¶ ච මමාති එත්ථ ච සද්දෙන සති සමාධි ච. එවං සන්තෙ යෙහි පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි සමන්නාගතා නිබ්බානං පාපුණන්ති, තෙසු එකෙනාපි අවිරහිතං එවං මං පහිතත්තං කිං ජීවමනුපුච්ඡසි? නනු – එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, වීරියමාරභතො දළ්හං (ධ. ප. 112). පඤ්ඤවන්තස්ස ඣායිනො, පස්සතො උදයබ්බයන්ති (ධ. ප. 111, 113).

436-8. එවං මාරං සන්තජ්ජෙත්වා අත්තනො දෙහචිත්තප්පවත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘නදීනමපී’’පි ගාථාත්තයමාහ. තමත්ථතො පාකටමෙව. අයං පන අධිප්පායවණ්ණනා ¶ – ය්වායං මම සරීරෙ අප්පාණකජ්ඣානවීරියවෙගසමුට්ඨිතො වාතො වත්තති, ලොකෙ ගඞ්ගායමුනාදීනං නදීනම්පි සොතානි අයං විසොසයෙ, කිඤ්ච මෙ එවං පහිතත්තස්ස චතුනාළිමත්තං ලොහිතං න උපසොසෙය්ය. න කෙවලඤ්ච මෙ ලොහිතමෙව සුස්සති, අපිච ඛො පන තම්හි ලොහිතෙ සුස්සමානම්හි බද්ධාබද්ධභෙදං සරීරානුගතං ¶ පිත්තං, අසිතපීතාදිපටිච්ඡාදකං චතුනාළිමත්තමෙව සෙම්හඤ්ච, කිඤ්චාපරං තත්තකමෙව මුත්තඤ්ච ඔජඤ්ච සුස්සති, තෙසු ච සුස්සමානෙසු මංසානිපි ඛීයන්ති, තස්ස මෙ එවං අනුපුබ්බෙන මංසෙසු ඛීයමානෙසු භිය්යො චිත්තං පසීදති, න ත්වෙව තප්පච්චයා සංසීදති. සො ත්වං ඊදිසං චිත්තමජානන්තො සරීරමත්තමෙව දිස්වා භණසි ‘‘කිසො ත්වමසි දුබ්බණ්ණො, සන්තිකෙ මරණං තවා’’ති. න කෙවලඤ්ච මෙ චිත්තමෙව පසීදති, අපිච ඛො පන භිය්යො සති ච පඤ්ඤා ච සමාධි මම තිට්ඨති, අණුමත්තොපි පමාදො වා සම්මොහො වා චිත්තවික්ඛෙපො වා නත්ථි, තස්ස මය්හං එවං විහරතො යෙ කෙචි සමණබ්රාහ්මණා අතීතං වා අද්ධානං අනාගතං වා එතරහි වා ඔපක්කමිකා වෙදනා වෙදයන්ති, තාසං නිදස්සනභූතං පත්තස්ස උත්තමවෙදනං. යථා අඤ්ඤෙසං දුක්ඛෙන ඵුට්ඨානං සුඛං, සීතෙන උණ්හං, උණ්හෙන සීතං, ඛුදාය භොජනං, පිපාසාය ඵුට්ඨානං උදකං අපෙක්ඛතෙ චිත්තං, එවං පඤ්චසු කාමගුණෙසු එකකාමම්පි නාපෙක්ඛකෙ චිත්තං. ‘‘අහො වතාහං සුභොජනං භුඤ්ජිත්වා සුඛසෙය්යං සයෙය්ය’’න්ති ඊදිසෙනාකාරෙන මම චිත්තං න උප්පන්නං, පස්ස, ත්වං මාර, සත්තස්ස සුද්ධතන්ති.

439-41. එවං අත්තනො සුද්ධතං දස්සෙත්වා ‘‘නිවාරෙස්සාමි ත’’න්ති ආගතස්ස මාරස්ස මනොරථභඤ්ජනත්ථං මාරසෙනං කිත්තෙත්වා තාය අපරාජිතභාවං දස්සෙන්තො ‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා’’තිආදිකා ඡ ගාථායො ආහ.

තත්ථ යස්මා ආදිතොව අගාරියභූතෙ සත්තෙ වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමා මොහයන්ති, තෙ අභිභුය්ය අනගාරියභාවං උපගතානං පන්තෙසු වා සෙනාසනෙසු අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙසු වා අධිකුසලෙසු ධම්මෙසු අරති උප්පජ්ජති. වුත්තඤ්චෙතං ‘‘පබ්බජිතෙන ඛො, ආවුසො, අභිරති දුක්කරා’’ති ¶ (සං. නි. 4.331). තතො තෙ පරපටිබද්ධජීවිකත්තා ඛුප්පිපාසා බාධෙති, තාය බාධිතානං ¶ පරියෙසනතණ්හා චිත්තං කිලමයති, අථ නෙසං ¶ කිලන්තචිත්තානං ථිනමිද්ධං ඔක්කමති. තතො විසෙසමනධිගච්ඡන්තානං දුරභිසම්භවෙසු අරඤ්ඤවනපත්ථෙසු සෙනාසනෙසු විහරතං උත්රාසසඤ්ඤිතා භීරු ජායති, තෙසං උස්සඞ්කිතපරිසඞ්කිතානං දීඝරත්තං විවෙකරසමනස්සාදයමානානං විහරතං ‘‘න සියා නු ඛො එස මග්ගො’’ති පටිපත්තියං විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති, තං විනොදෙත්වා විහරතං අප්පමත්තකෙන විසෙසාධිගමෙන මානමක්ඛථම්භා ජායන්ති, තෙපි විනොදෙත්වා විහරතං තතො අධිකතරං විසෙසාධිගමං නිස්සාය ලාභසක්කාරසිලොකා උප්පජ්ජන්ති, ලාභාදිමුච්ඡිතා ධම්මපතිරූපකානි පකාසෙන්තා මිච්ඡායසං අධිගන්ත්වා තත්ථ ඨිතා ජාතිආදීහි අත්තානං උක්කංසෙන්ති, පරං වම්භෙන්ති, තස්මා කාමාදීනං පඨමසෙනාදිභාවො වෙදිතබ්බො.

442-3. එවමෙතං දසවිධං සෙනං උද්දිසිත්වා යස්මා සා කණ්හධම්මසමන්නාගතත්තා කණ්හස්ස නමුචිනො උපකාරාය සංවත්තති, තස්මා නං තව සෙනාති නිද්දිසන්තො ආහ – ‘‘එසා නමුචි තෙ සෙනා, කණ්හස්සාභිප්පහාරිනී’’ති. තත්ථ අභිප්පහාරිනීති සමණබ්රාහ්මණානං ඝාතනී නිප්පොථනී, අන්තරායකරීති අත්ථො. න නං අසූරො ජිනාති, ජෙත්වා ච ලභතෙ සුඛන්ති එවං තව සෙනං අසූරො කායෙ ච ජීවිතෙ ච සාපෙක්ඛො පුරිසො න ජිනාති, සූරො පන ජිනාති, ජෙත්වා ච මග්ගසුඛං ඵලසුඛඤ්ච අධිගච්ඡති. යස්මා ච ලභතෙ සුඛං, තස්මා සුඛං පත්ථයමානො අහම්පි එස මුඤ්ජං පරිහරෙති. සඞ්ගාමාවචරා අනිවත්තිනො පුරිසා අත්තනො අනිවත්තනකභාවවිඤ්ඤාපනත්ථං සීසෙ වා ධජෙ වා ආවුධෙ වා මුඤ්ජතිණං බන්ධන්ති, තං අයම්පි පරිහරතිච්චෙව මං ධාරෙහි. තව සෙනාය පරාජිතස්ස ධිරත්ථු මම ජීවිතං, තස්මා එවං ධාරෙහි – සඞ්ගාමෙ මෙ මතං සෙය්යො, යඤ්චෙ ජීවෙ පරාජිතො, යෙන ජීවිතෙන පරාජිතො ජීවෙ, තස්මා ජීවිතා තයා සම්මාපටිපන්නානං අන්තරායකරෙන සද්ධිං සඞ්ගාමෙ මතං මම සෙය්යොති අත්ථො.

444. කස්මා මතං සෙය්යොති චෙ? යස්මා පගාළ්හෙත්ථ…පෙ… සුබ්බතා, එත්ථ කාමාදිකාය අත්තුක්කංසනපරවම්භනපරියොසානාය තව සෙනාය පගාළ්හා නිමුග්ගා අනුපවිට්ඨා එකෙ සමණබ්රාහ්මණා න ¶ දිස්සන්ති, සීලාදීහි ගුණෙහි නප්පකාසන්ති, අන්ධකාරං පවිට්ඨා විය හොන්ති. එතෙ එවං පගාළ්හා සමානා ¶ සචෙපි කදාචි උම්මුජ්ජිත්වා නිමුජ්ජනපුරිසො විය ‘‘සාහු සද්ධා’’තිආදිනා නයෙන උම්මුජ්ජන්ති, තථාපි තාය සෙනාය අජ්ඣොත්ථටත්තා තඤ්ච මග්ගං න ජානන්ති ඛෙමං නිබ්බානගාමීනං, සබ්බෙපි බුද්ධපච්චෙකබුද්ධාදයො යෙන ගච්ඡන්ති සුබ්බතාති. ඉමං පන ගාථං සුත්වා මාරො පුන කිඤ්චි අවත්වා එව පක්කාමි.

445-6. පක්කන්තෙ ¶ පන තස්මිං මහාසත්තො තාය දුක්කරකාරිකාය කිඤ්චිපි විසෙසං අනධිගච්ඡන්තො අනුක්කමෙන ‘‘සියා නු ඛො අඤ්ඤො මග්ගො බොධායා’’තිආදීනි චින්තෙත්වා ඔළාරිකාහාරං ආහාරෙත්වා, බලං ගහෙත්වා, විසාඛපුණ්ණමදිවසෙ පගෙව සුජාතාය පායාසං පරිභුඤ්ජිත්වා, භද්රවනසණ්ඩෙ දිවාවිහාරං නිසීදිත්වා, තත්ථ අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙන්තො දිවසං වීතිනාමෙත්වා සායන්හසමයෙ මහාබොධිමණ්ඩාභිමුඛො ගන්ත්වා සොත්ථියෙන දින්නා අට්ඨ තිණමුට්ඨියො බොධිමූලෙ විකිරිත්වා දසසහස්සලොකධාතුදෙවතාහි කතසක්කාරබහුමානො –

‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච, අට්ඨි ච අවසිස්සතු;

උපසුස්සතු නිස්සෙසං, සරීරෙ මංසලොහිත’’න්ති. –

චතුරඞ්ගවීරියං අධිට්ඨහිත්වා ‘‘න දානි බුද්ධත්තං අපාපුණිත්වා පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමී’’ති පටිඤ්ඤං කත්වා අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසීදි. තං ඤත්වා මාරො පාපිමා ‘‘අජ්ජ සිද්ධත්ථො පටිඤ්ඤං කත්වා නිසින්නො, අජ්ජෙව දානිස්ස සා පටිඤ්ඤා පටිබාහිතබ්බා’’ති බොධිමණ්ඩතො යාව චක්කවාළමායතං ද්වාදසයොජනවිත්ථාරං උද්ධං නවයොජනමුග්ගතං මාරසෙනං සමුට්ඨාපෙත්වා දියඩ්ඪයොජනසතප්පමාණං ගිරිමෙඛලං හත්ථිරාජානං ආරුය්හ බාහුසහස්සං මාපෙත්වා නානාවුධානි ගහෙත්වා ‘‘ගණ්හථ, හනථ, පහරථා’’ති භණන්තො ආළවකසුත්තෙ වුත්තප්පකාරා වුට්ඨියො මාපෙසි, තා මහාපුරිසං පත්වා තත්ථ වුත්තප්පකාරා එව සම්පජ්ජිංසු. තතො වජිරඞ්කුසෙන හත්ථිං කුම්භෙ පහරිත්වා මහාපුරිසස්ස සමීපං නෙත්වා ‘‘උට්ඨෙහි, භො සිද්ධත්ථ, පල්ලඞ්කා’’ති ආහ. මහාපුරිසො ‘‘න උට්ඨහාමි මාරා’’ති ¶ වත්වා තං ධජිනිං සමන්තා විලොකෙන්තො ඉමා ගාථායො අභාසි ‘‘සමන්තා ධජිනි’’න්ති.

තත්ථ ¶ ධජිනින්ති සෙනං. යුත්තන්ති උය්යුත්තං. සවාහනන්ති ගිරිමෙඛලනාගරාජසහිතං. පච්චුග්ගච්ඡාමීති අභිමුඛො උපරි ගමිස්සාමි, සො ච ඛො තෙජෙනෙව, න කායෙන. කස්මා? මා මං ඨානා අචාවයි, මං එතස්මා ඨානා අපරාජිතපල්ලඞ්කා මාරො මා චාලෙසීති වුත්තං හොති. නප්පසහතීති සහිතුං න සක්කොති, නාභිභවති වා. ආමං පත්තන්ති කාචජාතං මත්තිකාභාජනං. අස්මනාති පාසාණෙන. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව.

447-8. ඉදානි ‘‘එතං තෙ මාරසෙනං භින්දිත්වා තතො පරං විජිතසඞ්ගාමො සම්පත්තධම්මරාජාභිසෙකො ඉදං කරිස්සාමී’’ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වසීකරිත්වා’’ති. තත්ථ වසීකරිත්වා සඞ්කප්පන්ති මග්ගභාවනාය සබ්බං මිච්ඡාසඞ්කප්පං පහාය සම්මාසඞ්කප්පස්සෙව පවත්තනෙන වසීකරිත්වා ¶ සඞ්කප්පං. සතිඤ්ච සූපතිට්ඨිතන්ති කායාදීසු චතූසු ඨානෙසු අත්තනො සතිඤ්ච සුට්ඨු උපට්ඨිතං කරිත්වා එවං වසීකතසඞ්කප්පො සුප්පතිට්ඨිතස්සති රට්ඨා රට්ඨං විචරිස්සාමි දෙවමනුස්සභෙදෙ පුථූ සාවකෙ විනයන්තො. අථ මයා විනීයමානා තෙ අප්පමත්තා…පෙ… න සොචරෙ, තං නිබ්බානාමතමෙවාති අධිප්පායො.

449-51. අථ මාරො ඉමා ගාථායො සුත්වා ආහ – ‘‘එවරූපං පක්ඛං දිස්වා න භායසි භික්ඛූ’’ති? ‘‘ආම, මාර, න භායාමී’’ති. ‘‘කස්මා න භායසී’’ති? ‘‘දානාදීනං පාරමිපුඤ්ඤානං කතත්තා’’ති. ‘‘කො එතං ජානාති දානාදීනි ත්වමකාසී’’ති? ‘‘කිං එත්ථ පාපිම සක්ඛිකිච්චෙන, අපිච එකස්මිංයෙව භවෙ වෙස්සන්තරො හුත්වා යං දානමදාසිං, තස්සානුභාවෙන සත්තක්ඛත්තුං ඡහි පකාරෙහි සඤ්ජාතකම්පා අයං මහාපථවීයෙව සක්ඛී’’ති. එවං වුත්තෙ උදකපරියන්තං කත්වා මහාපථවී කම්පි භෙරවසද්දං මුඤ්චමානා, යං සුත්වා මාරො අසනිහතො විය භීතො ධජං පණාමෙත්වා පලායි සද්ධිං පරිසාය. අථ මහාපුරිසො තීහි යාමෙහි තිස්සො විජ්ජා සච්ඡිකත්වා අරුණුග්ගමනෙ ‘‘අනෙකජාතිසංසාරං…පෙ… තණ්හානං ඛයමජ්ඣගා’’ති ¶ ඉමං උදානං උදානෙසි. මාරො උදානසද්දෙන ආගන්ත්වා ‘‘අයං‘බුද්ධො අහ’න්ති පටිජානාති, හන්ද නං අනුබන්ධාමි ආභිසමාචාරිකං පස්සිතුං. සචස්ස කිඤ්චි කායෙන වා වාචාය වා ඛලිතං භවිස්සති, විහෙඨෙස්සාමි න’’න්ති පුබ්බෙ බොධිසත්තභූමියං ¶ ඡබ්බස්සානි අනුබන්ධිත්වා බුද්ධත්තං පත්තං එකං වස්සං අනුබන්ධි. තතො භගවතො කිඤ්චි ඛලිතං අපස්සන්තො ‘‘සත්ත වස්සානී’’ති ඉමා නිබ්බෙජනීයගාථායො අභාසි.

තත්ථ ඔතාරන්ති රන්ධං විවරං. නාධිගච්ඡිස්සන්ති නාධිගමිං. මෙදවණ්ණන්ති මෙදපිණ්ඩසදිසං. අනුපරියගාති පරිතො පරිතො අගමාසි. මුදුන්ති මුදුකං. වින්දෙමාති අධිගච්ඡෙය්යාම. අස්සාදනාති සාදුභාවො. වායසෙත්තොති වායසො එත්තො. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව.

අයං පන යොජනා – සත්ත වස්සානි භගවන්තං ඔතාරාපෙක්ඛො අනුබන්ධිං කත්ථචි අවිජහන්තො පදාපදං, එවං අනුබන්ධිත්වාපි ච ඔතාරං නාධිගමිං. සොහං යථා නාම මෙදවණ්ණං පාසාණං මෙදසඤ්ඤී වායසො එකස්මිං පස්සෙ මුඛතුණ්ඩකෙන විජ්ඣිත්වා අස්සාදං අවින්දමානො ‘‘අප්පෙව නාම එත්ථ මුදු වින්දෙම, අපි ඉතො අස්සාදනා සියා’’ති සමන්තා තථෙව විජ්ඣන්තො අනුපරියායිත්වා කත්ථචි අස්සාදං අලද්ධා ‘‘පාසාණොවාය’’න්ති නිබ්බිජ්ජ පක්කමෙය්ය, එවමෙවාහං භගවන්තං කායකම්මාදීසු අත්තනො පරිත්තපඤ්ඤාමුඛතුණ්ඩකෙන විජ්ඣන්තො සමන්තා අනුපරියගා ‘‘අප්පෙව නාම කත්ථචි අපරිසුද්ධකායසමාචාරාදිමුදුභාවං වින්දෙම, කුතොචි අස්සාදනා ¶ සියා’’ති, තෙ දානි මයං අස්සාදං අලභමානා කාකොව සෙලමාසජ්ජ නිබ්බිජ්ජාපෙම ගොතමං ආසජ්ජ තතො ගොතමා නිබ්බිජ්ජ අපෙමාති. එවං වදතො කිර මාරස්ස සත්ත වස්සානි නිප්ඵලපරිස්සමං නිස්සාය බලවසොකො උදපාදි. තෙනස්ස විසීදමානඞ්ගපච්චඞ්ගස්ස බෙලුවපණ්ඩු නාම වීණා කච්ඡතො පතිතා. යා ¶ සකිං කුසලෙහි වාදිතා චත්තාරො මාසෙ මධුරස්සරං මුඤ්චති, යං ගහෙත්වා සක්කො පඤ්චසිඛස්ස අදාසි. තං සො පතමානම්පි න බුජ්ඣි. තෙනාහ භගවා –

452.

‘‘තස්ස සොකපරෙතස්ස, වීණා කච්ඡා අභස්සථ;

තතො සො දුම්මනො යක්ඛො, තත්ථෙවන්තරධායථා’’ති.

සඞ්ගීතිකාරකා ආහංසූති එකෙ, අම්හාකං පනෙතං නක්ඛමතීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය පධානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. සුභාසිතසුත්තවණ්ණනා

එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති සුභාසිතසුත්තං. අත්තජ්ඣාසයතො චස්ස උප්පත්ති. භගවා හි සුභාසිතප්පියො, සො අත්තනො සුභාසිතසමුදාචාරප්පකාසනෙන සත්තානං දුබ්භාසිතසමුදාචාරං පටිසෙධෙන්තො ඉමං සුත්තමභාසි. තත්ථ එවං මෙ සුතන්තිආදි සඞ්ගීතිකාරවචනං. තත්ථ තත්ර ඛො භගවා…පෙ… භදන්තෙති තෙ භික්ඛූති එතං අපුබ්බං, සෙසං වුත්තනයමෙව. තස්මා අපුබ්බපදවණ්ණනත්ථමිදං වුච්චති – තත්රාති දෙසකාලපරිදීපනං. තඤ්හි යං සමයං විහරති, තත්ර සමයෙ, යස්මිඤ්ච ආරාමෙ විහරති, තත්ර ආරාමෙති දීපෙති. භාසිතබ්බයුත්තෙ වා දෙසකාලෙ දීපෙති. න හි භගවා අයුත්තෙ දෙසෙ කාලෙ වා ධම්මං භාසති. ‘‘අකාලො ඛො, තාව, බාහියා’’තිආදි (උදා. 10) චෙත්ථ සාධකං. ඛොති පදපූරණමත්තෙ අවධාරණාදිකාලත්ථෙ වා නිපාතො. භගවාති ලොකගරුපරිදීපනං. භික්ඛූති කථාසවනයුත්තපුග්ගලපරිදීපනං. ආමන්තෙසීති ආලපි අභාසි සම්බොධෙසි.

භික්ඛවොති ආමන්තනාකාරපරිදීපනං. තඤ්ච භික්ඛනසීලතාදිගුණයොගසිද්ධත්තා වුත්තං. තෙන නෙසං හීනාධිකජනසෙවිතං ¶ වුත්තිං පකාසෙන්තො උද්ධතදීනභාවනිග්ගහං කරොති. ‘‘භික්ඛවො’’ති ඉමිනා ච කරුණාවිප්ඵාරසොම්මහදයනයනනිපාතපුබ්බඞ්ගමෙන වචනෙන තෙ අත්තනො මුඛාභිමුඛෙ කරිත්වා තෙනෙව කථෙතුකම්යතාදීපකෙන වචනෙන තෙසං සොතුකම්යතං ජනෙති, තෙනෙව ච සම්බොධනත්ථෙන වචනෙන සාධුකසවනමනසිකාරෙපි තෙ නියොජෙති. සාධුකසවනමනසිකාරායත්තා හි සාසනසම්පත්ති. අපරෙසුපි දෙවමනුස්සෙසු විජ්ජමානෙසු කස්මා භික්ඛූ එව ආමන්තෙසීති චෙ? ජෙට්ඨසෙට්ඨාසන්නසදාසන්නිහිතභාවතො. සබ්බපරිසසාධාරණා හි අයං ධම්මදෙසනා, න පාටිපුග්ගලිකා. පරිසාය ච ජෙට්ඨා භික්ඛූ පඨමුප්පන්නත්තා, සෙට්ඨා අනගාරියභාවං ආදිං කත්වා සත්ථු චරියානුවිධායකත්තා සකලසාසනපටිග්ගාහකත්තා ච. ආසන්නා තත්ථ නිසින්නෙසු සත්ථු සන්තිකත්තා, සදා සන්නිහිතා සත්ථු සන්තිකාවචරත්තා. තෙන භගවා සබ්බපරිසසාධාරණං ධම්මං දෙසෙන්තො භික්ඛූ එව ආමන්තෙසි. අපිච භාජනං තෙ ඉමාය කථාය යථානුසිට්ඨං පටිපත්තිසබ්භාවතොතිපි තෙ එව ¶ ආමන්තෙසි. භදන්තෙති ගාරවාධිවචනමෙතං. තෙ භික්ඛූති යෙ භගවා ආමන්තෙසි, තෙ එවං භගවන්තං ආලපන්තා භගවතො පච්චස්සොසුන්ති.

චතූහි ¶ අඞ්ගෙහීති චතූහි කාරණෙහි අවයවෙහි වා. මුසාවාදාවෙරමණිආදීනි හි චත්තාරි සුභාසිතවාචාය කාරණානි. සච්චවචනාදයො චත්තාරො අවයවා, කාරණත්ථෙ ච අඞ්ගසද්දො. චතූහීති නිස්සක්කවචනං හොති, අවයවත්ථෙ කරණවචනං. සමන්නාගතාති සමනුආගතා පවත්තා යුත්තා ච. වාචාති සමුල්ලපනවාචා. යා සා ‘‘වාචා ගිරා බ්යප්පථො’’ති (ධ. ස. 636) ච, ‘‘නෙලා කණ්ණසුඛා’’ති (දී. නි. 1.9; ම. නි. 3.14) ච එවමාදීසු ආගච්ඡති. යා පන ‘‘වාචාය චෙ කතං කම්ම’’න්ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1 කායකම්මද්වාර) එවං විඤ්ඤත්ති ච, ‘‘යා චතූහි වචීදුච්චරිතෙහි ආරති විරති…පෙ… අයං වුච්චති සම්මාවාචා’’ති ¶ (ධ. ස. 299; විභ. 206) එවං විරති ච, ‘‘ඵරුසවාචා, භික්ඛවෙ, ආසෙවිතා භාවිතා බහුලීකතා නිරයසංවත්තනිකා හොතී’’ති (අ. නි. 8.40) එවං චෙතනා ච වාචාති ආගච්ඡති, සා ඉධ න අධිප්පෙතා. කස්මා? අභාසිතබ්බතො. සුභාසිතා හොතීති සුට්ඨු භාසිතා හොති. තෙනස්සා අත්ථාවහනතං දීපෙති. න දුබ්භාසිතාති න දුට්ඨු භාසිතා. තෙනස්සා අනත්ථානාවහනතං දීපෙති. අනවජ්ජාති වජ්ජසඞ්ඛාතරාගාදිදොසවිරහිතා. තෙනස්සා කාරණසුද්ධිං වුත්තදොසාභාවඤ්ච දීපෙති. අනනුවජ්ජා චාති අනුවාදවිමුත්තා. තෙනස්සා සබ්බාකාරසම්පත්තිං දීපෙති. විඤ්ඤූනන්ති පණ්ඩිතානං. තෙන නින්දාපසංසාසු බාලා අප්පමාණාති දීපෙති.

කතමෙහි චතූහීති කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. භික්ඛවෙති යෙසං කථෙතුකාමො, තදාලපනං. භික්ඛූති වුත්තප්පකාරවාචාභාසනකපුග්ගලනිදස්සනං. සුභාසිතංයෙව භාසතීති පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය චතූසු වාචඞ්ගෙසු අඤ්ඤතරඞ්ගනිද්දෙසවචනං. නො දුබ්භාසිතන්ති තස්සෙව වාචඞ්ගස්ස පටිපක්ඛභාසනනිවාරණං. තෙන ‘‘මුසාවාදාදයොපි කදාචි වත්තබ්බා’’ති දිට්ඨිං නිසෙධෙති. ‘‘නො දුබ්භාසිත’’න්ති ඉමිනා වා මිච්ඡාවාචප්පහානං දීපෙති, ‘‘සුභාසිත’’න්ති ඉමිනා පහීනමිච්ඡාවාචෙන සතා භාසිතබ්බවචනලක්ඛණං. තථා පාපස්ස අකරණං, කුසලස්ස උපසම්පදං ¶ . අඞ්ගපරිදීපනත්ථං පන අභාසිතබ්බං පුබ්බෙ අවත්වා භාසිතබ්බමෙවාහ. එස නයො ධම්මංයෙවාතිආදීසුපි.

එත්ථ ච ‘‘සුභාසිතංයෙව භාසති නො දුබ්භාසිත’’න්ති ඉමිනා පිසුණදොසරහිතං සමග්ගකරණවචනං වුත්තං, ‘‘ධම්මංයෙව භාසති නො අධම්ම’’න්ති ඉමිනා සම්ඵදොසරහිතං ධම්මතො අනපෙතං මන්තාවචනං වුත්තං, ඉතරෙහි ද්වීහි ඵරුසාලිකරහිතානි පියසච්චවචනානි වුත්තානි. ඉමෙහි ඛොතිආදිනා පන තානි අඞ්ගානි පච්චක්ඛතො දස්සෙන්තො තං වාචං නිගමෙති. විසෙසතො චෙත්ථ ‘‘ඉමෙහි ඛො, භික්ඛවෙ ¶ , චතූහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතා වාචා සුභාසිතා හොතී’’ති භණන්තො ¶ යදඤ්ඤෙ පටිඤ්ඤාදීහි අවයවෙහි නාමාදීහි පදෙහි ලිඞ්ගවචනවිභත්තිකාලකාරකාදීහි සම්පත්තීහි ච සමන්නාගතං වාචං ‘‘සුභාසිත’’න්ති මඤ්ඤන්ති, තං ධම්මතො පටිසෙධෙති. අවයවාදිසම්පන්නාපි හි පෙසුඤ්ඤාදිසමන්නාගතා වාචා දුබ්භාසිතාව හොති අත්තනො පරෙසඤ්ච අනත්ථාවහත්තා. ඉමෙහි පන චතූහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතා සචෙපි මිලක්ඛුභාසාපරියාපන්නා ඝටචෙටිකාගීතිකපරියාපන්නා වා හොති, තථාපි සුභාසිතා එව ලොකියලොකුත්තරහිතසුඛාවහත්තා. සීහළදීපෙ මග්ගපස්සෙ සස්සං රක්ඛන්තියා සීහළචෙටිකාය සීහළකෙනෙව ජාතිජරාමරණපටිසංයුත්තං ගීතං ගායන්තියා සුත්වා මග්ගං ගච්ඡන්තා සට්ඨිමත්තා විපස්සකභික්ඛූ චෙත්ථ අරහත්තං පත්තා නිදස්සනං. තථා තිස්සො නාම ආරද්ධවිපස්සකො භික්ඛු පදුමසරසමීපෙන ගච්ඡන්තො පදුමසරෙ පදුමානි භඤ්ජිත්වා භඤ්ජිත්වා –

‘‘පාතො ඵුල්ලං කොකනදං, සූරියාලොකෙන භජ්ජියතෙ;

එවං මනුස්සත්තගතා සත්තා, ජරාභිවෙගෙන මද්දීයන්තී’’ති. –

ඉමං ගීතං ගායන්තියා චෙටිකාය සුත්වා අරහත්තං පත්තො, බුද්ධන්තරෙ ච අඤ්ඤතරො පුරිසො සත්තහි පුත්තෙහි සද්ධිං වනා ආගම්ම අඤ්ඤතරාය ඉත්ථියා මුසලෙන තණ්ඩුලෙ කොට්ටෙන්තියා –

‘‘ජරාය ¶ පරිමද්දිතං එතං, මිලාතඡවිචම්මනිස්සිතං;

මරණෙන භිජ්ජති එතං, මච්චුස්ස ඝසමාමිසං.

‘‘කිමීනං ආලයං එතං, නානාකුණපෙන පූරිතං;

අසුචිස්ස භාජනං එතං, කදලික්ඛන්ධසමං ඉද’’න්ති. –

ඉමං ¶ ගීතිකං සුත්වා සහ පුත්තෙහි පච්චෙකබොධිං පත්තො, අඤ්ඤෙ ච ඊදිසෙහි උපායෙහි අරියභූමිං පත්තා නිදස්සනං. අනච්ඡරියං පනෙතං, යං භගවතා ආසයානුසයකුසලෙන ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තා ගාථායො සුත්වා පඤ්චසතා භික්ඛූ අරහත්තං පාපුණිංසු, අඤ්ඤෙ ච ඛන්ධායතනාදිපටිසංයුත්තා කථා සුත්වා අනෙකෙ දෙවමනුස්සාති. එවං ඉමෙහි චතූහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතා වාචා සචෙපි මිලක්ඛුභාසාපරියාපන්නා, ඝටචෙටිකාගීතිකපරියාපන්නා වා හොති, තථාපි ‘‘සුභාසිතා’’ති වෙදිතබ්බා. සුභාසිතත්තා එව ච අනවජ්ජා ච අනනුවජ්ජා ච විඤ්ඤූනං අත්ථත්ථිකානං කුලපුත්තානං අත්ථපටිසරණානං, නො බ්යඤ්ජනපටිසරණානන්ති.

ඉදමවොච ¶ භගවාති ඉදං සුභාසිතලක්ඛණං භගවා අවොච. ඉදං වත්වාන සුගතො, අථාපරං එතදවොච සත්ථාති ඉදඤ්ච ලක්ඛණං වත්වා අථ අඤ්ඤම්පි එතං අවොච සත්ථා. ඉදානි වත්තබ්බගාථං දස්සෙත්වා සබ්බමෙතං සඞ්ගීතිකාරකා ආහංසු. තත්ථ අපරන්ති ගාථාබන්ධවචනං සන්ධාය වුච්චති. තං දුවිධං හොති – පච්ඡා ආගතපරිසං අස්සවනසුස්සවනආධාරණදළ්හීකරණාදීනි වා සන්ධාය තදත්ථදීපකමෙව ච. පුබ්බෙ කෙනචි කාරණෙන පරිහාපිතස්ස අත්ථස්ස දීපනෙන අත්ථවිසෙසදීපකඤ්ච ‘‘පුරිසස්ස හි ජාතස්ස, කුඨාරී ජායතෙ මුඛෙ’’තිආදීසු (සු. නි. 662) විය. ඉධ පන තදත්ථදීපකමෙව.

453. තත්ථ සන්තොති බුද්ධාදයො. තෙ හි සුභාසිතං ‘‘උත්තමං සෙට්ඨ’’න්ති වණ්ණයන්ති. දුතියං තතියං චතුත්ථන්ති ඉදං පන පුබ්බෙ නිද්දිට්ඨක්කමං උපාදාය වුත්තං. ගාථාපරියොසානෙ පන වඞ්ගීසත්ථෙරො භගවතො සුභාසිතෙ පසීදි.

සො යං පසන්නාකාරං අකාසි, යඤ්ච වචනං භගවා අභාසි, තං දස්සෙන්තා සඞ්ගීතිකාරකා ‘‘අථ ඛො ආයස්මා’’තිආදිමාහංසු. තත්ථ ¶ පටිභාති මන්ති මම භාගො පකාසති ¶ . පටිභාතු තන්ති තව භාගො පකාසතු. සාරුප්පාහීති අනුච්ඡවිකාහි. අභිත්ථවීති පසංසි.

454. න තාපයෙති විප්පටිසාරෙන න තාපෙය්ය. න විහිංසෙය්යාති අඤ්ඤමඤ්ඤං භින්දන්තො න බාධෙය්ය. සා වෙ වාචාති සා වාචා එකංසෙනෙව සුභාසිතා. එත්තාවතා අපිසුණවාචාය භගවන්තං ථොමෙති.

455. පටිනන්දිතාති හට්ඨෙන හදයෙන පටිමුඛං ගන්ත්වා නන්දිතා සම්පියායිතා. යං අනාදාය පාපානි, පරෙසං භාසතෙ පියන්ති යං වාචං භාසන්තො පරෙසං පාපානි අප්පියානි පටික්කූලානි ඵරුසවචනානි අනාදාය අත්ථබ්යඤ්ජනමධුරං පියමෙව වචනං භාසති, තං පියවාචමෙව භාසෙය්යාති වුත්තං හොති. ඉමාය ගාථාය පියවචනෙන භගවන්තං අභිත්ථවි.

456. අමතාති අමතසදිසා සාදුභාවෙන. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘සච්චං හවෙ සාදුතරං රසාන’’න්ති (සං. නි. 1.73; සු. නි. 184). නිබ්බානාමතපච්චයත්තා වා අමතා. එස ධම්මො සනන්තනොති යායං සච්චවාචා නාම, එස පොරාණො ධම්මො චරියා පවෙණී, ඉදමෙව හි පොරාණානං ආචිණ්ණං, න තෙ අලිකං භාසිංසු. තෙනෙවාහ – ‘‘සච්චෙ අත්ථෙ ච ධම්මෙ ච, අහු ¶ සන්තො පතිට්ඨිතා’’ති. තත්ථ සච්චෙ පතිට්ඨිතත්තා එව අත්තනො ච පරෙසඤ්ච අත්ථෙ පතිට්ඨිතා. අත්ථෙ පතිට්ඨිතත්තා එව ච ධම්මෙ පතිට්ඨිතා හොන්තීති වෙදිතබ්බා. පරං වා ද්වයං සච්චවිසෙසනමිච්චෙව වෙදිතබ්බං. සච්චෙ පතිට්ඨිතා. කීදිසෙ? අත්ථෙ ච ධම්මෙ ච, යං පරෙසං අත්ථතො අනපෙතත්තා අත්ථං අනුපරොධං කරොතීති වුත්තං හොති. සතිපි ච අනුපරොධකරත්තෙ ධම්මතො අනපෙතත්තා ධම්මං, යං ධම්මිකමෙව අත්ථං සාධෙතීති වුත්තං හොති. ඉමාය ගාථාය සච්චවචනෙන භගවන්තං අභිත්ථවි.

457. ඛෙමන්ති අභයං නිරුපද්දවං. කෙන කාරණෙනාති චෙ? නිබ්බානප්පත්තියා දුක්ඛස්සන්තකිරියාය, යස්මා කිලෙසනිබ්බානං පාපෙති, වට්ටදුක්ඛස්ස ච අන්තකිරියාය සංවත්තතීති අත්ථො. අථ වා යං බුද්ධො නිබ්බානප්පත්තියා දුක්ඛස්සන්තකිරියායාති ද්වින්නං නිබ්බානධාතූනමත්ථාය ඛෙමමග්ගප්පකාසනතො ඛෙමං වාචං භාසති, සා වෙ වාචානමුත්තමාති සා වාචා සබ්බවාචානං ¶ සෙට්ඨාති ¶ එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමාය ගාථාය මන්තාවචනෙන භගවන්තං අභිත්ථවන්තො අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසීති අයමෙත්ථ අපුබ්බපදවණ්ණනා. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය සුභාසිතසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. පූරළාසසුත්ත-(සුන්දරිකභාරද්වාජසුත්ත)-වණ්ණනා

එවං ¶ මෙ සුතන්ති පූරළාසසුත්තං. කා උප්පත්ති? භගවා පච්ඡාභත්තකිච්චාවසානෙ බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො සුන්දරිකභාරද්වාජබ්රාහ්මණං අරහත්තස්ස උපනිස්සයසම්පන්නං දිස්වා ‘‘තත්ථ මයි ගතෙ කථා පවත්තිස්සති, තතො කථාවසානෙ ධම්මදෙසනං සුත්වා එස බ්රාහ්මණො පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිස්සතී’’ති ච ඤත්වා තත්ථ ගන්ත්වා කථං සමුට්ඨාපෙත්වා ඉමං සුත්තමභාසි.

තත්ථ එවං මෙ සුතන්තිආදි සඞ්ගීතිකාරකානං වචනං. කිංජච්චො භවන්තිආදි තස්ස බ්රාහ්මණස්ස, න බ්රාහ්මණො නොම්හීතිආදි භගවතො. තං සබ්බම්පි සමොධානෙත්වා ‘‘පූරළාසසුත්ත’’න්ති වුච්චති. තත්ථ වුත්තසදිසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං, අවුත්තං වණ්ණයිස්සාම, තඤ්ච ඛො උත්තානත්ථානි පදානි අනාමසන්තා. කොසලෙසූති කොසලා නාම ජානපදිනො රාජකුමාරා. තෙසං නිවාසො එකොපි ජනපදො රුළ්හිසද්දෙන ‘‘කොසලා’’ති වුච්චති. තස්මිං කොසලෙසු ජනපදෙ. කෙචි පන ‘‘යස්මා පුබ්බෙ මහාපනාදං රාජකුමාරං නානානාටකාදීනි දිස්වා සිතමත්තම්පි අකරොන්තං සුත්වා රාජා ආණාපෙසි ‘යො මම පුත්තං හසාපෙති, සබ්බාභරණෙහි නං අලඞ්කරොමී’ති. තතො නඞ්ගලානි ඡඩ්ඩෙත්වා මහාජනකායො සන්නිපති. තෙ ච මනුස්සා අතිරෙකසත්තවස්සානි නානාකීළිකාදයො දස්සෙන්තාපි තං නාසක්ඛිංසු හසාපෙතුං. තතො සක්කො දෙවනටං පෙසෙසි, සො දිබ්බනාටකං ¶ දස්සෙත්වා හසාපෙසි. අථ තෙ මනුස්සා අත්තනො අත්තනො වසනොකාසාභිමුඛා පක්කමිංසු. තෙ පටිපථෙ මිත්තසුහජ්ජාදයො දිස්වා පටිසන්ථාරමකංසු ‘කච්චි භො කුසලං, කච්චි භො කුසල’න්ති ¶ . තස්මා තං ‘කුසල’න්ති සද්දං උපාදාය සො පදෙසො ‘කොසලො’ති වුච්චතී’’ති වණ්ණයන්ති. සුන්දරිකාය නදියා තීරෙති සුන්දරිකාති එවංනාමිකාය නදියා තීරෙ.

තෙන ඛො පනාති යෙන සමයෙන භගවා තං බ්රාහ්මණං විනෙතුකාමො ගන්ත්වා තස්සා නදියා තීරෙ සසීසං පාරුපිත්වා රුක්ඛමූලෙ නිසජ්ජාසඞ්ඛාතෙන ඉරියාපථවිහාරෙන විහරති. සුන්දරිකභාරද්වාජොති සො බ්රාහ්මණො තස්සා නදියා තීරෙ වසති අග්ගිඤ්ච ජුහති, භාරද්වාජොති චස්ස ගොත්තං, තස්මා එවං වුච්චති. අග්ගිං ජුහතීති ආහුතිපක්ඛිපනෙන ජාලෙති. අග්ගිහුත්තං පරිචරතීති ¶ අග්යායතනං සම්මජ්ජනූපලෙපනබලිකම්මාදිනා පයිරුපාසති. කො නු ඛො ඉමං හබ්යසෙසං භුඤ්ජෙය්යාති සො කිර බ්රාහ්මණො අග්ගිම්හි ජුහිත්වා අවසෙසං පායාසං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අග්ගිම්හි තාව පක්ඛිත්තපායාසො මහාබ්රහ්මුනා භුත්තො, අයං පන අවසෙසො අත්ථි. තං යදි බ්රහ්මුනො මුඛතො ජාතස්ස බ්රාහ්මණස්සෙව දදෙය්යං, එවං මෙ පිතරා සහ පුත්තොපි සන්තප්පිතො භවෙය්ය, සුවිසොධිතො ච බ්රහ්මලොකගාමිමග්ගො අස්ස, හන්දාහං බ්රාහ්මණං ගවෙසාමී’’ති. තතො බ්රාහ්මණදස්සනත්ථං උට්ඨායාසනා චතුද්දිසා අනුවිලොකෙසි – ‘‘කො නු ඛො ඉමං හබ්යසෙසං භුඤ්ජෙය්යා’’ති.

අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙති තස්මිං වනසණ්ඩෙ සෙට්ඨරුක්ඛමූලෙ. සසීසං පාරුතන්ති සහ සීසෙන පාරුතකායං. කස්මා පන භගවා එවමකාසි, කිං නාරායනසඞ්ඛාතබලොපි හුත්වා නාසක්ඛි හිමපාතං සීතවාතඤ්ච පටිබාහිතුන්ති? අත්ථෙතං කාරණං. න හි බුද්ධා සබ්බසො කායපටිජග්ගනං කරොන්ති එව, අපිච භගවා ‘‘ආගතෙ බ්රාහ්මණෙ සීසං විවරිස්සාමි, මං දිස්වා බ්රාහ්මණො කථං පවත්තෙස්සති, අථස්ස කථානුසාරෙන ධම්මං දෙසෙස්සාමී’’ති කථාපවත්තනත්ථං එවමකාසි. දිස්වාන වාමෙන…පෙ… තෙනුපසඞ්කමීති ¶ සො කිර භගවන්තං දිස්වා බ්රාහ්මණො ‘‘අයං සසීසං පාරුපිත්වා සබ්බරත්තිං පධානමනුයුත්තො, ඉමස්ස දක්ඛිණොදකං දත්වා ඉමං හබ්යසෙසං දස්සාමී’’ති බ්රාහ්මණසඤ්ඤී හුත්වා එව උපසඞ්කමි. මුණ්ඩො අයං භවං, මුණ්ඩකො අයං භවන්ති සීසෙ විවරිතමත්තෙව කෙසන්තං දිස්වා ‘‘මුණ්ඩො’’ති ආහ. තතො සුට්ඨුතරං ඔලොකෙන්තො පරිත්තම්පි සිඛං අදිස්වා ¶ හීළෙන්තො ‘‘මුණ්ඩකො’’ති ආහ. එවරූපා හි නෙසං බ්රාහ්මණානං දිට්ඨි. තතො වාති යත්ථ ඨිතො අද්දස, තම්හා පදෙසා මුණ්ඩාපීති කෙනචි කාරණෙන මුණ්ඩිතසීසාපි හොන්ති.

458. න බ්රාහ්මණො නොම්හීති එත්ථ නකාරො පටිසෙධෙ, නොකාරො අවධාරණෙ ‘‘න නො සම’’න්තිආදීසු (ඛු. පා. 6.3; සු. නි. 226) විය. තෙන නෙවම්හි බ්රාහ්මණොති දස්සෙති. න රාජපුත්තොති ඛත්තියො නම්හි. න වෙස්සායනොති වෙස්සොපි නම්හි. උදකොචි නොම්හීති අඤ්ඤොපි සුද්දො වා චණ්ඩාලො වා කොචි න හොමීති එවං එකංසෙනෙව ජාතිවාදසමුදාචාරං පටික්ඛිපති. කස්මා? මහාසමුද්දං පත්තා විය හි නදියො පබ්බජ්ජූපගතා කුලපුත්තා ජහන්ති පුරිමානි නාමගොත්තානි. පහාරාදසුත්තඤ්චෙත්ථ (අ. නි. 8.19) සාධකං. එවං ජාතිවාදං පටික්ඛිපිත්වා යථාභූතමත්තානං ආවිකරොන්තො ආහ – ‘‘ගොත්තං පරිඤ්ඤාය පුථුජ්ජනානං, අකිඤ්චනො මන්ත චරාමි ලොකෙ’’ති. කථං ගොත්තං පරිඤ්ඤාසීති චෙ? භගවා හි තීහි පරිඤ්ඤාහි පඤ්චක්ඛන්ධෙ පරිඤ්ඤාසි, තෙසු ච පරිඤ්ඤාතෙසු ගොත්තං පරිඤ්ඤාතමෙව හොති. රාගාදිකිඤ්චනානං පන අභාවෙන සො අකිඤ්චනො මන්තා ජානිත්වා ඤාණානුපරිවත්තීහි කායකම්මාදීහි ¶ චරති. තෙනාහ – ‘‘ගොත්තං…පෙ… ලොකෙ’’ති. මන්තා වුච්චති පඤ්ඤා, තාය චෙස චරති. තෙනෙවාහ – ‘‘මන්තං චරාමි ලොකෙ’’ති ඡන්දවසෙන රස්සං කත්වා.

459-60. එවං අත්තානං ආවිකත්වා ඉදානි ‘‘එවං ඔළාරිකං ලිඞ්ගම්පි දිස්වා පුච්ඡිතබ්බාපුච්ඡිතබ්බං න ජානාසී’’ති බ්රාහ්මණස්ස උපාරම්භං ආරොපෙන්තො ආහ – ‘‘සඞ්ඝාටිවාසී…පෙ… ගොත්තපඤ්හ’’න්ති. එත්ථ ච ඡින්නසඞ්ඝටිතට්ඨෙන තීණිපි චීවරානි ‘‘සඞ්ඝාටී’’ති අධිප්පෙතානි, තානි නිවාසෙති පරිදහතීති ¶ සඞ්ඝාටිවාසී. අගහොති අගෙහො, නිත්තණ්හොති අධිප්පායො. නිවාසාගාරං පන භගවතො ජෙතවනෙ මහාගන්ධකුටිකරෙරිමණ්ඩලමාළකොසම්බකුටිචන්දනමාලාදිඅනෙකප්පකාරං, තං සන්ධාය න යුජ්ජති. නිවුත්තකෙසොති අපනීතකෙසො, ඔහාරිතකෙසමස්සූති වුත්තං හොති. අභිනිබ්බුතත්තොති අතීව වූපසන්තපරිළාහචිත්තො, ගුත්තචිත්තො වා. අලිප්පමානො ඉධ මාණවෙහීති උපකරණසිනෙහස්ස පහීනත්තා මනුස්සෙහි අලිත්තො අසංසට්ඨො එකන්තවිවිත්තො. අකල්ලං මං බ්රාහ්මණාති ය්වාහං ¶ එවං සඞ්ඝාටිවාසී…පෙ… අලිප්පමානො ඉධ මාණවෙහි, තං මං ත්වං, බ්රාහ්මණ, පාකතිකානි නාමගොත්තානි අතීතං පබ්බජිතං සමානං අප්පතිරූපං ගොත්තපඤ්හං පුච්ඡසීති.

එවං වුත්තෙ උපාරම්භං මොචෙන්තො බ්රාහ්මණො ආහ – පුච්ඡන්ති වෙ, භො බ්රාහ්මණා, බ්රාහ්මණෙභි සහ ‘‘බ්රාහ්මණො නො භව’’න්ති. තත්ථ බ්රාහ්මණො නොති බ්රාහ්මණො නූති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – නාහං භො අකල්ලං පුච්ඡාමි. අම්හාකඤ්හි බ්රාහ්මණසමයෙ බ්රාහ්මණා බ්රාහ්මණෙහි සහ සමාගන්ත්වා ‘‘බ්රාහ්මණො නු භවං, භාරද්වාජො නු භව’’න්ති එවං ජාතිම්පි ගොත්තම්පි පුච්ඡන්ති එවාති.

461-2. එවං වුත්තෙ භගවා බ්රාහ්මණස්ස චිත්තමුදුභාවකරණත්ථං මන්තෙසු අත්තනො පකතඤ්ඤුතං පකාසෙන්තො ආහ – ‘‘බ්රාහ්මණො හි චෙ ත්වං බ්රූසි…පෙ… චතුවීසතක්ඛර’’න්ති. තස්සත්ථො – සචෙ ත්වං ‘‘බ්රාහ්මණො අහං’’ති බ්රූසි, මඤ්ච අබ්රාහ්මණං බ්රූසි, තස්මා භවන්තං සාවිත්තිං පුච්ඡාමි තිපදං චතුවීසතක්ඛරං, තං මෙ බ්රූහීති. එත්ථ ච භගවා පරමත්ථවෙදානං තිණ්ණං පිටකානං ආදිභූතං පරමත්ථබ්රාහ්මණෙහි සබ්බබුද්ධෙහි පකාසිතං අත්ථසම්පන්නං බ්යඤ්ජනසම්පන්නඤ්ච ‘‘බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමි, ධම්මං සරණං ගච්ඡාමි, සඞ්ඝං සරණං ගච්ඡාමී’’ති ඉමං අරියසාවිත්තිං සන්ධාය පුච්ඡති. යදිපි හි බ්රාහ්මණො අඤ්ඤං වදෙය්ය, අද්ධා නං භගවා ‘‘නායං, බ්රාහ්මණ, අරියස්ස විනයෙ සාවිත්තීති වුච්චතී’’ති තස්ස අසාරකත්තං දස්සෙත්වා ඉධෙව පතිට්ඨාපෙය්ය. බ්රාහ්මණො පන ‘‘සාවිත්තිං පුච්ඡාමි තිපදං ¶ චතුවීසතක්ඛර’’න්ති ඉදං අත්තනො සමයසිද්ධං සාවිත්තිලක්ඛණබ්යඤ්ජනකං බ්රහ්මස්සරෙන නිච්ඡාරිතවචනං සුත්වාව ‘‘අද්ධායං සමණො බ්රාහ්මණසමයෙ ¶ නිට්ඨං ගතො, අහං පන අඤ්ඤාණෙන ‘අබ්රාහ්මණො අය’න්ති පරිභවිං, සාධුරූපො මන්තපාරගූ බ්රාහ්මණොව එසො’’ති නිට්ඨං ගන්ත්වා ‘‘හන්ද නං යඤ්ඤවිධිං දක්ඛිණෙය්යවිධිඤ්ච පුච්ඡාමී’’ති තමත්ථං පුච්ඡන්තො ‘‘කිංනිස්සිතා…පෙ… ලොකෙ’’ති ඉමං විසමගාථාපදත්තයමාහ. තස්සත්ථො – කිංනිස්සිතා කිමධිප්පායා කිං පත්ථෙන්තා ඉසයො ච ඛත්තියා ච බ්රාහ්මණා ච අඤ්ඤෙ ච මනුජා දෙවතානං අත්ථාය යඤ්ඤං අකප්පයිංසු. යඤ්ඤමකප්පයිංසූති මකාරො පදසන්ධිකරො. අකප්පයිංසූති සංවිදහිංසු අකංසු. පුථූති බහූ අන්නපානදානාදිනා භෙදෙන අනෙකප්පකාරෙ පුථූ වා ඉසයො මනුජා ඛත්තියා බ්රාහ්මණා ච කිංනිස්සිතා ¶ යඤ්ඤමකප්පයිංසු. කථං නෙසං තං කම්මං සමිජ්ඣතීති ඉමිනාධිප්පායෙන පුච්ඡති.

463. අථස්ස භගවා තමත්ථං බ්යාකරොන්තො ‘‘යදන්තගූ වෙදගූ යඤ්ඤකාලෙ. යස්සාහුතිං ලභෙ තස්සිජ්ඣෙති බ්රූමී’’ති ඉදං සෙසපදද්වයමාහ. තත්ථ යදන්තගූති යො අන්තගූ, ඔකාරස්ස අකාරො, දකාරො ච පදසන්ධිකරො ‘‘අසාධාරණමඤ්ඤෙස’’න්තිආදීසු (ඛු. පා. 8.9) මකාරො විය. අයං පන අත්ථො – යො වට්ටදුක්ඛස්ස තීහි පරිඤ්ඤාහි අන්තගතත්තා අන්තගූ, චතූහි ච මග්ගඤාණවෙදෙහි කිලෙසෙ විජ්ඣිත්වා ගතත්තා වෙදගූ, සො යස්ස ඉසිමනුජඛත්තියබ්රාහ්මණානං අඤ්ඤතරස්ස යඤ්ඤකාලෙ යස්මිං කිස්මිඤ්චි ආහාරෙ පච්චුපට්ඨිතෙ අන්තමසො වනපණ්ණමූලඵලාදිම්හිපි ආහුතිං ලභෙ, තතො කිඤ්චි දෙය්යධම්මං ලභෙය්ය, තස්ස තං යඤ්ඤකම්මං ඉජ්ඣෙ සමිජ්ඣෙය්ය, මහප්ඵලං භවෙය්යාති බ්රූමීති.

464. අථ බ්රාහ්මණො තං භගවතො පරමත්ථයොගගම්භීරං අතිමධුරගිරනිබ්බිකාරසරසම්පන්නං දෙසනං සුත්වා ¶ සරීරසම්පත්තිසූචිතඤ්චස්ස සබ්බගුණසම්පත්තිං සම්භාවයමානො පීතිසොමනස්සජාතො ‘‘අද්ධා හි තස්සා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ ඉති බ්රාහ්මණොති සඞ්ගීතිකාරානං වචනං, සෙසං බ්රාහ්මණස්ස. තස්සත්ථො – අද්ධා හි තස්ස මය්හං හුතමිජ්ඣෙ, අයං අජ්ජ දෙය්යධම්මො ඉජ්ඣිස්සති සමිජ්ඣිස්සති මහප්ඵලො භවිස්සති යං තාදිසං වෙදගුමද්දසාම, යස්මා තාදිසං භවන්තරූපං වෙදගුං අද්දසාම. ත්වඤ්ඤෙව හි සො වෙදගූ, න අඤ්ඤො. ඉතො පුබ්බෙ පන තුම්හාදිසානං වෙදගූනං අන්තගූනඤ්ච අදස්සනෙන අම්හාදිසානං යඤ්ඤෙ පටියත්තං අඤ්ඤො ජනො භුඤ්ජති පූරළාසං චරුකඤ්ච පූවඤ්චාති.

465. තතො භගවා අත්තනි පසන්නං වචනපටිග්ගහණසජ්ජං බ්රාහ්මණං විදිත්වා යථාස්ස සුට්ඨු පාකටා හොන්ති, එවං නානප්පකාරෙහි දක්ඛිණෙය්යෙ පකාසෙතුකාමො ‘‘තස්මාතිහ ත්ව’’න්ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – යස්මා මයි පසන්නොසි, තස්මා පන ඉහ ත්වං, බ්රාහ්මණ, උපසඞ්කම්ම පුච්ඡාති අත්තානං ¶ දස්සෙන්තො ආහ. ඉදානි ඉතො පුබ්බං අත්ථෙනඅත්ථිකපදං පරපදෙන සම්බන්ධිතබ්බං – අත්ථෙන අත්ථිකො තස්ස අත්ථත්ථිකභාවස්ස අනුරූපං කිලෙසග්ගිවූපසමෙන සන්තං, කොධධූමවිගමෙන විධූමං, දුක්ඛාභාවෙන ¶ අනීඝං, අනෙකවිධආසාභාවෙන නිරාසං අප්පෙවිධ එකංසෙන ඉධ ඨිතොව ඉධ වා සාසනෙ අභිවින්දෙ ලච්ඡසි අධිගච්ඡිස්සසි සුමෙධං වරපඤ්ඤං ඛීණාසවදක්ඛිණෙය්යන්ති. අථ වා යස්මා මයි පසන්නොසි, තස්මාතිහ, ත්වං බ්රාහ්මණ, අත්ථෙන අත්ථිකො සමානො උපසඞ්කම්ම පුච්ඡ සන්තං විධූමං අනීඝං නිරාසන්ති අත්තානං දස්සෙන්තො ආහ. එවං පුච්ඡන්තො අප්පෙවිධ අභිවින්දෙ සුමෙධං ඛීණාසවදක්ඛිණෙය්යන්ති එවම්පෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

466. අථ බ්රාහ්මණො යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානො භගවන්තං ආහ – ‘‘යඤ්ඤෙ රතොහං…පෙ… බ්රූහි මෙත’’න්ති. තත්ථ යඤ්ඤො යාගො දානන්ති අත්ථතො එකං. තස්මා ¶ දානරතො අහං, තාය එව දානාරාමතාය දානං දාතුකාමො, න පන ජානාමි, එවං අජානන්තං අනුසාසතු මං භවං. අනුසාසන්තො ච උත්තානෙනෙව නයෙන යත්ථ හුතං ඉජ්ඣතෙ බ්රූහි මෙතන්ති එවමෙත්ථ අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා. ‘‘යථාහුත’’න්තිපි පාඨො.

467. අථස්ස භගවා වත්තුකාමො ආහ – ‘‘තෙන හි…පෙ… දෙසෙස්සාමී’’ති. ඔහිතසොතස්ස චස්ස අනුසාසනත්ථං තාව ‘‘මා ජාතිං පුච්ඡී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ මා ජාතිං පුච්ඡීති යදි හුතසමිද්ධිං දානමහප්ඵලතං පච්චාසීසසි, ජාතිං මා පුච්ඡ. අකාරණඤ්හි දක්ඛිණෙය්යවිචාරණාය ජාති. චරණඤ්ච පුච්ඡාති අපිච ඛො සීලාදිගුණභෙදං චරණං පුච්ඡ. එතඤ්හි දක්ඛිණෙය්යවිචාරණාය කාරණං.

ඉදානිස්ස තමත්ථං විභාවෙන්තො නිදස්සනමාහ – ‘‘කට්ඨා හවෙ ජායති ජාතවෙදො’’තිආදි. තත්රායමධිප්පායො – ඉධ කට්ඨා අග්ගි ජායති, න ච සො සාලාදිකට්ඨා ජාතො එව අග්ගිකිච්චං කරොති, සාපානදොණිආදිකට්ඨා ජාතො න කරොති, අපිච ඛො අත්තනො අච්චිආදිගුණසම්පන්නත්තා එව කරොති. එවං න බ්රාහ්මණකුලාදීසු ජාතො එව දක්ඛිණෙය්යො හොති, චණ්ඩාලකුලාදීසු ජාතො න හොති, අපිච ඛො නීචාකුලීනොපි උච්චාකුලීනොපි ඛීණාසවමුනි ධිතිමා හිරීනිසෙධො ආජානියො හොති, ඉමාය ධිතිහිරිපමුඛාය ගුණසම්පත්තියා ජාතිමා උත්තමදක්ඛිණෙය්යො හොති. සො හි ධිතියා ගුණෙ ධාරයති, හිරියා දොසෙ නිසෙධෙති. වුත්තඤ්චෙතං ‘‘හිරියා හි සන්තො න කරොන්ති පාප’’න්ති. තෙන තෙ බ්රූමි –

‘‘මා ¶ ¶ ජාතිං පුච්ඡී චරණඤ්ච පුච්ඡ,

කට්ඨා හවෙ ජායති ජාතවෙදො;

නීචාකුලීනොපි මුනී ධිතීමා,

ආජානියො හොති හිරීනිසෙධො’’ති. –

එස සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන අස්සලායනසුත්තානුසාරෙන (ම. නි. 2.401 ආදයො) වෙදිතබ්බො.

468. එවමෙතං ¶ භගවා චාතුවණ්ණිසුද්ධියා අනුසාසිත්වා ඉදානි යත්ථ හුතං ඉජ්ඣතෙ, යථා ච හුතං ඉජ්ඣතෙ, තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘සච්චෙන දන්තො’’තිආදිගාථමාහ. තත්ථ සච්චෙනාති පරමත්ථසච්චෙන. තඤ්හි පත්තො දන්තො හොති. තෙනාහ – ‘‘සච්චෙන දන්තො’’ති. දමසා උපෙතොති ඉන්ද්රියදමෙන සමන්නාගතො. වෙදන්තගූති වෙදෙහි වා කිලෙසානං අන්තං ගතො, වෙදානං වා අන්තං චතුත්ථමග්ගඤාණං ගතො. වූසිතබ්රහ්මචරියොති පුන වසිතබ්බාභාවතො වුත්ථමග්ගබ්රහ්මචරියො. කාලෙන තම්හි හබ්යං පවෙච්ඡෙති අත්තනො දෙය්යධම්මට්ඨිතකාලං තස්ස සම්මුඛීභාවකාලඤ්ච උපලක්ඛෙත්වා තෙන කාලෙන තාදිසෙ දක්ඛිණෙය්යෙ දෙය්යධම්මං පවෙච්ඡෙය්ය, පවෙසෙය්ය පටිපාදෙය්ය.

469-71. කාමෙති වත්ථුකාමෙ ච කිලෙසකාමෙ ච. සුසමාහිතින්ද්රියාති සුට්ඨු සමාහිතඉන්ද්රියා, අවික්ඛිත්තඉන්ද්රියාති වුත්තං හොති. චන්දොව රාහුග්ගහණා පමුත්තාති යථා චන්දො රාහුග්ගහණා, එවං කිලෙසග්ගහණා පමුත්තා යෙ අතීව භාසන්ති චෙව තපන්ති ච. සතාති සතිසම්පන්නා. මමායිතානීති තණ්හාදිට්ඨිමමායිතානි.

472. යො කාමෙ හිත්වාති ඉතො පභුති අත්තානං සන්ධාය වදති. තත්ථ කාමෙ හිත්වාති කිලෙසකාමෙ පහාය. අභිභුය්යචාරීති තෙසං පහීනත්තා වත්ථුකාමෙ අභිභුය්යචාරී. ජාතිමරණස්ස අන්තං නාම නිබ්බානං වුච්චති, තඤ්ච යො වෙදි අත්තනො පඤ්ඤාබලෙන අඤ්ඤාසි. උදකරහදො වාති යෙ ඉමෙ අනොතත්තදහො කණ්ණමුණ්ඩදහො රථකාරදහො ඡද්දන්තදහො කුණාලදහො මන්දාකිනිදහො සීහප්පපාතදහොති හිමවති සත්ත මහාරහදා අග්ගිසූරියසන්තාපෙහි අසම්ඵුට්ඨත්තා ¶ නිච්චං සීතලා, තෙසං අඤ්ඤතරො උදකරහදොව සීතො පරිනිබ්බුතකිලෙසපරිළාහත්තා.

473. සමොති තුල්යො. සමෙහීති විපස්සිආදීහි බුද්ධෙහි. තෙ හි පටිවෙධසමත්තා ‘‘සමා’’ති වුච්චන්ති. නත්ථි තෙසං පටිවෙධෙනාධිගන්තබ්බෙසු ගුණෙසු, පහාතබ්බෙසු වා දොසෙසු වෙමත්තතා ¶ , අද්ධානආයුකුලප්පමාණාභිනික්ඛමනපධානබොධිරස්මීහි පන නෙසං වෙමත්තතා හොති. තථා හි තෙ හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන ¶ චතූහි අසඞ්ඛ්යෙය්යෙහි කප්පසතසහස්සෙන ච පාරමියො පූරෙන්ති, උපරිමපරිච්ඡෙදෙන සොළසහි අසඞ්ඛ්යෙය්යෙහි කප්පසතසහස්සෙන ච. අයං නෙසං අද්ධානවෙමත්තතා. හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන ච වස්සසතායුකකාලෙ උප්පජ්ජන්ති, උපරිමපරිච්ඡෙදෙන වස්සසතසහස්සායුකකාලෙ. අයං නෙසං ආයුවෙමත්තතා. ඛත්තියකුලෙ වා බ්රාහ්මණකුලෙ වා උප්පජ්ජන්ති. අයං කුලවෙමත්තතා. උච්චා වා හොන්ති අට්ඨාසීතිහත්ථප්පමාණා, නීචා වා පන්නරසඅට්ඨාරසහත්ථප්පමාණා. අයං පමාණවෙමත්තතා. හත්ථිඅස්සරථසිවිකාදීහි නික්ඛමන්ති වෙහාසෙන වා. තථා හි විපස්සිකකුසන්ධා අස්සරථෙන නික්ඛමිංසු, සිඛීකොණාගමනා හත්ථික්ඛන්ධෙන, වෙස්සභූ සිවිකාය, කස්සපො වෙහාසෙන, සක්යමුනි අස්සපිට්ඨියා. අයං නෙක්ඛම්මවෙමත්තතා. සත්තාහං වා පධානමනුයුඤ්ජන්ති, අඩ්ඪමාසං, මාසං, ද්වෙමාසං, තෙමාසං, චතුමාසං, පඤ්චමාසං, ඡමාසං, එකවස්සං ද්විතිචතුපඤ්චඡවස්සානි වා. අයං පධානවෙමත්තතා. අස්සත්ථො වා බොධිරුක්ඛො හොති නිග්රොධාදීනං වා අඤ්ඤතරො. අයං බොධිවෙමත්තතා. බ්යාමාසීතිඅනන්තපභායුත්තා හොන්ති. තත්ථ බ්යාමප්පභා වා අසීතිප්පභා වා සබ්බෙසං සමානා, අනන්තප්පභා පන දූරම්පි ගච්ඡති ආසන්නම්පි, එකගාවුතං ද්විගාවුතං යොජනං අනෙකයොජනං චක්කවාළපරියන්තම්පි, මඞ්ගලස්ස බුද්ධස්ස සරීරප්පභා දසසහස්සචක්කවාළං අගමාසි. එවං සන්තෙපි මනසා චින්තායත්තාව සබ්බබුද්ධානං, යො යත්තකමිච්ඡති, තස්ස තත්තකං ගච්ඡති. අයං රස්මිවෙමත්තතා. ඉමා අට්ඨ වෙමත්තතා ඨපෙත්වා අවසෙසෙසු පටිවෙධෙනාධිගන්තබ්බෙසු ගුණෙසු, පහාතබ්බෙසු වා දොසෙසු නත්ථි නෙසං විසෙසො, තස්මා ‘‘සමා’’ති වුච්චන්ති. එවමෙතෙහි සමො සමෙහි.

විසමෙහි ¶ දූරෙති න සමා විසමා, පච්චෙකබුද්ධාදයො අවසෙසසබ්බසත්තා. තෙහි විසමෙහි අසදිසතාය දූරෙ. සකලජම්බුදීපං පූරෙත්වා පල්ලඞ්කෙන පල්ලඞ්කං සඞ්ඝට්ටෙත්වා නිසින්නා පච්චෙකබුද්ධාපි හි ගුණෙහි එකස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස කලං නාග්ඝන්ති සොළසිං ¶ , කො පන වාදො සාවකාදීසු. තෙනාහ – ‘‘විසමෙහි දූරෙ’’ති. තථාගතො හොතීති උභයපදෙහි දූරෙති යොජෙතබ්බං. අනන්තපඤ්ඤොති අපරිමිතපඤ්ඤො. ලොකියමනුස්සානඤ්හි පඤ්ඤං උපනිධාය අට්ඨමකස්ස පඤ්ඤා අධිකා, තස්ස පඤ්ඤං උපනිධාය සොතාපන්නස්ස. එවං යාව අරහතො පඤ්ඤං උපනිධාය පච්චෙකබුද්ධස්ස පඤ්ඤා අධිකා, පච්චෙකබුද්ධස්ස පඤ්ඤං පන උපනිධාය තථාගතස්ස පඤ්ඤා අධිකාති න වත්තබ්බා, අනන්තා ඉච්චෙව පන වත්තබ්බා. තෙනාහ – ‘‘අනන්තපඤ්ඤො’’ති. අනූපලිත්තොති තණ්හාදිට්ඨිලෙපෙහි අලිත්තො. ඉධ වා හුරං වාති ඉධලොකෙ වා පරලොකෙ වා. යොජනා පනෙත්ථ – සමො සමෙහි විසමෙහි දූරෙ තථාගතො හොති. කස්මා? යස්මා අනන්තපඤ්ඤො අනුපලිත්තො ඉධ වා හුරං වා, තෙන තථාගතො අරහති පූරළාසන්ති.

474. යම්හි ¶ න මායාති අයං පන ගාථා අඤ්ඤා ච ඊදිසා මායාදිදොසයුත්තෙසු බ්රාහ්මණෙසු දක්ඛිණෙය්යසඤ්ඤාපහානත්ථං වුත්තාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ අමමොති සත්තසඞ්ඛාරෙසු ‘‘ඉදං මමා’’ති පහීනමමායිතභාවො.

475. නිවෙසනන්ති තණ්හාදිට්ඨිනිවෙසනං. තෙන හි මනො තීසු භවෙසු නිවිසති, තෙන තං ‘‘නිවෙසනං මනසො’’ති වුච්චති. තත්ථෙව වා නිවිසති තං හිත්වා ගන්තුං අසමත්ථතාය. තෙනපි ‘‘නිවෙසන’’න්ති වුච්චති. පරිග්ගහාති තණ්හාදිට්ඨියො එව, තාහි පරිග්ගහිතධම්මා වා. කෙචීති අප්පමත්තකාපි. අනුපාදියානොති තෙසං නිවෙසනපරිග්ගහානං අභාවා කඤ්චි ධම්මං අනුපාදියමානො.

476. සමාහිතො මග්ගසමාධිනා. උදතාරීති උත්තිණ්ණො. ධම්මං චඤ්ඤාසීති සබ්බඤ්ච ඤෙය්යධම්මං අඤ්ඤාසි. පරමාය දිට්ඨියාති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන.

477. භවාසවාති ¶ භවතණ්හාඣානනිකන්තිසස්සතදිට්ඨිසහගතා රාගා. වචීති වාචා. ඛරාති කක්ඛළා ඵරුසා. විධූපිතාති දඩ්ඪා. අත්ථගතාති අත්ථඞ්ගතා. න සන්තීති විධූපිතත්තා අත්ථඞ්ගතත්තා ච. උභයෙහි පන උභයං යොජෙතබ්බං සබ්බධීති සබ්බෙසු ඛන්ධායතනාදීසු.

478. මානසත්තෙසූති මානෙන ලග්ගෙසු. දුක්ඛං පරිඤ්ඤායාති වට්ටදුක්ඛං තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානිත්වා. සඛෙත්තවත්ථුන්ති සහෙතුපච්චයං, සද්ධිං කම්මකිලෙසෙහීති වුත්තං හොති.

479. ආසං අනිස්සායාති තණ්හං අනල්ලීයිත්වා. විවෙකදස්සීති ¶ නිබ්බානදස්සී. පරවෙදියන්ති පරෙහි ඤාපෙතබ්බං. දිට්ඨිමුපාතිවත්තොති ද්වාසට්ඨිභෙදම්පි මිච්ඡාදිට්ඨිං අතික්කන්තො. ආරම්මණාති පච්චයා, පුනබ්භවකාරණානීති වුත්තං හොති.

480. පරොපරාති වරාවරා සුන්දරාසුන්දරා. පරා වා බාහිරා, අපරා අජ්ඣත්තිකා. සමෙච්චාති ඤාණෙන පටිවිජ්ඣිත්වා. ධම්මාති ඛන්ධායතනාදයො ධම්මා. උපාදානඛයෙ විමුත්තොති නිබ්බානෙ නිබ්බානාරම්මණතො විමුත්තො, නිබ්බානාරම්මණවිමුත්තිලාභීති අත්ථො.

481. සංයොජනංජාතිඛයන්තදස්සීති සංයොජනක්ඛයන්තදස්සී ජාතික්ඛයන්තදස්සී ච. සංයොජනක්ඛයන්තෙන චෙත්ථ සඋපාදිසෙසා නිබ්බානධාතු, ජාතික්ඛයන්තෙන අනුපාදිසෙසා වුත්තා. ඛයන්තොති හි අච්චන්තඛයස්ස සමුච්ඡෙදප්පහානස්සෙතං අධිවචනං. අනුනාසිකලොපො චෙත්ථ ‘‘විවෙකජං ¶ පීතිසුඛ’’න්තිආදීසු විය න කතො. යොපානුදීති යො අපනුදි. රාගපථන්ති රාගාරම්මණං, රාගමෙව වා. රාගොපි හි දුග්ගතීනං පථත්තා ‘‘රාගපථො’’ති වුච්චති කම්මපථො විය. සුද්ධො නිදොසො විමලො අකාචොති පරිසුද්ධකායසමාචාරාදිතාය සුද්ධො. යෙහි ‘‘රාගදොසා අයං පජා, දොසදොසා, මොහදොසා’’ති වුච්චති. තෙසං අභාවා නිදොසො. අට්ඨපුරිසමලවිගමා විමලො, උපක්කිලෙසාභාවතො අකාචො. උපක්කිලිට්ඨො හි උපක්කිලෙසෙන ‘‘සකාචො’’ති වුච්චති. සුද්ධො වා යස්මා නිද්දොසො, නිද්දොසතාය විමලො, බාහිරමලාභාවෙන විමලත්තා අකාචො. සමලො හි ¶ ‘‘සකාචො’’ති වුච්චති. විමලත්තා වා ආගුං න කරොති, තෙන අකාචො. ආගුකිරියා හි උපඝාතකරණතො ‘‘කාචො’’ති වුච්චති.

482. අත්තනො අත්තානං නානුපස්සතීති ඤාණසම්පයුත්තෙන චිත්තෙන විපස්සන්තො අත්තනො ඛන්ධෙසු අඤ්ඤං අත්තානං නාම න පස්සති, ඛන්ධමත්තමෙව පස්සති. යා චායං ‘‘අත්තනාව අත්තානං සඤ්ජානාමී’’ති තස්ස සච්චතො ථෙතතො දිට්ඨි උප්පජ්ජති, තස්සා අභාවා අත්තනො අත්තානං නානුපස්සති, අඤ්ඤදත්ථු පඤ්ඤාය ¶ ඛන්ධෙ පස්සති. මග්ගසමාධිනා සමාහිතො, කායවඞ්කාදීනං අභාවා උජ්ජුගතො, ලොකධම්මෙහි අකම්පනීයතො ඨිතත්තො, තණ්හාසඞ්ඛාතාය එජාය පඤ්චන්නං චෙතොඛිලානඤ්ච අට්ඨට්ඨානාය කඞ්ඛාය ච අභාවා අනෙජො අඛිලො අකඞ්ඛො.

483. මොහන්තරාති මොහකාරණා මොහපච්චයා, සබ්බකිලෙසානමෙතං අධිවචනං. සබ්බෙසු ධම්මෙසු ච ඤාණදස්සීති සච්ඡිකතසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණො. තඤ්හි සබ්බෙසු ධම්මෙසු ඤාණං, තඤ්ච භගවා පස්සි, ‘‘අධිගතං මෙ’’ති සච්ඡිකත්වා විහාසි. තෙන වුච්චති ‘‘සබ්බෙසු ධම්මෙසු ච ඤාණදස්සී’’ති. සම්බොධින්ති අරහත්තං. අනුත්තරන්ති පච්චෙකබුද්ධසාවකෙහි අසාධාරණං. සිවන්ති ඛෙමං නිරුපද්දවං සස්සිරිකං වා. යක්ඛස්සාති පුරිසස්ස. සුද්ධීති වොදානතා. එත්ථ හි මොහන්තරාභාවෙන සබ්බදොසාභාවො, තෙන සංසාරකාරණසමුච්ඡෙදො අන්තිමසරීරධාරිතා, ඤාණදස්සිතාය සබ්බගුණසම්භවො. තෙන අනුත්තරා සම්බොධිපත්ති, ඉතො පරඤ්ච පහාතබ්බමධිගන්තබ්බං වා නත්ථි. තෙනාහ – ‘‘එත්තාවතා යක්ඛස්ස සුද්ධී’’ති.

484. එවං වුත්තෙ බ්රාහ්මණො භිය්යොසොමත්තාය භගවති පසන්නො පසන්නාකාරං කරොන්තො ආහ ‘‘හුතඤ්ච මය්හ’’න්ති. තස්සත්ථො – යමහං ඉතො පුබ්බෙ බ්රහ්මානං ආරබ්භ අග්ගිම්හි අජුහං, තං මෙ හුතං සච්චං වා හොති, අලිකං වාති න ජානාමි. අජ්ජ පන ඉදං හුතඤ්ච මය්හං හුතමත්ථු සච්චං, සච්චහුතමෙව අත්ථූති යාචන්තො භණති. යං තාදිසං වෙදගුනං අලත්ථං, යස්මා ඉධෙව ඨිතො භවන්තරූපං ¶ වෙදගුං අලත්ථං. බ්රහ්මා හි සක්ඛි, පච්චක්ඛමෙව හි ත්වං බ්රහ්මා, යතො පටිග්ගණ්හාතු මෙ භගවා, පටිග්ගහෙත්වා ¶ ච භුඤ්ජතු මෙ භගවා පූරළාසන්ති තං හබ්යසෙසං උපනාමෙන්තො ආහ.

487. අථ භගවා කසිභාරද්වාජසුත්තෙ වුත්තනයෙන ගාථාද්වයමභාසි. තතො බ්රාහ්මණො ‘‘අයං අත්තනා න ඉච්ඡති, කම්පි චඤ්ඤං සන්ධාය ‘කෙවලිනං මහෙසිං ඛීණාසවං කුක්කුච්චවූපසන්තං අන්නෙන පානෙන උපට්ඨහස්සූ’ති භණතී’’ති එවං ගාථාය අත්ථං අසල්ලක්ඛෙත්වා තං ඤාතුකාමො ¶ ආහ ‘‘සාධාහං භගවා’’ති. තත්ථ සාධූති ආයාචනත්ථෙ නිපාතො. තථාති යෙන ත්වමාහ, තෙන පකාරෙන. විජඤ්ඤන්ති ජානෙය්යං. යන්ති යං දක්ඛිණෙය්යං යඤ්ඤකාලෙ පරියෙසමානො උපට්ඨහෙය්යන්ති පාඨසෙසො. පප්පුය්යාති පත්වා. තව සාසනන්ති තව ඔවාදං. ඉදං වුත්තං හොති. සාධාහං භගවා තව ඔවාදං ආගම්ම තථා විජඤ්ඤං ආරොචෙහි මෙ තං කෙවලිනන්ති අධිප්පායො. යො දක්ඛිණං භුඤ්ජෙය්ය මාදිසස්ස, යං චාහං යඤ්ඤකාලෙ පරියෙසමානො උපට්ඨහෙය්යං, තථාරූපං මෙ දක්ඛිණෙය්යං දස්සෙහි, සචෙ ත්වං න භුඤ්ජසීති.

488-90. අථස්ස භගවා පාකටෙන නයෙන තථාරූපං දක්ඛිණෙය්යං දස්සෙන්තො ‘‘සාරම්භා යස්සා’’ති ගාථාත්තයමාහ. තත්ථ සීමන්තානං විනෙතාරන්ති සීමාති මරියාදා සාධුජනවුත්ති, තස්සා අන්තා පරියොසානා අපරභාගාති කත්වා සීමන්තා වුච්චන්ති කිලෙසා, තෙසං විනෙතාරන්ති අත්ථො. සීමන්තාති බුද්ධවෙනෙය්යා සෙක්ඛා ච පුථුජ්ජනා ච, තෙසං විනෙතාරන්තිපි එකෙ. ජාතිමරණකොවිදන්ති ‘‘එවං ජාති එවං මරණ’’න්ති එත්ථ කුසලං. මොනෙය්යසම්පන්නන්ති පඤ්ඤාසම්පන්නං, කායමොනෙය්යාදිසම්පන්නං වා. භකුටිං විනයිත්වානාති යං එකච්චෙ දුබ්බුද්ධිනො යාචකං දිස්වා භකුටිං කරොන්ති, තං විනයිත්වා, පසන්නමුඛා හුත්වාති අත්ථො. පඤ්ජලිකාති පග්ගහිතඅඤ්ජලිනො හුත්වා.

491. අථ බ්රාහ්මණො භගවන්තං ථොමයමානො ‘‘බුද්ධො භව’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ ආයාගොති ආයජිතබ්බො, තතො තතො ආගම්ම වා යජිතබ්බමෙත්ථාතිපි ආයාගො, දෙය්යධම්මානං අධිට්ඨානභූතොති වුත්තං හොති ¶ . සෙසමෙත්ථ ඉතො පුරිමගාථාසු ච යං න වණ්ණිතං, තං සක්කා අවණ්ණිතම්පි ජානිතුන්ති උත්තානත්ථත්තායෙව න වණ්ණිතං. ඉතො පරං පන කසිභාරද්වාජසුත්තෙ වුත්තනයමෙවාති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය පූරළාසසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. මාඝසුත්තවණ්ණනා

එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති මාඝසුත්තං. කා උප්පත්ති? අයමෙව යාස්ස නිදානෙ වුත්තා. අයඤ්හි මාඝො මාණවො දායකො අහොසි දානපති. තස්සෙතදහොසි – ‘‘සම්පත්තකපණද්ධිකාදීනං දානං දින්නං මහප්ඵලං හොති, උදාහු නොති සමණං ගොතමං එතමත්ථං පුච්ඡිස්සාමි, සමණො කිර ගොතමො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං ජානාතී’’ති. සො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි. භගවා චස්ස පුච්ඡානුරූපං බ්යාකාසි. තයිදං සඞ්ගීතිකාරානං බ්රාහ්මණස්ස භගවතොති තිණ්ණම්පි වචනං සමොධානෙත්වා ‘‘මාඝසුත්ත’’න්ති වුච්චති.

තත්ථ රාජගහෙති එවංනාමකෙ නගරෙ. තඤ්හි මන්ධාතුමහාගොවින්දාදීහි පරිග්ගහිතත්තා ‘‘රාජගහ’’න්ති වුච්චති. අඤ්ඤෙපෙත්ථ පකාරෙ වණ්ණයන්ති. කිං තෙහි, නාමමෙතං තස්ස නගරස්ස? තං පනෙතං බුද්ධකාලෙ ච චක්කවත්තිකාලෙ ච නගරං හොති, සෙසකාලෙ සුඤ්ඤං හොති යක්ඛපරිග්ගහිතං, තෙසං වසන්තවනං හුත්වා තිට්ඨති. එවං ගොචරගාමං දස්සෙත්වා නිවාසට්ඨානමාහ – ‘‘ගිජ්ඣකූටෙ පබ්බතෙ’’ති. සො ච ගිජ්ඣා තස්ස කූටෙසු වසිංසු, ගිජ්ඣසදිසානි වාස්ස කූටානි, තස්මා ‘‘ගිජ්ඣකූටො’’ති වුච්චතීති වෙදිතබ්බො.

අථ ඛො…පෙ… අවොචාති එත්ථ මාඝොති තස්ස බ්රාහ්මණස්ස නාමං. මාණවොති අන්තෙවාසිවාසං අනතීතභාවෙන වුච්චති, ජාතියා පන මහල්ලකො. ‘‘පුබ්බාචිණ්ණවසෙනා’’ති එකෙ පිඞ්ගියො මාණවො විය. සො හි වීසවස්සසතිකොපි පුබ්බාචිණ්ණවසෙන ‘‘පිඞ්ගියො මාණවො’’ ත්වෙව සඞ්ඛං අගමාසි. සෙසං වුත්තනයමෙව.

අහඤ්හි ¶ , භො ගොතම…පෙ… පසවාමීති එත්ථ දායකො දානපතීති දායකො චෙව දානපති ච. යො හි අඤ්ඤස්ස සන්තකං තෙනාණත්තො දෙති, සොපි දායකො හොති, තස්මිං පන දානෙ ඉස්සරියාභාවතො න දානපති. අයං පන අත්තනො සන්තකංයෙව දෙති. තෙනාහ – ‘‘අහඤ්හි, භො ගොතම ¶ , දායකො දානපතී’’ති. අයමෙව හි එත්ථ අත්ථො, අඤ්ඤත්ර පන අන්තරන්තරා මච්ඡෙරෙන අභිභුය්යමානො දායකො අනභිභූතො දානපතීතිආදිනාපි නයෙන වත්තුං වට්ටති. වදඤ්ඤූති යාචකානං වචනං ජානාමි වුත්තමත්තෙයෙව ‘‘අයමිදමරහති අයමිද’’න්ති පුරිසවිසෙසාවධාරණෙන ¶ බහූපකාරභාවගහණෙන වා. යාචයොගොති යාචිතුං යුත්තො. යො හි යාචකෙ දිස්වාව භකුටිං කත්වා ඵරුසවචනාදීනි භණති, සො න යාචයොගො හොති. අහං පන න තාදිසොති දීපෙති. ධම්මෙනාති අදින්නාදානනිකතිවඤ්චනාදීනි වජ්ජෙත්වා භික්ඛාචරියාය, යාචනායාති අත්ථො. යාචනා හි බ්රාහ්මණානං භොගපරියෙසනෙ ධම්මො, යාචමානානඤ්ච නෙසං පරෙහි අනුග්ගහකාමෙහි දින්නා භොගා ධම්මලද්ධා නාම ධම්මාධිගතා ච හොන්ති, සො ච තථා පරියෙසිත්වා ලභි. තෙනාහ – ‘‘ධම්මෙන භොගෙ පරියෙසාමි…පෙ… ධම්මාධිගතෙහී’’ති. භිය්යොපි දදාමීති තතො උත්තරිපි දදාමි, පමාණං නත්ථි, එත්ථ ලද්ධභොගප්පමාණෙන දදාමීති දස්සෙති.

තග්ඝාති එකංසවචනෙ නිපාතො. එකංසෙනෙව හි සබ්බබුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකෙහි පසත්ථං දානං අන්තමසො තිරච්ඡානගතානම්පි දීයමානං. වුත්තඤ්චෙතං ‘‘සබ්බත්ථ වණ්ණිතං දානං, න දානං ගරහිතං ක්වචී’’ති. තස්මා භගවාපි එකංසෙනෙව තං පසංසන්තො ආහ – ‘‘තග්ඝ ත්වං මාණව…පෙ… පසවසී’’ති. සෙසං උත්තානත්ථමෙව. එවං භගවතා ‘‘බහුං සො පුඤ්ඤං පසවතී’’ති වුත්තෙපි දක්ඛිණෙය්යතො දක්ඛිණාවිසුද්ධිං සොතුකාමො බ්රාහ්මණො උත්තරි භගවන්තං පුච්ඡි. තෙනාහු සඞ්ගීතිකාරා – ‘‘අථ ඛො මාඝො මාණවො භගවන්තං ගාථාය අජ්ඣභාසී’’ති. තං අත්ථතො වුත්තනයමෙව.

492. පුච්ඡාමහන්තිආදිගාථාසු ¶ පන වදඤ්ඤුන්ති වචනවිදුං, සබ්බාකාරෙන සත්තානං වුත්තවචනාධිප්පායඤ්ඤුන්ති වුත්තං හොති. සුජ්ඣෙති දක්ඛිණෙය්යවසෙන සුද්ධං මහප්ඵලං භවෙය්ය. යොජනා පනෙත්ථ – යො යාචයොගො දානපති ¶ ගහට්ඨො පුඤ්ඤත්ථිකො හුත්වා පරෙසං අන්නපානං දදං යජති, න අග්ගිම්හි ආහුතිමත්තං පක්ඛිපන්තො, තඤ්ච ඛො පුඤ්ඤපෙක්ඛොව න පච්චුපකාරකල්යාණකිත්තිසද්දාදිඅපෙක්ඛො, තස්ස එවරූපස්ස යජමානස්ස හුතං කථං සුජ්ඣෙය්යාති?

493. ආරාධයෙ දක්ඛිණෙය්යෙභි තාදීති තාදිසො යාචයොගො දක්ඛිණෙය්යෙහි ආරාධයෙ සම්පාදයෙ සොධයෙ, මහප්ඵලං තං හුතං කරෙය්ය, න අඤ්ඤථාති අත්ථො. ඉමිනාස්ස ‘‘කථං හුතං යජමානස්ස සුජ්ඣෙ’’ ඉච්චෙතං බ්යාකතං හොති.

494. අක්ඛාහි මෙ භගවා දක්ඛිණෙය්යෙති එත්ථ යො යාචයොගො දදං පරෙසං යජති, තස්ස මෙ භගවා දක්ඛිණෙය්යෙ අක්ඛාහීති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා.

495. අථස්ස ¶ භගවා නානප්පකාරෙහි නයෙහි දක්ඛිණෙය්යෙ පකාසෙන්තො ‘‘යෙ වෙ අසත්තා’’තිආදිකා ගාථායො අභාසි. තත්ථ අසත්තාති රාගාදිසඞ්ගවසෙන අලග්ගා. කෙවලිනොති පරිනිට්ඨිතකිච්චා. යතත්තාති ගුත්තචිත්තා.

496-7. දන්තා අනුත්තරෙන දමථෙන, විමුත්තා පඤ්ඤාචෙතොවිමුත්තීහි, අනීඝා ආයතිං වට්ටදුක්ඛාභාවෙන, නිරාසා සම්පති කිලෙසාභාවෙන. ඉමිස්සා පන ගාථාය දුතියගාථා භාවනානුභාවප්පකාසනනයෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බා. ‘‘භාවනානුයොගමනුයුත්තස්ස, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො විහරතො කිඤ්චාපි න එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජෙය්ය ‘අහො වත මෙ අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චෙය්යා’ති (අ. නි. 7.71), අථ ඛ්වාස්ස අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චතී’’ති ඉදං චෙත්ථ සුත්තං සාධකං.

498-502. රාගඤ්ච…පෙ… යෙසු න මායා…පෙ… න තණ්හාසු උපාතිපන්නාති කාමතණ්හාදීසු නාධිමුත්තා. විතරෙය්යාති විතරිත්වා. තණ්හාති රූපතණ්හාදිඡබ්බිධා ¶ . භවාභවායාති සස්සතාය වා උච්ඡෙදාය වා. අථ වා භවස්ස අභවාය භවාභවාය, පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තියාති වුත්තං හොති. ඉධ වා හුරං වාති ඉදං පන ‘‘කුහිඤ්චි ලොකෙ’’ති ඉමස්ස විත්ථාරවචනං.

504. යෙ ¶ වීතරාගා…පෙ… සමිතාවිනොති සමිතවන්තො, කිලෙසවූපසමකාරිනොති අත්ථො. සමිතාවිතත්තා ච වීතරාගා අකොපා. ඉධ විප්පහායාති ඉධලොකෙ වත්තමානෙ ඛන්ධෙ විහාය, තතො පරං යෙසං ගමනං නත්ථීති වුත්තං හොති. ඉතො පරං ‘‘යෙ කාමෙ හිත්වා අගහා චරන්ති, සුසඤ්ඤතත්තා තසරංව උජ්ජු’’න්ති ඉමම්පි ගාථං කෙචි පඨන්ති.

506-8. ජහිත්වාති හිත්වා. ‘‘ජහිත්වානා’’තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. අත්තදීපාති අත්තනො ගුණෙ එව අත්තනො දීපං කත්වා විචරන්තා ඛීණාසවා වුච්චන්ති. යෙ හෙත්ථාති හකාරො නිපාතො පදපූරණමත්තෙ. අයං පනත්ථො – යෙ එත්ථ ඛන්ධායතනාදිසන්තානෙ යථා ඉදං ඛන්ධායතනාදි තථා ජානන්ති, යංසභාවං තංසභාවංයෙව සඤ්ජානන්ති අනිච්චාදිවසෙන ජානන්තා. අයමන්තිමා නත්ථි පුනබ්භවොති අයං නො අන්තිමා ජාති, ඉදානි නත්ථි පුනබ්භවොති එවඤ්ච යෙ ජානන්තීති.

509. යො වෙදගූති ඉදානි අත්තානං සන්ධාය භගවා ඉමං ගාථමාහ. තත්ථ සතිමාති ඡසතතවිහාරසතියා ¶ සමන්නාගතො. සම්බොධිපත්තොති සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො. සරණං බහූනන්ති බහූනං දෙවමනුස්සානං භයවිහිංසනෙන සරණභූතො.

510. එවං දක්ඛිණෙය්යෙ සුත්වා අත්තමනො බ්රාහ්මණො ආහ – ‘‘අද්ධා අමොඝා’’ති. තත්ථ ත්වඤ්හෙත්ථ ජානාසි යථා තථා ඉදන්ති ත්වඤ්හි එත්ථ ලොකෙ ඉදං සබ්බම්පි ඤෙය්යං යථා තථා ජානාසි යාථාවතො ජානාසි, යාදිසං තං තාදිසමෙව ජානාසීති ¶ වුත්තං හොති. තථා හි තෙ විදිතො එස ධම්මොති තථා හි තෙ එසා ධම්මධාතු සුප්පටිවිද්ධා, යස්සා සුප්පටිවිද්ධතා යං යං ඉච්ඡසි, තං තං ජානාසීති අධිප්පායො.

511. එවං සො බ්රාහ්මණො භගවන්තං පසංසිත්වා දක්ඛිණෙය්යසම්පදාය යඤ්ඤසම්පදං ඤත්වා දායකසම්පදායපි තං ඡළඞ්ගපරිපූරං යඤ්ඤසම්පදං සොතුකාමො ‘‘යො යාචයොගො’’ති උත්තරිපඤ්හං පුච්ඡි. තත්රායං යොජනා – යො යාචයොගො දදං පරෙසං යජති, තස්ස අක්ඛාහි මෙ භගවා යඤ්ඤසම්පදන්ති.

512. අථස්ස ¶ භගවා ද්වීහි ගාථාහි අක්ඛාසි. තත්ථායං අත්ථයොජනා – යජස්සු මාඝ, යජමානො ච සබ්බත්ථ විප්පසාදෙහි චිත්තං, තීසුපි කාලෙසු චිත්තං පසාදෙහි. එවං තෙ යායං –

‘‘පුබ්බෙව දානා සුමනො, දදං චිත්තං පසාදයෙ;

දත්වා අත්තමනො හොති, එසා යඤ්ඤස්ස සම්පදා’’ති. (අ. නි. 6.37; පෙ. ව. 305) –

යඤ්ඤසම්පදා වුත්තා, තාය සම්පන්නො යඤ්ඤො භවිස්සති. තත්ථ සියා ‘‘කථං චිත්තං පසාදෙතබ්බ’’න්ති? දොසප්පහානෙන. කථං දොසප්පහානං හොති? යඤ්ඤාරම්මණතාය. අයඤ්හි ආරම්මණං යජමානස්ස යඤ්ඤො එත්ථ පතිට්ඨාය ජහාති දොසං, අයඤ්හි සත්තෙසු මෙත්තාපුබ්බඞ්ගමෙන සම්මාදිට්ඨිපදීපවිහතමොහන්ධකාරෙන චිත්තෙන යජමානස්ස දෙය්යධම්මසඞ්ඛාතො යඤ්ඤො ආරම්මණං හොති, සො එත්ථ යඤ්ඤෙ ආරම්මණවසෙන පවත්තියා පතිට්ඨාය දෙය්යධම්මපච්චයං ලොභං, පටිග්ගාහකපච්චයං කොධං, තදුභයනිදානං මොහන්ති එවං තිවිධම්පි ජහාති දොසං. සො එවං භොගෙසු වීතරාගො, සත්තෙසු ච පවිනෙය්ය දොසං තප්පහානෙනෙව පහීනපඤ්චනීවරණො අනුක්කමෙන උපචාරප්පනාභෙදං අපරිමාණසත්තඵරණෙන එකසත්තෙ වා අනවසෙසඵරණෙන අප්පමාණං මෙත්තං චිත්තං භාවෙන්තො ¶ පුන භාවනාවෙපුල්ලත්ථං, රත්තින්දිවං සතතං සබ්බඉරියාපථෙසු අප්පමත්තො හුත්වා තමෙව මෙත්තජ්ඣානසඞ්ඛාතං සබ්බා දිසා ඵරතෙ අප්පමඤ්ඤන්ති.

514. අථ බ්රාහ්මණො තං මෙත්තං ‘‘බ්රහ්මලොකමග්ගො අය’’න්ති අජානන්තො කෙවලං අත්තනො විසයාතීතං මෙත්තාභාවනං සුත්වා ¶ සුට්ඨුතරං සඤ්ජාතසබ්බඤ්ඤුසම්භාවනො භගවති අත්තනා බ්රහ්මලොකාධිමුත්තත්තා බ්රහ්මලොකූපපත්තිමෙව ච සුද්ධිං මුත්තිඤ්ච මඤ්ඤමානො බ්රහ්මලොකමග්ගං පුච්ඡන්තො ‘‘කො සුජ්ඣතී’’ති ගාථමාහ. තත්ර ච බ්රහ්මලොකගාමිං පුඤ්ඤං කරොන්තං සන්ධායාහ – ‘‘කො සුජ්ඣති මුච්චතී’’ති, අකරොන්තං සන්ධාය ‘‘බජ්ඣතී චා’’ති. කෙනත්තනාති කෙන කාරණෙන. සක්ඛි බ්රහ්මජ්ජදිට්ඨොති බ්රහ්මා අජ්ජ සක්ඛි දිට්ඨො. සච්චන්ති භගවතො බ්රහ්මසමත්තං ආරබ්භ අච්චාදරෙන සපථං කරොති. කථං උපපජ්ජතීති අච්චාදරෙනෙව පුනපි පුච්ඡති. ජුතිමාති භගවන්තං ආලපති.

තත්ථ ¶ යස්මා යො භික්ඛු මෙත්තාය තිකචතුක්කජ්ඣානං උප්පාදෙත්වා තමෙව පාදකං කත්වා විපස්සන්තො අරහත්තං පාපුණාති, සො සුජ්ඣති මුච්චති ච, තථාරූපො ච බ්රහ්මලොකං න ගච්ඡති. යො පන මෙත්තාය තිකචතුක්කජ්ඣානං උප්පාදෙත්වා ‘‘සන්තා එසා සමාපත්තී’’තිආදිනා නයෙන තං අස්සාදෙති, සො බජ්ඣති. අපරිහීනජ්ඣානො ච තෙනෙව ඣානෙන බ්රහ්මලොකං ගච්ඡති, තස්මා භගවා යො සුජ්ඣති මුච්චති ච, තස්ස බ්රහ්මලොකගමනං අනනුජානන්තො අනාමසිත්වාව තං පුග්ගලං යො බජ්ඣති. තස්ස තෙන ඣානෙන බ්රහ්මලොකගමනං දස්සෙන්තො බ්රාහ්මණස්ස සප්පායෙන නයෙන ‘‘යො යජතී’’ති ඉමං ගාථමාහ.

515. තත්ථ තිවිධන්ති තිකාලප්පසාදං සන්ධායාහ. තෙන දායකතො අඞ්ගත්තයං දස්සෙති. ආරාධයෙ දක්ඛිණෙය්යෙභි තාදීති තඤ්ච සො තාදිසො තිවිධසම්පත්තිසාධකො පුග්ගලො තිවිධං යඤ්ඤසම්පදං දක්ඛිණෙය්යෙහි ඛීණාසවෙහි සාධෙය්ය සම්පාදෙය්ය. ඉමිනා පටිග්ගාහකතො අඞ්ගත්තයං දස්සෙති. එවං යජිත්වා සම්මා යාචයොගොති එවං මෙත්තජ්ඣානපදට්ඨානභාවෙන ඡළඞ්ගසමන්නාගතං යඤ්ඤං සම්මා යජිත්වා සො යාචයොගො තෙන ඡළඞ්ගයඤ්ඤූපනිස්සයෙන මෙත්තජ්ඣානෙන උපපජ්ජති බ්රහ්මලොකන්ති ¶ බ්රූමීති බ්රාහ්මණං සමුස්සාහෙන්තො දෙසනං සමාපෙසි. සෙසං සබ්බගාථාසු උත්තානත්ථමෙව. ඉතො පරඤ්ච පුබ්බෙ වුත්තනයමෙවාති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය මාඝසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. සභියසුත්තවණ්ණනා

එවං ¶ මෙ සුතන්ති සභියසුත්තං. කා උප්පත්ති? අයමෙව යාස්ස නිදානෙ වුත්තා. අත්ථවණ්ණනාක්කමෙපි චස්ස පුබ්බසදිසං පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. යං පන අපුබ්බං, තං උත්තානත්ථානි පදානි පරිහරන්තා වණ්ණයිස්සාම. වෙළුවනෙ කලන්දකනිවාපෙති වෙළුවනන්ති තස්ස උය්යානස්ස නාමං. තං කිර වෙළූහි ච පරික්ඛිත්තං අහොසි අට්ඨාරසහත්ථෙන ච පාකාරෙන, ගොපුරද්වාරට්ටාලකයුත්තං ¶ නීලොභාසං මනොරමං, තෙන ‘‘වෙළුවන’’න්ති වුච්චති. කලන්දකානඤ්චෙත්ථ නිවාපං අදංසු, තෙන ‘‘කලන්දකනිවාපො’’ති වුච්චති. කලන්දකා නාම කාළකා වුච්චන්ති. පුබ්බෙ කිර අඤ්ඤතරො රාජා තත්ථ උය්යානකීළනත්ථං ආගතො සුරාමදෙන මත්තො දිවාසෙය්යං සුපි. පරිජනොපිස්ස ‘‘සුත්තො රාජා’’ති පුප්ඵඵලාදීහි පලොභියමානො ඉතො චිතො ච පක්කාමි. අථ සුරාගන්ධෙන අඤ්ඤතරස්මා සුසිරරුක්ඛා කණ්හසප්පො නික්ඛමිත්වා රඤ්ඤො අභිමුඛො ආගච්ඡති. තං දිස්වා රුක්ඛදෙවතා ‘‘රඤ්ඤො ජීවිතං දස්සාමී’’ති කාළකවෙසෙන ආගන්ත්වා කණ්ණමූලෙ සද්දමකාසි. රාජා පටිබුජ්ඣි, කණ්හසප්පො නිවත්තො. සො තං දිස්වා ‘‘ඉමාය මම කාළකාය ජීවිතං දින්න’’න්ති කාළකානං තත්ථ නිවාපං පට්ඨපෙසි, අභයඝොසනඤ්ච ¶ ඝොසාපෙසි. තස්මා තං තතො පභුති ‘‘කලන්දකනිවාපො’’ති සඞ්ඛං ගතං.

සභියස්ස පරිබ්බාජකස්සාති සභියොති තස්ස නාමං, පරිබ්බාජකොති බාහිර පබ්බජ්ජං උපාදාය වුච්චති. පුරාණසාලොහිතාය දෙවතායාති න මාතා න පිතා, අපිච ඛො පනස්ස මාතා විය පිතා විය ච හිතජ්ඣාසයත්තා සො දෙවපුත්තො ‘‘පුරාණසාලොහිතා දෙවතා’’ති වුත්තො. පරිනිබ්බුතෙ කිර කස්සපෙ භගවති පතිට්ඨිතෙ සුවණ්ණචෙතියෙ තයො කුලපුත්තා සම්මුඛසාවකානං සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා චරියානුරූපානි කම්මට්ඨානානි ගහෙත්වා පච්චන්තජනපදං ගන්ත්වා අරඤ්ඤායතනෙ සමණධම්මං කරොන්ති, අන්තරන්තරා ච චෙතියවන්දනත්ථාය ධම්මස්සවනත්ථාය ච නගරං ගච්ඡන්ති. අපරෙන ච සමයෙන තාවතකම්පි අරඤ්ඤෙ විප්පවාසං අරොචයමානා තත්ථෙව අප්පමත්තා විහරිංසු, එවං විහරන්තාපි න ච කිඤ්චි විසෙසං අධිගමිංසු. තතො නෙසං අහොසි – ‘‘මයං පිණ්ඩාය ගච්ඡන්තා ජීවිතෙ සාපෙක්ඛා හොම, ජීවිතෙ සාපෙක්ඛෙන ච න සක්කා ලොකුත්තරධම්මො අධිගන්තුං, පුථුජ්ජනකාලකිරියාපි දුක්ඛා, හන්ද මයං නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා පබ්බතං ¶ අභිරුය්හ කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛා සමණධම්මං කරොමා’’ති. තෙ තථා අකංසු.

අථ නෙසං මහාථෙරො උපනිස්සයසම්පන්නත්තා තදහෙව ඡළභිඤ්ඤාපරිවාරං අරහත්තං සච්ඡාකාසි. සො ඉද්ධියා හිමවන්තං ගන්ත්වා අනොතත්තෙ මුඛං ධොවිත්වා උත්තරකුරූසු පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චො පුන අඤ්ඤම්පි පදෙසං ගන්ත්වා පත්තං පූරෙත්වා අනොතත්තඋදකඤ්ච නාගලතාදන්තපොණඤ්ච ගහෙත්වා ¶ තෙසං සන්තිකං ආගන්ත්වා ආහ – ‘‘පස්සථාවුසො මමානුභාවං, අයං උත්තරකුරුතො පිණ්ඩපාතො, ඉදං හිමවන්තතො උදකදන්තපොණං ආභතං, ඉමං භුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං කරොථ, එවාහං තුම්හෙ සදා උපට්ඨහිස්සාමී’’ති. තෙ තං සුත්වා ආහංසු – ‘‘තුම්හෙ, භන්තෙ, කතකිච්චා, තුම්හෙහි සහ සල්ලාපමත්තම්පි අම්හාකං පපඤ්චො, මා දානි තුම්හෙ පුන අම්හාකං ¶ සන්තිකං ආගමිත්ථා’’ති. සො කෙනචි පරියායෙන තෙ සම්පටිච්ඡාපෙතුං අසක්කොන්තො පක්කාමි.

තතො තෙසං එකො ද්වීහතීහච්චයෙන පඤ්චාභිඤ්ඤො අනාගාමී අහොසි. සොපි තථෙව අකාසි, ඉතරෙන ච පටික්ඛිත්තො තථෙව අගමාසි. සො තං පටික්ඛිපිත්වා වායමන්තො පබ්බතං ආරුහනදිවසතො සත්තමෙ දිවසෙ කිඤ්චි විසෙසං අනධිගන්ත්වාව කාලකතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති. ඛීණාසවත්ථෙරොපි තං දිවසමෙව පරිනිබ්බායි, අනාගාමී සුද්ධාවාසෙසු උප්පජ්ජි. දෙවපුත්තො ඡසු කාමාවචරදෙවලොකෙසු අනුලොමපටිලොමෙන දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවිත්වා අම්හාකං භගවතො කාලෙ දෙවලොකා චවිත්වා අඤ්ඤතරිස්සා පරිබ්බාජිකාය කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි. සා කිර අඤ්ඤතරස්ස ඛත්තියස්ස ධීතා, තං මාතාපිතරො ‘‘අම්හාකං ධීතා සමයන්තරං ජානාතූ’’ති එකස්ස පරිබ්බාජකස්ස නිය්යාතෙසුං. තස්සෙකො අන්තෙවාසිකො පරිබ්බාජකො තාය සද්ධිං විප්පටිපජ්ජි. සා තෙන ගබ්භං ගණ්හි. තං ගබ්භිනිං දිස්වා පරිබ්බාජිකා නික්කඩ්ඪිංසු. සා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තී අන්තරාමග්ගෙ සභායං විජායි, තෙනස්ස ‘‘සභියො’’ත්වෙව නාමං අකාසි. සොපි සභියො වඩ්ඪිත්වා පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා නානාසත්ථානි උග්ගහෙත්වා මහාවාදී හුත්වා වාදක්ඛිත්තතාය සකලජම්බුදීපෙ විචරන්තො අත්තනො සදිසං වාදිං අදිස්වා නගරද්වාරෙ අස්සමං කාරාපෙත්වා ඛත්තියකුමාරාදයො සිප්පං සික්ඛාපෙන්තො තත්ථ වසති.

අථ භගවා පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන රාජගහං ආගන්ත්වා වෙළුවනෙ විහරති කලන්දකනිවාපෙ. සභියො පන බුද්ධුප්පාදං න ජානාති. අථ සො සුද්ධාවාසබ්රහ්මා සමාපත්තිතො වුට්ඨාය ‘‘ඉමාහං විසෙසං කස්සානුභාවෙන පත්තො’’ති ආවජ්ජෙන්තො කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ සමණධම්මකිරියං තෙ ච සහායෙ අනුස්සරිත්වා ‘‘තෙසු එකො ¶ පරිනිබ්බුතො, එකො ඉදානි කත්ථා’’ති ¶ ආවජ්ජෙන්තො ‘‘දෙවලොකා චවිත්වා ජම්බුදීපෙ උප්පන්නො බුද්ධුප්පාදම්පි න ජානාතී’’ති ඤත්වා ‘‘හන්ද නං බුද්ධුපසෙවනාය නියොජෙමී’’ති වීසති පඤ්හෙ අභිසඞ්ඛරිත්වා රත්තිභාගෙ තස්ස අස්සමමාගම්ම ¶ ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘සභිය, සභියා’’ති පක්කොසි. සො නිද්දායමානො තික්ඛත්තුං තං සද්දං සුත්වා නික්ඛම්ම ඔභාසං දිස්වා පඤ්ජලිකො අට්ඨාසි. තතො තං බ්රහ්මා ආහ – ‘‘අහං සභිය තවත්ථාය වීසති පඤ්හෙ ආහරිං, තෙ ත්වං උග්ගණ්හ. යො ච තෙ සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ඉමෙ පඤ්හෙ පුට්ඨො බ්යාකරොති, තස්ස සන්තිකෙ බ්රහ්මචරියං චරෙය්යාසී’’ති. ඉමං දෙවපුත්තං සන්ධායෙතං වුත්තං ‘‘පුරාණසාලොහිතාය දෙවතාය පඤ්හා උද්දිට්ඨා හොන්තී’’ති. උද්දිට්ඨාති උද්දෙසමත්තෙනෙව වුත්තා, න විභඞ්ගෙන.

එවං වුත්තෙ ච නෙ සභියො එකවචනෙනෙව පදපටිපාටියා උග්ගහෙසි. අථ සො බ්රහ්මා ජානන්තොපි තස්ස බුද්ධුප්පාදං නාචික්ඛි. ‘‘අත්ථං ගවෙසමානො පරිබ්බාජකො සයමෙව සත්ථාරං ඤස්සති. ඉතො බහිද්ධා ච සමණබ්රාහ්මණානං තුච්ඡභාව’’න්ති ඉමිනා පනාධිප්පායෙන එවමාහ – ‘‘යො තෙ සභිය…පෙ… චරෙය්යාසී’’ති. ථෙරගාථාසු පන චතුක්කනිපාතෙ සභියත්ථෙරාපදානං වණ්ණෙන්තා භණන්ති ‘‘සා චස්ස මාතා අත්තනො විප්පටිපත්තිං චින්තෙත්වා තං ජිගුච්ඡමානා ඣානං උප්පාදෙත්වා බ්රහ්මලොකෙ උප්පන්නා, තාය බ්රහ්මදෙවතාය තෙ පඤ්හා උද්දිට්ඨා’’ති.

යෙ තෙති ඉදානි වත්තබ්බානං උද්දෙසපච්චුද්දෙසො. සමණබ්රාහ්මණාති පබ්බජ්ජූපගමනෙන ලොකසම්මුතියා ච සමණා චෙව බ්රාහ්මණා ච. සඞ්ඝිනොති ගණවන්තො. ගණිනොති සත්ථාරො, ‘‘සබ්බඤ්ඤුනො මය’’න්ති එවං පටිඤ්ඤාතාරො. ගණාචරියාති උද්දෙසපරිපුච්ඡාදිවසෙන පබ්බජිතගහට්ඨගණස්ස ආචරියා. ඤාතාති අභිඤ්ඤාතා, විස්සුතා පාකටාති වුත්තං හොති. යසස්සිනොති ලාභපරිවාරසම්පන්නා. තිත්ථකරාති තෙසං දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජන්තෙහි ඔතරිතබ්බානං ඔගාහිතබ්බානං දිට්ඨිතිත්ථානං කත්තාරො. සාධුසම්මතා බහුජනස්සාති ‘‘සාධවො එතෙ සන්තො සප්පුරිසා’’ති එවං බහුජනස්ස සම්මතා.

සෙය්යථිදන්ති ¶ කතමෙ තෙති චෙ-ඉච්චෙතස්මිං අත්ථෙ නිපාතො. පූරණොති නාමං, කස්සපොති ගොත්තං. සො කිර ජාතියා දාසො, දාසසතං ¶ පූරෙන්තො ජාතො. තෙනස්ස ‘‘පූරණො’’ති නාමමකංසු. පලායිත්වා පන නග්ගෙසු පබ්බජිත්වා ‘‘කස්සපො අහ’’න්ති ගොත්තං උද්දිසි, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ච පච්චඤ්ඤාසි. මක්ඛලීති නාමං, ගොසාලාය ජාතත්තා ගොසාලොතිපි වුච්චති. සොපි කිර ජාතියා දාසො එව, පලායිත්වා පබ්බජි, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ච පච්චඤ්ඤාසි. අජිතොති නාමං, අප්පිච්ඡතාය කෙසකම්බලං ධාරෙති, තෙන කෙසකම්බලොතිපි වුච්චති, සොපි සබ්බඤ්ඤුතං පච්චඤ්ඤාසි ¶ . පකුධොති නාමං, කච්චායනොති ගොත්තං. අප්පිච්ඡවසෙන උදකෙ ජීවසඤ්ඤාය ච න්හානමුඛධොවනාදි පටික්ඛිත්තො, සොපි සබ්බඤ්ඤුතං පච්චඤ්ඤාසි. සඤ්චයොති නාමං, බෙලට්ඨො පනස්ස පිතා, තස්මා බෙලට්ඨපුත්තොති වුච්චති, සොපි සබ්බඤ්ඤුතං පච්චඤ්ඤාසි. නිගණ්ඨොති පබ්බජ්ජානාමෙන, නාටපුත්තොති පිතුනාමෙන වුච්චති. නාටොති කිර නාමස්ස පිතා, තස්ස පුත්තොති නාටපුත්තො, සොපි සබ්බඤ්ඤුතං පච්චඤ්ඤාසි. සබ්බෙපි පඤ්චසතපඤ්චසතසිස්සපරිවාරා අහෙසුං. තෙති තෙ ඡ සත්ථාරො. තෙ පඤ්හෙති තෙ වීසති පඤ්හෙ. තෙති තෙ ඡ සත්ථාරො. න සම්පායන්තීති න සම්පාදෙන්ති. කොපන්ති චිත්තචෙතසිකානං ආවිලභාවං. දොසන්ති පදුට්ඨචිත්තතං, තදුභයම්පෙතං මන්දතික්ඛභෙදස්ස කොධස්සෙවාධිවචනං. අප්පච්චයන්ති අප්පතීතතා, දොමනස්සන්ති වුත්තං හොති. පාතුකරොන්තීති කායවචීවිකාරෙන පකාසෙන්ති, පාකටං කරොන්ති.

හීනායාති ගහට්ඨභාවාය. ගහට්ඨභාවො හි පබ්බජ්ජං උපනිධාය සීලාදිගුණහීනතො හීනකාමසුඛපටිසෙවනතො වා ‘‘හීනො’’ති වුච්චති. උච්චා පබ්බජ්ජා. ආවත්තිත්වාති ඔසක්කිත්වා. කාමෙ පරිභුඤ්ජෙය්යන්ති කාමෙ පටිසෙවෙය්යං. ඉති කිරස්ස සබ්බඤ්ඤුපටිඤ්ඤානම්පි පබ්බජිතානං තුච්ඡකත්තං දිස්වා අහොසි. උප්පන්නපරිවිතක්කවසෙනෙව ච ආගන්ත්වා පුනප්පුනං වීමංසමානස්ස අථ ඛො සභියස්ස පරිබ්බාජකස්ස එතදහොසි – ‘‘අයම්පි ඛො සමණො’’ති ච ‘‘යෙපි ඛො තෙ භොන්තො’’ති ච ‘‘සමණො ඛො දහරොති න උඤ්ඤාතබ්බො’’ති චාති එවමාදි. තත්ථ ජිණ්ණාතිආදීනි පදානි වුත්තනයානෙව. ථෙරාති අත්තනො සමණධම්මෙ ථිරභාවප්පත්තා. රත්තඤ්ඤූති ¶ රතනඤ්ඤූ, ‘‘නිබ්බානරතනං ජානාම මය’’න්ති එවං සකාය පටිඤ්ඤාය ලොකෙනාපි සම්මතා, බහුරත්තිවිදූ වා. චිරං පබ්බජිතානං එතෙසන්ති චිරපබ්බජිතා. න උඤ්ඤාතබ්බොති න අවජානිතබ්බො, න නීචං කත්වා ජානිතබ්බොති වුත්තං ¶ හොති. න පරිභොතබ්බොති න පරිභවිතබ්බො, ‘‘කිමෙස ඤස්සතී’’ති එවං න ගහෙතබ්බොති වුත්තං හොති.

516. කඞ්ඛී වෙචිකිච්ඡීති සභියො භගවතා සද්ධිං සම්මොදමානො එවං භගවතො රූපසම්පත්තිදමූපසමසූචිතං සබ්බඤ්ඤුතං සම්භාවයමානො විගතුද්ධච්චො හුත්වා ආහ – ‘‘කඞ්ඛී වෙචිකිච්ඡී’’ති. තත්ථ ‘‘ලභෙය්යං නු ඛො ඉමෙසං බ්යාකරණ’’න්ති එවං පඤ්හානං බ්යාකරණකඞ්ඛාය කඞ්ඛී. ‘‘කො නු ඛො ඉමස්සිමස්ස ච පඤ්හස්ස අත්ථො’’ති එවං විචිකිච්ඡාය වෙචිකිච්ඡී. දුබ්බලවිචිකිච්ඡාය වා තෙසං පඤ්හානං අත්ථෙ කඞ්ඛනතො කඞ්ඛී, බලවතියා විචිනන්තො කිච්ඡතියෙව, න සක්කොති සන්නිට්ඨාතුන්ති වෙචිකිච්ඡී. අභිකඞ්ඛමානොති අතිවිය පත්ථයමානො. තෙසන්තකරොති තෙසං පඤ්හානං අන්තකරො. භවන්තොව එවං භවාහීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පඤ්හෙ මෙ පුට්ඨො…පෙ… බ්යාකරොහි මෙ’’ති. තත්ථ පඤ්හෙ මෙති පඤ්හෙ මයා. පුට්ඨොති පුච්ඡිතො. අනුපුබ්බන්ති ¶ පඤ්හපටිපාටියා අනුධම්මන්ති අත්ථානුරූපං පාළිං ආරොපෙන්තො. බ්යාකරොහි මෙති මය්හං බ්යාකරොහි.

517. දූරතොති සො කිර ඉතො චිතො චාහිණ්ඩන්තො සත්තයොජනසතමග්ගතො ආගතො. තෙනාහ – භගවා ‘‘දූරතො ආගතොසී’’ති, කස්සපස්ස භගවතො වා සාසනතො ආගතත්තා ‘‘දූරතො ආගතොසී’’ති නං ආහ.

518. පුච්ඡ මන්ති ඉමාය පනස්ස ගාථාය සබ්බඤ්ඤුපවාරණං පවාරෙති. තත්ථ මනසිච්ඡසීති මනසා ඉච්ඡසි.

යං වතාහන්ති යං වත අහං. අත්තමනොති පීතිපාමොජ්ජසොමනස්සෙහි ඵුටචිත්තො. උදග්ගොති කායෙන චිත්තෙන ච අබ්භුන්නතො ¶ . ඉදං පන පදං න සබ්බපාඨෙසු අත්ථි. ඉදානි යෙහි ධම්මෙහි අත්තමනො, තෙ දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘පමුදිතො පීතිසොමනස්සජාතො’’ති.

519. කිං පත්තිනන්ති කිං පත්තං කිමධිගතං. සොරතන්ති සුවූපසන්තං. ‘‘සුරත’’න්තිපි පාඨො, සුට්ඨු උපරතන්ති අත්ථො. දන්තන්ති දමිතං. බුද්ධොති විබුද්ධො, බුද්ධබොද්ධබ්බො වා. එවං සභියො එකෙකාය ගාථාය චත්තාරො චත්තාරො කත්වා පඤ්චහි ගාථාහි වීසති පඤ්හෙ පුච්ඡි. භගවා පනස්ස එකමෙකං ¶ පඤ්හං එකමෙකාය ගාථාය කත්වා අරහත්තනිකූටෙනෙව වීසතියා ගාථාහි බ්යාකාසි.

520. තත්ථ යස්මා භින්නකිලෙසො පරමත්ථභික්ඛු, සො ච නිබ්බානප්පත්තො හොති, තස්මා අස්ස ‘‘කිං පත්තිනමාහු භික්ඛුන’’න්ති ඉමං පඤ්හං බ්යාකරොන්තො ‘‘පජ්ජෙනා’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යො අත්තනා භාවිතෙන මග්ගෙන පරිනිබ්බානගතො කිලෙසපරිනිබ්බානං පත්තො, පරිනිබ්බානගතත්තා එව ච විතිණ්ණකඞ්ඛො විපත්තිසම්පත්තිහානිබුද්ධිඋච්ඡෙදසස්සතඅපුඤ්ඤපුඤ්ඤභෙදං විභවඤ්ච භවඤ්ච විප්පහාය, මග්ගවාසං වුසිතවා ඛීණපුනබ්භවොති ච එතෙසං ථුතිවචනානං අරහො, සො භික්ඛූති.

521. යස්මා පන විප්පටිපත්තිතො සුට්ඨු උපරතභාවෙන නානප්පකාරකිලෙසවූපසමෙන ච සොරතො හොති, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සබ්බත්ථ උපෙක්ඛකො’’තිආදිනා නයෙන දුතියපඤ්හබ්යාකරණමාහ. තස්සත්ථො – යො සබ්බත්ථ රූපාදීසු ආරම්මණෙසු ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො ¶ හොති, න දුම්මනො’’ති එවං පවත්තාය ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාය උපෙක්ඛකො, වෙපුල්ලප්පත්තාය සතියා සතිමා, න සො හිංසති නෙව හිංසති කඤ්චි තසථාවරාදිභෙදං සත්තං සබ්බලොකෙ සබ්බස්මිම්පි ලොකෙ, තිණ්ණොඝත්තා තිණ්ණො, සමිතපාපත්තා සමණො, ආවිලසඞ්කප්පප්පහානා අනාවිලො. යස්ස චිමෙ රාගදොසමොහමානදිට්ඨිකිලෙසදුච්චරිතසඞ්ඛාතා සත්තුස්සදා කෙචි ඔළාරිකා වා සුඛුමා වා න සන්ති, සො ඉමාය උපෙක්ඛාවිහාරිතාය සතිවෙපුල්ලතාය අහිංසකතාය ච විප්පටිපත්තිතො සුට්ඨු උපරතභාවෙන ඉමිනා ඔඝාදිනානප්පකාරකිලෙසවූපසමෙන ¶ ච සොරතොති.

522. යස්මා ච භාවිතින්ද්රියො නිබ්භයො නිබ්බිකාරො දන්තො හොති, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යස්සින්ද්රියානී’’ති ගාථාය තතියපඤ්හං බ්යාකාසි. තස්සත්ථො – යස්ස චක්ඛාදීනි ඡළින්ද්රියානි ගොචරභාවනාය අනිච්චාදිතිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා වාසනාභාවනාය සතිසම්පජඤ්ඤගන්ධං ගාහාපෙත්වා ච භාවිතානි, තානි ච ඛො යථා අජ්ඣත්තං ගොචරභාවනාය, එවං පන බහිද්ධා ච සබ්බලොකෙති යත්ථ යත්ථ ඉන්ද්රියානං වෙකල්ලතා වෙකල්ලතාය වා සම්භවො, තත්ථ තත්ථ නාභිජ්ඣාදිවසෙන භාවිතානීති ¶ එවං නිබ්බිජ්ඣ ඤත්වා පටිවිජ්ඣිත්වා ඉමං පරඤ්ච ලොකං සකසන්තතික්ඛන්ධලොකං පරසන්තතික්ඛන්ධලොකඤ්ච අදන්ධමරණං මරිතුකාමො කාලං කඞ්ඛති, ජීවිතක්ඛයකාලං ආගමෙති පතිමානෙති, න භායති මරණස්ස. යථාහ ථෙරො –

‘‘මරණෙ මෙ භයං නත්ථි, නිකන්ති නත්ථි ජීවිතෙ’’; (ථෙරගා. 20);

‘‘නාභිකඞ්ඛාමි මරණං, නාභිකඞ්ඛාමි ජීවිතං;

කාලඤ්ච පටිකඞ්ඛාමි, නිබ්බිසං භතකො යථා’’ති. (ථෙරගා. 606);

භාවිතො ස දන්තොති එවං භාවිතින්ද්රියො සො දන්තොති.

523. යස්මා පන බුද්ධො නාම බුද්ධිසම්පන්නො කිලෙසනිද්දා විබුද්ධො ච, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘කප්පානී’’ති ගාථාය චතුත්ථපඤ්හං බ්යාකාසි. තත්ථ කප්පානීති තණ්හාදිට්ඨියො. තා හි තථා තථා විකප්පනතො ‘‘කප්පානී’’ති වුච්චන්ති. විචෙය්යාති අනිච්චාදිභාවෙන සම්මසිත්වා. කෙවලානීති සකලානි. සංසාරන්ති යො චායං –

‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, සංසාරොති පවුච්චතී’’ති. –

එවං ¶ ඛන්ධාදිපටිපාටිසඞ්ඛාතො සංසාරො, තං සංසාරඤ්ච කෙවලං විචෙය්ය. එත්තාවතා ඛන්ධානං මූලභූතෙසු කම්මකිලෙසෙසු ඛන්ධෙසු චාති එවං තීසුපි වට්ටෙසු විපස්සනං ආහ. දුභයං චුතූපපාතන්ති සත්තානං චුතිං උපපාතන්ති ඉමඤ්ච ¶ උභයං විචෙය්ය ඤත්වාති අත්ථො. එතෙන චුතූපපාතඤාණං ආහ. විගතරජමනඞ්ගණං විසුද්ධන්ති රාගාදිරජානං විගමා අඞ්ගණානං අභාවා මලානඤ්ච විගමා විගතරජමනඞ්ගණං විසුද්ධං. පත්තං ජාතිඛයන්ති නිබ්බානං පත්තං. තමාහු බුද්ධන්ති තං ඉමාය ලොකුත්තරවිපස්සනාය චුතූපපාතඤාණභෙදාය බුද්ධියා සම්පන්නත්තා ඉමාය ච විගතරජාදිතාය කිලෙසනිද්දා විබුද්ධත්තා තාය පටිපදාය ජාතික්ඛයං පත්තං බුද්ධමාහු.

අථ වා කප්පානි විචෙය්ය කෙවලානීති ‘‘අනෙකෙපි සංවට්ටවිවට්ටකප්පෙ අමුත්රාසි’’න්තිආදිනා (ඉතිවු. 99; පාරා. 12) නයෙන විචිනිත්වාති අත්ථො. එතෙන පඨමවිජ්ජමාහ. සංසාරං දුභයං චුතූපපාතන්ති සත්තානං චුතිං උපපාතන්ති ඉමඤ්ච උභයං සංසාරං ¶ ‘‘ඉමෙ වත භොන්තො සත්තා’’තිආදිනා නයෙන විචිනිත්වාති අත්ථො. එතෙන දුතියවිජ්ජමාහ. අවසෙසෙන තතියවිජ්ජමාහ. ආසවක්ඛයඤාණෙන හි විගතරජාදිතා ච නිබ්බානප්පත්ති ච හොතීති. තමාහු බුද්ධන්ති එවං විජ්ජත්තයභෙදබුද්ධිසම්පන්නං තං බුද්ධමාහූති.

525. එවං පඨමගාථාය වුත්තපඤ්හෙ විස්සජ්ජෙත්වා දුතියගාථාය වුත්තපඤ්හෙසුපි යස්මා බ්රහ්මභාවං සෙට්ඨභාවං පත්තො පරමත්ථබ්රාහ්මණො බාහිතසබ්බපාපො හොති, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘බාහිත්වා’’ති ගාථාය පඨමං පඤ්හං බ්යාකාසි. තස්සත්ථො – යො චතුත්ථමග්ගෙන බාහිත්වා සබ්බපාපකානි ඨිතත්තො, ඨිතො ඉච්චෙව වුත්තං හොති. බාහිතපාපත්තා එව ච විමලො, විමලභාවං බ්රහ්මභාවං සෙට්ඨභාවං පත්තො, පටිප්පස්සද්ධසමාධිවික්ඛෙපකරකිලෙසමලෙන අග්ගඵලසමාධිනා සාධුසමාහිතො, සංසාරහෙතුසමතික්කමෙන සංසාරමතිච්ච පරිනිට්ඨිතකිච්චතාය කෙවලී, සො තණ්හාදිට්ඨීහි අනිස්සිතත්තා අසිතො, ලොකධම්මෙහි නිබ්බිකාරත්තා ‘‘තාදී’’ති ච පවුච්චති. එවං ථුතිරහො ස බ්රහ්මා සො බ්රාහ්මණොති.

526. යස්මා පන සමිතපාපතාය සමණො, න්හාතපාපතාය ¶ න්හාතකො, ආගූනං අකරණෙන ච නාගොති පවුච්චති, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො තතො අපරාහි තීහි ගාථාහි තයො පඤ්හෙ බ්යාකාසි. තත්ථ සමිතාවීති අරියමග්ගෙන කිලෙසෙ සමෙත්වා ඨිතො. සමණො පවුච්චතෙ තථත්තාති තථාරූපො සමණො පවුච්චතීති. එත්තාවතා පඤ්හො බ්යාකතො හොති, සෙසං තස්මිං සමණෙ සභියස්ස බහුමානජනනත්ථං ථුතිවචනං. යො හි සමිතාවී, සො පුඤ්ඤපාපානං අපටිසන්ධිකරණෙන ¶ පහාය පුඤ්ඤපාපං රජානං විගමෙන විරජො, අනිච්චාදිවසෙන ඤත්වා ඉමං පරඤ්ච ලොකං ජාතිමරණං උපාතිවත්තො තාදි ච හොති.

527. නින්හාය…පෙ… න්හාතකොති එත්ථ පන යො අජ්ඣත්තබහිද්ධාසඞ්ඛාතෙ සබ්බස්මිම්පි ආයතනලොකෙ අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණවසෙන උප්පත්තිරහානි සබ්බපාපකානි මග්ගඤාණෙන නින්හාය ධොවිත්වා තාය නින්හාතපාපකතාය තණ්හාදිට්ඨිකප්පෙහි කප්පියෙසු දෙවමනුස්සෙසු කප්පං න එති, තං න්හාතකමාහූති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

528. චතුත්ථගාථායපි ආගුං න කරොති කිඤ්චි ලොකෙති යො ලොකෙ අප්පමත්තකම්පි පාපසඞ්ඛාතං ආගුං න කරොති, නාගො පවුච්චතෙ තථත්තාති ¶ . එත්තාවතා පඤ්හො බ්යාකතො හොති, සෙසං පුබ්බනයෙනෙව ථුතිවචනං. යො හි මග්ගෙන පහීනආගුත්තා ආගුං න කරොති, සො කාමයොගාදිකෙ සබ්බයොගෙ දසසඤ්ඤොජනභෙදානි ච සබ්බබන්ධනානි විසජ්ජ ජහිත්වා සබ්බත්ථ ඛන්ධාදීසු කෙනචි සඞ්ගෙන න සජ්ජති, ද්වීහි ච විමුත්තීහි විමුත්තො, තාදි ච හොතීති.

530. එවං දුතියගාථාය වුත්තපඤ්හෙ විස්සජ්ජෙත්වා තතියගාථාය වුත්තපඤ්හෙසුපි යස්මා ‘‘ඛෙත්තානී’’ති ආයතනානි වුච්චන්ති. යථාහ – ‘‘චක්ඛුපෙතං චක්ඛායතනංපෙතං…පෙ… ඛෙත්තම්පෙතං වත්ථුපෙත’’න්ති (ධ. ස. 596-598). තානි විජෙය්ය විජෙත්වා අභිභවිත්වා, විචෙය්ය වා අනිච්චාදිභාවෙන විචිනිත්වා උපපරික්ඛිත්වා කෙවලානි අනවසෙසානි, විසෙසතො පන සඞ්ගහෙතුභූතං දිබ්බං මානුසකඤ්ච බ්රහ්මඛෙත්තං, යං දිබ්බං ¶ ද්වාදසායතනභෙදං තථා මානුසකඤ්ච, යඤ්ච බ්රහ්මඛෙත්තං ඡළායතනෙ චක්ඛායතනාදිද්වාදසායතනභෙදං, තං සබ්බම්පි විජෙය්ය විචෙය්ය වා. යතො යදෙතං සබ්බෙසං ඛෙත්තානං මූලබන්ධනං අවිජ්ජාභවතණ්හාදි, තස්මා සබ්බඛෙත්තමූලබන්ධනා පමුත්තො. එවමෙතෙසං ඛෙත්තානං විජිතත්තා විචිනිතත්තා වා ඛෙත්තජිනො නාම හොති, තස්මා ‘‘ඛෙත්තානී’’ති ඉමාය ගාථාය පඨමපඤ්හං බ්යාකාසි. තත්ථ කෙචි ‘‘කම්මං ඛෙත්තං, විඤ්ඤාණං බීජං, තණ්හා ස්නෙහො’’ති (අ. නි. 3.77) වචනතො කම්මානි ඛෙත්තානීති වදන්ති. දිබ්බං මානුසකඤ්ච බ්රහ්මඛෙත්තන්ති එත්ථ ච දෙවූපගං කම්මං දිබ්බං, මනුස්සූපගං කම්මං මානුසකං, බ්රහ්මූපගං කම්මං බ්රහ්මඛෙත්තන්ති වණ්ණයන්ති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

531. යස්මා පන සකට්ඨෙන කොසසදිසත්තා ‘‘කොසානී’’ති කම්මානි වුච්චන්ති, තෙසඤ්ච ලුනනා සමුච්ඡෙදනා කුසලො හොති, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘කොසානී’’ති ගාථාය දුතියපඤ්හං බ්යාකාසි. තස්සත්ථො – ලොකියලොකුත්තරවිපස්සනාය විසයතො කිච්චතො ච අනිච්චාදිභාවෙන කුසලාකුසලකම්මසඞ්ඛාතානි ¶ කොසානි විචෙය්ය කෙවලානි, විසෙසතො පන සඞ්ගහෙතුභූතං අට්ඨකාමාවචරකුසලචෙතනාභෙදං දිබ්බං මානුසකඤ්ච නවමහග්ගතකුසලචෙතනාභෙදඤ්ච බ්රහ්මකොසං විචෙය්ය. තතො ඉමාය මග්ගභාවනාය අවිජ්ජාභවතණ්හාදිභෙදා සබ්බකොසානං මූලබන්ධනා පමුත්තො, එවමෙතෙසං කොසානං ලුනනා ‘‘කුසලො’’ති පවුච්චති, තථත්තා තාදී ච හොතීති. අථ වා සත්තානං ¶ ධම්මානඤ්ච නිවාසට්ඨෙන අසිකොසසදිසත්තා ‘‘කොසානී’’ති තයො භවා ද්වාදසායතනානි ච වෙදිතබ්බානි. එවමෙත්ථ යොජනා කාතබ්බා.

532. යස්මා ච න කෙවලං පණ්ඩතීති ඉමිනාව ‘‘පණ්ඩිතො’’ති වුච්චති, අපිච ඛො පන පණ්ඩරානි ඉතො උපගතො පවිචයපඤ්ඤාය අල්ලීනොතිපි ‘‘පණ්ඩිතො’’ති වුච්චති, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘දුභයානී’’ති ගාථාය තතියපඤ්හං බ්යාකාසි ¶ . තස්සත්ථො – අජ්ඣත්තං බහිද්ධා චාති එවං උභයානි අනිච්චාදිභාවෙන විචෙය්ය. පණ්ඩරානීති ආයතනානි. තානි හි පකතිපරිසුද්ධත්තා රුළ්හියා ච එවං වුච්චන්ති, තානි විචෙය්ය ඉමාය පටිපත්තියා නිද්ධන්තමලත්තා සුද්ධිපඤ්ඤො පණ්ඩිතොති පවුච්චති තථත්තා, යස්මා තානි පණ්ඩරානි පඤ්ඤාය ඉතො හොති, සෙසමස්ස ථුතිවචනං. සො හි පාපපුඤ්ඤසඞ්ඛාතං කණ්හසුක්කං උපාතිවත්තො තාදී ච හොති, තස්මා එවං ථුතො.

533. යස්මා පන ‘‘මොනං වුච්චති ඤාණං, යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… සම්මාදිට්ඨි, තෙන ඤාණෙන සමන්නාගතො මුනී’’ති වුත්තං, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අසතඤ්චා’’ති ගාථාය චතුත්ථපඤ්හං බ්යාකාසි. තස්සත්ථො – ය්වායං අකුසලකුසලප්පභෙදො අසතඤ්ච සතඤ්ච ධම්මො, තං අජ්ඣත්තං බහිද්ධාති ඉමස්මිං සබ්බලොකෙ පවිචයඤාණෙන අසතඤ්ච සතඤ්ච ඤත්වා ධම්මං තස්ස ඤාතත්තා එව රාගාදිභෙදතො සත්තවිධං සඞ්ගං තණ්හාදිට්ඨිභෙදතො දුවිධං ජාලඤ්ච අතිච්ච අතික්කමිත්වා ඨිතො. සො තෙන මොනසඞ්ඛාතෙන පවිචයඤාණෙන සමන්නාගතත්තා මුනි. දෙවමනුස්සෙහි පූජනීයොති ඉදං පනස්ස ථුතිවචනං. සො හි ඛීණාසවමුනිත්තා දෙවමනුස්සානං පූජාරහො හොති, තස්මා එවං ථුතො.

535. එවං තතියගාථාය වුත්තපඤ්හෙ විස්සජ්ජෙත්වා චතුත්ථගාථාය වුත්තපඤ්හෙසුපි යස්මා යො චතූහි මග්ගඤාණවෙදෙහි කිලෙසක්ඛයං කරොන්තො ගතො, සො පරමත්ථතො වෙදගූ නාම හොති. යො ච සබ්බසමණබ්රාහ්මණානං සත්ථසඤ්ඤිතානි වෙදානි, තායෙව මග්ගභාවනාය කිච්චතො අනිච්චාදිවසෙන විචෙය්ය. තත්ථ ඡන්දරාගප්පහානෙන තමෙව ¶ සබ්බං වෙදමතිච්ච යා වෙදපච්චයා වා අඤ්ඤථා වා උප්පජ්ජන්ති වෙදනා ¶ , තාසු සබ්බවෙදනාසු වීතරාගො හොති, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ඉදං ¶ පත්තින’’න්ති අවත්වා ‘‘වෙදානී’’ති ගාථාය පඨමපඤ්හං බ්යාකාසි. යස්මා වා යො පවිචයපඤ්ඤාය වෙදානි විචෙය්ය, තත්ථ ඡන්දරාගප්පහානෙන සබ්බං වෙදමතිච්ච වත්තති, සො සත්ථසඤ්ඤිතානි වෙදානි ගතො ඤාතො අතික්කන්තො ච හොති. යො වෙදනාසු වීතරාගො, සොපි වෙදනාසඤ්ඤිතානි වෙදානි ගතො අතික්කන්තො ච හොති. වෙදානි ගතොතිපි වෙදගූ, තස්මා තම්පි අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ඉදං පත්තින’’න්ති අවත්වා ඉමාය ගාථාය පඨමපඤ්හං බ්යාකාසි.

536. යස්මා පන දුතියපඤ්හෙ ‘‘අනුවිදිතො’’ති අනුබුද්ධො වුච්චති, සො ච අනුවිච්ච පපඤ්චනාමරූපං අජ්ඣත්තං අත්තනො සන්තානෙ තණ්හාමානදිට්ඨිභෙදං පපඤ්චං තප්පච්චයා නාමරූපඤ්ච අනිච්චානුපස්සනාදීහි අනුවිච්ච අනුවිදිත්වා, න කෙවලඤ්ච අජ්ඣත්තං, බහිද්ධා ච රොගමූලං, පරසන්තානෙ ච ඉමස්ස නාමරූපරොගස්ස මූලං අවිජ්ජාභවතණ්හාදිං, තමෙව වා පපඤ්චං අනුවිච්ච තාය භාවනාය සබ්බෙසං රොගානං මූලබන්ධනා, සබ්බස්මා වා රොගානං මූලබන්ධනා, අවිජ්ජාභවතණ්හාදිභෙදා, තස්මා එව වා පපඤ්චා පමුත්තො හොති, තස්මා තං දස්සෙන්තො ‘‘අනුවිච්චා’’ති ගාථාය දුතියපඤ්හං බ්යාකාසි.

537. ‘‘කථඤ්ච වීරියවා’’ති එත්ථ පන යස්මා යො අරියමග්ගෙන සබ්බපාපකෙහි විරතො, තථා විරතත්තා ච ආයතිං අපටිසන්ධිතාය නිරයදුක්ඛං අතිච්ච ඨිතො වීරියවාසො වීරියනිකෙතො, සො ඛීණාසවො ‘‘වීරියවා’’ති වත්තබ්බතං අරහති, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘විරතො’’ති ගාථාය තතියපඤ්හං බ්යාකාසි. පධානවා ධීරො තාදීති ඉමානි පනස්ස ථුතිවචනානි. සො හි පධානවා මග්ගඣානපධානෙන, ධීරො කිලෙසාරිවිද්ධංසනසමත්ථතාය, තාදී නිබ්බිකාරතාය, තස්මා එවං ථුතො. සෙසං යොජෙත්වා වත්තබ්බං.

538. ‘‘ආජානියො කින්ති නාම හොතී’’ති එත්ථ පන යස්මා ¶ පහීනසබ්බවඞ්කදොසො කාරණාකාරණඤ්ඤූ අස්සො වා හත්ථී වා ‘‘ආජානියො හොතී’’ති ¶ ලොකෙ වුච්චති, න ච තස්ස සබ්බසො තෙ දොසා පහීනා එව, ඛීණාසවස්ස පන තෙ පහීනා, තස්මා සො ‘‘ආජානියො’’ති පරමත්ථතො වත්තබ්බතං අරහතීති දස්සෙන්තො ‘‘යස්සා’’ති ගාථාය චතුත්ථපඤ්හං බ්යාකාසි. තස්සත්ථො – අජ්ඣත්තං බහිද්ධා චාති එවං අජ්ඣත්තබහිද්ධාසඤ්ඤොජනසඞ්ඛාතානි යස්ස අස්සු ලුනානි බන්ධනානි පඤ්ඤාසත්ථෙන ඡින්නානි පදාලිතානි. සඞ්ගමූලන්ති යානි තෙසු තෙසු වත්ථූසු සඞ්ගස්ස සජ්ජනාය අනතික්කමනාය මූලං හොන්ති, අථ වා යස්ස අස්සු ලුනානි රාගාදීනි බන්ධනානි යානි අජ්ඣත්තං බහිද්ධා ච සඞ්ගමූලානි හොන්ති, සො සබ්බස්මා සඞ්ගානං මූලභූතා සබ්බසඞ්ගානං වා මූලභූතා බන්ධනා පමුත්තො ‘‘ආජානියො’’ති වුච්චති, තථත්තා තාදි ච හොතීති.

540. එවං ¶ චතුත්ථගාථාය වුත්තපඤ්හෙ විස්සජ්ජෙත්වා පඤ්චමගාථාය වුත්තපඤ්හෙසුපි යස්මා යං ඡන්දජ්ඣෙනමත්තෙන අක්ඛරචින්තකා සොත්තියං වණ්ණයන්ති, වොහාරමත්තසොත්තියො සො. අරියො පන බාහුසච්චෙන නිස්සුතපාපතාය ච පරමත්ථසොත්තියො හොති, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ඉදං පත්තින’’න්ති අවත්වා ‘‘සුත්වා’’ති ගාථාය පඨමපඤ්හං බ්යාකාසි. තස්සත්ථො – යො ඉමස්මිං ලොකෙ සුතමයපඤ්ඤාකිච්චවසෙන සුත්වා කාතබ්බකිච්චවසෙන වා සුත්වා විපස්සනූපගං සබ්බධම්මං අනිච්චාදිවසෙන අභිඤ්ඤාය සාවජ්ජානවජ්ජං යදත්ථි කිඤ්චි, ඉමාය පටිපදාය කිලෙසෙ කිලෙසට්ඨානියෙ ච ධම්මෙ අභිභවිත්වා අභිභූති සඞ්ඛං ගතො, තං සුත්වා සබ්බධම්මං අභිඤ්ඤාය ලොකෙ සාවජ්ජානවජ්ජං යදත්ථි කිඤ්චි, අභිභුං සුතවත්තා සොත්තියොති ආහු. යස්මා ච යො අකථංකථී කිලෙසබන්ධනෙහි විමුත්තො, රාගාදීහි ඊඝෙහි අනීඝො ච හොති සබ්බධි සබ්බෙසු ධම්මෙසු ඛන්ධායතනාදීසු, තස්මා තං අකථංකථිං විමුත්තං අනීඝං සබ්බධි නිස්සුතපාපකත්තාපි ‘‘සොත්තියො’’ති ආහූති.

541. යස්මා පන හිතකාමෙන ජනෙන ¶ අරණීයතො අරියො හොති, අභිගමනීයතොති අත්ථො. තස්මා යෙහි ගුණෙහි සො අරණීයො හොති, තෙ දස්සෙන්තා ‘‘ඡෙත්වා’’ති ගාථාය දුතියපඤ්හං බ්යාකාසි. තස්සත්ථො – චත්තාරි ආසවානි ද්වෙ ච ආලයානි පඤ්ඤාසත්ථෙන ඡෙත්වා විද්වා විඤ්ඤූ විභාවී චතුමග්ගඤාණී සො පුනබ්භවවසෙන න උපෙති ¶ ගබ්භසෙය්යං, කඤ්චි යොනිං න උපගච්ඡති, කාමාදිභෙදඤ්ච සඤ්ඤං තිවිධං. කාමගුණසඞ්ඛාතඤ්ච පඞ්කං පනුජ්ජ පනුදිත්වා තණ්හාදිට්ඨිකප්පානං අඤ්ඤතරම්පි කප්පං න එති, එවං ආසවච්ඡෙදාදිගුණසමන්නාගතං තමාහු අරියොති. යස්මා වා පාපකෙහි ආරකත්තා අරියො හොති අනයෙ ච අනිරීයනා, තස්මා තම්පි අත්ථං දස්සෙන්තො ඉමාය ගාථාය දුතියපඤ්හං බ්යාකාසි. ආසවාදයො හි පාපකා ධම්මා අනයසම්මතා, තෙ චානෙන ඡින්නා පනුන්නා, න ච තෙහි කම්පති, ඉච්චස්ස තෙ ආරකා හොන්ති, න ච තෙසු ඉරීයති තස්මා ආරකාස්ස හොන්ති පාපකා ධම්මාති ඉමිනාපත්ථෙන. අනයෙ න ඉරීයතීති ඉමිනාපත්ථෙන තමාහු අරියොති ච එවම්පෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා. ‘‘විද්වා සො න උපෙති ගබ්භසෙය්ය’’න්ති ඉදං පන ඉමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ ථුතිවචනමෙව හොති.

542. ‘‘කථං චරණවා’’ති එත්ථ පන යස්මා චරණෙහි පත්තබ්බං පත්තො ‘‘චරණවා’’ති වත්තබ්බතං අරහති, තස්මා තං දස්සෙන්තො ‘‘යො ඉධා’’ති ගාථාය තතියපඤ්හං බ්යාකාසි. තත්ථ යො ඉධාති යො ඉමස්මිං සාසනෙ. චරණෙසූති සීලාදීසු හෙමවතසුත්තෙ (සු. නි. 153 ආදයො) වුත්තපන්නරසධම්මෙසු. නිමිත්තත්ථෙ භුම්මවචනං. පත්තිපත්තොති පත්තබ්බං පත්තො. යො චරණනිමිත්තං චරණහෙතු චරණපච්චයා පත්තබ්බං අරහත්තං පත්තොති වුත්තං හොති. චරණවා සොති සො ¶ ඉමාය චරණෙහි පත්තබ්බපත්තියා චරණවා හොතීති. එත්තාවතා පඤ්හො බ්යාකතො හොති, සෙසමස්ස ථුතිවචනං. යො හි චරණෙහි පත්තිපත්තො, සො කුසලො ච හොති ඡෙකො, සබ්බදා ච ආජානාති නිබ්බානධම්මං ¶ , නිච්චං නිබ්බානනින්නචිත්තතාය සබ්බත්ථ ච ඛන්ධාදීසු න සජ්ජති. ද්වීහි ච විමුත්තීහි විමුත්තචිත්තො හොති, පටිඝා යස්ස න සන්තීති.

543. යස්මා පන කම්මාදීනං පරිබ්බාජනෙන පරිබ්බාජකො නාම හොති, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘දුක්ඛවෙපක්ක’’න්ති ගාථාය චතුත්ථපඤ්හං බ්යාකාසි. තත්ථ විපාකො එව වෙපක්කං, දුක්ඛං වෙපක්කමස්සාති දුක්ඛවෙපක්කං. පවත්තිදුක්ඛජනනතො සබ්බම්පි තෙධාතුකකම්මං වුච්චති. උද්ධන්ති අතීතං. අධොති අනාගතං. තිරියං වාපි මජ්ඣෙති පච්චුප්පන්නං. තඤ්හි න උද්ධං න අධො, තිරියං උභින්නඤ්ච අන්තරා, තෙන ‘‘මජ්ඣෙ’’ති වුත්තං. පරිබ්බාජයිත්වාති නික්ඛාමෙත්වා නිද්ධමෙත්වා ¶ . පරිඤ්ඤචාරීති පඤ්ඤාය පරිච්ඡින්දිත්වා චරන්තො. අයං තාව අපුබ්බපදවණ්ණනා. අයං පන අධිප්පායයොජනා – යො තියද්ධපරියාපන්නම්පි දුක්ඛජනකං යදත්ථි කිඤ්චි කම්මං, තං සබ්බම්පි අරියමග්ගෙන තණ්හාවිජ්ජාසිනෙහෙ සොසෙන්තො අපටිසන්ධිජනකභාවකරණෙන පරිබ්බාජයිත්වා තථා පරිබ්බාජිතත්තා එව ච තං කම්මං පරිඤ්ඤාය චරණතො පරිඤ්ඤචාරී. න කෙවලඤ්ච කම්මමෙව, මායං මානමථොපි ලොභකොධං ඉමෙපි ධම්මෙ පහානපරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤචාරී, පරියන්තමකාසි නාමරූපං, නාමරූපස්ස ච පරියන්තමකාසි පරිබ්බාජෙසි ඉච්චෙවත්ථො. ඉමෙසං කම්මාදීනං පරිබ්බාජනෙන තං පරිබ්බාජකමාහු. පත්තිපත්තන්ති ඉදං පනස්ස ථුතිවචනං.

544. එවං පඤ්හබ්යාකරණෙන තුට්ඨස්ස පන සභියස්ස ‘‘යානි ච තීණී’’තිආදීසු අභිත්ථවනගාථාසු ඔසරණානීති ඔගහණානි තිත්ථානි, දිට්ඨියොති අත්ථො. තානි යස්මා සක්කායදිට්ඨියා සහ බ්රහ්මජාලෙ වුත්තද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතානි ගහෙත්වා තෙසට්ඨි හොන්ති, යස්මා ච තානි අඤ්ඤතිත්ථියසමණානං පවාදභූතානි සත්ථානි සිතානි උපදිසිතබ්බවසෙන, න උප්පත්තිවසෙන. උප්පත්තිවසෙන පන යදෙතං ‘‘ඉත්ථී පුරිසො’’ති සඤ්ඤක්ඛරං ¶ වොහාරනාමං, යා චායං මිච්ඡාපරිවිතක්කානුස්සවාදිවසෙන ‘‘එවරූපෙන අත්තනා භවිතබ්බ’’න්ති බාලානං විපරීතසඤ්ඤා උප්පජ්ජති, තදුභයනිස්සිතානි තෙසං වසෙන උප්පජ්ජන්ති, න අත්තපච්චක්ඛානි. තානි ච භගවා විනෙය්ය විනයිත්වා ඔඝතමගා ඔඝතමං ඔඝන්ධකාරං අගා අතික්කන්තො. ‘‘ඔඝන්තමගා’’තිපි පාඨො, ඔඝානං අන්තං අගා, තස්මා ආහ ‘‘යානි ච තීණි…පෙ… තමගා’’ති.

545. තතො පරං වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තං පාරඤ්ච නිබ්බානං තප්පත්තියා දුක්ඛාභාවතො තප්පටිපක්ඛතො ¶ ච තං සන්ධායාහ, ‘‘අන්තගූසි පාරගූ දුක්ඛස්සා’’ති. අථ වා පාරගූ භගවා නිබ්බානං ගතත්තා, තං ආලපන්තො ආහ, ‘‘පාරගූ අන්තගූසි දුක්ඛස්සා’’ති අයමෙත්ථ සම්බන්ධො. සම්මා ච බුද්ධො සාමඤ්ච බුද්ධොති සම්මාසම්බුද්ධො. තං මඤ්ඤෙති තමෙව මඤ්ඤාමි, න අඤ්ඤන්ති අච්චාදරෙන භණති. ජුතිමාති පරෙසම්පි අන්ධකාරවිධමනෙන ජුතිසම්පන්නො. මුතිමාති අපරප්පච්චයඤෙය්යඤාණසමත්ථාය මුතියා පඤ්ඤාය ¶ සම්පන්නො. පහූතපඤ්ඤොති අනන්තපඤ්ඤො. ඉධ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමධිප්පෙතං. දුක්ඛස්සන්තකරාති ආමන්තෙන්තො ආහ. අතාරෙසි මන්ති කඞ්ඛාතො මං තාරෙසි.

546-9. යං මෙතිආදිගාථාය නමක්කාරකරණං භණති. තත්ථ කඞ්ඛිත්තන්ති වීසතිපඤ්හනිස්සිතං අත්ථං සන්ධායාහ. සො හි තෙන කඞ්ඛිතො අහොසි. මොනපථෙසූති ඤාණපථෙසු. විනළීකතාති විගතනළා කතා, උච්ඡින්නාති වුත්තං හොති. නාග නාගස්සාති එකං ආමන්තනවචනං, එකස්ස ‘‘භාසතො අනුමොදන්තී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ‘‘ධම්මදෙසන’’න්ති පාඨසෙසො. සබ්බෙ දෙවාති ආකාසට්ඨා ච භූමට්ඨා ච. නාරදපබ්බතාති තෙපි කිර ද්වෙ දෙවගණා පඤ්ඤවන්තො, තෙපි අනුමොදන්තීති සබ්බං පසාදෙන ච නමක්කාරකරණං භණති ¶ .

550-53. අනුමොදනාරහං බ්යාකරණසම්පදං සුත්වා ‘‘නමො තෙ’’ති අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ආහ. පුරිසාජඤ්ඤාති පුරිසෙසු ජාතිසම්පන්නං. පටිපුග්ගලොති පටිභාගො පුග්ගලො තුවං බුද්ධො චතුසච්චපටිවෙධෙන, සත්ථා අනුසාසනියා සත්ථවාහතාය ච, මාරාභිභූ චතුමාරාභිභවෙන, මුනි බුද්ධමුනි. උපධීති ඛන්ධකිලෙසකාමගුණාභිසඞ්ඛාරභෙදා චත්තාරො. වග්ගූති අභිරූපං. පුඤ්ඤෙ චාති ලොකියෙ න ලිම්පසි තෙසං අකරණෙන, පුබ්බෙ කතානම්පි වා ආයතිං ඵලූපභොගාභාවෙන. තංනිමිත්තෙන වා තණ්හාදිට්ඨිලෙපෙන. වන්දති සත්ථුනොති එවං භණන්තො ගොප්ඵකෙසු පරිග්ගහෙත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතං වන්දි.

අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බොති අඤ්ඤතිත්ථියො එව. ආකඞ්ඛතීති ඉච්ඡති. ආරද්ධචිත්තාති අභිරාධිතචිත්තා. අපිච මෙත්ථ පුග්ගලවෙමත්තතා විදිතාති අපිච මයා එත්ථ අඤ්ඤතිත්ථියානං පරිවාසෙ පුග්ගලනානත්තං විදිතං, න සබ්බෙනෙව පරිවසිතබ්බන්ති. කෙන පන න පරිවසිතබ්බං? අග්ගියෙහි ජටිලෙහි, සාකියෙන ජාතියා, ලිඞ්ගං විජහිත්වා ආගතෙන. අවිජහිත්වා ආගතොපි ච යො මග්ගඵලපටිලාභාය හෙතුසම්පන්නො හොති, තාදිසොව සභියො පරිබ්බාජකො. තස්මා භගවා ‘‘තව පන, සභිය, තිත්ථියවත්තපූරණත්ථාය පරිවාසකාරණං නත්ථි, අත්ථත්ථිකො ත්වං ‘මග්ගඵලපටිලාභාය හෙතුසම්පන්නො’ති විදිතමෙතං මයා’’ති තස්ස පබ්බජ්ජං අනුජානන්තො ¶ ආහ – ‘‘අපිච ¶ මෙත්ථ පුග්ගලවෙමත්තතා විදිතා’’ති. සභියො පන අත්තනො ආදරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ භන්තෙ’’ති. තං සබ්බං අඤ්ඤඤ්ච තථාරූපං උත්තානත්ථත්තා පුබ්බෙ වුත්තනයත්තා ච ඉධ න වණ්ණිතං, යතො පුබ්බෙ වණ්ණිතානුසාරෙන වෙදිතබ්බන්ති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය සභියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. සෙලසුත්තවණ්ණනා

එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති සෙලසුත්තං. කා උප්පත්ති? අයමෙව යාස්ස නිදානෙ වුත්තා. අත්ථවණ්ණනාක්කමෙපි චස්ස පුබ්බසදිසං පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. යං පන අපුබ්බං, තං උත්තානත්ථානි පදානි පරිහරන්තා වණ්ණයිස්සාම. අඞ්ගුත්තරාපෙසූති අඞ්ගා එව සො ජනපදො, ගඞ්ගාය පන යා උත්තරෙන ආපො, තාසං අවිදූරත්තා ‘‘උත්තරාපො’’තිපි වුච්චති. කතරගඞ්ගාය උත්තරෙන යා ආපොති? මහාමහීගඞ්ගාය.

තත්රායං තස්සා නදියා ආවිභාවත්ථං ආදිතො පභුති වණ්ණනා – අයං කිර ජම්බුදීපො දසසහස්සයොජනපරිමාණො. තත්ථ චතුසහස්සයොජනපරිමාණො පදෙසො උදකෙන අජ්ඣොත්ථටො ‘‘සමුද්දො’’ති සඞ්ඛං ගතො. තිසහස්සයොජනපමාණෙ මනුස්සා වසන්ති. තිසහස්සයොජනපමාණෙ හිමවා පතිට්ඨිතො උබ්බෙධෙන පඤ්චයොජනසතිකො චතුරාසීතිසහස්සකූටෙහි පටිමණ්ඩිතො සමන්තතො සන්දමානපඤ්චසතනදීවිචිත්තො. යත්ථ ආයාමවිත්ථාරෙන ගම්භීරතාය ච පඤ්ඤාසපඤ්ඤාසයොජනා දියඩ්ඪයොජනසතපරිමණ්ඩලා පූරළාසසුත්තවණ්ණනායං වුත්තා අනොතත්තාදයො සත්ත මහාසරා පතිට්ඨිතා.

තෙසු අනොතත්තො සුදස්සනකූටං, චිත්රකූටං, කාළකූටං, ගන්ධමාදනකූටං, කෙලාසකූටන්ති ඉමෙහි පඤ්චහි පබ්බතෙහි පරික්ඛිත්තො. තත්ථ සුදස්සනකූටං සුවණ්ණමයං ද්වියොජනසතුබ්බෙධං අන්තොවඞ්කං කාකමුඛසණ්ඨානං තමෙව ¶ සරං පටිච්ඡාදෙත්වා ඨිතං, චිත්රකූටං සබ්බරතනමයං, කාළකූටං අඤ්ජනමයං, ගන්ධමාදනකූටං සානුමයං අබ්භන්තරෙ මුග්ගවණ්ණං ¶ නානප්පකාරඔසධසඤ්ඡන්නං කාළපක්ඛුපොසථදිවසෙ ආදිත්තමිව අඞ්ගාරං ජලන්තං තිට්ඨති, කෙලාසකූටං රජතමයං. සබ්බානි සුදස්සනෙන සමානුබ්බෙධසණ්ඨානානි තමෙව සරං පටිච්ඡාදෙත්වා ඨිතානි. සබ්බානි දෙවානුභාවෙන නාගානුභාවෙන ච වස්සන්ති, නදියො ච තෙසු සන්දන්ති. තං සබ්බම්පි උදකං අනොතත්තමෙව පවිසති. චන්දිමසූරියා දක්ඛිණෙන වා උත්තරෙන වා ගච්ඡන්තා පබ්බතන්තරෙන තං ඔභාසෙන්ති, උජුං ගච්ඡන්තා න ඔභාසෙන්ති. තෙනෙවස්ස ‘‘අනොතත්ත’’න්ති සඞ්ඛා උදපාදි.

තත්ථ මනොහරසිලාතලානි නිම්මච්ඡකච්ඡපානි ඵලිකසදිසනිම්මලූදකානි නහානතිත්ථානි සුප්පටියත්තානි ¶ හොන්ති, යෙසු බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවා ඉසිගණා ච න්හායන්ති, දෙවයක්ඛාදයො ච උය්යානකීළිකං කීළන්ති.

චතූසු චස්ස පස්සෙසු සීහමුඛං, හත්ථිමුඛං, අස්සමුඛං, උසභමුඛන්ති චත්තාරි මුඛානි හොන්ති, යෙහි චතස්සො නදියො සන්දන්ති. සීහමුඛෙන නික්ඛන්තනදීතීරෙ සීහා බහුතරා හොන්ති, හත්ථිමුඛාදීහි හත්ථිඅස්සඋසභා. පුරත්ථිමදිසතො නික්ඛන්තනදී අනොතත්තං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා ඉතරා තිස්සො නදියො අනුපගම්ම පාචීනහිමවන්තෙනෙව අමනුස්සපථං ගන්ත්වා මහාසමුද්දං පවිසති. පච්ඡිමදිසතො ච උත්තරදිසතො ච නික්ඛන්තනදියොපි තථෙව පදක්ඛිණං කත්වා පච්ඡිමහිමවන්තෙනෙව උත්තරහිමවන්තෙනෙව ච අමනුස්සපථං ගන්ත්වා මහාසමුද්දං පවිසන්ති. දක්ඛිණදිසතො නික්ඛන්තනදී පන තං තික්ඛත්තුං ¶ පදක්ඛිණං කත්වා දක්ඛිණෙන උජුකං පාසාණපිට්ඨෙනෙව සට්ඨියොජනානි ගන්ත්වා පබ්බතං පහරිත්වා වුට්ඨාය පරිණාහෙන තිගාවුතපමාණා උදකධාරා හුත්වා ආකාසෙන සට්ඨි යොජනානි ගන්ත්වා තියග්ගළෙ නාම පාසාණෙ පතිතා, පාසාණො උදකධාරාවෙගෙන භින්නො. තත්ර පඤ්ඤාසයොජනපමාණා තියග්ගළා නාම පොක්ඛරණී ජාතා. පොක්ඛරණියා කූලං භින්දිත්වා පාසාණං පවිසිය සට්ඨි යොජනානි ගතා. තතො ඝනපථවිං භින්දිත්වා උමඞ්ගෙන සට්ඨි යොජනානි ගන්ත්වා විඤ්ඣං නාම තිරච්ඡානපබ්බතං පහරිත්වා හත්ථතලෙ පඤ්චඞ්ගුලිසදිසා පඤ්චධාරා හුත්වා පවත්තති. සා තික්ඛත්තුං අනොතත්තං පදක්ඛිණං කත්වා ගතට්ඨානෙ ‘‘ආවට්ටගඞ්ගා’’ති වුච්චති ¶ . උජුකං පාසාණපිට්ඨෙන සට්ඨි යොජනානි ගතට්ඨානෙ ‘‘කණ්හගඞ්ගා’’ති වුච්චති. ආකාසෙන සට්ඨි යොජනානි ගතට්ඨානෙ ‘‘ආකාසගඞ්ගා’’ති වුච්චති. තියග්ගළපාසාණෙ පඤ්ඤාසයොජනොකාසෙ ‘‘තියග්ගළපොක්ඛරණී’’ති වුච්චති. කූලං භින්දිත්වා පාසාණං පවිසිය සට්ඨි යොජනානි ගතට්ඨානෙ ‘‘බහලගඞ්ගා’’ති වුච්චති. පථවිං භින්දිත්වා උමඞ්ගෙන සට්ඨි යොජනානි ගතට්ඨානෙ ‘‘උමඞ්ගගඞ්ගා’’ති වුච්චති. විඤ්ඣං නාම තිරච්ඡානපබ්බතං පහරිත්වා පඤ්චධාරා හුත්වා පවත්තට්ඨානෙ ‘‘ගඞ්ගා, යමුනා, අචිරවතී, සරභූ, මහී’’ති පඤ්චධා වුච්චති. එවමෙතා පඤ්ච මහාගඞ්ගා හිමවතා සම්භවන්ති. තාසු යා අයං පඤ්චමී මහී නාම, සා ඉධ ‘‘මහාමහීගඞ්ගා’’ති අධිප්පෙතා. තස්සා ගඞ්ගාය උත්තරෙන යා ආපො, තාසං අවිදූරත්තා සො ජනපදො ‘‘අඞ්ගුත්තරාපො’’ති වෙදිතබ්බො. තස්මිං ජනපදෙ අඞ්ගුත්තරාපෙසු.

චාරිකං චරමානොති අද්ධානගමනං කුරුමානො ¶ . තත්ථ භගවතො දුවිධා චාරිකා තුරිතචාරිකා, අතුරිතචාරිකා ච. තත්ථ දූරෙපි භබ්බපුග්ගලෙ දිස්වා සහසා ගමනං තුරිතචාරිකා. සා මහාකස්සපපච්චුග්ගමනාදීසු දට්ඨබ්බා. තං පච්චුග්ගච්ඡන්තො හි භගවා මුහුත්තෙනෙව තිගාවුතං අගමාසි, ආළවකදමනත්ථං තිංසයොජනං, තථා අඞ්ගුලිමාලස්සත්ථාය. පුක්කුසාතිස්ස ¶ පන පඤ්චත්තාලීසයොජනං, මහාකප්පිනස්ස වීසයොජනසතං, ධනියස්සත්ථාය සත්තයොජනසතං අද්ධානං අගමාසි. අයං තුරිතචාරිකා නාම. ගාමනිගමනගරපටිපාටියා පන පිණ්ඩපාතචරියාදීහි ලොකං අනුග්ගණ්හන්තස්ස ගමනං අතුරිතචාරිකා නාම. අයං ඉධ අධිප්පෙතා. එවං චාරිකං චරමානො. මහතාති සඞ්ඛ්යාමහතා ගුණමහතා ච. භික්ඛුසඞ්ඝෙනාති සමණගණෙන. අඩ්ඪතෙළසෙහීති අඩ්ඪෙන තෙළසහි, ද්වාදසහි සතෙහි පඤ්ඤාසාය ච භික්ඛූහි සද්ධින්ති වුත්තං හොති. යෙන…පෙ… තදවසරීති ආපණබහුලතාය සො නිගමො ‘‘ආපණො’’ ත්වෙව නාමං ලභි. තස්මිං කිර වීසතිආපණමුඛසහස්සානි විභත්තානි අහෙසුං. යෙන දිසාභාගෙන මග්ගෙන වා සො අඞ්ගුත්තරාපානං රට්ඨස්ස නිගමො ඔසරිතබ්බො, තෙන අවසරි තදවසරි අගමාසි, තං නිගමං අනුපාපුණීති වුත්තං හොති.

කෙණියො ජටිලොති කෙණියොති නාමෙන, ජටිලොති තාපසො. සො කිර බ්රාහ්මණමහාසාලො, ධනරක්ඛණත්ථාය පන තාපසපබ්බජ්ජං සමාදාය රඤ්ඤො පණ්ණාකාරං දත්වා භූමිභාගං ගහෙත්වා තත්ථ අස්සමං කාරෙත්වා වසති කුලසහස්සස්ස නිස්සයො හුත්වා. අස්සමෙපි චස්ස එකො ¶ තාලරුක්ඛො දිවසෙ දිවසෙ එකං සුවණ්ණඵලං මුඤ්චතීති වදන්ති. සො දිවා කාසායානි ධාරෙති ජටා ච බන්ධති, රත්තිං යථාසුඛං පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතො සමඞ්ගීභූතො පරිචාරෙති. සක්යපුත්තොති උච්චාකුලපරිදීපනං. සක්යකුලා පබ්බජිතොති සද්ධාය පබ්බජිතභාවපරිදීපනං, කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙන අනභිභූතො අපරික්ඛීණංයෙව තං ¶ කුලං පහාය සද්ධාය පබ්බජිතොති වුත්තං හොති. තං ඛො පනාති ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථෙ උපයොගවචනං, තස්ස ඛො පන භොතො ගොතමස්සාති අත්ථො. කල්යාණොති කල්යාණගුණසමන්නාගතො, සෙට්ඨොති වුත්තං හොති. කිත්තිසද්දොති කිත්තියෙව ථුතිඝොසො වා.

ඉතිපි සො භගවාති ආදිම්හි පන අයං තාව යොජනා – සො භගවා ඉතිපි අරහං, ඉතිපි සම්මාසම්බුද්ධො…පෙ… ඉතිපි භගවාති, ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙනාති වුත්තං හොති. තත්ථ ආරකත්තා, අරීනං අරානඤ්ච හතත්තා පච්චයාදීනං අරහත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවාති ඉමෙහි තාව කාරණෙහි සො භගවා අරහන්ති වෙදිතබ්බො. ආරකා හි සො සබ්බකිලෙසෙහි මග්ගෙන සවාසනානං කිලෙසානං විද්ධංසිතත්තාති ආරකත්තා අරහං. තෙ චානෙන කිලෙසාරයො මග්ගෙන හතාති අරීනං හතත්තාපි අරහං. යඤ්චෙතං අවිජ්ජාභවතණ්හාමයනාභි, පුඤ්ඤාදිඅභිසඞ්ඛාරානං ජරාමරණනෙමි, ආසවසමුදයමයෙන අක්ඛෙන විජ්ඣිත්වා තිභවරථෙ සමායොජිතං අනාදිකාලපවත්තං සංසාරචක්කං. තස්සානෙන බොධිමණ්ඩෙ වීරියපාදෙහි සීලපථවියං පතිට්ඨාය සද්ධාහත්ථෙන කම්මක්ඛයකරඤාණඵරසුං ගහෙත්වා සබ්බෙ අරා හතාති අරානං හතත්තාතිපි අරහං ¶ . අග්ගදක්ඛිණෙය්යත්තා ච චීවරාදිපච්චයෙ සක්කාරගරුකාරාදීනි ච අරහතීති පච්චයාදීනං අරහත්තාපි අරහං. යථා ච ලොකෙ කෙචි පණ්ඩිතමානිනො බාලා අසිලොකභයෙන රහො පාපං කරොන්ති, එවං නායං කදාචි කරොතීති පාපකරණෙ රහාභාවතොපි අරහං. හොති චෙත්ථ –

‘‘ආරකත්තා හතත්තා ච, කිලෙසාරීන සො මුනි;

හතසංසාරචක්කාරො, පච්චයාදීන චාරහො;

න රහො කරොති පාපානි, අරහං තෙන පවුච්චතී’’ති.

සම්මා සාමඤ්ච සච්චානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධො. අතිසයවිසුද්ධාහි විජ්ජාහි අබ්භුත්තමෙන චරණෙන ච සමන්නාගතත්තා ¶ විජ්ජාචරණසම්පන්නො. සොභනගමනත්තා ¶ සුන්දරං ඨානං ගතත්තා සුට්ඨු ගතත්තා සම්මා ගදත්තා ච සුගතො. සබ්බථාපි විදිතලොකත්තා ලොකවිදූ. සො හි භගවා සභාවතො සමුදයතො නිරොධතො නිරොධූපායතොති සබ්බථා ඛන්ධායතනාදිභෙදං සඞ්ඛාරලොකං අවෙදි, ‘‘එකො ලොකො සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා. ද්වෙ ලොකා නාමඤ්ච රූපඤ්ච. තයො ලොකා තිස්සො වෙදනා. චත්තාරො ලොකා චත්තාරො ආහාරා. පඤ්ච ලොකා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. ඡ ලොකා ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි. සත්ත ලොකා සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො. අට්ඨ ලොකා අට්ඨ ලොකධම්මා. නව ලොකා නව සත්තාවාසා. දස ලොකා දසායතනානි. ද්වාදස ලොකා ද්වාදසායතනානි. අට්ඨාරස ලොකා අට්ඨාරස ධාතුයො’’ති (පටි. ම. 1.112) එවං සබ්බථා සඞ්ඛාරලොකං අවෙදි. සත්තානං ආසයං ජානාති, අනුසයං ජානාති, චරිතං ජානාති, අධිමුත්තිං ජානාති, අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙ තික්ඛින්ද්රියෙ මුදින්ද්රියෙ ස්වාකාරෙ ද්වාකාරෙ සුවිඤ්ඤාපයෙ දුවිඤ්ඤාපයෙ භබ්බෙ අභබ්බෙ සත්තෙ ජානාතීති සබ්බථා සත්තලොකං අවෙදි. තථා එකං චක්කවාළං ආයාමතො විත්ථාරතො ච යොජනානං ද්වාදස සතසහස්සානි තීණි සහස්සානි අඩ්ඪපඤ්චමානි ච සතානි, පරික්ඛෙපතො ඡත්තිංස සතසහස්සානි දස සහස්සානි අඩ්ඪුඩ්ඪානි ච සතානි.

තත්ථ –

දුවෙ සතසහස්සානි, චත්තාරි නහුතානි ච;

එත්තකං බහලත්තෙන, සඞ්ඛාතායං වසුන්ධරා.

චත්තාරි ¶ සතසහස්සානි, අට්ඨෙව නහුතානි ච;

එත්තකං බහලත්තෙන, ජලං වාතෙ පතිට්ඨිතං.

නව සතසහස්සානි, මාලුතො නභමුග්ගතො;

සට්ඨි චෙව සහස්සානි, එසා ලොකස්ස සණ්ඨිති’’.

එවං සණ්ඨිතෙ චෙත්ථ යොජනානං –

චතුරාසීති සහස්සානි, අජ්ඣොගාළ්හො මහණ්ණවෙ;

අච්චුග්ගතො ¶ තාවදෙව, සිනෙරු පබ්බතුත්තමො.

තතො ¶ උපඩ්ඪුපඩ්ඪෙන, පමාණෙන යථාක්කමං;

අජ්ඣොගාළ්හුග්ගතා දිබ්බා, නානාරතනචිත්තිතා.

යුගන්ධරො ඊසධරො, කරවීකො සුදස්සනො;

නෙමින්ධරො විනතකො, අස්සකණ්ණො ගිරි බ්රහා.

එතෙ සත්ත මහාසෙලා, සිනෙරුස්ස සමන්තතො;

මහාරාජානමාවාසා, දෙවයක්ඛනිසෙවිතා.

යොජනානං සතානුච්චො, හිමවා පඤ්ච පබ්බතො;

යොජනානං සහස්සානි, තීණි ආයතවිත්ථතො.

චතුරාසීතිසහස්සෙහි, කූටෙහි පටිමණ්ඩිතො;

තිපඤ්චයොජනක්ඛන්ධ-පරික්ඛෙපා නගව්හයා.

පඤ්ඤාසයොජනක්ඛන්ධ-සාඛායාමා සමන්තතො;

සත්තයොජනවිත්ථිණ්ණා, තාවදෙව ච උග්ගතා.

ජම්බූ ¶ යස්සානුභාවෙන, ජම්බුදීපො පකාසිතො;

ද්වෙ අසීතිසහස්සානි, අජ්ඣොගාළ්හො මහණ්ණවෙ.

අච්චුග්ගතො තාවදෙව, චක්කවාළසිලුච්චයො;

පරික්ඛිපිත්වා තං සබ්බං, චක්කවාළමයං ඨිතො’’.

තත්ථ චන්දමණ්ඩලං එකූනපඤ්ඤාසයොජනං, සූරියමණ්ඩලං පඤ්ඤාසයොජනං, තාවතිංසභවනං දසසහස්සයොජනං, තථා අසුරභවනං අවීචිමහානිරයො ජම්බුදීපො ච. අපරගොයානං සත්තසහස්සයොජනං, තථා පුබ්බවිදෙහො, උත්තරකුරු අට්ඨසහස්සයොජනො. එකමෙකො චෙත්ථ මහාදීපො පඤ්චසතපඤ්චසතපරිත්තදීපපරිවාරො. තං සබ්බම්පි එකං චක්කවාළං එකා ලොකධාතු. චක්කවාළන්තරෙසු ලොකන්තරිකනිරයා. එවං අනන්තානි චක්කවාළානි අනන්තා ලොකධාතුයො, අනන්තෙන බුද්ධඤාණෙන අඤ්ඤාසීති සබ්බථා ඔකාසලොකං අවෙදි. එවං සො භගවා සබ්බථා. විදිතලොකත්තා ලොකවිදූති වෙදිතබ්බො.

අත්තනො පන ගුණෙහි විසිට්ඨතරස්ස කස්සචි අභාවා අනුත්තරො. විචිත්තෙහි විනයනූපායෙහි පුරිසදම්මෙ සාරෙතීති පුරිසදම්මසාරථි. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි ¶ ¶ යථාරහං අනුසාසති නිත්ථාරෙති චාති සත්ථා. දෙවමනුස්සග්ගහණං උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන භබ්බපුග්ගලපරිග්ගහවසෙන ච කතං, නාගාදිකෙපි පන එස ලොකියත්ථෙන අනුසාසති. යදත්ථි නෙය්යං නාම, සබ්බස්ස බුද්ධත්තා විමොක්ඛන්තිකඤාණවසෙන බුද්ධො. යතො පන සො –

‘‘භග්යවා භග්ගවා යුත්තො, භගෙහි ච විභත්තවා;

භත්තවා වන්තගමනො, භවෙසු භගවා තතො’’ති.

අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පනෙතානි පදානි විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.124-125) වුත්තානි.

සො ඉමං ලොකන්ති සො භගවා ඉමං ලොකං. ඉදානි වත්තබ්බං නිදස්සෙති. සදෙවකන්තිආදීනි කසිභාරද්වාජආළවකසුත්තෙසු වුත්තනයානෙව. සයන්ති සාමං අපරනෙය්යො හුත්වා. අභිඤ්ඤාති අභිඤ්ඤාය. සච්ඡිකත්වාති පච්චක්ඛං කත්වා. පවෙදෙතීති බොධෙති ඤාපෙති පකාසෙති. සො ධම්මං දෙසෙති…පෙ… පරියොසානකල්යාණන්ති සො භගවා සත්තෙසු කාරුඤ්ඤතං පටිච්ච ¶ අනුත්තරං විවෙකසුඛං හිත්වාපි ධම්මං දෙසෙති. තඤ්ච ඛො අප්පං වා බහුං වා දෙසෙන්තො ආදිකල්යාණාදිප්පකාරමෙව දෙසෙති. කථං? එකගාථාපි හි සමන්තභද්දකත්තා ධම්මස්ස පඨමපාදෙන ආදිකල්යාණා, දුතියතතියපාදෙහි මජ්ඣෙකල්යාණා, පච්ඡිමපාදෙන පරියොසානකල්යාණා. එකානුසන්ධිකං සුත්තං නිදානෙන ආදිකල්යාණං, නිගමනෙන පරියොසානකල්යාණං, සෙසෙන මජ්ඣෙකල්යාණං. නානානුසන්ධිකං පඨමානුසන්ධිනා ආදිකල්යාණං, පච්ඡිමෙන පරියොසානකල්යාණං, සෙසෙහි මජ්ඣෙකල්යාණං. සකලොපි සාසනධම්මො අත්තනො අත්ථභූතෙන සීලෙන ආදිකල්යාණො, සමථවිපස්සනාමග්ගඵලෙහි මජ්ඣෙකල්යාණො, නිබ්බානෙන පරියොසානකල්යාණො. සීලසමාධීහි වා ආදිකල්යාණො, විපස්සනාමග්ගෙහි මජ්ඣෙකල්යාණො, ඵලනිබ්බානෙහි පරියොසානකල්යාණො. බුද්ධසුබොධිතාය වා ආදිකල්යාණො, ධම්මසුධම්මතාය මජ්ඣෙකල්යාණො, සඞ්ඝසුප්පටිපත්තියා පරියොසානකල්යාණො ¶ . තං සුත්වා තථත්තාය පටිපන්නෙන අධිගන්තබ්බාය අභිසම්බොධියා වා ආදිකල්යාණො, පච්චෙකබොධියා මජ්ඣෙකල්යාණො, සාවකබොධියා පරියොසානකල්යාණො ¶ . සුය්යමානො චෙස නීවරණාදිවික්ඛම්භනතො සවනෙනපි කල්යාණමෙව ආවහතීති ආදිකල්යාණො, පටිපජ්ජමානො සමථවිපස්සනාසුඛාවහනතො පටිපත්තියාපි කල්යාණමෙව ආවහතීති මජ්ඣෙකල්යාණො, තථා පටිපන්නො ච පටිපත්තිඵලෙ නිට්ඨිතෙ තාදිභාවාවහනතො පටිපත්තිඵලෙනපි කල්යාණමෙව ආවහතීති පරියොසානකල්යාණො. නාථප්පභවත්තා ච පභවසුද්ධියා ආදිකල්යාණො, අත්ථසුද්ධියා මජ්ඣෙකල්යාණො, කිච්චසුද්ධියා පරියොසානකල්යාණො. යතො අප්පං වා බහුං වා දෙසෙන්තො ආදිකල්යාණාදිප්පකාරමෙව දෙසෙතීති වෙදිතබ්බො.

සාත්ථං සබ්යඤ්ජනන්ති එවමාදීසු පන යස්මා ඉමං ධම්මං දෙසෙන්තො සාසනබ්රහ්මචරියං මග්ගබ්රහ්මචරියඤ්ච පකාසෙති, නානානයෙහි දීපෙති, තඤ්ච යථාසම්භවං අත්ථසම්පත්තියා සාත්ථං, බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා සබ්යඤ්ජනං. සඞ්කාසනපකාසනවිවරණවිභජනඋත්තානීකරණපඤ්ඤත්තිඅත්ථපදසමායොගතො සාත්ථං, අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනාකාරනිරුත්තිනිද්දෙසසම්පත්තියා සබ්යඤ්ජනං. අත්ථගම්භීරතාපටිවෙධගම්භීරතාහි සාත්ථං, ධම්මගම්භීරතාදෙසනාගම්භීරතාහි සබ්යඤ්ජනං. අත්ථපටිභානපටිසම්භිදාවිසයතො සාත්ථං, ධම්මනිරුත්තිපටිසම්භිදාවිසයතො සබ්යඤ්ජනං. පණ්ඩිතවෙදනීයතො සරික්ඛකජනප්පසාදකන්ති සාත්ථං, සද්ධෙය්යතො ලොකියජනප්පසාදකන්ති සබ්යඤ්ජනං. ගම්භීරාධිප්පායතො සාත්ථං, උත්තානපදතො සබ්යඤ්ජනං. උපනෙතබ්බස්සාභාවතො සකලපරිපුණ්ණභාවෙන කෙවලපරිපුණ්ණං, අපනෙතබ්බස්ස අභාවතො නිද්දොසභාවෙන පරිසුද්ධං. සික්ඛත්තයපරිග්ගහිතත්තා බ්රහ්මභූතෙහි සෙට්ඨෙහි චරිතබ්බතො තෙසඤ්ච චරියභාවතො බ්රහ්මචරියං. තස්මා ‘‘සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං…පෙ… බ්රහ්මචරියං පකාසෙතී’’ති වුච්චති.

අපිච ¶ යස්මා සනිදානං සඋප්පත්තිකඤ්ච දෙසෙන්තො ආදිකල්යාණං දෙසෙති, විනෙය්යානං අනුරූපතො අත්ථස්ස අවිපරීතතාය හෙතුදාහරණයොගතො ච මජ්ඣෙකල්යාණං ¶ , සොතූනං සද්ධාපටිලාභෙන නිගමනෙන ච පරියොසානකල්යාණං. එවං දෙසෙන්තො ච බ්රහ්මචරියං පකාසෙති. තඤ්ච පටිපත්තියා අධිගමබ්යත්තිතො සාත්ථං, පරියත්තියා ආගමබ්යත්තිතො සබ්යඤ්ජනං, සීලාදිපඤ්චධම්මක්ඛන්ධයුත්තතො කෙවලපරිපුණ්ණං, නිරුපක්කිලෙසතො නිත්ථරණත්ථාය පවත්තිතො ලොකාමිසනිරපෙක්ඛතො ච ¶ පරිසුද්ධං, සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මභූතානං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකානං චරියතො බ්රහ්මචරියන්ති වුච්චති, තස්මාපි ‘‘සො ධම්මං දෙසෙති…පෙ… බ්රහ්මචරියං පකාසෙතී’’ති වුච්චති.

සාධු ඛො පනාති සුන්දරං ඛො පන, අත්ථාවහං සුඛාවහන්ති වුත්තං හොති. ධම්මියා කථායාති පානකානිසංසපටිසංයුත්තාය. අයඤ්හි කෙණියො සායන්හසමයෙ භගවතො ආගමනං අස්සොසි. ‘‘තුච්ඡහත්ථො භගවන්තං දස්සනාය ගන්තුං ලජ්ජමානො විකාලභොජනා විරතානම්පි පානකං කප්පතී’’ති චින්තෙත්වා පඤ්චහි කාජසතෙහි සුසඞ්ඛතං බදරපානං ගාහාපෙත්වා අගමාසි. යථාහ භෙසජ්ජක්ඛන්ධකෙ ‘‘අථ ඛො කෙණියස්ස ජටිලස්ස එතදහොසි, කිං නු ඛො අහං සමණස්ස ගොතමස්ස හරාපෙය්ය’’න්ති (මහාව. 300) සබ්බං වෙදිතබ්බං. තතො නං භගවා යථා සෙක්ඛසුත්තෙ (ම. නි. 2.22 ආදයො) සාකියෙ ආවසථානිසංසපටිසංයුත්තාය කථාය, ගොසිඞ්ගසාලවනෙ (ම. නි. 1.325 ආදයො) තයො කුලපුත්තෙ සාමග්ගිරසානිසංසපටිසංයුත්තාය, රථවිනීතෙ (ම. නි. 1.252 ආදයො) ජාතිභූමකෙ භික්ඛූ දසකථාවත්ථුපටිසංයුත්තාය, එවං තඞ්ඛණානුරූපාය පානකානිසංසපටිසංයුත්තාය කථාය පානකදානානිසංසං සන්දස්සෙසි, තථාරූපානං පුඤ්ඤානං පුනපි කත්තබ්බතාය නියොජෙන්තො සමාදපෙසි, අබ්භුස්සාහං ජනෙන්තො සමුත්තෙජෙසි, සන්දිට්ඨිකසම්පරායිකෙන ඵලවිසෙසෙන පහංසෙන්තො සම්පහංසෙසි. තෙනාහ ‘‘ධම්මියා කථාය…පෙ… සම්පහංසෙසී’’ති. සො භිය්යොසොමත්තාය භගවති පසන්නො භගවන්තං නිමන්තෙසි, භගවා චස්ස තික්ඛත්තුං පටික්ඛිපිත්වා අධිවාසෙසි. තෙනාහ ‘‘අථ ඛො කෙණියො ජටිලො…පෙ… අධිවාසෙසි ¶ භගවා තුණ්හීභාවෙනා’’ති.

කිමත්ථං පන පටික්ඛිපි භගවාති? පුනප්පුනං යාචනාය චස්ස පුඤ්ඤවුඩ්ඪි භවිස්සති, බහුතරඤ්ච පටියාදෙස්සති, තතො අඩ්ඪතෙලසානං භික්ඛුසතානං පටියත්තං අඩ්ඪසොළසන්නං පාපුණිස්සතීති. කුතො අපරානි තීණි සතානීති චෙ? අප්පටියත්තෙයෙව හි භත්තෙ සෙලො බ්රාහ්මණො තීහි මාණවකසතෙහි සද්ධිං පබ්බජිස්සති, තං දිස්වා භගවා එවමාහාති. මිත්තාමච්චෙති මිත්තෙ ච කම්මකරෙ ච. ඤාතිසාලොහිතෙති සමානලොහිතෙ එකයොනිසම්බන්ධෙ පුත්තධීතාදයො ¶ අවසෙසබන්ධවෙ ච. යෙනාති ¶ යස්මා. මෙති මය්හං. කායවෙය්යාවටිකන්ති කායෙන වෙය්යාවච්චං. මණ්ඩලමාළං පටියාදෙතීති සෙතවිතානමණ්ඩපං කරොති.

තිණ්ණං වෙදානන්ති ඉරුබ්බෙදයජුබ්බෙදසාමවෙදානං. සහ නිඝණ්ඩුනා ච කෙටුභෙන ච සනිඝණ්ඩුකෙටුභානං. නිඝණ්ඩූති නාමනිඝණ්ඩුරුක්ඛාදීනං වෙවචනප්පකාසකං සත්ථං. කෙටුභන්ති කිරියාකප්පවිකප්පො කවීනං උපකාරාය සත්ථං. සහ අක්ඛරප්පභෙදෙන සාක්ඛරප්පභෙදානං. අක්ඛරප්පභෙදොති සික්ඛා ච නිරුත්ති ච. ඉතිහාසපඤ්චමානන්ති අථබ්බනවෙදං චතුත්ථං කත්වා ‘‘ඉතිහ ආස ඉතිහ ආසා’’ති ඊදිසවචනපටිසංයුත්තො පුරාණකථාසඞ්ඛාතො ඉතිහාසො පඤ්චමො එතෙසන්ති ඉතිහාසපඤ්චමා. තෙසං ඉතිහාසපඤ්චමානං. පදං තදවසෙසඤ්ච බ්යාකරණං අජ්ඣෙති වෙදෙති චාති පදකො වෙය්යාකරණො. ලොකායතෙ විතණ්ඩවාදසත්ථෙ මහාපුරිසලක්ඛණාධිකාරෙ ච ද්වාදසසහස්සෙ මහාපුරිසලක්ඛණසත්ථෙ අනූනො පරිපූරකාරීති ලොකායතමහාපුරිසලක්ඛණෙසු අනවයො, අවයො න හොතීති වුත්තං හොති. අවයො නාම යො තානි අත්ථතො ච ගන්ථතො ච සන්ධාරෙතුං න සක්කොති.

ජඞ්ඝාය හිතං විහාරං ¶ ජඞ්ඝාවිහාරං, චිරාසනාදිජනිතං පරිස්සමං විනොදෙතුං ජඞ්ඝාපසාරණත්ථං අදීඝචාරිකන්ති වුත්තං හොති. අනුචඞ්කමමානොති චඞ්කමමානො එව. අනුවිචරමානොති ඉතො චිතො ච චරමානො. කෙණියස්ස ජටිලස්ස අස්සමොති කෙණියස්ස අස්සමං නිවෙසනං. ආවාහොති කඤ්ඤාගහණං. විවාහොති කඤ්ඤාදානං. මහායඤ්ඤොති මහායජනං. මාගධොති මගධානං ඉස්සරො. මහතියා සෙනාය සමන්නාගතත්තා සෙනියො. බිම්බීති සුවණ්ණං, තස්මා සාරසුවණ්ණසදිසවණ්ණතාය බිම්බිසාරො. සො මෙ නිමන්තිතොති සො මයා නිමන්තිතො.

අථ බ්රාහ්මණො පුබ්බෙ කතාධිකාරත්තා බුද්ධසද්දං සුත්වාව අමතෙනෙවාභිසිත්තො විම්හයරූපත්තා ආහ – ‘‘බුද්ධොති, භො කෙණිය, වදෙසී’’ති. ඉතරො යථාභූතං ආචික්ඛන්තො ආහ – ‘‘බුද්ධොති, භො සෙල, වදාමී’’ති. තතො නං පුනපි දළ්හීකරණත්ථං පුච්ඡි, ඉතරොපි තථෙව ආරොචෙසි. අථ කප්පසතසහස්සෙහිපි බුද්ධසද්දස්ස දුල්ලභභාවං දස්සෙන්තො ¶ ආහ – ‘‘ඝොසොපි ඛො එසො දුල්ලභො ලොකස්මිං යදිදං බුද්ධො’’ති. තත්ථ යදිදන්ති නිපාතො, යො එසොති වුත්තං හොති.

අථ බ්රාහ්මණො බුද්ධසද්දං සුත්වා ‘‘කිං නු ඛො සො සච්චමෙව බුද්ධො, උදාහු නාමමත්තමෙවස්ස බුද්ධො’’ති වීමංසිතුකාමො චින්තෙසි, අභාසි එව වා ‘‘ආගතානි ඛො පන…පෙ… විවට්ටච්ඡදො’’ති. තත්ථ ‘‘මන්තෙසූ’’ති වෙදෙසු. ‘‘තථාගතො කිර උප්පජ්ජිස්සතී’’ති පටිකච්චෙව ¶ සුද්ධාවාසදෙවා බ්රාහ්මණවෙසෙන ලක්ඛණානි පක්ඛිපිත්වා වෙදෙ වාචෙන්ති ‘‘තදනුසාරෙන මහෙසක්ඛා සත්තා තථාගතං ජානිස්සන්තී’’ති. තෙන පුබ්බෙ වෙදෙසු මහාපුරිසලක්ඛණානි ආගච්ඡන්ති. පරිනිබ්බුතෙ පන තථාගතෙ කමෙන අන්තරධායන්ති, තෙන එතරහි නත්ථි. මහාපුරිසස්සාති පණිධිසමාදානඤාණසමාදානකරුණාදිගුණමහතො පුරිසස්ස ¶ . ද්වෙව ගතියොති ද්වෙ එව නිට්ඨා. කාමඤ්චායං ගතිසද්දො ‘‘පඤ්ච ඛො ඉමා, සාරිපුත්ත, ගතියො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.153) භවභෙදෙ, ‘‘ගතී මිගානං පවන’’න්තිආදීසු (පරි. 339) නිවාසට්ඨානෙ, ‘‘එවං අධිමත්තගතිමන්තො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.161) පඤ්ඤායං, ‘‘ගතිගත’’න්තිආදීසු (චූළව. 204) විසටභාවෙ වත්තති, ඉධ පන නිට්ඨායං වෙදිතබ්බො. තත්ථ කිඤ්චාපි යෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො රාජා හොති චක්කවත්ති, න තෙහි එව බුද්ධො. ජාතිසාමඤ්ඤතො පන තානියෙව තානීති වුච්චන්ති. තස්මා වුත්තං ‘‘යෙහි සමන්නාගතස්සා’’ති.

සචෙ අගාරං අජ්ඣාවසතීති යදි අගාරෙ වසති. රාජා හොති චක්කවත්තීති චතූහි අච්ඡරියධම්මෙහි සඞ්ගහවත්ථූහි ච ලොකං රඤ්ජනතො රාජා. චක්කරතනං වත්තෙති, චතූහි සම්පත්තිචක්කෙහි, වත්තති, තෙහි ච පරං වත්තෙති, පරහිතාය ච ඉරියාපථචක්කානං වත්තො එතස්මිං අත්ථීති චක්කවත්ති. එත්ථ ච රාජාති සාමඤ්ඤං, චක්කවත්තීති විසෙසනං. ධම්මෙන චරතීති ධම්මිකො, ඤායෙන සමෙන වත්තතීති අත්ථො. ධම්මෙන රජ්ජං ලභිත්වා රාජා ජාතොති ධම්මරාජා. පරහිතධම්මකරණෙන වා ධම්මිකො, අත්තහිතධම්මකරණෙන ධම්මරාජා. චතුරන්තාය ඉස්සරොති චාතුරන්තො, චතුසමුද්දන්තාය චත්තුබ්බිධදීපවිභූසිතාය ච පථවියා ඉස්සරොති අත්ථො. අජ්ඣත්තං කොධාදිපච්චත්ථිකෙ බහිද්ධා ච සබ්බරාජානො විජෙසීති විජිතාවී. ජනපදත්ථාවරියප්පත්තොති ජනපදෙ ධුවභාවං ථාවරභාවං පත්තො, න සක්කා කෙනචි ¶ චාලෙතුං, ජනපදො වා තම්හි ථාවරියප්පත්තො අනුස්සුක්කො සකම්මනිරතො අචලො අසම්පවෙධීතිපි ජනපදත්ථාවරියප්පත්තො.

සෙය්යථිදන්ති නිපාතො, තස්ස ¶ එතානි කතමානීති අත්ථො. චක්කරතනං…පෙ… පරිණායකරතනමෙව සත්තමන්ති තානි සබ්බප්පකාරතො රතනසුත්තවණ්ණනායං වුත්තානි. තෙසු අයං චක්කවත්තිරාජා චක්කරතනෙන අජිතං ජිනාති, හත්ථිඅස්සරතනෙහි විජිතෙ යථාසුඛමනුවිචරති, පරිණායකරතනෙන විජිතමනුරක්ඛති, සෙසෙහි උපභොගසුඛමනුභවති. පඨමෙන චස්ස උස්සාහසත්තියොගො, හත්ථිඅස්සගහපතිරතනෙහි පභුසත්තියොගො, පරිණායකරතනෙන මන්තසත්තියොගො සුපරිපුණ්ණො හොති, ඉත්ථිමණිරතනෙහි ච තිවිධසත්තියොගඵලං. සො ඉත්ථිමණිරතනෙහි භොගසුඛමනුභොති, සෙසෙහි ඉස්සරියසුඛං. විසෙසතො චස්ස පුරිමානි තීණි අදොසකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙන ¶ සම්පජ්ජන්ති, මජ්ඣිමානි අලොභකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙන, පච්ඡිමමෙකං අමොහකුසලමූලජනිතකම්මානුභාවෙනාති වෙදිතබ්බං.

පරොසහස්සන්ති අතිරෙකසහස්සං. සූරාති අභීරුකජාතිකා. වීරඞ්ගරූපාති දෙවපුත්තසදිසකායා, එවං තාවෙකෙ. අයං පනෙත්ථ සභාවො වීරාති උත්තමසූරා වුච්චන්ති, වීරානං අඞ්ගං වීරඞ්ගං, වීරකාරණං වීරියන්ති වුත්තං හොති. වීරඞ්ගං රූපං එතෙසන්ති වීරඞ්ගරූපා, වීරියමයසරීරා වියාති වුත්තං හොති. පරසෙනප්පමද්දනාති සචෙ පටිමුඛං තිට්ඨෙය්ය පරසෙනා, තං පමද්දිතුං සමත්ථාති අධිප්පායො. ධම්මෙනාති ‘‘පාණො න හන්තබ්බො’’තිආදිනා (දී. නි. 2.244; ම. නි. 3.257) පඤ්චසීලධම්මෙන. අරහං හොති සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ විවට්ටච්ඡදොති එත්ථ රාගදොසමොහමානදිට්ඨිඅවිජ්ජාදුච්චරිතඡදනෙහි සත්තහි පටිච්ඡන්නෙ කිලෙසන්ධකාරෙ ලොකෙ තං ඡදනං විවට්ටෙත්වා සමන්තතො සඤ්ජාතාලොකො හුත්වා ඨිතොති විවට්ටච්ඡදො. තත්ථ පඨමෙන පදෙන පූජාරහතා, දුතියෙන තස්සා හෙතු යස්මා සම්මාසම්බුද්ධොති. තතියෙන බුද්ධත්තහෙතු විවට්ටච්ඡදතා වුත්තාති ¶ වෙදිතබ්බා. අථ වා විවට්ටො ච විච්ඡදො චාති විවට්ටච්ඡදො, වට්ටරහිතො ඡදනරහිතො චාති වුත්තං හොති. තෙන අරහං වට්ටාභාවෙන සම්මාසම්බුද්ධො ඡදනාභාවෙනාති එවං පුරිමපදද්වයස්සෙව හෙතුද්වයං වුත්තං හොති. දුතියෙන වෙසාරජ්ජෙන චෙත්ථ පුරිමසිද්ධි, පඨමෙන දුතියසිද්ධි, තතියචතුත්ථෙහි ¶ තතියසිද්ධි හොති. පුරිමඤ්ච ධම්මචක්ඛුං, දුතියං බුද්ධචක්ඛුං, තතියං සමන්තචක්ඛුං සාධෙතීති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි භගවතො සන්තිකං ගන්තුකාමො ආහ – ‘‘කහං පන භො…පෙ… සම්මාසම්බුද්ධො’’ති. එවං වුත්තෙතිආදීසු යෙනෙසාති යෙන දිසාභාගෙන එසා. නීලවනරාජීති නීලවණ්ණරුක්ඛපන්ති. වනං කිර මෙඝපන්තිසදිසං. යත්ථ භගවා තදා විහාසි, තං නිද්දිසන්තො ආහ – ‘‘යෙනෙසා භො, සෙල, නීලවනරාජී’’ති. තත්ථ ‘‘සො විහරතී’’ති අයං පනෙත්ථ පාඨසෙසො, භුම්මත්ථෙ වා කරණවචනං. පදෙ පදන්ති පදසමීපෙ පදං. තෙන තුරිතගමනං පටිසෙධෙති. දුරාසදා හීති කාරණං ආහ, යස්මා තෙ දුරාසදා, තස්මා එවං භොන්තො ආගච්ඡන්තූති. කිං පන කාරණා දුරාසදාති චෙ? සීහාව එකචරා. යථා හි සීහා සහායකිච්චාභාවතො එකචරා, එවං තෙපි විවෙකකාමතාය. ‘‘යදා චාහ’’න්තිආදිනා පන තෙ මාණවකෙ උපචාරං සික්ඛාපෙති. තත්ථ මා ඔපාතෙථාති මා පවෙසෙථ, මා කථෙථාති වුත්තං හොති. ආගමෙන්තූති පටිමානෙන්තු, යාව කථා පරියොසානං ගච්ඡති, තාව තුණ්හී භවන්තූති අත්ථො.

සමන්නෙසීති ගවෙසි. යෙභුය්යෙනාති බහුකානි අද්දස, අප්පකානි නාද්දස. තතො යානි න අද්දස ¶ , තානි දීපෙන්තො ආහ ‘‘ඨපෙත්වා ද්වෙ’’ති. කඞ්ඛතීති කඞ්ඛං උප්පාදෙති පත්ථනං ‘‘අහො වත පස්සෙය්ය’’න්ති. විචිකිච්ඡතීති තතො තතො තානි විචිනන්තො කිච්ඡති න සක්කොති දට්ඨුං. නාධිමුච්චතීති තාය විචිකිච්ඡාය සන්නිට්ඨානං න ගච්ඡති. න සම්පසීදතීති තතො ‘‘පරිපුණ්ණලක්ඛණො අය’’න්ති භගවති පසාදං ¶ නාපජ්ජති. කඞ්ඛාය වා සුදුබ්බලවිමති වුත්තා, විචිකිච්ඡාය මජ්ඣිමා, අනධිමුච්චනතාය බලවතී, අසම්පසාදෙන තෙහි තීහි ධම්මෙහි චිත්තස්ස කාලුස්සියභාවො.

කොසොහිතෙති වත්ථිකොසෙන පටිච්ඡන්නෙ. වත්ථගුය්හෙති අඞ්ගජාතෙ. භගවතො හි වරවාරණස්සෙව කොසොහිතං වත්ථගුය්හං සුවණ්ණවණ්ණං පදුමගබ්භසමානං. තං සො වත්ථපටිච්ඡන්නත්තා අපස්සන්තො අන්තොමුඛගතාය ච ජිව්හාය පහූතභාවං අසල්ලක්ඛෙන්තො තෙසු ද්වීසු ලක්ඛණෙසු කඞ්ඛී අහොසි ¶ විචිකිච්ඡී. තථාරූපන්ති කථං රූපං? කිමෙත්ථ අම්හෙහි වත්තබ්බං, වුත්තමෙතං නාගසෙනත්ථෙරෙනෙව මිලින්දරඤ්ඤා පුට්ඨෙන (මි. ප. 4.3.3) –

‘‘දුක්කරං, භන්තෙ නාගසෙන, භගවතා කතන්ති. කිං, මහාරාජාති? මහාජනෙන හිරිකරණොකාසං බ්රහ්මායුබ්රාහ්මණස්ස ච අන්තෙවාසිඋත්තරස්ස ච බාවරිස්ස අන්තෙවාසීනං සොළසන්නං බ්රාහ්මණානඤ්ච සෙලස්ස බ්රාහ්මණස්ස අන්තෙවාසීනං තිසතමාණවානඤ්ච දස්සෙසි, භන්තෙති. න, මහාරාජ, භගවා ගුය්හං දස්සෙති, ඡායං භගවා දස්සෙති, ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛරිත්වා නිවාසනනිවත්ථං කායබන්ධනබද්ධං චීවරපාරුතං ඡායාරූපකමත්තං දස්සෙති, මහාරාජාති. ඡායාරූපෙ දිට්ඨෙ සති දිට්ඨො එව නනු, භන්තෙති. තිට්ඨතෙතං, මහාරාජ, හදයරූපං දිස්වා බුජ්ඣනකසත්තො භවෙය්ය, හදයමංසං නීහරිත්වා දස්සෙය්ය සම්මාසම්බුද්ධොති. කල්ලොසි, භන්තෙ, නාගසෙනා’’ති (මි. ප. 4.3.3).

නින්නාමෙත්වාති නීහරිත්වා. කණ්ණසොතානුමසනෙන චෙත්ථ දීඝභාවො, නාසිකාසොතානුමසනෙන තනුභාවො, නලාටච්ඡාදනෙන පුථුලභාවො පකාසිතොති වෙදිතබ්බො. ආචරියපාචරියානන්ති ආචරියානඤ්චෙව ආචරියාචරියානඤ්ච. සකෙ වණ්ණෙති අත්තනො ගුණෙ.

554. පරිපුණ්ණකායොති ලක්ඛණෙහි පරිපුණ්ණතාය අහීනඞ්ගපච්චඞ්ගතාය ච පරිපුණ්ණසරීරො ¶ . සුරුචීති සුන්දරසරීරප්පභො. සුජාතොති ආරොහපරිණාහසම්පත්තියා සණ්ඨානසම්පත්තියා ච සුනිබ්බත්තො. චාරුදස්සනොති සුචිරම්පි පස්සන්තානං අතිත්තිජනකං අප්පටිකූලං රමණීයං චාරු එව දස්සනං අස්සාති චාරුදස්සනො. කෙචි පන භණන්ති ‘‘චාරුදස්සනොති ¶ සුන්දරනෙත්තො’’ති. සුවණ්ණවණ්ණොති සුවණ්ණසදිසවණ්ණො. අසීති භවසි. එතං සබ්බපදෙහි යොජෙතබ්බං. සුසුක්කදාඨොති සුට්ඨු සුක්කදාඨො. භගවතො හි දාඨාහි චන්දකිරණා විය අතිවිය පණ්ඩරරංසියො නිච්ඡරන්ති. තෙනාහ – ‘‘සුසුක්කදාඨොසී’’ති.

555. මහාපුරිසලක්ඛණාති පුබ්බෙ වුත්තබ්යඤ්ජනානෙව වචනන්තරෙන නිගමෙන්තො ආහ.

556. ඉදානි ¶ තෙසු ලක්ඛණෙසු අත්තනො අභිරුචිතෙහි ලක්ඛණෙහි භගවන්තං ථුනන්තො ආහ – ‘‘පසන්නනෙත්තො’’තිආදි. භගවා හි පඤ්චවණ්ණපසාදසම්පත්තියා පසන්නනෙත්තො, පරිපුණ්ණචන්දමණ්ඩලසදිසමුඛත්තා සුමුඛො, ආරොහපරිණාහසම්පත්තියා බ්රහා, බහ්මුජුගත්තතාය උජු, ජුතිමන්තතාය පතාපවා. යම්පි චෙත්ථ පුබ්බෙ වුත්තං, තං ‘‘මජ්ඣෙ සමණසඞ්ඝස්සා’’ති ඉමිනා පරියායෙන ථුනතා පුන වුත්තං. ඊදිසො හි එවං විරොචති. එස නයො උත්තරගාථායපි.

557-8. උත්තමවණ්ණිනොති උත්තමවණ්ණසම්පන්නස්ස. ජම්බුසණ්ඩස්සාති ජම්බුදීපස්ස. පාකටෙන ඉස්සරියං වණ්ණයන්තො ආහ, අපිච චක්කවත්ති චතුන්නම්පි දීපානං ඉස්සරො හොති.

559. ඛත්තියාති ජාතිඛත්තියා. භොජාති භොගියා. රාජානොති යෙ කෙචි රජ්ජං කාරෙන්තා. අනුයන්තාති අනුගාමිනො සෙවකා. රාජාභිරාජාති රාජූනං පූජනියො රාජා හුත්වා, චක්කවත්තීති අධිප්පායො. මනුජින්දොති මනුස්සාධිපති පරමිස්සරො හුත්වා.

560. එවං වුත්තෙ භගවා ‘‘යෙ තෙ භවන්ති අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා, තෙ සකෙ වණ්ණෙ භඤ්ඤමානෙ අත්තානං පාතුකරොන්තී’’ති ඉමං සෙලස්ස මනොරථං පූරෙන්තො ආහ ‘‘රාජාහමස්මී’’ති. තත්රායමධිප්පායො – යං ඛො මං ත්වං සෙල යාචසි ‘‘රාජා අරහසි භවිතුං චක්කවත්තී’’ති, එත්ථ අප්පොස්සුක්කො හොති, රාජාහමස්මි, සති ච රාජත්තෙ යථා අඤ්ඤො රාජා සමානොපි යොජනසතං වා අනුසාසති, ද්වෙ තීණි වා චත්තාරි වා පඤ්ච වා යොජනසතානි යොජනසහස්සං වා චක්කවත්ති හුත්වාපි ¶ චතුදීපපරියන්තමත්තං වා, නාහමෙවං පරිච්ඡින්නවිසයො. අහඤ්හි ධම්මරාජා අනුත්තරො භවග්ගතො අවීචිපරියන්තං කත්වා තිරියං අප්පමෙය්යා ලොකධාතුයො අනුසාසාමි. යාවතා හි අපදද්විපදාදිභෙදා සත්තා, අහං තෙසං අග්ගො. න හි මෙ කොචි සීලෙන වා…පෙ… විමුත්තිඤාණදස්සනෙන වා පටිභාගො අත්ථි. ස්වාහං එවං ධම්මරාජා අනුත්තරො අනුත්තරෙනෙව චතුසතිපට්ඨානාදිභෙදබොධිපක්ඛියසඞ්ඛාතෙන ධම්මෙන චක්කං වත්තෙමි ‘‘ඉදං පජහථ, ඉදං උපසම්පජ්ජ විහරථා’’තිආදිනා ආණාචක්කං, ‘‘ඉදං ඛො පන, භික්ඛවෙ, දුක්ඛං අරියසච්ච’’න්තිආදිනා ¶ (සං. නි. 5.1081; මහාව. 14) පරියත්තිධම්මෙන ධම්මචක්කමෙව වා. චක්කං අප්පටිවත්තියන්ති ¶ යං චක්කං අප්පටිවත්තියං හොති සමණෙන වා…පෙ… කෙනචි ලොකස්මින්ති.

561-2. එවං අත්තානං ආවිකරොන්තං භගවන්තං දිස්වා පීතිසොමනස්සජාතො සෙලො දළ්හිකරණත්ථං ‘‘සම්බුද්ධො පටිජානාසී’’ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ කො නු සෙනාපතීති ධම්මරඤ්ඤො භොතො, ධම්මෙන පවත්තිතස්ස ධම්මචක්කස්ස අනුප්පවත්තකො සෙනාපති කොති පුච්ඡි.

563. තෙන ච සමයෙන භගවතො දක්ඛිණපස්සෙ ආයස්මා සාරිපුත්තො නිසින්නො හොති සුවණ්ණපුඤ්ජො විය සිරියා සොභමානො, තං දස්සෙන්තො භගවා ‘‘මයා පවත්තිත’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ අනුජාතො තථාගතන්ති තථාගතහෙතු අනුජාතො, තථාගතෙන හෙතුනා ජාතොති අත්ථො.

564. එවං ‘‘කො නු සෙනාපතී’’ති පඤ්හං බ්යාකරිත්වා යං සෙලො ආහ – ‘‘සම්බුද්ධො පටිජානාසී’’ති, තත්ර නං නික්කඞ්ඛං කාතුකාමො ‘‘නාහං පටිඤ්ඤාමත්තෙනෙව පටිජානාමි, අපිචාහං ඉමිනා කාරණෙන බුද්ධො’’ති ඤාපෙතුං ‘‘අභිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ අභිඤ්ඤෙය්යන්ති විජ්ජා ච විමුත්ති ච. මග්ගසච්චසමුදයසච්චානි පන භාවෙතබ්බපහාතබ්බානි, හෙතුවචනෙන පන ඵලසිද්ධිතො තෙසං ඵලානි නිරොධසච්චදුක්ඛසච්චානිපි වුත්තානෙව භවන්ති. යතො සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකතං, පරිඤ්ඤෙය්යං පරිඤ්ඤාතන්ති එවම්පෙත්ථ වුත්තමෙව හොති. එවං ¶ චතුසච්චභාවනාඵලඤ්ච විජ්ජාවිමුත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘බුජ්ඣිතබ්බං බුජ්ඣිත්වා බුද්ධො ජාතොස්මී’’ති යුත්තෙන හෙතුනා බුද්ධත්තං සාධෙති.

565-7. එවං නිප්පරියායෙන අත්තානං පාතුකත්වා අත්තනි කඞ්ඛාවිතරණත්ථං බ්රාහ්මණං අභිත්ථරයමානො ‘‘විනයස්සූ’’ති ගාථාත්තයමාහ. තත්ථ සල්ලකත්තොති රාගසල්ලාදිසත්තසල්ලකත්තනො. බ්රහ්මභූතොති සෙට්ඨභූතො. අතිතුලොති තුලං අතීතො උපමං අතීතො, නිරූපමොති අත්ථො. මාරසෙනප්පමද්දනොති ‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා’’තිආදිකාය ‘‘පරෙ ච අවජානාතී’’ති (සු. නි. 440; මහානි. 28; චූළනි. නන්දමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 47) එවං වුත්තාය මාරපරිසසඞ්ඛාතාය මාරසෙනාය ¶ පමද්දනො. සබ්බාමිත්තෙති ඛන්ධකිලෙසාභිසඞ්ඛාරමච්චුදෙවපුත්තමාරාදිකෙ සබ්බපච්චත්ථිකෙ. වසීකත්වාති අත්තනො වසෙ වත්තෙත්වා. අකුතොභයොති කුතොචි අභයො.

568-70. එවං වුත්තෙ සෙලො බ්රාහ්මණො තාවදෙව භගවති සඤ්ජාතප්පසාදො පබ්බජ්ජාපෙක්ඛො ¶ හුත්වා ‘‘ඉමං භවන්තො’’ති ගාථාත්තයමාහ යථා තං පරිපාකගතාය උපනිස්සයසම්පත්තියා සම්මා චොදියමානො. තත්ථ කණ්හාභිජාතිකොති චණ්ඩාලාදිනීචකුලෙ ජාතො.

571. තතො තෙපි මාණවකා තථෙව පබ්බජ්ජාපෙක්ඛා හුත්වා ‘‘එතඤ්චෙ රුච්චති භොතො’’ති ගාථමාහංසු යථා තං තෙන සද්ධිං කතාධිකාරා කුලපුත්තා.

572. අථ සෙලො තෙසු මාණවකෙසු තුට්ඨචිත්තො තෙ දස්සෙන්තො පබ්බජ්ජං යාචමානො ‘‘බ්රාහ්මණා’’ති ගාථමාහ.

573. තතො භගවා යස්මා සෙලො අතීතෙ පදුමුත්තරස්ස භගවතො සාසනෙ තෙසංයෙව තිණ්ණං පුරිසසතානං ගණසෙට්ඨො හුත්වා තෙහි සද්ධිං පරිවෙණං කාරාපෙත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි ච කත්වා කමෙන දෙවමනුස්සසම්පත්තිං අනුභවමානො පච්ඡිමෙ භවෙ තෙසංයෙව ආචරියො හුත්වා නිබ්බත්තො, තඤ්ච නෙසං කම්මං විමුත්තිපරිපාකාය පරිපක්කං එහිභික්ඛුභාවස්ස ¶ ච උපනිස්සයභූතං, තස්මා තෙ සබ්බෙව එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය පබ්බාජෙන්තො ‘‘ස්වාක්ඛාත’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ සන්දිට්ඨිකන්ති පච්චක්ඛං. අකාලිකන්ති මග්ගානන්තරඵලුප්පත්තිතො න කාලන්තරෙ පත්තබ්බඵලං. යත්ථාති යන්නිමිත්තා. මග්ගබ්රහ්මචරියනිමිත්තා හි පබ්බජ්ජා අප්පමත්තස්ස සතිවිප්පවාසවිරහිතස්ස තීසු සික්ඛාසු සික්ඛතො අමොඝා හොති. තෙනාහ – ‘‘ස්වාක්ඛාතං…පෙ… සික්ඛතො’’ති.

එවඤ්ච වත්වා ‘‘එථ භික්ඛවො’’ති භගවා අවොච. තෙ සබ්බෙ පත්තචීවරධරා හුත්වා ආකාසෙනාගම්ම භගවන්තං අභිවාදෙසුං. එවමිමං තෙසං එහිභික්ඛුභාවං සන්ධාය සඞ්ගීතිකාරා ‘‘අලත්ථ ඛො සෙලො…පෙ… උපසම්පද’’න්ති ආහංසු.

භුත්තාවින්ති ¶ භුත්තවන්තං. ඔනීතපත්තපාණින්ති පත්තතො ඔනීතපාණිං, අපනීතහත්ථන්ති වුත්තං හොති. තත්ථ ‘‘උපගන්ත්වා’’ති පාඨසෙසො දට්ඨබ්බො. ඉතරථා හි භගවන්තං එකමන්තං නිසීදීති න යුජ්ජති.

574. අග්ගිහුත්තමුඛාති භගවා කෙණියස්ස චිත්තානුකූලවසෙන අනුමොදන්තො එවමාහ. තත්ථ අග්ගිපරිචරියං විනා බ්රාහ්මණානං යඤ්ඤාභාවතො ‘‘අග්ගිහුත්තමුඛා යඤ්ඤා’’ති වුත්තං. අග්ගිහුත්තසෙට්ඨා ¶ අග්ගිහුත්තපධානාති අත්ථො. වෙදෙ සජ්ඣායන්තෙහි පඨමං සජ්ඣායිතබ්බතො සාවිත්තී ‘‘ඡන්දසො මුඛ’’න්ති වුත්තා. මනුස්සානං සෙට්ඨතො රාජා ‘‘මුඛ’’න්ති වුත්තො. නදීනං ආධාරතො පටිසරණතො ච සාගරො ‘‘මුඛ’’න්ති වුත්තො. චන්දයොගවසෙන ‘‘අජ්ජ කත්තිකා අජ්ජ රොහිනී’’ති සඤ්ජානනතො ආලොකකරණතො සොම්මභාවතො ච ‘‘නක්ඛත්තානං මුඛං චන්දො’’ති වුත්තො. තපන්තානං අග්ගත්තා ආදිච්චො ‘‘තපතං මුඛ’’න්ති වුත්තො. දක්ඛිණෙය්යානං පන අග්ගත්තා විසෙසෙන තස්මිං සමයෙ බුද්ධප්පමුඛං සඞ්ඝං සන්ධාය ‘‘පුඤ්ඤං ආකඞ්ඛමානානං, සඞ්ඝො වෙ යජතං මුඛ’’න්ති වුත්තො. තෙන සඞ්ඝො පුඤ්ඤස්ස ආයමුඛන්ති දස්සෙති.

576. යං තං සරණන්ති අඤ්ඤබ්යාකරණගාථමාහ. තස්සත්ථො ¶ – පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමා භගවා, යස්මා මයං ඉතො අට්ඨමෙ දිවසෙ තං සරණං අගමම්හ, තස්මා සත්තරත්තෙන තව සාසනෙ අනුත්තරෙන දමථෙන දන්තම්හ. අහො තෙ සරණස්ස ආනුභාවොති.

577-8. තතො පරං භගවන්තං ද්වීහි ගාථාහි ථුනිත්වා තතියාය වන්දනං යාචති –

579.

‘‘භික්ඛවො තිසතා ඉමෙ, තිට්ඨන්ති පඤ්ජලීකතා;

පාදෙ වීර පසාරෙහි, නාගා වන්දන්තු සත්ථුනො’’ති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය සෙලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. සල්ලසුත්තවණ්ණනා

580. අනිමිත්තන්ති ¶ ¶ සල්ලසුත්තං. කා උප්පත්ති? භගවතො කිර උපට්ඨාකො එකො උපාසකො, තස්ස පුත්තො කාලමකාසි. සො පුත්තසොකාභිභූතො සත්තාහං නිරාහාරො අහොසි. තං අනුකම්පන්තො භගවා තස්ස ඝරං ගන්ත්වා සොකවිනොදනත්ථං ඉමං සුත්තමභාසි.

තත්ථ අනිමත්තන්ති කිරියාකාරනිමිත්තවිරහිතං. යථා හි ‘‘යදාහං අක්ඛිං වා නිඛණිස්සාමි, භමුකං වා උක්ඛිපිස්සාමි, තෙන නිමිත්තෙන තං භණ්ඩං අවහරා’’තිආදීසු කිරියාකාරනිමිත්තමත්ථි, න එවං ජීවිතෙ. න හි සක්කා ලද්ධුං ‘‘යාවාහං ඉදං වා ඉදං වා කරොමි, තාව ත්වං ජීව, මා මීයා’’ති. අනඤ්ඤාතන්ති අතො එව න සක්කා එකංසෙන අඤ්ඤාතුං ‘‘එත්තකං වා එත්තකං වා කාලං ඉමිනා ජීවිතබ්බ’’න්ති ගතියා ආයුපරියන්තවසෙන වා. යථා හි චාතුමහාරාජිකාදීනං පරිමිතං ආයු, න තථා මච්චානං, එවම්පි එකංසෙන අනඤ්ඤාතං.

කසිරන්ති අනෙකපච්චයපටිබද්ධවුත්තිභාවතො කිච්ඡං න සුඛයාපනීයං. තථා හි තං අස්සාසපටිබද්ධඤ්ච, පස්සාසපටිබද්ධඤ්ච, මහාභූතපටිබද්ධඤ්ච, කබළීකාරාහාරපටිබද්ධඤ්ච, උස්මාපටිබද්ධඤ්ච, විඤ්ඤාණපටිබද්ධඤ්ච. අනස්සසන්තොපි හි න ජීවති අපස්සසන්තොපි. චතූසු ච ධාතූසු කට්ඨමුඛාදිආසීවිසදට්ඨො ¶ විය කායො පථවීධාතුප්පකොපෙන තාව ථද්ධො හොති කලිඞ්ගරසදිසො. යථාහ –

‘‘පත්ථද්ධො භවතී කායො, දට්ඨො කට්ඨමුඛෙන වා;

පථවීධාතුප්පකොපෙන, හොති කට්ඨමුඛෙව සො’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. 584);

ආපොධාතුප්පකොපෙන පූතිභාවං ආපජ්ජිත්වා පග්ඝරිතපුබ්බමංසලොහිතො අට්ඨිචම්මාවසෙසො හොති. යථාහ –

‘‘පූතිකො ¶ භවතී කායො, දට්ඨො පූතිමුඛෙන වා;

ආපොධාතුප්පකොපෙන, හොති පූතිමුඛෙව සො’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. 584);

තෙජොධාතුප්පකොපෙන අඞ්ගාරකාසුයං පක්ඛිත්තො විය සමන්තා පරිඩය්හති. යථාහ –

‘‘සන්තත්තො ¶ භවතී කායො, දට්ඨො අග්ගිමුඛෙන වා;

තෙජොධාතුප්පකොපෙන, හොති අග්ගිමුඛෙව සො’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. 584);

වායොධාතුප්පකොපෙන සඤ්ඡිජ්ජමානසන්ධිබන්ධනො පාසාණෙහි කොට්ටෙත්වා සඤ්චුණ්ණියමානට්ඨිකො විය ච හොති. යථාහ –

‘‘සඤ්ඡින්නො භවතී කායො, දට්ඨො සත්ථමුඛෙන වා;

වායොධාතුප්පකොපෙන, හොති සත්ථමුඛෙව සො’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. 584);

ධාතුප්පකොපබ්යාපන්නකායොපි ච න ජීවති. යදා පන තා ධාතුයො අඤ්ඤමඤ්ඤං පතිට්ඨානාදිකිච්චං සාධෙන්තාපි සමං වහන්ති, තදා ජීවිතං පවත්තති. එවං මහාභූතපටිබද්ධඤ්ච ජීවිතං. දුබ්භික්ඛාදීසු පන ආහාරුපච්ඡෙදෙන සත්තානං ජීවිතක්ඛයො පාකටො එව. එවං කබළීකාරාහාරපටිබද්ධඤ්ච ජීවිතං. තථා අසිතපීතාදිපරිපාකෙ කම්මජතෙජෙ ඛීණෙ සත්තා ජීවිතක්ඛයං පාපුණන්තාපි පාකටා එව. එවං උස්මාපටිබද්ධඤ්ච ජීවිතං. විඤ්ඤාණෙ පන නිරුද්ධෙ නිරුද්ධතො පභුති සත්තානං න හොති ජීවිතන්ති එවම්පි ලොකෙ පාකටමෙව. එවං විඤ්ඤාණපටිබද්ධඤ්ච ජීවිතං. එවං අනෙකපච්චයපටිබද්ධවුත්තිභාවතො කසිරං වෙදිතබ්බං.

පරිත්තඤ්චාති අප්පකං, දෙවානං ජීවිතං උපනිධාය තිණග්ගෙ උස්සාවබින්දුසදිසං, චිත්තක්ඛණතො උද්ධං අභාවෙන වා පරිත්තං. අතිදීඝායුකොපි හි සත්තො අතීතෙන චිත්තෙන ජීවිත්ථ න ජීවති න ජීවිස්සති, අනාගතෙන ¶ ජීවිස්සති න ජීවති න ජීවිත්ථ, පච්චුප්පන්නෙන ජීවති න ජීවිත්ථ න ජීවිස්සති. වුත්තඤ්චෙතං –

‘‘ජීවිතං අත්තභාවො ච, සුඛදුක්ඛා ච කෙවලා;

එකචිත්තසමායුත්තා, ලහුසො වත්තතෙ ඛණො.

‘‘චුල්ලාසීතිසහස්සානි ¶ , කප්පා තිට්ඨන්ති යෙ මරූ;

නත්වෙව තෙපි ජීවන්ති, ද්වීහි චිත්තෙහි සංයුතා’’ති. (මහානි. 10);

තඤ්ච දුක්ඛෙන සංයුතන්ති තඤ්ච ජීවිතං එවං අනිමිත්තමනඤ්ඤාතං කසිරං පරිත්තඤ්ච සමානම්පි සීතුණ්හඩංසමකසාදිසම්ඵස්සඛුප්පිපාසාසඞ්ඛාරදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛදුක්ඛදුක්ඛෙහි සංයුතං. කිං වුත්තං හොති? යස්මා ඊදිසං මච්චානං ජීවිතං, තස්මා ¶ ත්වං යාව තං පරික්ඛයං න ගච්ඡති, තාව ධම්මචරියමෙව බ්රූහය, මා පුත්තමනුසොචාති.

581. අථාපි මඤ්ඤෙය්යාසි ‘‘සබ්බූපකරණෙහි පුත්තං අනුරක්ඛන්තස්සාපි මෙ සො මතො, තෙන සොචාමී’’ති, එවම්පි මා සොචි. න හි සො උපක්කමො අත්ථි, යෙන ජාතා න මිය්යරෙ, න හි සක්කා කෙනචි උපක්කමෙන ජාතා සත්තා මා මරන්තූති රක්ඛිතුන්ති වුත්තං හොති. තතො යස්මා සො ‘‘ජරං පත්වා නාම, භන්තෙ, මරණං අනුරූපං, අතිදහරො මෙ පුත්තො මතො’’ති චින්තෙසි, තස්මා ආහ ‘‘ජරම්පි පත්වා මරණං, එවංධම්මා හි පාණිනො’’ති, ජරං පත්වාපි අප්පත්වාපි මරණං, නත්ථි එත්ථ නියමොති වුත්තං හොති.

582. ඉදානි තමත්ථං නිදස්සනෙන සාධෙන්තො ‘‘ඵලානමිව පක්කාන’’න්තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යථා ඵලානං පක්කානං යස්මා සූරියුග්ගමනතො පභුති සූරියාතපෙන සන්තප්පමානෙ රුක්ඛෙ පථවිරසො ච ආපොරසො ච පත්තතො සාඛං සාඛතො ඛන්ධං ඛන්ධතො මූලන්ති එවං අනුක්කමෙන මූලතො පථවිමෙව පවිසති, ඔගමනතො පභුති පන පථවිතො මූලං මූලතො ඛන්ධන්ති එවං අනුක්කමෙන සාඛාපත්තපල්ලවාදීනි පුන ආරොහති, එවං ආරොහන්තො ච පරිපාකගතෙ ඵලෙ වණ්ටමූලං න පවිසති. අථ සූරියාතපෙන තප්පමානෙ වණ්ටමූලෙ පරිළාහො උප්පජ්ජති. තෙන තානි ඵලානි පාතො පාතො නිච්චකාලං පතන්ති, නෙසං පාතො පතනතො භයං හොති, පතනා භයං හොතීති අත්ථො. එවං ජාතානං මච්චානං නිච්චං මරණතො භයං ¶ . පක්කඵලසදිසා හි සත්තාති.

583-6. කිඤ්ච භිය්යො ‘‘යථාපි කුම්භකාරස්ස…පෙ… ජීවිත’’න්ති. තස්මා ‘‘දහරා ච…පෙ… පරායණා’’ති එවං ගණ්හ, එවඤ්ච ගහෙත්වා ‘‘තෙසං මච්චු…පෙ… ඤාතී වා පන ඤාතකෙ’’ති එවම්පි ගණ්හ. යස්මා ච න පිතා තායතෙ පුත්තං, ඤාතී වා පන ඤාතකෙ, තස්මා පෙක්ඛතංයෙව…පෙ… නීයති.

තත්ථ ¶ අයං යොජනා – පස්සමානානංයෙව ඤාතීනං ‘‘අම්ම, තාතා’’තිආදිනා නයෙන පුථු අනෙකප්පකාරකං ලාලපතංයෙව මච්චානං එකමෙකො ¶ මච්චො යථා ගො වජ්ඣො එවං නීයති, එවං පස්ස, උපාසක, යාව අතාණො ලොකොති.

587. තත්ථ යෙ බුද්ධපච්චෙකබුද්ධාදයො ධිතිසම්පන්නා, තෙ ‘‘එවමබ්භාහතො ලොකො මච්චුනා ච ජරාය ච, සො න සක්කා කෙනචි පරිත්තාණං කාතු’’න්ති යස්මා ජානන්ති, තස්මා ධීරා න සොචන්ති විදිත්වා ලොකපරියායං. ඉමං ලොකසභාවං ඤත්වා න සොචන්තීති වුත්තං හොති.

588. ත්වං පන යස්ස මග්ගං…පෙ… පරිදෙවසි. කිං වුත්තං හොති? යස්ස මාතුකුච්ඡිං ආගතස්ස ආගතමග්ගං වා ඉතො චවිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගතස්ස ගතමග්ගං වා න ජානාසි, තස්ස ඉමෙ උභො අන්තෙ අසම්පස්සං නිරත්ථං පරිදෙවසි. ධීරා පන තෙ පස්සන්තා විදිත්වා ලොකපරියායං න සොචන්තීති.

589. ඉදානි ‘‘නිරත්ථං පරිදෙවසී’’ති එත්ථ වුත්තපරිදෙවනාය නිරත්ථකභාවං සාධෙන්තො ‘‘පරිදෙවයමානො චෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ උදබ්බහෙති උබ්බහෙය්ය ධාරෙය්ය, අත්තනි සඤ්ජනෙය්යාති අත්ථො. සම්මූළ්හො හිංසමත්තානන්ති සම්මූළ්හො හුත්වා අත්තානං බාධෙන්තො. කයිරා චෙ නං විචක්ඛණොති යදි තාදිසො කඤ්චි අත්ථං උදබ්බහෙ, විචක්ඛණොපි නං පරිදෙවං කරෙය්ය.

590. න හි රුණ්ණෙනාති එත්ථායං යොජනා – න පන කොචි රුණ්ණෙන වා සොකෙන වා චෙතසො සන්තිං පප්පොති, අපිච ඛො පන රොදතො සොචතො ච භිය්යො අස්ස උප්පජ්ජතෙ දුක්ඛං, සරීරඤ්ච දුබ්බණ්ණියාදීහි උපහඤ්ඤතීති.

591. න තෙන පෙතාති තෙන පරිදෙවනෙන කාලකතා න පාලෙන්ති න යාපෙන්ති, න තං තෙසං උපකාරාය හොති. තස්මා නිරත්ථා පරිදෙවනාති.

592. න කෙවලඤ්ච නිරත්ථා, අනත්ථම්පි ආවහති. කස්මා? යස්මා සොකමප්පජහං ¶ …පෙ… වසමන්වගූ. තත්ථ අනුත්ථුනන්තොති අනුසොචන්තො. වසමන්වගූති වසං ගතො.

593. එවම්පි ¶ නිරත්ථකත්තං අනත්ථාවහත්තඤ්ච සොකස්ස දස්සෙත්වා ඉදානි සොකවිනයත්ථං ඔවදන්තො ¶ ‘‘අඤ්ඤෙපි පස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ගමිනෙති ගමිකෙ, පරලොකගමනසජ්ජෙ ඨිතෙති වුත්තං හොති. ඵන්දන්තෙවිධ පාණිනොති මරණභයෙන ඵන්දමානෙයෙව ඉධ සත්තෙ.

594. යෙන යෙනාති යෙනාකාරෙන මඤ්ඤන්ති ‘‘දීඝායුකො භවිස්සති, අරොගො භවිස්සතී’’ති. තතො තං අඤ්ඤථායෙව හොති, සො එවං මඤ්ඤිතො මරතිපි, රොගීපි හොති. එතාදිසො අයං විනාභාවො මඤ්ඤිතප්පච්චනීකෙන හොති, පස්ස, උපාසක, ලොකසභාවන්ති එවමෙත්ථ අධිප්පායයොජනා වෙදිතබ්බා.

596. අරහතො සුත්වාති ඉමං එවරූපං අරහතො ධම්මදෙසනං සුත්වා. නෙසො ලබ්භා මයා ඉතීති සො පෙතො ‘‘ඉදානි මයා පුන ජීවතූ’’ති න ලබ්භා ඉති පරිජානන්තො, විනෙය්ය පරිදෙවිතන්ති වුත්තං හොති.

597. කිඤ්ච භිය්යො – ‘‘යථා සරණමාදිත්තං…පෙ… ධංසයෙ’’ති. තත්ථ ධීරො ධිතිසම්පදාය, සපඤ්ඤො සාභාවිකපඤ්ඤාය, පණ්ඩිතො බාහුසච්චපඤ්ඤාය, කුසලො චින්තකජාතිකතාය වෙදිතබ්බො. චින්තාමයසුතමයභාවනාමයපඤ්ඤාහි වා යොජෙතබ්බං.

598-9. න කෙවලඤ්ච සොකමෙව, පරිදෙවං…පෙ… සල්ලමත්තනො. තත්ථ පජප්පන්ති තණ්හං. දොමනස්සන්ති චෙතසිකදුක්ඛං. අබ්බහෙති උද්ධරෙ. සල්ලන්ති එතමෙව තිප්පකාරං දුන්නීහරණට්ඨෙන අන්තොවිජ්ඣනට්ඨෙන ච සල්ලං. පුබ්බෙ වුත්තං සත්තවිධං රාගාදිසල්ලං වා. එතස්මිඤ්හි අබ්බූළ්හෙ සල්ලෙ අබ්බූළ්හසල්ලො…පෙ… නිබ්බුතොති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. තත්ථ අසිතොති තණ්හාදිට්ඨීහි අනිස්සිතො. පප්පුය්යාති පාපුණිත්වා. සෙසං ඉධ ඉතො පුබ්බෙ වුත්තත්තා උත්තානත්ථමෙව, තස්මා න වණ්ණිතං.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය සල්ලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. වාසෙට්ඨසුත්තවණ්ණනා

එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති වාසෙට්ඨසුත්තං. කා උප්පත්ති? අයමෙව යාස්ස නිදානෙ වුත්තා අත්ථවණ්ණනං පනස්ස වුත්තනයානි උත්තානත්ථානි ච පදානි පරිහරන්තා කරිස්සාම. ඉච්ඡානඞ්ගලොති ගාමස්ස නාමං. බ්රාහ්මණමහාසාලානං චඞ්කී තාරුක්ඛො තොදෙය්යොති වොහාරනාමමෙතං. පොක්ඛරසාති ජාණුස්සොණීති නෙමිත්තිකං. තෙසු කිර එකො හිමවන්තපස්සෙ පොක්ඛරණියා පදුමෙ නිබ්බත්තො, අඤ්ඤතරො තාපසො තං පදුමං ගහෙත්වා තත්ථ සයිතං දාරකං දිස්වා සංවඩ්ඪෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසි. පොක්ඛරෙ සයිතත්තා ‘‘පොක්ඛරසාතී’’ති චස්ස නාමමකාසි. එකස්ස ඨානන්තරෙ නෙමිත්තිකං. තෙන කිර ජාණුස්සොණිනාමකං පුරොහිතට්ඨානං ලද්ධං, සො තෙනෙව පඤ්ඤායි.

තෙ සබ්බෙපි අඤ්ඤෙ ච අභිඤ්ඤාතා අභිඤ්ඤාතා බ්රාහ්මණමහාසාලා කස්මා ඉච්ඡානඞ්ගලෙ පටිවසන්තීති? වෙදසජ්ඣායනපරිවීමංසනත්ථං. තෙන කිර සමයෙන කොසලජනපදෙ වෙදකා බ්රාහ්මණා වෙදානං සජ්ඣායකරණත්ථඤ්ච අත්ථූපපරික්ඛණත්ථඤ්ච තස්මිංයෙව ගාමෙ සන්නිපතන්ති. තෙන තෙපි අන්තරන්තරා අත්තනො භොගගාමතො ආගම්ම තත්ථ පටිවසන්ති.

වාසෙට්ඨභාරද්වාජානන්ති වාසෙට්ඨස්ස ච භාරද්වාජස්ස ච. අයමන්තරාකථාති යං අත්තනො සහායකභාවානුරූපං කථං කථෙන්තා අනුවිචරිංසු, තස්සා කථාය අන්තරා වෙමජ්ඣෙයෙව අයං අඤ්ඤා කථා උදපාදීති වුත්තං හොති. සංසුද්ධගහණිකොති සංසුද්ධකුච්ඡිකො, සංසුද්ධාය බ්රාහ්මණියා එව කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්තොති අධිප්පායො. ‘‘සමවෙපාකිනියා ගහණියා’’තිආදීසු හි උදරග්ගි ‘‘ගහණී’’ති වුච්චති. ඉධ පන මාතුකුච්ඡි. යාව සත්තමාති මාතු මාතා, පිතු පිතාති එවං පටිලොමෙන යාව සත්ත ජාතියො. එත්ථ ච පිතාමහො ච පිතාමහී ච පිතාමහා, තථා මාතාමහො ච මාතාමහී ච මාතාමහා, පිතාමහා ච මාතාමහා ¶ ච පිතාමහායෙව. පිතාමහානං යුගං පිතාමහයුගං. යුගන්ති ආයුප්පමාණං. අභිලාපමත්තමෙව චෙතං, අත්ථතො පන පිතාමහායෙව පිතාමහයුගං. අක්ඛිත්තොති ජාතිං ආරබ්භ ‘‘කිං සො’’ති කෙනචි අනවඤ්ඤාතො ¶ . අනුපක්කුට්ඨොති ජාතිසන්දොසවාදෙන අනුපක්කුට්ඨපුබ්බො. වතසම්පන්නොති ආචාරසම්පන්නො. සඤ්ඤාපෙතුන්ති ඤාපෙතුං බොධෙතුං, නිරන්තරං කාතුන්ති වුත්තං හොති. ආයාමාති ගච්ඡාම.

600. අනුඤ්ඤාතපටිඤ්ඤාතාති ¶ ‘‘තෙවිජ්ජා තුම්හෙ’’ති එවං මයං ආචරියෙහි ච අනුඤ්ඤාතා අත්තනා ච පටිජානිම්හාති අත්ථො. අස්මාති භවාම. උභොති ද්වෙපි ජනා. අහං පොක්ඛරසාතිස්ස, තාරුක්ඛස්සායං මාණවොති අහං පොක්ඛරසාතිස්ස ජෙට්ඨන්තෙවාසී අග්ගසිස්සො, අයං තාරුක්ඛස්සාති අධිප්පායෙන භණති ආචරියසම්පත්තිං අත්තනො සම්පත්තිඤ්ච දීපෙන්තො.

601. තෙවිජ්ජානන්ති තිවෙදානං. කෙවලිනොති නිට්ඨඞ්ගතා. අස්මසෙති අම්හ භවාම. ඉදානි තං කෙවලිභාවං විත්ථාරෙන්තො ආහ – ‘‘පදකස්මා…පෙ… සාදිසා’’ති. තත්ථ ජප්පෙති වෙදෙ. කම්මුනාති දසවිධෙන කුසලකම්මපථකම්මුනා. අයඤ්හි පුබ්බෙ සත්තවිධං කායවචීකම්මං සන්ධාය ‘‘යතො ඛො භො සීලවා හොතී’’ති ආහ. තිවිධං මනොකම්මං සන්ධාය ‘‘වතසම්පන්නො’’ති ආහ. තෙන සමන්නාගතො හි ආචාරසම්පන්නො හොති.

602-5. ඉදානි තං වචනන්තරෙන දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘අහඤ්ච කම්මුනා බ්රූමී’’ති. ඛයාතීතන්ති ඌනභාවං අතීතං, පරිපුණ්ණන්ති අත්ථො. පෙච්චාති උපගන්ත්වා. නමස්සන්තීති නමො කරොන්ති. චක්ඛුං ලොකෙ සමුප්පන්නන්ති අවිජ්ජන්ධකාරෙ ලොකෙ, තං අන්ධකාරං විධමිත්වා ලොකස්ස දිට්ඨධම්මිකාදිඅත්ථසන්දස්සනෙන චක්ඛු හුත්වා සමුප්පන්නං.

606. එවං අභිත්ථවිත්වා වාසෙට්ඨෙන යාචිතො භගවා ද්වෙපි ¶ ජනෙ සඞ්ගණ්හන්තො ආහ – ‘‘තෙසං වො අහං බ්යක්ඛිස්ස’’න්තිආදි. තත්ථ බ්යක්ඛිස්සන්ති බ්යාකරිස්සාමි. අනුපුබ්බන්ති තිට්ඨතු තාව බ්රාහ්මණචින්තා, කීටපටඞ්ගතිණරුක්ඛතො පභුති වො අනුපුබ්බං බ්යක්ඛිස්සන්ති එවමෙත්ථ අධිප්පායො වෙදිතබ්බො, එවං විත්ථාරකථාය විනෙතබ්බා හි තෙ මාණවකා. ජාතිවිභඞ්ගන්ති ජාතිවිත්ථාරං. අඤ්ඤමඤ්ඤා හි ජාතියොති තෙසං තෙසඤ්හි පාණානං ජාතියො අඤ්ඤා අඤ්ඤා නානප්පකාරාති අත්ථො.

607. තතො ¶ පාණානං ජාතිවිභඞ්ගෙ කථෙතබ්බෙ ‘‘තිණරුක්ඛෙපි ජානාථා’’ති අනුපාදින්නකානං තාව කථෙතුං ආරද්ධො. තං කිමත්ථමිති චෙ? උපාදින්නෙසු සුඛඤාපනත්ථං. අනුපාදින්නෙසු හි ජාතිභෙදෙ ගහිතෙ උපාදින්නෙසු සො පාකටතරො හොති. තත්ථ තිණානි නාම අන්තොඵෙග්ගූනි බහිසාරානි. තස්මා තාලනාළිකෙරාදයොපි තිණසඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. රුක්ඛා නාම බහිඵෙග්ගූ අන්තොසාරා. තිණානි ච රුක්ඛා ච තිණරුක්ඛා. තෙ උපයොගබහුවචනෙන දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘තිණරුක්ඛෙපි ජානාථා’’ති. න චාපි පටිජානරෙති ‘‘මයං තිණා, මයං රුක්ඛා’’ති එවම්පි න පටිජානන්ති. ලිඞ්ගං ජාතිමයන්ති අපටිජානන්තානම්පි ච තෙසං ජාතිමයමෙව සණ්ඨානං ¶ අත්තනො මූලභූතතිණාදිසදිසමෙව හොති. කිං කාරණං? අඤ්ඤමඤ්ඤා හි ජාතියො, යස්මා අඤ්ඤා තිණජාති, අඤ්ඤා රුක්ඛජාති; තිණෙසුපි අඤ්ඤා තාලජාති, අඤ්ඤා නාළිකෙරජාතීති එවං විත්ථාරෙතබ්බං.

තෙන කිං දීපෙති? යං ජාතිවසෙන නානා හොති, තං අත්තනො පටිඤ්ඤං පරෙසං වා උපදෙසං විනාපි අඤ්ඤජාතිතො විසෙසෙන ගය්හති. යදි ච ජාතියා බ්රාහ්මණො භවෙය්ය, සොපි අත්තනො පටිඤ්ඤං පරෙසං වා උපදෙසං විනා ඛත්තියතො වෙස්සසුද්දතො වා විසෙසෙන ගය්හෙය්ය, න ච ගය්හති, තස්මා න ජාතියා බ්රාහ්මණොති. පරතො පන ‘‘යථා එතාසු ජාතීසූ’’ති ඉමාය ගාථාය එතමත්ථං වචීභෙදෙනෙව ආවිකරිස්සති.

608. එවං අනුපාදින්නෙසු ජාතිභෙදං දස්සෙත්වා උපාදින්නෙසු තං දස්සෙන්තො ‘‘තතො කීටෙ’’ති එවමාදිමාහ. තත්ථ කීටාති කිමයො. පටඞ්ගාති ¶ පටඞ්ගායෙව. යාව කුන්ථකිපිල්ලිකෙති කුන්ථකිපිල්ලිකං පරියන්තං කත්වාති අත්ථො.

609. ඛුද්දකෙති කාළකකණ්ඩකාදයො. මහල්ලකෙති සසබිළාරාදයො. සබ්බෙ හි තෙ අනෙකවණ්ණා.

610. පාදූදරෙති උදරපාදෙ, උදරංයෙව යෙසං පාදාති වුත්තං හොති. දීඝපිට්ඨිකෙති සප්පානඤ්හි සීසතො යාව නඞ්ගුට්ඨා පිට්ඨි එව හොති, තෙන තෙ ‘‘දීඝපිට්ඨිකා’’ති වුච්චන්ති. තෙපි අනෙකප්පකාරා ආසීවිසාදිභෙදෙන.

611. ඔදකෙති ¶ උදකම්හි ජාතෙ. මච්ඡාපි අනෙකප්පකාරා රොහිතමච්ඡාදිභෙදෙන.

612. පක්ඛීති සකුණෙ. තෙ හි පක්ඛානං අත්ථිතාය ‘‘පක්ඛී’’ති වුච්චන්ති. පත්තෙහි යන්තීති පත්තයානා. වෙහාසෙ ගච්ඡන්තීති විහඞ්ගමා. තෙපි අනෙකප්පකාරා කාකාදිභෙදෙන.

613. එවං ථලජලාකාසගොචරානං පාණානං ජාතිභෙදං දස්සෙත්වා ඉදානි යෙනාධිප්පායෙන තං දස්සෙසි, තං ආවිකරොන්තො ‘‘යථා එතාසූ’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො සඞ්ඛෙපතො පුබ්බෙ වුත්තාධිප්පායවණ්ණනාවසෙනෙව වෙදිතබ්බො.

614-6. විත්ථාරතො ¶ පනෙත්ථ යං වත්තබ්බං, තං සයමෙව දස්සෙන්තො ‘‘න කෙසෙහී’’තිආදිමාහ. තත්රායං යොජනා – යං වුත්තං ‘‘නත්ථි මනුස්සෙසු ලිඞ්ගං ජාතිමයං පුථූ’’ති, තං එවං නත්ථීති වෙදිතබ්බං. සෙය්යථිදං, න කෙසෙහීති. න හි ‘‘බ්රාහ්මණානං ඊදිසා කෙසා හොන්ති, ඛත්තියානං ඊදිසා’’ති නියමො අත්ථි යථා හත්ථිඅස්සමිගාදීනන්ති ඉමිනා නයෙන සබ්බං යොජෙතබ්බං. ලිඞ්ගං ජාතිමයං නෙව, යථා අඤ්ඤාසු ජාතිසූති ඉදං පන වුත්තස්සෙවත්ථස්ස නිගමනන්ති වෙදිතබ්බං. තස්ස යොජනා – තදෙව යස්මා ඉමෙහි කෙසාදීහි නත්ථි මනුස්සෙසු ලිඞ්ගං ජාතිමයං පුථු, තස්මා වෙදිතබ්බමෙතං ‘‘බ්රාහ්මණාදිභෙදෙසු මනුස්සෙසු ලිඞ්ගං ජාතිමයං නෙව යථා අඤ්ඤාසු ජාතීසූ’’ති.

617. ඉදානි එවං ජාතිභෙදෙ අසන්තෙපි බ්රාහ්මණො ඛත්තියොති ඉදං නානත්තං යථා ජාතං, තං දස්සෙතුං ‘‘පච්චත්ත’’න්ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – එතං තිරච්ඡානානං විය යොනිසිද්ධමෙව කෙසාදිසණ්ඨානානත්තං මනුස්සෙසු ¶ බ්රාහ්මණාදීනං අත්තනො අත්තනො සරීරෙසු න විජ්ජති. අවිජ්ජමානෙපි පන එතස්මිං යදෙතං බ්රාහ්මණො ඛත්තියොති නානත්තවිධානපරියායං වොකාරං, තං වොකාරඤ්ච මනුස්සෙසු සමඤ්ඤාය පවුච්චති, වොහාරමත්තෙන වුච්චතීති.

619-625. එත්තාවතා ¶ භගවා භාරද්වාජස්ස වාදං නිග්ගහෙත්වා ඉදානි යදි ජාතියා බ්රාහ්මණො භවෙය්ය, ආජීවසීලාචාරවිපන්නොපි බ්රාහ්මණො භවෙය්ය. යස්මා පන පොරාණා බ්රාහ්මණා තස්ස බ්රාහ්මණභාවං න ඉච්ඡන්ති ලොකෙ ච අඤ්ඤෙපි පණ්ඩිතමනුස්සා, තස්මා වාසෙට්ඨස්ස වාදපග්ගහණත්ථං තං දස්සෙන්තො ‘‘යො හි කොචි මනුස්සෙසූ’’තිආදිකා අට්ඨ ගාථායො ආහ. තත්ථ ගොරක්ඛන්ති ඛෙත්තරක්ඛං, කසිකම්මන්ති වුත්තං හොති. පථවී හි ‘‘ගො’’ති වුච්චති, තප්පභෙදො ච ඛෙත්තං. පුථුසිප්පෙනාති තන්තවායකම්මාදිනානාසිප්පෙන. වොහාරන්ති වණිජ්ජං. පරපෙස්සෙනාති පරෙසං වෙය්යාවච්චෙන. ඉස්සත්ථන්ති ආවුධජීවිකං, උසුඤ්ච සත්තිඤ්චාති වුත්තං හොති. පොරොහිච්චෙනාති පුරොහිතකම්මෙන.

626. එවං බ්රාහ්මණසමයෙන ච ලොකවොහාරෙන ච ආජීවසීලාචාරවිපන්නස්ස අබ්රාහ්මණභාවං සාධෙත්වා එවං සන්තෙ න ජාතියා බ්රාහ්මණො, ගුණෙහි පන බ්රාහ්මණො හොති. තස්මා යත්ථ යත්ථ කුලෙ ජාතො යො ගුණවා, සො බ්රාහ්මණො, අයමෙත්ථ ඤායොති එවමෙතං ඤායං අත්ථතො ආපාදෙත්වා පුන තදෙව ඤායං වචීභෙදෙන පකාසෙන්තො ආහ ‘‘න චාහං බ්රාහ්මණං බ්රූමී’’ති.

තස්සත්ථො – අහං පන ය්වායං චතූසු යොනීසු යත්ථ කත්ථචි ජාතො, තත්රාපි වා විසෙසෙන යො ¶ බ්රාහ්මණසමඤ්ඤිතාය මාතරි සම්භූතො, තං යොනිජං මත්තිසම්භවං යා චායං ‘‘උභතො සුජාතො’’තිආදිනා (දී. නි. 1.303; ම. නි. 2.424) නයෙන බ්රාහ්මණෙහි බ්රාහ්මණස්ස පරිසුද්ධඋප්පත්තිමග්ගසඞ්ඛාතා යොනි කථීයති, ‘‘සංසුද්ධගහණිකො’’ති ඉමිනා ච මාතුසම්පත්ති, තතොපි ජාතසම්භූතත්තා ‘‘යොනිජො මත්තිසම්භවො’’ති ච වුච්චති, තම්පි යොනිජං මත්තිසම්භවං ඉමිනා ච යොනිජමත්තිසම්භවමත්තෙන බ්රාහ්මණං න බ්රූමි ¶ . කස්මා? යස්මා ‘‘භො භො’’ති වචනමත්තෙන අඤ්ඤෙහි සකිඤ්චනෙහි විසිට්ඨත්තා භොවාදී නාම සො හොති, සචෙ හොති සකිඤ්චනො. යො පනායං යත්ථ කත්ථචි කුලෙ ජාතොපි රාගාදිකිඤ්චනාභාවෙන අකිඤ්චනො, සබ්බගහණපටිනිස්සග්ගෙන ච අනාදානො, අකිඤ්චනං අනාදානං තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණං. කස්මා? යස්මා බාහිතපාපොති.

627. කිඤ්ච ¶ භිය්යො – ‘‘සබ්බසංයොජනං ඡෙත්වා’’තිආදිකා සත්තවීසති ගාථා. තත්ථ සබ්බසංයොජනන්ති දසවිධං සංයොජනං. න පරිතස්සතීති තණ්හාය න තස්සති. තමහන්ති තං අහං රාගාදීනං සඞ්ගානං අතික්කන්තත්තා සඞ්ගාතිගං, චතුන්නම්පි යොගානං අභාවෙන විසංයුත්තං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

628. නද්ධින්ති නය්හනභාවෙන පවත්තං කොධං. වරත්තන්ති බන්ධනභාවෙන පවත්තං තණ්හං. සන්දානං සහනුක්කමන්ති අනුසයානුක්කමසහිතං ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිසන්දානං, ඉදං සබ්බම්පි ඡින්දිත්වා ඨිතං අවිජ්ජාපලිඝස්ස උක්ඛිත්තත්තා උක්ඛිත්තපලිඝං චතුන්නං සච්චාන්නං බුද්ධත්තා බුද්ධං අහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

629. අදුට්ඨොති එවං දසහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසඤ්ච පාණිආදීහි පොථනඤ්ච අන්දුබන්ධනාදීහි බන්ධනඤ්ච යො අකුද්ධමානසො හුත්වා අධිවාසෙසි, ඛන්තිබලෙන සමන්නාගතත්තා ඛන්තීබලං, පුනප්පුනං උප්පත්තියා අනීකභූතෙන තෙනෙව ඛන්තීබලානීකෙන සමන්නාගතත්තා බලානීකං තං එවරූපං අහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

630. වතන්තන්ති ධුතවතෙන සමන්නාගතං, චතුපාරිසුද්ධිසීලෙන සීලවන්තං, තණ්හාඋස්සදාභාවෙන අනුස්සදං, ඡළින්ද්රියදමනෙන දන්තං, කොටියං ඨිතෙන අත්තභාවෙන අන්තිමසාරීරං තමහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

631. යො ¶ න ලිම්පතීති එවමෙව යො අබ්භන්තරෙ දුවිධෙපි කාමෙ න ලිම්පති, තස්මිං කාමෙ න සණ්ඨාති, තමහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

632. දුක්ඛස්සාති ඛන්ධදුක්ඛස්ස. පන්නභාරන්ති ඔහිතක්ඛන්ධභාරං චතූහි යොගෙහි සබ්බකිලෙසෙහි වා විසංයුත්තං තමහං බ්රාහ්මණං වදාමීති ¶ අත්ථො.

633. ගම්භීරපඤ්ඤන්ති ගම්භීරෙසු ඛන්ධාදීසු පවත්තාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතං, ධම්මොජපඤ්ඤාය මෙධාවිං, ‘‘අයං දුග්ගතියා, අයං සුගතියා, අයං නිබ්බානස්ස මග්ගො, අයං අමග්ගො’’ති එවං මග්ගෙ අමග්ගෙ ච ඡෙකතාය මග්ගාමග්ගස්ස ¶ කොවිදං, අරහත්තසඞ්ඛාතං උත්තමත්ථමනුප්පත්තං තමහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

634. අසංසට්ඨන්ති දස්සනසවනසමුල්ලාපපරිභොගකායසංසග්ගානං අභාවෙන අසංසට්ඨං. උභයන්ති ගිහීහි ච අනගාරෙහි චාති උභයෙහිපි අසංසට්ඨං. අනොකසාරින්ති අනාලයචාරිං, තං එවරූපං අහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

635. නිධායාති නික්ඛිපිත්වා ඔරොපෙත්වා. තසෙසු ථාවරෙසු චාති තණ්හාතාසෙන තසෙසු තණ්හාභාවෙන ථිරතාය ථාවරෙසු. යො න හන්තීති යො එවං සබ්බසත්තෙසු විගතපටිඝතාය නික්ඛිත්තදණ්ඩො නෙව කඤ්චි සයං හනති, න අඤ්ඤෙන ඝාතෙති, තමහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

636. අවිරුද්ධන්ති ආඝාතවසෙන විරුද්ධෙසුපි ලොකියමහාජනෙසු ආඝාතාභාවෙන අවිරුද්ධං, හත්ථගතෙ දණ්ඩෙ වා සත්ථෙ වා අවිජ්ජමානෙපි පරෙසං පහාරදානතො අවිරතත්තා අත්තදණ්ඩෙසු ජනෙසු නිබ්බුතං නික්ඛිත්තදණ්ඩං, පඤ්චන්නං ඛන්ධානං ‘‘අහං මම’’න්ති ගහිතත්තා සාදානෙසු, තස්ස ගහණස්ස අභාවෙන අනාදානං තං එවරූපං අහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

637. ආරග්ගාති යස්සෙතෙ රාගාදයො අයඤ්ච පරගුණමක්ඛණලක්ඛණො මක්ඛො ආරග්ගා සාසපො විය පපතිතො, යථා සාසපො ආරග්ගෙ න සන්තිට්ඨති, එවං චිත්තෙ න තිට්ඨති, තමහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

638. අකක්කසන්ති අඵරුසං. විඤ්ඤාපනින්ති අත්ථවිඤ්ඤාපනිං. සච්චන්ති භූතං. නාභිසජෙති ¶ යාය ගිරාය අඤ්ඤං කුජ්ඣාපනවසෙන න ලග්ගාපෙය්ය. ඛීණාසවො නාම එවරූපමෙව ගිරං භාසෙය්ය. තස්මා තමහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

639. සාටකාභරණාදීසු දීඝං වා රස්සං වා, මණිමුත්තාදීසු අණුං වා ථූලං වා මහග්ඝඅප්පග්ඝවසෙන සුභං වා අසුභං වා යො පුග්ගලො ඉමස්මිං ¶ ලොකෙ පරපරිග්ගහිතං නාදියති, තමහං බ්රාහ්මණං ¶ වදාමීති අත්ථො.

640. නිරාසාසන්ති නිත්තණ්හං. විසංයුත්තන්ති සබ්බකිලෙසෙහි වියුත්තං තමහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

641. ආලයාති තණ්හා. අඤ්ඤාය අකථංකථීති අට්ඨ වත්ථූනි යථාභූතං ජානිත්වා අට්ඨවත්ථුකාය විචිකිච්ඡාය නිබ්බිචිකිච්ඡො. අමතොගධමනුප්පත්තන්ති අමතං නිබ්බානං ඔගහෙත්වා අනුප්පත්තං තමහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

642. උභොති ද්වෙපි පුඤ්ඤානි පාපානි ච ඡඩ්ඩෙත්වාති අත්ථො. සඞ්ගන්ති රාගාදිභෙදං සඞ්ගං. උපච්චගාති අතික්කන්තො. තමහං වට්ටමූලසොකෙන අසොකං, අබ්භන්තරෙ රාගරජාදීනං අභාවෙන විරජං, නිරුපක්කිලෙසතාය සුද්ධං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

643. විමලන්ති අබ්භාදිමලවිරහිතං. සුද්ධන්ති නිරුපක්කිලෙසං. විප්පසන්නන්ති පසන්නචිත්තං. අනාවිලන්ති කිලෙසාවිලත්තවිරහිතං. නන්දීභවපරික්ඛීණන්ති තීසු භවෙසු පරික්ඛීණතණ්හං තමහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

644. යො භික්ඛු ඉමංරාගපලිපථඤ්චෙව කිලෙසදුග්ගඤ්ච සංසාරවට්ටඤ්ච චතුන්නං සච්චානං අප්පටිවිජ්ඣනකමොහඤ්ච අතීතො, චත්තාරො ඔඝෙ තිණ්ණො හුත්වා පාරං අනුප්පත්තො, දුවිධෙන ඣානෙන ඣායී, තණ්හාය අභාවෙන අනෙජො, කථංකථාය අභාවෙන අකථංකථී, උපාදානානං අභාවෙන අනුපාදියිත්වා කිලෙසනිබ්බානෙන නිබ්බුතො, තමහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

645. යො පුග්ගලො, ඉධ ලොකෙ, උභොපි කාමෙ හිත්වා අනාගාරො හුත්වා පරිබ්බජති, තං පරික්ඛීණකාමඤ්චෙව පරික්ඛීණභවඤ්ච අහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

646. යො ¶ ¶ ඉධ ලොකෙ ඡද්වාරිකං තණ්හං ජහිත්වා ඝරාවාසෙන අනත්ථිකො අනාගාරො හුත්වා පරිබ්බජති, තණ්හාය චෙව භවස්ස ච පරික්ඛීණත්තා තණ්හාභවපරික්ඛීණං තමහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

647. මානුසකං යොගන්ති මානුසකං ආයුඤ්චෙව පඤ්චවිධකාමගුණෙ ච. දිබ්බයොගෙපි එසෙව නයො. උපච්චගාති යො මානුසකං යොගං හිත්වා දිබ්බං අතික්කන්තො, තං සබ්බෙහි චතූහි යොගෙහි විසංයුත්තං අහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

648. රතින්ති පඤ්චකාමගුණරතිං. අරතින්ති අරඤ්ඤවාසෙ උක්කණ්ඨිතත්තං. සීතිභූතන්ති ¶ නිබ්බුතං, නිරුපධින්ති නිරුපක්කිලෙසං, වීරන්ති තං එවරූපං සබ්බං ඛන්ධලොකං අභිභවිත්වා ඨිතං වීරියවන්තං අහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

649. යො වෙදීති යො සත්තානං සබ්බාකාරෙන චුතිඤ්ච පටිසන්ධිඤ්ච පාකටං කත්වා ජානාති, තමහං අලග්ගතාය අසත්තං, පටිපත්තියා සුට්ඨු ගතත්තා සුගතං, චතුන්නං සච්චානං බුද්ධතාය බුද්ධං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

650. යස්සාති යස්සෙතෙ දෙවාදයො ගතිං න ජානන්ති, තමහං ආසවානං ඛීණතාය ඛීණාසවං, කිලෙසෙහි ආරකත්තා අරහන්තං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

651. පුරෙති අතීතක්ඛන්ධෙසු. පච්ඡාති අනාගතෙසු. මජ්ඣෙති පච්චුප්පන්නෙසු. කිඤ්චනන්ති යස්සෙතෙසු ඨානෙසු තණ්හාගාහසඞ්ඛාතං කිඤ්චනං නත්ථි. තමහං රාගකිඤ්චනාදීහි අකිඤ්චනං. කස්සචි ගහණස්ස අභාවෙන අනාදානං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

652. අච්ඡම්භිතත්තෙන උසභසදිසතාය උසභං, උත්තමට්ඨෙන පවරං, වීරියසම්පත්තියා වීරං, මහන්තානං සීලක්ඛන්ධාදීනං එසිතත්තා මහෙසිං, තිණ්ණං මාරානං විජිතත්තා විජිතාවිනං, නින්හාතකිලෙසතාය න්හාතකං, චතුසච්චබුද්ධතාය බුද්ධං තං එවරූපං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

653. යො පුබ්බෙනිවාසං පාකටං කත්වා ජානාති, ඡබ්බීසතිදෙවලොකභෙදං සග්ගං, චතුබ්බිධං අපායඤ්ච දිබ්බචක්ඛුනා පස්සති, අථො ජාතික්ඛයසඞ්ඛාතං අරහත්තං පත්තො, තමහං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

654. එවං ¶ ¶ භගවා ගුණතො බ්රාහ්මණං වත්වා ‘‘යෙ ‘ජාතිතො බ්රාහ්මණො’ති අභිනිවෙසං කරොන්ති, තෙ ඉදං වොහාරමත්තං අජානන්තා, සා ච නෙසං දිට්ඨි දුද්දිට්ඨී’’ති දස්සෙන්තො ‘‘සමඤ්ඤා හෙසා’’ති ගාථාද්වයමාහ. තස්සත්ථො – ‘‘යදිදං බ්රාහ්මණො ඛත්තියො භාරද්වාජො වාසෙට්ඨො’’ති නාමගොත්තං පකප්පිතං, සමඤ්ඤා හෙසා ලොකස්මිං, පඤ්ඤත්තිවොහාරමත්තන්ති වෙදිතබ්බං. කස්මා? යස්මා සම්මුච්චා සමුදාගතං සමනුඤ්ඤාය ¶ ආගතං. තඤ්හි තත්ථ තත්ථ ජාතකාලෙයෙවස්ස ඤාතිසාලොහිතෙහි පකප්පිතං කතං. නො චෙතං එවං පකප්පෙය්යුං, න කොචි කඤ්චි දිස්වා ‘‘අයං බ්රාහ්මණො’’ති වා ‘‘භාරද්වාජො’’ති වා ජානෙය්ය.

655. එවං පකප්පිතඤ්චෙතං දීඝරත්තමනුසයිතං දිට්ඨිගතමජානතං, ‘‘පකප්පිතං නාමගොත්තං, නාමගොත්තමත්තමෙතං සංවොහාරත්ථං පකප්පිත’’න්ති අජානන්තානං සත්තානං හදයෙ දීඝරත්තං දිට්ඨිගතමනුසයිතං, තස්ස අනුසයිතත්තා තං නාමගොත්තං අජානන්තා තෙ පබ්රුවන්ති ‘‘ජාතියා හොති බ්රාහ්මණො’’ති, අජානන්තායෙව එවං වදන්තීති වුත්තං හොති.

656-7. එවං ‘‘යෙ ‘ජාතිතො බ්රාහ්මණො’ති අභිනිවෙසං කරොන්ති, තෙ ඉදං වොහාරමත්තමජානන්තා, සා ච නෙසං දිට්ඨි දුද්දිට්ඨී’’ති දස්සෙත්වා ඉදානි නිප්පරියායමෙව ජාතිවාදං පටික්ඛිපන්තො කම්මවාදඤ්ච නිරොපෙන්තො ‘‘න ජච්චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘කම්මුනා බ්රාහ්මණො හොති, කම්මුනා හොති අබ්රාහ්මණො’’ති ඉමිස්සා උපඩ්ඪගාථාය අත්ථවිත්ථාරණත්ථං ‘‘කස්සකො කම්මුනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කම්මුනාති පච්චුප්පන්නෙන කසිකම්මාදිනිබ්බත්තකචෙතනාකම්මුනා.

659. පටිච්චසමුප්පාදදස්සාති ‘‘ඉමිනා පච්චයෙන එවං හොතී’’ති එවං පටිච්චසමුප්පාදදස්සාවිනො. කම්මවිපාකකොවිදාති සම්මානාවමානාරහෙ කුලෙ කම්මවසෙන උප්පත්ති හොති, අඤ්ඤාපි හීනපණීතතා හීනපණීතෙ කම්මෙ විපච්චමානෙ හොතීති එවං කම්මවිපාකකුසලා.

660. ‘‘කම්මුනාවත්තතී’’ති ගාථාය පන ‘‘ලොකො’’ති වා ‘‘පජා’’ති වා ‘‘සත්තා’’ති වා එකොයෙව අත්ථො, වචනමත්තමෙව නානං. පුරිමපදෙන චෙත්ථ ¶ ‘‘අත්ථි බ්රහ්මා මහාබ්රහ්මා…පෙ… සෙට්ඨො සජිතා වසී පිතා භූතභබ්යාන’’න්ති (දී. නි. 1.42) ඉමිස්සා දිට්ඨියා ¶ නිසෙධො වෙදිතබ්බො. කම්මුනා හි වත්තති තාසු තාසු ගතීසු උප්පජ්ජති ලොකො, තස්ස කො සජිතාති? දුතියෙන ‘‘එවං කම්මුනා උප්පන්නොපි ච පවත්තියම්පි අතීතපච්චුප්පන්නභෙදෙන කම්මුනා එව ¶ පවත්තති, සුඛදුක්ඛානි පච්චනුභොන්තො හීනපණීතාදිභාවං ආපජ්ජන්තො පවත්තතී’’ති දස්සෙති. තතියෙන තමෙවත්ථං නිගමෙති ‘‘එවං සබ්බථාපි කම්මනිබන්ධනා සත්තා කම්මෙනෙව බද්ධා හුත්වා පවත්තන්ති, න අඤ්ඤථා’’ති. චතුත්ථෙන තමත්ථං උපමාය විභාවෙති රථස්සාණීව යායතොති. යථා රථස්ස යායතො ආණි නිබන්ධනං හොති, න තාය අනිබද්ධො යාති, එවං ලොකස්ස උප්පජ්ජතො ච පවත්තතො ච කම්මං නිබන්ධනං, න තෙන අනිබද්ධො උප්පජ්ජති නප්පවත්තති.

661. ඉදානි යස්මා එවං කම්මනිබන්ධනො ලොකො, තස්මා සෙට්ඨෙන කම්මුනා සෙට්ඨභාවං දස්සෙන්තො ‘‘තපෙනා’’ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ තපෙනාති ඉන්ද්රියසංවරෙන. බ්රහ්මචරියෙනාති සික්ඛානිස්සිතෙන වුත්තාවසෙසසෙට්ඨචරියෙන. සංයමෙනාති සීලෙන. දමෙනාති පඤ්ඤාය. එතෙන සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මභූතෙන කම්මුනා බ්රාහ්මණො හොති. කස්මා? යස්මා එතං බ්රාහ්මණමුත්තමං, යස්මා එතං කම්මං උත්තමො බ්රාහ්මණභාවොති වුත්තං හොති. ‘‘බ්රහ්මාන’’න්තිපි පාඨො, තස්සත්ථො – බ්රහ්මං ආනෙතීති බ්රහ්මානං, බ්රහ්මභාවං ආනෙති ආවහති දෙතීති වුත්තං හොති.

662. දුතියගාථාය සන්තොති සන්තකිලෙසො. බ්රහ්මා සක්කොති බ්රහ්මා ච සක්කො ච. යො එවරූපො, සො න කෙවලං බ්රාහ්මණො, අපිච ඛො බ්රහ්මා ච සක්කො ච සො විජානතං පණ්ඩිතානං, එවං වාසෙට්ඨ ජානාහීති වුත්තං හොති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය වාසෙට්ඨසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. කොකාලිකසුත්තවණ්ණනා

එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති කොකාලිකසුත්තං. කා උප්පත්ති? ඉමස්ස සුත්තස්ස උප්පත්ති අත්ථවණ්ණනායමෙව ආවි භවිස්සති. අත්ථවණ්ණනාය චස්ස එවං මෙ සුතන්තිආදි වුත්තනයමෙව. අථ ඛො කොකාලිකොති එත්ථ පන කො අයං කොකාලිකො, කස්මා ච උපසඞ්කමීති? වුච්චතෙ – අයං කිර කොකාලිකරට්ඨෙ කොකාලිකනගරෙ කොකාලිකසෙට්ඨිස්ස පුත්තො පබ්බජිත්වා පිතරා කාරාපිතෙ විහාරෙයෙව පටිවසති ‘‘චූළකොකාලිකො’’ති නාමෙන, න දෙවදත්තස්ස සිස්සො. සො හි බ්රාහ්මණපුත්තො ‘‘මහාකොකාලිකො’’ති පඤ්ඤායි.

භගවති කිර සාවත්ථියං විහරන්තෙ ද්වෙ අග්ගසාවකා පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ජනපදචාරිකං චරමානා උපකට්ඨාය වස්සූපනායිකාය විවෙකවාසං වසිතුකාමා තෙ භික්ඛූ උය්යොජෙත්වා අත්තනො පත්තචීවරමාදාය තස්මිං ජනපදෙ තං නගරං පත්වා තං විහාරං අගමංසු. තත්ථ තෙ කොකාලිකෙන සද්ධිං සම්මොදිත්වා තං ආහංසු – ‘‘ආවුසො, මයං ඉධ තෙමාසං වසිස්සාම, මා කස්සචි ආරොචෙය්යාසී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා තෙමාසෙ අතීතෙ ඉතරදිවසං පගෙව නගරං පවිසිත්වා ආරොචෙසි – ‘‘තුම්හෙ අග්ගසාවකෙ ඉධාගන්ත්වා වසමානෙ න ජානිත්ථ, න තෙ කොචි පච්චයෙනාපි නිමන්තෙතී’’ති. නගරවාසිනො ‘‘කස්මා නො, භන්තෙ, නාරොචයිත්ථා’’ති. කිං ආරොචිතෙන, කිං නාද්දසථ ද්වෙ භික්ඛූ වසන්තෙ, නනු එතෙ අග්ගසාවකාති. තෙ ඛිප්පං සන්නිපතිත්වා සප්පිගුළවත්ථාදීනි ආනෙත්වා කොකාලිකස්ස පුරතො නික්ඛිපිංසු. සො චින්තෙසි – ‘‘පරමප්පිච්ඡා අග්ගසාවකා ‘පයුත්තවාචාය උප්පන්නො ලාභො’ති ඤත්වා න සාදියිස්සන්ති, අසාදියන්තා අද්ධා ‘ආවාසිකස්ස දෙථා’ති භණිස්සන්ති, හන්දාහං ඉමං ලාභං ගාහාපෙත්වා ගච්ඡාමී’’ති ¶ . සො තථා අකාසි, ථෙරා දිස්වාව පයුත්තවාචාය උප්පන්නභාවං ඤත්වා ‘‘ඉමෙ පච්චයා නෙව අම්හාකං න කොකාලිකස්ස වට්ටන්තී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘ආවාසිකස්ස දෙථා’’ති අවත්වා පටික්ඛිපිත්වා පක්කමිංසු. තෙන කොකාලිකො ‘‘කථඤ්හි නාම අත්තනා අග්ගණ්හන්තා මය්හම්පි න දාපෙසු’’න්ති දොමනස්සං උප්පාදෙසි.

තෙ ¶ භගවතො සන්තිකං අගමංසු. භගවා ච පවාරෙත්වා සචෙ අත්තනා ජනපදචාරිකං න ගච්ඡති, අග්ගසාවකෙ පෙසෙති – ‘‘චරථ, භික්ඛවෙ, චාරිකං බහුජනහිතායා’’තිආදීනි (මහාව. 32) වත්වා ¶ . ඉදමාචිණ්ණං තථාගතානං. තෙන ඛො පන සමයෙන අත්තනා අගන්තුකාමො හොති. අථ ඛො ඉමෙ පුනදෙව උය්යොජෙසි – ‘‘ගච්ඡථ, භික්ඛවෙ, චරථ චාරික’’න්ති. තෙ පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං චාරිකං චරමානා අනුපුබ්බෙන තස්මිං රට්ඨෙ තමෙව නගරං අගමංසු. නාගරා ථෙරෙ සඤ්ජානිත්වා සහ පරික්ඛාරෙහි දානං සජ්ජෙත්වා නගරමජ්ඣෙ මණ්ඩපං කත්වා දානං අදංසු, ථෙරානඤ්ච පරික්ඛාරෙ උපනාමෙසුං. ථෙරා ගහෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අදංසු. තං දිස්වා කොකාලිකො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ පුබ්බෙ අප්පිච්ඡා අහෙසුං, ඉදානි ලොභාභිභූතා පාපිච්ඡා ජාතා, පුබ්බෙපි අප්පිච්ඡසන්තුට්ඨපවිවිත්තසදිසා මඤ්ඤෙ, ඉමෙ පාපිච්ඡා අසන්තගුණපරිදීපකා පාපභික්ඛූ’’ති. සො ථෙරෙ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ආවුසො, තුම්හෙ පුබ්බෙ අප්පිච්ඡා සන්තුට්ඨා පවිවිත්තා විය අහුවත්ථ, ඉදානි පනත්ථ පාපභික්ඛූ ජාතා’’ති වත්වා පත්තචීවරමාදාය තාවදෙව තරමානරූපො නික්ඛමිත්වා ගන්ත්වා ‘‘භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙස්සාමී’’ති සාවත්ථාභිමුඛො ගන්ත්වා අනුපුබ්බෙන භගවන්තං උපසඞ්කමි. අයමෙත්ථ කොකාලිකො, ඉමිනා කාරණෙන උපසඞ්කමි. තෙන වුත්තං ‘‘අථ ඛො කොකාලිකො භික්ඛු යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමී’’තිආදි.

භගවා තං තුරිතතුරිතං ආගච්ඡන්තං දිස්වාව ආවජ්ජෙත්වා අඤ්ඤාසි – ‘‘අග්ගසාවකෙ අක්කොසිතුකාමො ආගතො’’ති. ‘‘සක්කා නු ඛො පටිසෙධෙතු’’න්ති ච ආවජ්ජෙන්තො ‘‘න සක්කා, ථෙරෙසු අපරජ්ඣිත්වා ¶ ආගතො, එකංසෙන පදුමනිරයෙ උප්පජ්ජිස්සතී’’ති අද්දස. එවං දිස්වාපි පන ‘‘සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙපි නාම ගරහන්තං සුත්වා න නිසෙධෙතී’’ති පරූපවාදමොචනත්ථං අරියූපවාදස්ස මහාසාවජ්ජභාවදස්සනත්ථඤ්ච ‘‘මා හෙව’’න්තිආදිනා නයෙන තික්ඛත්තුං පටිසෙධෙසි. තත්ථ මා හෙවන්ති මා එවමාහ, මා එවං අභණීති අත්ථො. පෙසලාති පියසීලා. සද්ධායිකොති සද්ධාගමකරො, පසාදාවහොති වුත්තං හොති. පච්චයිකොති පච්චයකරො, ‘‘එවමෙත’’න්ති සන්නිට්ඨාවහොති වුත්තං හොති.

අචිරපක්කන්තස්සාති පක්කන්තස්ස සතො න චිරෙනෙව සබ්බො කායො ඵුටො අහොසීති කෙසග්ගමත්තම්පි ඔකාසං අවජ්ජෙත්වා සකලසරීරං අට්ඨීනි ¶ භින්දිත්වා උග්ගතාහි පීළකාහි අජ්ඣොත්ථටං අහොසි. තත්ථ යස්මා බුද්ධානුභාවෙන තථාරූපං කම්මං බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙ විපාකං න දෙති, දස්සනූපචාරෙ පන විජහිතමත්තෙ දෙති, තස්මා තස්ස අචිරපක්කන්තස්ස පීළකා උට්ඨහිංසු. තෙනෙව වුත්තං ‘‘අචිරපක්කන්තස්ස ච කොකාලිකස්සා’’ති. අථ කස්මා තත්ථෙව න අට්ඨාසීති චෙ? කම්මානුභාවෙන. ඔකාසකතඤ්හි කම්මං අවස්සං විපච්චති, තං තස්ස තත්ථ ඨාතුං න දෙති. සො කම්මානුභාවෙන චොදියමානො උට්ඨායාසනා පක්කාමි. කළායමත්තියොති චණකමත්තියො ¶ . බෙලුවසලාටුකමත්තියොති තරුණබෙලුවමත්තියො. පභිජ්ජිංසූති භිජ්ජිංසු. තාසු භින්නාසු සකලසරීරං පනසපක්කං විය අහොසි. සො පක්කෙන ගත්තෙන අනයබ්යසනං පත්වා දුක්ඛාභිභූතො ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකෙ සයි. අථ ධම්මස්සවනත්ථං ආගතාගතා මනුස්සා තං දිස්වා ‘‘ධි කොකාලික, ධි කොකාලික, අයුත්තමකාසි, අත්තනොයෙව මුඛං නිස්සාය අනයබ්යසනං පත්තොසී’’ති ආහංසු. තෙසං සුත්වා ආරක්ඛදෙවතා ¶ ධික්කාරං අකංසු, ආරක්ඛදෙවතානං ආකාසට්ඨදෙවතාති ඉමිනා උපායෙන යාව අකනිට්ඨභවනා එකධික්කාරො උදපාදි.

තදා ච තුරූ නාම භික්ඛු කොකාලිකස්ස උපජ්ඣායො අනාගාමිඵලං පත්වා සුද්ධාවාසෙසු නිබ්බත්තො හොති. සොපි සමාපත්තියා වුට්ඨිතො තං ධික්කාරං සුත්වා ආගම්ම කොකාලිකං ඔවදි සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙසු චිත්තප්පසාදජනනත්ථං. සො තස්සාපි වචනං අග්ගහෙත්වා අඤ්ඤදත්ථු තමෙව අපරාධෙත්වා කාලං කත්වා පදුමනිරයෙ උප්පජ්ජි. තෙනාහ – ‘‘අථ ඛො කොකාලිකො භික්ඛු තෙනෙවාබාධෙන…පෙ… ආඝාතෙත්වා’’ති.

අථ ඛො බ්රහ්මා සහම්පතීති කො අයං බ්රහ්මා, කස්මා ච භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා එතදවොචාති? අයං කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ සහකො නාම භික්ඛු අනාගාමී හුත්වා සුද්ධාවාසෙසු උප්පන්නො, තත්ථ නං ‘‘සහම්පති බ්රහ්මා’’ති සඤ්ජානන්ති. සො පන ‘‘අහං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පදුමනිරයං කිත්තෙස්සාමි, තතො භගවා භික්ඛූනං ආරොචෙස්සති. කථානුසන්ධිකුසලා භික්ඛූ තත්ථායුප්පමාණං පුච්ඡිස්සන්ති, භගවා ආචික්ඛන්තො අරියූපවාදෙ ආදීනවං පකාසෙස්සතී’’ති ඉමිනා කාරණෙන භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ¶ එතදවොච. භගවා තථෙව අකාසි, අඤ්ඤතරොපි භික්ඛු පුච්ඡි. තෙන ච පුට්ඨො ‘‘සෙය්යථාපි භික්ඛූ’’තිආදිමාහ.

තත්ථ වීසතිඛාරිකොති මාගධකෙන පත්ථෙන චත්තාරො පත්ථා කොසලරට්ඨෙ එකො පත්ථො හොති, තෙන පත්ථෙන චත්තාරො පත්ථා ආළ්හකං, චත්තාරි ආළ්හකානි දොණං, චතුදොණා මානිකා, චතුමානිකා ඛාරී, තාය ඛාරියා වීසතිඛාරිකො. තිලවාහොති තිලසකටං. අබ්බුදො නිරයොති අබ්බුදො නාම කොචි පච්චෙකනිරයො නත්ථි, අවීචිම්හියෙව අබ්බුදගණනාය පච්චනොකාසො පන ‘‘අබ්බුදො නිරයො’’ති වුත්තො. එස නයො නිරබ්බුදාදීසු.

තත්ථ වස්සගණනාපි එවං වෙදිතබ්බා ¶ – යථෙව හි සතං සතසහස්සානි කොටි හොති, එවං සතං සතසහස්සකොටියො පකොටි නාම හොති, සතං සතසහස්සපකොටියො කොටිප්පකොටි නාම, සතං සතසහස්සකොටිප්පකොටියො නහුතං, සතං සතසහස්සනහුතානි නින්නහුතං, සතං සතසහස්සනින්නහුතානි ¶ එකං අබ්බුදං, තතො වීසතිගුණං නිරබ්බුදං. එස නයො සබ්බත්ථ. කෙචි පන ‘‘තත්ථ තත්ථ පරිදෙවනානත්තෙනපි කම්මකරණනානත්තෙනපි ඉමානි නාමානි ලද්ධානී’’ති වදන්ති, අපරෙ ‘‘සීතනරකා එව එතෙ’’ති.

අථාපරන්ති තදත්ථවිසෙසත්ථදීපකං ගාථාබන්ධං සන්ධාය වුත්තං. පාඨවසෙන වුත්තවීසතිගාථාසු හි එත්ථ ‘‘සතං සහස්සාන’’න්ති අයමෙකා එව ගාථා වුත්තත්ථදීපිකා, සෙසා විසෙසත්ථදීපිකා එව, අවසානෙ ගාථාද්වයමෙව පන මහාඅට්ඨකථායං විනිච්ඡිතපාඨෙ නත්ථි. තෙනාවොචුම්හ ‘‘වීසතිගාථාසූ’’ති.

663. තත්ථ කුඨාරීති අත්තච්ඡෙදකට්ඨෙන කුඨාරිසදිසා ඵරුසවාචා. ඡින්දතීති කුසලමූලසඞ්ඛාතං අත්තනො මූලංයෙව නිකන්තති.

664. නින්දියන්ති නින්දිතබ්බං. තං වා නින්දති යො පසංසියොති යො උත්තමට්ඨෙන පසංසාරහො පුග්ගලො, තං වා සො පාපිච්ඡතාදීනි ආරොපෙත්වා ගරහති. විචිනාතීති උපචිනාති. කලින්ති අපරාධං.

665. අයං කලීති අයං අපරාධො. අක්ඛෙසූති ජූතකීළනඅක්ඛෙසු. සබ්බස්සාපි සහාපි අත්තනාති සබ්බෙන අත්තනො ධනෙනපි අත්තනාපි සද්ධිං. සුගතෙසූපි ¶ සුට්ඨු ගතත්තා, සුන්දරඤ්ච ඨානං ගතත්තා සුගතනාමකෙසු බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකෙසු. මනං පදොසයෙති යො මනං පදූසෙය්ය. තස්සායං මනොපදොසො එව මහත්තරො කලීති වුත්තං හොති.

666. කස්මා? යස්මා සතං සහස්සානං…පෙ… පාපකං, යස්මා වස්සගණනාය එත්තකො සො කාලො, යං කාලං අරියගරහී ¶ වාචං මනඤ්ච පණිධාය පාපකං නිරයං උපෙති, තත්ථ පච්චතීති වුත්තං හොති. ඉදඤ්හි සඞ්ඛෙපෙන පදුමනිරයෙ ආයුප්පමාණං.

667. ඉදානි අපරෙනපි නයෙන ‘‘අයමෙව මහත්තරො කලි, යො සුගතෙසු මනං පදූසයෙ’’ති ඉමමත්ථං විභාවෙන්තො ‘‘අභූතවාදී’’ති ආදිමාහ. තත්ථ අභූතවාදීති අරියූපවාදවසෙන අලිකවාදී. නිරයන්ති පදුමාදිං. පෙච්ච සමා භවන්තීති ඉතො පටිගන්ත්වා නිරයූපපත්තියා සමා භවන්ති. පරත්ථාති පරලොකෙ.

668. කිඤ්ච ¶ භිය්යො – යො අප්පදුට්ඨස්සාති. තත්ථ මනොපදොසාභාවෙන අප්පදුට්ඨො, අවිජ්ජාමලාභාවෙන සුද්ධො, පාපිච්ඡාභාවෙන අනඞ්ගණොති වෙදිතබ්බො. අප්පදුට්ඨත්තා වා සුද්ධස්ස, සුද්ධත්තා අනඞ්ගණස්සාති එවම්පෙත්ථ යොජෙතබ්බං.

669. එවං සුගතෙසු මනොපදොසස්ස මහත්තරකලිභාවං සාධෙත්වා ඉදානි වාරිතවත්ථුගාථා නාම චුද්දස ගාථා ආහ. ඉමා කිර කොකාලිකං මීයමානමෙව ඔවදන්තෙනායස්මතා මහාමොග්ගල්ලානෙන වුත්තා, ‘‘මහාබ්රහ්මුනා’’ති එකෙ. තාසං ඉමිනා සුත්තෙන සද්ධිං එකසඞ්ගහත්ථං අයමුද්දෙසො ‘‘යො ලොභගුණෙ අනුයුත්තො’’තිආදි. තත්ථ පඨමගාථාය තාව ‘‘ගුණො’’ති නිද්දිට්ඨත්තා අනෙකක්ඛත්තුං පවත්තත්තා වා ලොභොයෙව ලොභගුණො, තණ්හායෙතං අධිවචනං. අවදඤ්ඤූති අවචනඤ්ඤූ බුද්ධානම්පි ඔවාදං අග්ගහණෙන. මච්ඡරීති පඤ්චවිධමච්ඡරියෙන. පෙසුණියං අනුයුත්තොති අග්ගසාවකානං භෙදකාමතාය. සෙසං පාකටමෙව. ඉදං වුත්තං හොති – යො, ආවුසො කොකාලික, තුම්හාදිසො අනුයුත්තලොභතණ්හාය ලොභගුණෙ අනුයුත්තො අස්සද්ධො කදරියො අවදඤ්ඤූ මච්ඡරී පෙසුණියං අනුයුත්තො, සො වචසා පරිභාසති අඤ්ඤං අභාසනෙය්යම්පි පුග්ගලං. තෙන තං වදාමි ¶ ‘‘මුඛදුග්ගා’’ති ගාථාත්තයං.

670. තස්සායං ¶ අනුත්තානපදත්ථො – මුඛදුග්ග මුඛවිසම, විභූත විගතභූත, අලිකවාදි, අනරිය අසප්පුරිස, භූනහු භූතිහනක, වුඩ්ඪිනාසක, පුරිසන්ත අන්තිමපුරිස, කලි අලක්ඛිපුරිස, අවජාත බුද්ධස්ස අවජාතපුත්ත.

671. රජමාකිරසීති කිලෙසරජං අත්තනි පක්ඛිපසි. පපතන්ති සොබ්භං. ‘‘පපාත’’න්තිපි පාඨො, සො එවත්ථො. ‘‘පපද’’න්තිපි පාඨො, මහානිරයන්ති අත්ථො.

672. එති හතන්ති එත්ථ හ-ඉති නිපාතො, තන්ති තං කුසලාකුසලකම්මං. අථ වා හතන්ති ගතං පටිපන්නං, උපචිතන්ති අත්ථො. සුවාමීති සාමි තස්ස කම්මස්ස කතත්තා. සො හි තං කම්මං ලභතෙව, නාස්ස තං නස්සතීති වුත්තං හොති. යස්මා ච ලභති, තස්මා දුක්ඛං මන්දො…පෙ… කිබ්බිසකාරී.

673. ඉදානි යං දුක්ඛං මන්දො පස්සති, තං පකාසෙන්තො ‘‘අයොසඞ්කුසමාහතට්ඨාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ පුරිමඋපඩ්ඪගාථාය තාව අත්ථො – යං තං අයොසඞ්කුසමාහතට්ඨානං සන්ධාය භගවතා ‘‘තමෙනං, භික්ඛවෙ, නිරයපාලා පඤ්චවිධබන්ධනං නාම කාරණං ¶ කරොන්තී’’ති (ම. නි. 3.250; අ. නි. 3.36) වුත්තං, තං උපෙති, එවං උපෙන්තො ච තත්ථෙව ආදිත්තාය ලොහපථවියා නිපජ්ජාපෙත්වා නිරයපාලෙහි පඤ්චසු ඨානෙසු ආකොටියමානං තත්තං ඛිලසඞ්ඛාතං තිණ්හධාරමයසූලමුපෙති, යං සන්ධාය භගවතා වුත්තං ‘‘තත්තං අයොඛිලං හත්ථෙ ගමෙන්තී’’තිආදි. තතො පරා උපඩ්ඪගාථා අනෙකානි වස්සසහස්සානි තත්ථ පච්චිත්වා පක්කාවසෙසානුභවනත්ථං අනුපුබ්බෙන ඛාරොදකනදීතීරං ගතස්ස යං තං ‘‘තත්තං අයොගුළං මුඛෙ පක්ඛිපන්ති, තත්තං තම්බලොහං මුඛෙ ආසිඤ්චන්තී’’ති වුත්තං, තං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ අයොති ලොහං. ගුළසන්නිභන්ති බෙලුවසණ්ඨානං. අයොගහණෙන චෙත්ථ තම්බලොහං, ඉතරෙන අයොගුළං ¶ වෙදිතබ්බං. පතිරූපන්ති කතකම්මානුරූපං.

674. තතො පරාසු ගාථාසු න හි වග්ගූති ‘‘ගණ්හථ, පහරථා’’තිආදීනි වදන්තා නිරයපාලා මධුරවාචං න වදන්ති. නාභිජවන්තීති න ¶ සුමුඛභාවෙන අභිමුඛා ජවන්ති, න සුමුඛා උපසඞ්කමන්ති, අනයබ්යසනමාවහන්තා එව උපසඞ්කමන්තීති වුත්තං හොති. න තාණමුපෙන්තීති තාණං ලෙණං පටිසරණං හුත්වා න උපගච්ඡන්ති, ගණ්හන්තා හනන්තා එව උපෙන්තීති වුත්තං හොති. අඞ්ගාරෙ සන්ථතෙ සයන්තීති අඞ්ගාරපබ්බතං ආරොපිතා සමානා අනෙකානි වස්සසහස්සානි සන්ථතෙ අඞ්ගාරෙ සෙන්ති. ගිනිසම්පජ්ජලිතන්ති සමන්තතො ජලිතං සබ්බදිසාසු ච සම්පජ්ජලිතං අග්ගිං. පවිසන්තීති මහානිරයෙ පක්ඛිත්තා සමානා ඔගාහන්ති. මහානිරයො නාම යො සො ‘‘චතුක්කණ්ණො’’ති (අ. නි. 3.36) වුත්තො, නං යොජනසතෙ ඨත්වා පස්සතං අක්ඛීනි භිජ්ජන්ති.

675. ජාලෙන ච ඔනහියානාති අයොජාලෙන පලිවෙඨෙත්වා මිගලුද්දකා මිගං විය හනන්ති. ඉදං දෙවදූතෙ අවුත්තකම්මකාරණං. අන්ධංව තිමිසමායන්තීති අන්ධකරණෙන අන්ධමෙව බහලන්ධකාරත්තා ‘‘තිමිස’’න්ති සඤ්ඤිතං ධූමරොරුවං නාම නරකං ගච්ඡන්ති. තත්ර කිර නෙසං ඛරධූමං ඝායිත්වා අක්ඛීනි භිජ්ජන්ති, තෙන ‘‘අන්ධංවා’’ති වුත්තං. තං විතතඤ්හි යථා මහිකායොති තඤ්ච අන්ධතිමිසං මහිකායො විය විතතං හොතීති අත්ථො. ‘‘විත්ථත’’න්තිපි පාඨො. ඉදම්පි දෙවදූතෙ අවුත්තකම්මකාරණමෙව.

676. අථ ලොහමයන්ති අයං පන ලොහකුම්භී පථවිපරියන්තිකා චතුනහුතාධිකානි ද්වෙයොජනසතසහස්සානි ගම්භීරා සමතිත්තිකා තත්රලොහපූරා හොති. පච්චන්ති හි තාසු චිරරත්තන්ති තාසු කුම්භීසු දීඝරත්තං පච්චන්ති. අග්ගිනිසමාසූති අග්ගිසමාසු ¶ . සමුප්පිලවාතෙති සමුප්පිලවන්තා ¶ , සකිම්පි උද්ධං සකිම්පි අධො ගච්ඡමානා ඵෙණුද්දෙහකං පච්චන්තීති වුත්තං හොති. දෙවදූතෙ වුත්තනයෙනෙව තං වෙදිතබ්බං.

677. පුබ්බලොහිතමිස්සෙති පුබ්බලොහිතමිස්සාය ලොහකුම්භියා. තත්ථ කින්ති තත්ථ. යං යං දිසකන්ති දිසං විදිසං. අධිසෙතීති ගච්ඡති. ‘‘අභිසෙතී’’තිපි පාඨො, තත්ථ යං යං දිසං අල්ලීයති අපස්සයතීති අත්ථො. කිලිස්සතීති බාධීයති. ‘‘කිලිජ්ජතී’’තිපි පාඨො, පූති හොතීති අත්ථො. සම්ඵුසමානොති තෙන පුබ්බලොහිතෙන ඵුට්ඨො සමානො. ඉදම්පි දෙවදූතෙ අවුත්තකම්මකාරණං.

678. පුළවාවසථෙති ¶ පුළවානං ආවාසෙ. අයම්පි ලොහකුම්භීයෙව දෙවදූතෙ ‘‘ගූථනිරයො’’ති වුත්තා, තත්ථ පතිතස්ස සූචිමුඛපාණා ඡවිආදීනි ඡින්දිත්වා අට්ඨිමිඤ්ජං ඛාදන්ති. ගන්තුං න හි තීරමපත්ථීති අපගන්තුං න හි තීරං අත්ථි. ‘‘තීරවමත්ථී’’තිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො. තීරමෙව එත්ථ ‘‘තීරව’’න්ති වුත්තං. සබ්බසමා හි සමන්තකපල්ලාති යස්මා තස්සා කුම්භියා උපරිභාගෙපි නිකුජ්ජිතත්තා සබ්බත්ථ සමා සමන්තතො කටාහා, තස්මා අපගන්තුං තීරං නත්ථීති වුත්තං හොති.

679. අසිපත්තවනං දෙවදූතෙ වුත්තනයමෙව. තඤ්හි දූරතො රමණීයං අම්බවනං විය දිස්සති, අථෙත්ථ ලොභෙන නෙරයිකා පවිසන්ති, තතො නෙසං වාතෙරිතානි පත්තානි පතිත්වා අඞ්ගපච්චඞ්ගානි ඡින්දන්ති. තෙනාහ – ‘‘තං පවිසන්ති සමුච්ඡිදගත්තා’’ති. තං පවිසන්ති තතො සුට්ඨු ඡින්නගත්තා හොන්තීති. ජිව්හං බළිසෙන ගහෙත්වා ආරජයාරජයා විහනන්තීති තත්ථ අසිපත්තවනෙ වෙගෙන ධාවිත්වා පතිතානං මුසාවාදීනං නෙරයිකානං නිරයපාලා ජිව්හං බළිසෙන නික්කඩ්ඪිත්වා යථා මනුස්සා අල්ලචම්මං භූමියං පත්ථරිත්වා ඛිලෙහි ආකොටෙන්ති, එවං ආකොටෙත්වා ඵරසූහි ඵාලෙත්වා ඵාලෙත්වා එකමෙකං ¶ කොටිං ඡින්දෙත්වා විහනන්ති, ඡින්නඡින්නා කොටි පුනප්පුනං සමුට්ඨාති. ‘‘ආරචයාරචයා’’තිපි පාඨො, ආවිඤ්ඡිත්වා ආවිඤ්ඡිත්වාති අත්ථො. එතම්පි දෙවදූතෙ අවුත්තකම්මකාරණං.

680. වෙතරණින්ති දෙවදූතෙ ‘‘මහතී ඛාරොදකා නදී’’ති (ම. නි. 3.269) වුත්තනදිං. සා කිර ගඞ්ගා විය උදකභරිතා දිස්සති. අථෙත්ථ න්හායිස්සාම පිවිස්සාමාති නෙරයිකා පතන්ති. තිණ්හධාරඛුරධාරන්ති තිණ්හධාරං ඛුරධාරං, තික්ඛධාරඛුරධාරවතින්ති වුත්තං හොති. තස්සා කිර නදියා උද්ධමධො උභයතීරෙසු ච තිණ්හධාරා ඛුරා පටිපාටියා ඨපිතා විය ¶ තිට්ඨන්ති, තෙන සා ‘‘තිණ්හධාරා ඛුරධාරා’’ති වුච්චති. තං තිණ්හධාරඛුරධාරං උදකාසාය උපෙන්ති අල්ලීයන්තීති අත්ථො. එවං උපෙන්තා ච පාපකම්මෙන චොදිතා තත්ථ මන්දා පපතන්ති බාලාති අත්ථො.

681. සාමා සබලාති එතං පරතො ‘‘සොණා’’ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං. සාමවණ්ණා කම්මාසවණ්ණා ච සොණා ඛාදන්තීති වුත්තං හොති ¶ . කාකොලගණාති කණ්හකාකගණා. පටිගිද්ධාති සුට්ඨු සඤ්ජාතගෙධා හුත්වා, ‘‘මහාගිජ්ඣා’’ති එකෙ. කුලලාති කුලලපක්ඛිනො, ‘‘සෙනානමෙතං නාම’’න්ති එකෙ. වායසාති අකණ්හකාකා. ඉදම්පි දෙවදූතෙ අවුත්තකම්මකාරණං. තත්ථ වුත්තානිපි පන කානිචි ඉධ න වුත්තානි, තානි එතෙසං පුරිමපච්ඡිමභාගත්තා වුත්තානෙව හොන්තීති වෙදිතබ්බානි.

682. ඉදානි සබ්බමෙවෙතං නරකවුත්තිං දස්සෙත්වා ඔවදන්තො ‘‘කිච්ඡා වතාය’’න්ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – කිච්ඡා වත අයං ඉධ නරකෙ නානප්පකාරකම්මකරණභෙදා වුත්ති, යං ජනො ඵුසති කිබ්බිසකාරී. තස්මා ඉධ ජීවිතසෙසෙ ජීවිතසන්තතියා විජ්ජමානාය ඉධ ලොකෙ ඨිතොයෙව සමානො සරණගමනාදිකුසලධම්මානුට්ඨානෙන කිච්චකරො නරො සියා භවෙය්ය. කිච්චකරො භවන්තොපි ච සාතච්චකාරිතාවසෙනෙව භවෙය්ය, න පමජ්ජෙ මුහුත්තම්පි න පමාදමාපජ්ජෙය්යාති අයමෙත්ථ ¶ සමුච්චයවණ්ණනා. යස්මා පන වුත්තාවසෙසානි පදානි පුබ්බෙ වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථත්තා ච සුවිඤ්ඤෙය්යානෙව, තස්මා අනුපදවණ්ණනා න කතාති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය කොකාලිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. නාලකසුත්තවණ්ණනා

685. ආනන්දජාතෙති ¶ නාලකසුත්තං. කා උප්පත්ති? පදුමුත්තරස්ස කිර භගවතො සාවකං මොනෙය්යපටිපදං පටිපන්නං දිස්වා තථත්තං අභිකඞ්ඛමානො තතො පභුති කප්පසතසහස්සං පාරමියො පූරෙත්වා අසිතස්ස ඉසිනො භාගිනෙය්යො නාලකො නාම තාපසො භගවන්තං ධම්මචක්කප්පවත්තිතදිවසතො සත්තමෙ දිවසෙ ‘‘අඤ්ඤාතමෙත’’න්තිආදීහි ද්වීහි ගාථාහි මොනෙය්යපටිපදං පුච්ඡි. තස්ස භගවා ‘‘මොනෙය්යං තෙ උපඤ්ඤිස්ස’’න්තිආදිනා නයෙන තං බ්යාකාසි. පරිනිබ්බුතෙ පන භගවති සඞ්ගීතිං කරොන්තෙනායස්මතා මහාකස්සපෙන ආයස්මා ආනන්දො තමෙව මොනෙය්යපටිපදං පුට්ඨො යෙන යදා ච සමාදපිතො නාලකො භගවන්තං පුච්ඡි ¶ . තං සබ්බං පාකටං කත්වා දස්සෙතුකාමො ‘‘ආනන්දජාතෙ’’තිආදිකා වීසති වත්ථුගාථායො වත්වා අභාසි. තං සබ්බම්පි ‘‘නාලකසුත්ත’’න්ති වුච්චති.

තත්ථ ආනන්දජාතෙති සමිද්ධිජාතෙ වුද්ධිප්පත්තෙ. පතීතෙති තුට්ඨෙ. අථ වා ආනන්දජාතෙති පමුදිතෙ. පතීතෙති සොමනස්සජාතෙ. සුචිවසනෙති අකිලිට්ඨවසනෙ. දෙවානඤ්හි කප්පරුක්ඛනිබ්බත්තානි වසනානි රජං වා මලං වා න ගණ්හන්ති. දුස්සං ගහෙත්වාති ඉධ දුස්සසදිසත්තා ‘‘දුස්ස’’න්ති ලද්ධවොහාරං දිබ්බවත්ථං උක්ඛිපිත්වා. අසිතො ඉසීති කණ්හසරීරවණ්ණත්තා එවංලද්ධනාමො ඉසි. දිවාවිහාරෙති දිවාවිහාරට්ඨානෙ. සෙසං පදතො උත්තානමෙව.

සම්බන්ධතො පන – අයං කිර සුද්ධොදනස්ස පිතු සීහහනුරඤ්ඤො පුරොහිතො සුද්ධොදනස්සපි අනභිසිත්තකාලෙ සිප්පාචරියො හුත්වා අභිසිත්තකාලෙ පුරොහිතොයෙව අහොසි. තස්ස සායං පාතං රාජුපට්ඨානං ආගතස්ස රාජා දහරකාලෙ විය නිපච්චකාරං අකත්වා අඤ්ජලිකම්මමත්තමෙව කරොති. ධම්මතා කිරෙසා ¶ පත්තාභිසෙකානං සක්යරාජූනං. පුරොහිතො තෙන නිබ්බිජ්ජිත්වා ‘‘පබ්බජ්ජාමහං මහාරාජා’’ති ආහ. රාජා තස්ස නිච්ඡයං ඤත්වා ‘‘තෙන හි, ආචරිය, මමෙව උය්යානෙ වසිතබ්බං, යථා තෙ අහං අභිණ්හං පස්සෙය්ය’’න්ති යාචි. සො ‘‘එවං හොතූ’’ති පටිස්සුණිත්වා තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා රඤ්ඤා උපට්ඨහියමානො උය්යානෙයෙව වසන්තො කසිණපරිකම්මං කත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්චාභිඤ්ඤායො ච නිබ්බත්තෙසි. සො තතො පභුති රාජකුලෙ ¶ භත්තකිච්චං කත්වා හිමවන්තචාතුමහාරාජිකභවනාදීනං අඤ්ඤතරං ගන්ත්වා දිවාවිහාරං කරොති. අථෙකදිවසං තාවතිංසභවනං ගන්ත්වා රතනවිමානං පවිසිත්වා දිබ්බරතනපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො සමාධිසුඛං අනුභවිත්වා සායන්හසමයං වුට්ඨාය විමානද්වාරෙ ඨත්වා ඉතො චිතො ච විලොකෙන්තො සට්ඨියොජනාය මහාවීථියා චෙලුක්ඛෙපං කත්වා බොධිසත්තගුණපසංසිතානි ථුතිවචනානි වත්වා කීළන්තෙ සක්කප්පමුඛෙ දෙවෙ අද්දස. තෙනාහ ආයස්මා ආනන්දො – ‘‘ආනන්දජාතෙ…පෙ… දිවාවිහාරෙ’’ති.

686. තතො සො එවං දිස්වාන දෙවෙ…පෙ… කිං පටිච්ච. තත්ථ උදග්ගෙති අබ්භුන්නතකායෙ. චිත්තිං කරිත්වානාති ආදරං කත්වා. කල්යරූපොති තුට්ඨරූපො. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.

687. ඉදානි ¶ ‘‘යදාපි ආසී’’තිආදිගාථා උත්තානසම්බන්ධා එව. පදත්ථො පන පඨමගාථාය තාව සඞ්ගමොති සඞ්ගාමො. ජයො සුරානන්ති දෙවානං ජයො.

තස්සාවිභාවත්ථං අයමනුපුබ්බිකථා වෙදිතබ්බා – සක්කො කිර මගධරට්ඨෙ මචලගාමවාසී තෙත්තිංසමනුස්සසෙට්ඨො මඝො නාම මාණවො හුත්වා සත්ත වත්තපදානි පූරෙත්වා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්ති සද්ධිං පරිසාය. තතො පුබ්බදෙවා ‘‘ආගන්තුකදෙවපුත්තා ආගතා, සක්කාරං නෙසං කරිස්සාමා’’ති වත්වා දිබ්බපදුමානි ¶ උපනාමෙසුං, උපඩ්ඪරජ්ජෙන ච නිමන්තෙසුං. සක්කො උපඩ්ඪරජ්ජෙන අසන්තුට්ඨො සකපරිසං සඤ්ඤාපෙත්වා එකදිවසං සුරාමදමත්තෙ තෙ පාදෙ ගහෙත්වා සිනෙරුපබ්බතපාදෙ ඛිපි. තෙසං සිනෙරුස්ස හෙට්ඨිමතලෙ දසසහස්සයොජනං අසුරභවනං නිබ්බත්ති පාරිච්ඡත්තකපටිච්ඡන්නභූතාය චිත්රපාටලියා උපසොභිතං. තතො තෙ සතිං පටිලභිත්වා තාවතිංසභවනං අපස්සන්තා ‘‘අහො රෙ නට්ඨා මයං පානමදදොසෙන, න දානි මයං සුරං පිවිම්හා, අසුරං පිවිම්හා, න දානිම්හා සුරා, අසුරා දානි ජාතම්හා’’ති. තතො පභුති ‘‘අසුරා’’ඉච්චෙව උප්පන්නසමඤ්ඤා හුත්වා ‘‘හන්ද දානි දෙවෙහි සද්ධිං සඞ්ගාමෙමා’’ති සිනෙරුං පරිතො ආරොහිංසු. තතො සක්කො අසුරෙ යුද්ධෙන අබ්භුග්ගන්ත්වා පුනපි සමුද්දෙ පක්ඛිපිත්වා චතූසු ද්වාරෙසු අත්තනා සදිසං ඉන්දපටිමං මාපෙත්වා ඨපෙසි. තතො අසුරා ‘‘අප්පමත්තො වතායං සක්කො නිච්චං රක්ඛන්තො තිට්ඨතී’’ති චින්තෙත්වා පුනදෙව නගරං අගමිංසු. තතො දෙවා අත්තනො ජයං ඝොසෙන්තා මහාවීථියං චෙලුක්ඛෙපං කරොන්තා නක්ඛත්තං කීළිංසු. අථ අසිතො අතීතානාගතෙ චත්තාලීසකප්පෙ අනුස්සරිතුං සමත්ථතාය ‘‘කිං නු ඛො ඉමෙහි පුබ්බෙපි එවං කීළිතපුබ්බ’’න්ති ආවජ්ජෙන්තො තං දෙවාසුරසඞ්ගාමෙ දෙවවිජයං දිස්වා ආහ –

‘‘යදාපි ¶ ආසී අසුරෙහි සඞ්ගමො,

ජයො සුරානං අසුරා පරාජිතා;

තදාපි නෙතාදිසො ලොමහංසනො’’ති.

තස්මිම්පි කාලෙ එතාදිසො ලොමහංසනො පමොදො න ආසි. කිමබ්භුතං දට්ඨු මරූ පමොදිතාති අජ්ජ පන කිං අබ්භුතං දිස්වා එවං දෙවා පමුදිතාති.

688. දුතියගාථාය ¶ සෙළෙන්තීති මුඛෙන උස්සෙළනසද්දං මුඤ්චන්ති. ගායන්ති නානාවිධානි ගීතානි, වාදයන්ති අට්ඨසට්ඨි තූරියසහස්සානි, ඵොටෙන්තීති අප්ඵොටෙන්ති. පුච්ඡාමි වොහන්ති අත්තනා ආවජ්ජෙත්වා ඤාතුං සමත්ථොපි තෙසං වචනං සොතුකාමතාය පුච්ඡති. මෙරුමුද්ධවාසිනෙති සිනෙරුමුද්ධනි වසන්තෙ. සිනෙරුස්ස හි හෙට්ඨිමතලෙ දසයොජනසහස්සං ¶ අසුරභවනං, මජ්ඣිමතලෙ ද්විසහස්සපරිත්තදීපපරිවාරා චත්තාරො මහාදීපා, උපරිමතලෙ දසයොජනසහස්සං තාවතිංසභවනං. තස්මා දෙවා ‘‘මෙරුමුද්ධවාසිනො’’ති වුච්චන්ති. මාරිසාති දෙවෙ ආමන්තෙති, නිදුක්ඛා නිරාබාධාති වුත්තං හොති.

689. අථස්ස තමත්ථං ආරොචෙන්තෙහි දෙවෙහි වුත්තාය තතියගාථාය බොධිසත්තොති බුජ්ඣනකසත්තො, සම්මාසම්බොධිං ගන්තුං අරහො සත්තො රතනවරොති වරරතනභූතො. තෙනම්හ තුට්ඨාති තෙන කාරණෙන මයං තුට්ඨා. සො හි බුද්ධත්තං පත්වා තථා ධම්මං දෙසෙස්සති, යථා මයඤ්ච අඤ්ඤෙ ච දෙවගණා සෙක්ඛාසෙක්ඛභූමිං පාපුණිස්සාම. මනුස්සාපිස්ස ධම්මං සුත්වා යෙ න සක්ඛිස්සන්ති පරිනිබ්බාතුං, තෙ දානාදීනි කත්වා දෙවලොකෙ පරිපූරෙස්සන්තීති අයං කිර නෙසං අධිප්පායො. තත්ථ ‘‘තුට්ඨා කල්යරූපා’’ති කිඤ්චාපි ඉදං පදද්වයං අත්ථතො අභින්නං, තථාපි ‘‘කිමබ්භුතං දට්ඨු මරූ පමොදිතා, කිං දෙවසඞ්ඝො අතිරිව කල්යරූපො’’ති ඉමස්ස පඤ්හද්වයස්ස විස්සජ්ජනත්ථං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

690. ඉදානි යෙන අධිප්පායෙන බොධිසත්තෙ ජාතෙ තුට්ඨා අහෙසුං, තං ආවිකරොන්තෙහි වුත්තාය චතුත්ථගාථාය සත්තග්ගහණෙන දෙවමනුස්සග්ගහණං, පජාගහණෙන සෙසගතිග්ගහණං. එවං ද්වීහි පදෙහි පඤ්චසුපි ගතීසු සෙට්ඨභාවං දස්සෙති. තිරච්ඡානාපි හි සීහාදයො අසන්තාසාදිගුණයුත්තා, තෙපි අයමෙව අතිසෙති. තස්මා ‘‘පජානමුත්තමො’’ති වුත්තො. දෙවමනුස්සෙසු පන යෙ අත්තහිතාය පටිපන්නාදයො චත්තාරො පුග්ගලා, තෙසු උභයහිතපටිපන්නො අග්ගපුග්ගලො ¶ අයං, නරෙසු ච උසභසදිසත්තා නරාසභො. තෙනස්ස ථුතිං භණන්තා ඉදම්පි පදද්වයමාහංසු.

691. පඤ්චමගාථාය ¶ තං සද්දන්ති තං දෙවෙහි වුත්තවචනසද්දං. අවසරීති ඔතරි. තද භවනන්ති තදා භවනං.

692. ඡට්ඨගාථාය තතොති අසිතස්ස වචනතො අනන්තරං. උක්කාමුඛෙවාති උක්කාමුඛෙ එව, මූසාමුඛෙති වුත්තං හොති. සුකුසලසම්පහට්ඨන්ති සුකුසලෙන සුවණ්ණකාරෙන ¶ සඞ්ඝට්ටිතං, සඞ්ඝට්ටෙන්තෙන තාපිතන්ති අධිප්පායො. දද්දල්ලමානන්ති විජ්ජොතමානං. අසිතව්හයස්සාති අසිතනාමස්ස දුතියෙන නාමෙන කණ්හදෙවිලස්ස ඉසිනො.

693. සත්තමගාථාය තාරාසභං වාති තාරානං උසභසදිසං, චන්දන්ති අධිප්පායො. විසුද්ධන්ති අබ්භාදිඋපක්කිලෙසරහිතං. සරදරිවාති සරදෙ ඉව. ආනන්දජාතොති සවනමත්තෙනෙව උප්පන්නාය පීතියා පීතිජාතො. අලත්ථ පීතින්ති දිස්වා පුනපි පීතිං ලභි.

694. තතො පරං බොධිසත්තස්ස දෙවෙහි සදා පයුජ්ජමානසක්කාරදීපනත්ථං වුත්තඅට්ඨමගාථාය අනෙකසාඛන්ති අනෙකසලාකං. සහස්සමණ්ඩලන්ති රත්තසුවණ්ණමයසහස්සමණ්ඩලයුත්තං. ඡත්තන්ති දිබ්බසෙතච්ඡත්තං. වීතිපතන්තීති සරීරං බීජමානා පතනුප්පතනං කරොන්ති.

695. නවමගාථාය ජටීති ජටිලො. කණ්හසිරිව්හයොති කණ්හසද්දෙන ච සිරිසද්දෙන ච අව්හයමානො. තං කිර ‘‘සිරිකණ්හො’’තිපි අව්හයන්ති ආමන්තෙන්ති, ආලපන්තීති වුත්තං හොති. පණ්ඩුකම්බලෙති රත්තකම්බලෙ. අධිකාරතො චෙත්ථ ‘‘කුමාර’’න්ති වත්තබ්බං, පාඨසෙසො වා කාතබ්බො. පුරිමගාථාය ච අහත්ථපාසගතං සන්ධාය ‘‘දිස්වා’’ති වුත්තං. ඉධ පන හත්ථපාසගතං පටිග්ගහණත්ථං උපනීතං, තස්මා පුන වචනං ‘‘දිස්වා’’ති. පුරිමං වා දස්සනපීතිලාභාපෙක්ඛං ගාථාවසානෙ ‘‘විපුලමලත්ථ පීති’’න්ති වචනතො, ඉදං පටිග්ගහාපෙක්ඛං අවසානෙ ‘‘සුමනො පටිග්ගහෙ’’ති වචනතො. පුරිමඤ්ච කුමාරසම්බන්ධමෙව, ඉදං සෙතච්ඡත්තසම්බන්ධම්පි. දිස්වාති සතසහස්සග්ඝනකෙ ගන්ධාරරත්තකම්බලෙ සුවණ්ණනික්ඛං විය කුමාරං ‘‘ඡත්තං මරූ’’ති එත්ථ වුත්තප්පකාරං සෙතච්ඡත්තං ධාරියන්තං මුද්ධනි දිස්වා. කෙචි පන ‘‘ඉදං මානුසකං ඡත්තං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති භණන්ති. යථෙව හි දෙවා, එවං මනුස්සාපි ඡත්තචාමරමොරහත්ථතාලවණ්ටවාළබීජනිහත්ථා මහාපුරිසං උපගච්ඡන්තීති. එවං සන්තෙපි ¶ න තස්ස ¶ වචනෙන කොචිපි අතිසයො අත්ථි, තස්මා යථාවුත්තමෙව ¶ සුන්දරං. පටිග්ගහෙති උභොහි හත්ථෙහි පටිග්ගහෙසි. ඉසිං කිර වන්දාපෙතුං කුමාරං උපනෙසුං. අථස්ස පාදා පරිවත්තිත්වා ඉසිස්ස මත්ථකෙ පතිට්ඨහිංසු. සො තම්පි අච්ඡරියං දිස්වා උදග්ගචිත්තො සුමනො පටිග්ගහෙසි.

696. දසමගාථායං ජිගීසකොති ජිගීසන්තො මග්ගන්තො පරියෙසන්තො, උපපරික්ඛන්තොති වුත්තං හොති. ලක්ඛණමන්තපාරගූති ලක්ඛණානං වෙදානඤ්ච පාරං ගතො. අනුත්තරායන්ති අනුත්තරො අයං. සො කිර අත්තනො අභිමුඛාගතෙසු මහාසත්තස්ස පාදතලෙසු චක්කානි දිස්වා තදනුසාරෙන සෙසලක්ඛණානි ජිගීසන්තො සබ්බං ලක්ඛණසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘අද්ධායං බුද්ධො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා එවමාහ.

697. එකාදසායං අථත්තනො ගමනන්ති පටිසන්ධිවසෙන අරූපගමනං. අකල්යරූපො ගළයති අස්සුකානීති තං අත්තනො අරූපූපපත්තිං අනුස්සරිත්වා ‘‘න දානාහං අස්ස ධම්මදෙසනං සොතුං ලච්ඡාමී’’ති අතුට්ඨරූපො බලවසොකාභිභවෙන දොමනස්සජාතො හුත්වා අස්සූනි පාතෙති ගළයති. ‘‘ගරයතී’’තිපි පාඨො. යදි පනෙස රූපභවෙ චිත්තං නමෙය්ය, කිං තත්ථ න උප්පජ්ජෙය්ය, යෙනෙවං රොදතීති? න න උප්පජ්ජෙය්ය, අකුසලතාය පනෙතං විධිං න ජානාති. එවං සන්තෙපි දොමනස්සුප්පත්තියෙවස්ස අයුත්තා සමාපත්තිලාභෙන වික්ඛම්භිතත්තාති චෙ? න, වික්ඛම්භිතත්තා එව. මග්ගභාවනාය සමුච්ඡින්නා හි කිලෙසා න උප්පජ්ජන්ති, සමාපත්තිලාභීනං පන බලවපච්චයෙන උප්පජ්ජන්ති. උප්පන්නෙ කිලෙසෙ පරිහීනජ්ඣානත්තා කුතස්ස අරූපගමනන්ති චෙ? අප්පකසිරෙන පුනාධිගමතො. සමාපත්තිලාභිනො හි උප්පන්නෙ කිලෙසෙ බලවවීතික්කමං අනාපජ්ජන්තා වූපසන්තමත්තෙයෙව කිලෙසවෙගෙ පුන තං විසෙසං අප්පකසිරෙනෙවාධිගච්ඡන්ති, ‘‘පරිහීනවිසෙසා ඉමෙ’’තිපි දුවිඤ්ඤෙය්යා හොන්ති, තාදිසො ච එසො. නො චෙ කුමාරෙ භවිස්සති අන්තරායොති න භවිස්සති නු ඛො ඉමස්මිං කුමාරෙ ¶ අන්තරායො.

698. ද්වාදසායං න ඔරකායන්ති අයං ඔරකො පරිත්තො න හොති. උත්තරගාථාය වත්තබ්බං බුද්ධභාවං සන්ධායාහ.

699. තෙරසායං ¶ සම්බොධියග්ගන්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තඤ්හි අවිපරීතභාවෙන සම්මා බුජ්ඣනතො සම්බොධි, කත්ථචි ආවරණාභාවෙන සබ්බඤාණුත්තමතො ‘‘අග්ග’’න්ති වුච්චති. ඵුසිස්සතීති පාපුණිස්සති. පරමවිසුද්ධදස්සීති නිබ්බානදස්සී. තඤ්හි එකන්තවිසුද්ධත්තා පරමවිසුද්ධං. විත්ථාරිකස්සාති විත්ථාරිකං අස්ස. බ්රහ්මචරියන්ති සාසනං.

700. චුද්දසායං ¶ අථන්තරාති අන්තරායෙව අස්ස, සම්බොධිප්පත්තිතො ඔරතො එවාති වුත්තං හොති. න සොස්සන්ති න සුණිස්සං. අසමධුරස්සාති අසමවීරියස්ස. අට්ටොති ආතුරො. බ්යසනං ගතොති සුඛවිනාසං පත්තො. අඝාවීති දුක්ඛිතො, සබ්බං දොමනස්සුප්පාදමෙව සන්ධායාහ. දොමනස්සෙන හි සො ආතුරො. තඤ්චස්ස සුඛබ්යසනතො බ්යසනං, සුඛවිනාසනතොති වුත්තං හොති. තෙන ච සො චෙතසිකඅඝභූතෙන අඝාවී.

701. පන්නරසායං විපුලං ජනෙත්වානාති විපුලං ජනෙත්වා. අයමෙව වා පාඨො. නිග්ගමාති නිග්ගතො. එවං නිග්ගතො ච සො භාගිනෙය්යං සයන්ති සකං භාගිනෙය්යං, අත්තනො භගිනියා පුත්තන්ති වුත්තං හොති. සමාදපෙසීති අත්තනො අප්පායුකභාවං ඤත්වා කනිට්ඨභගිනියා ච පුත්තස්ස නාලකස්ස මාණවකස්ස උපචිතපුඤ්ඤතං අත්තනො බලෙන ඤත්වා ‘‘වුඩ්ඪිප්පත්තො පමාදම්පි ආපජ්ජෙය්යා’’ති නං අනුකම්පමානො භගිනියා ඝරං ගන්ත්වා ‘‘කහං නාලකො’’ති. ‘‘බහි, භන්තෙ, කීළතී’’ති. ‘‘ආනෙථ න’’න්ති ආණාපෙත්වා තඞ්ඛණංයෙව තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බාජෙත්වා සමාදපෙසි ඔවදි අනුසාසි. කථං? ‘‘බුද්ධොති ඝොසං…පෙ… බ්රහ්මචරිය’’න්ති සොළසමගාථමාහ.

702. තත්ථ යද පරතොති යදා පරතො. ධම්මමග්ගන්ති පරමධම්මස්ස නිබ්බානස්ස මග්ගං, ධම්මං වා අග්ගං සහ පටිපදාය නිබ්බානං. තස්මින්ති තස්ස සන්තිකෙ. බ්රහ්මචරියන්ති සමණධම්මං.

703. සත්තරසායං තාදිනාති තස්සණ්ඨිතෙන, තස්මිං සමයෙ කිලෙසවික්ඛම්භනෙ ¶ සමාධිලාභෙ ච සති වික්ඛම්භිතකිලෙසෙන සමාහිතචිත්තෙන චාති අධිප්පායො. අනාගතෙ පරමවිසුද්ධදස්සිනාති ‘‘අයං නාලකො අනාගතෙ කාලෙ භගවතො සන්තිකෙ පරමවිසුද්ධං නිබ්බානං පස්සිස්සතී’’ති ¶ එවං දිට්ඨත්තා සො ඉසි ඉමිනා පරියායෙන ‘‘අනාගතෙ පරමවිසුද්ධදස්සී’’ති වුත්තො. තෙන අනාගතෙ පරමවිසුද්ධදස්සිනා. උපචිතපුඤ්ඤසඤ්චයොති පදුමුත්තරතො පභුති කතපුඤ්ඤසඤ්චයො. පතික්ඛන්ති ආගමයමානො. පරිවසීති පබ්බජිත්වා තාපසවෙසෙන වසි. රක්ඛිතින්ද්රියොති රක්ඛිතසොතින්ද්රියො හුත්වා. සො කිර තතො පභුති උදකෙ න නිමුජ්ජි ‘‘උදකං පවිසිත්වා සොතින්ද්රියං විනාසෙය්ය, තතො ධම්මස්සවනබාහිරො භවෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා.

704. අට්ඨාරසායං සුත්වාන ඝොසන්ති සො නාලකො එවං පරිවසන්තො අනුපුබ්බෙන භගවතා සම්බොධිං පත්වා බාරාණසියං ධම්මචක්කෙ පවත්තිතෙ තං ‘‘භගවතා ධම්මචක්කං පවත්තිතං, සම්මාසම්බුද්ධො ¶ වත සො භගවා උප්පන්නො’’තිආදිනා නයෙන ජිනවරචක්කවත්තනෙ පවත්තඝොසං අත්තනො අත්ථකාමාහි දෙවතාහි ආගන්ත්වා ආරොචිතං සුත්වා. ගන්ත්වාන දිස්වා ඉසිනිසභන්ති සත්තාහං දෙවතාහි මොනෙය්යකොලාහලෙ කයිරමානෙ සත්තමෙ දිවසෙ ඉසිපතනං ගන්ත්වා ‘‘නාලකො ආගමිස්සති, තස්ස ධම්මං දෙසෙස්සාමී’’ති ඉමිනා ච අභිසන්ධිනා වරබුද්ධාසනෙ නිසින්නං දිස්වා නිසභසදිසං ඉසිනිසභං භගවන්තං. පසන්නොති සහ දස්සනෙනෙව පසන්නචිත්තො හුත්වා. මොනෙය්යසෙට්ඨන්ති ඤාණුත්තමං, මග්ගඤාණන්ති වුත්තං හොති. සමාගතෙ අසිතාව්හයස්ස සාසනෙති අසිතස්ස ඉසිනො ඔවාදකාලෙ අනුප්පත්තෙ. තෙන හි – ‘‘යදා විවරති ධම්මමග්ගං, තදා ගන්ත්වා සමයං පරිපුච්ඡමානො චරස්සු තස්මිං භගවති බ්රහ්මචරිය’’න්ති අනුසිට්ඨො, අයඤ්ච සො කාලො. තෙන වුත්තං – ‘‘සමාගතෙ අසිතාව්හයස්ස සාසනෙ’’ති. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව.

අයං තාව වත්ථුගාථාවණ්ණනා.

705. පුච්ඡාගාථාද්වයෙ අඤ්ඤාතමෙතන්ති විදිතං මයා එතං. යථාතථන්ති අවිපරීතං. කො අධිප්පායො? යං අසිතො ‘‘සම්බොධියග්ගං ඵුසිස්සතායං කුමාරො’’ති ඤත්වා ‘‘බුද්ධොති ¶ ඝොසං යද පරතො සුණොසි, සම්බොධිප්පත්තො විවරති ධම්මමග්ග’’න්ති මං අවච, තදෙතං මයා අසිතස්ස වචනං අජ්ජ භගවන්තං සක්ඛිං දිස්වා ‘‘යථාතථමෙවා’’ති අඤ්ඤාතන්ති. තං තන්ති තස්මා තං. සබ්බධම්මාන පාරගුන්ති හෙමවතසුත්තෙ වුත්තනයෙන ඡහි ආකාරෙහි. සබ්බධම්මානං පාරගතං.

706. අනගාරියුපෙතස්සාති ¶ අනගාරියං උපෙතස්ස, පබ්බජිතස්සාති අත්ථො. භික්ඛාචරියං ජිගීසතොති අරියෙහි ආචිණ්ණං අනුපක්කිලිට්ඨං භික්ඛාචරියං පරියෙසමානස්ස. මොනෙය්යන්ති මුනීනං සන්තකං. උත්තමං පදන්ති උත්තමපටිපදං. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව.

707. අථස්ස එවං පුට්ඨො භගවා ‘‘මොනෙය්යං තෙ උපඤ්ඤිස්ස’’න්තිආදිනා නයෙන මොනෙය්යපටිපදං බ්යාකාසි. තත්ථ උපඤ්ඤිස්සන්ති උපඤ්ඤාපෙය්යං, විවරෙය්යං පඤ්ඤාපෙය්යන්ති අත්ථො. දුක්කරං දුරභිසම්භවන්ති කාතුඤ්ච දුක්ඛං කයිරමානඤ්ච සම්භවිතුං සහිතුං දුක්ඛන්ති වුත්තං හොති. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – අහං තෙ මොනෙය්යං පඤ්ඤාපෙය්යං, යදි නං කාතුං වා අභිසම්භොතුං වා සුඛං භවෙය්ය, එවං පන දුක්කරං දුරභිසම්භවං පුථුජ්ජනකාලතො පභුති කිලිට්ඨචිත්තං අනුප්පාදෙත්වා පටිපජ්ජිතබ්බතො. තථා හි නං එකස්ස බුද්ධස්ස එකොව සාවකො කරොති ච සම්භොති චාති.

එවං ¶ භගවා මොනෙය්යස්ස දුක්කරභාවං දුරභිසම්භවතඤ්ච දස්සෙන්තො නාලකස්ස උස්සාහං ජනෙත්වා තමස්ස වත්තුකාමො ආහ ‘‘හන්ද තෙ නං පවක්ඛාමි, සන්ථම්භස්සු දළ්හො භවා’’ති. තත්ථ හන්දාති බ්යවසායත්ථෙ නිපාතො. තෙ නං පවක්ඛාමීති තුය්හං තං මොනෙය්යං පවක්ඛාමි. සන්ථම්භස්සූති දුක්කරකරණසමත්ථෙන වීරියූපත්ථම්භෙන අත්තානං උපත්ථම්භය. දළ්හො භවාති දුරභිසම්භවසහනසමත්ථාය අසිථිලපරක්කමතාය ථිරො හොති. කිං වුත්තං ¶ හොති? යස්මා ත්වං උපචිතපුඤ්ඤසම්භාරො, තස්මාහං එකන්තබ්යවසිතොව හුත්වා එවං දුක්කරං දුරභිසම්භවම්පි සමානං තුය්හං තං මොනෙය්යං පවක්ඛාමි, සන්ථම්භස්සු දළ්හො භවාති.

708. එවං පරමසල්ලෙඛං මොනෙය්යවත්තං වත්තුකාමො නාලකං සන්ථම්භනෙ දළ්හීභාවෙ ච නියොජෙත්වා පඨමං තාව ගාමූපනිබද්ධකිලෙසප්පහානං දස්සෙන්තො ‘‘සමානභාග’’න්ති උපඩ්ඪගාථමාහ. තත්ථ සමානභාගන්ති සමභාගං එකසදිසං නින්නානාකරණං. අක්කුට්ඨවන්දිතන්ති අක්කොසඤ්ච වන්දනඤ්ච.

ඉදානි යථා තං සමානභාගං කයිරති, තං උපායං දස්සෙන්තො ‘‘මනොපදොස’’න්ති උපඩ්ඪගාථමාහ. තස්සත්ථො – අක්කුට්ඨො මනොපදොසං රක්ඛෙය්ය, වන්දිතො සන්තො අනුණ්ණතො චරෙ, රඤ්ඤාපි වන්දිතො සමානො ‘‘මං වන්දතී’’ති උද්ධච්චං නාපජ්ජෙය්ය.

709. ඉදානි ¶ අරඤ්ඤූපනිබද්ධකිලෙසප්පහානං දස්සෙන්තො ‘‘උච්චාවචා’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – අරඤ්ඤසඤ්ඤිතෙ දායෙපි ඉට්ඨානිට්ඨවසෙන උච්චාවචා නානප්පකාරා ආරම්මණා නිච්ඡරන්ති, චක්ඛාදීනං ආපාථමාගච්ඡන්ති, තෙ ච ඛො අග්ගිසිඛූපමා පරිළාහජනකට්ඨෙන. යථා වා ඩය්හමානෙ වනෙ අග්ගිසිඛා නානප්පකාරතාය උච්චාවචා නිච්ඡරන්ති, සධූමාපි, විධූමාපි, නීලාපි, පීතාපි, රත්තාපි, ඛුද්දකාපි, මහන්තාපි, එවං සීහබ්යග්ඝමනුස්සාමනුස්සවිවිධවිහඞ්ගවිරුතපුප්ඵඵලපල්ලවාදිභෙදවසෙන නානප්පකාරතාය දායෙ උච්චාවචා ආරම්මණා නිච්ඡරන්ති භිංසනකාපි, රජනීයාපි, දොසනීයාපි, මොහනීයාපි. තෙනාහ – ‘‘උච්චාවචා නිච්ඡරන්ති, දායෙ අග්ගිසිඛූපමා’’ති. එවං නිච්ඡරන්තෙසු ච උච්චාවචෙසු ආරම්මණෙසු යා කාචි උය්යානවනචාරිකං ගතා සමානා පකතියා වා වනචාරිනියො කට්ඨහාරිකාදයො රහොගතං දිස්වා හසිතලපිතරුදිතදුන්නිවත්ථාදීහි නාරියො මුනිං පලොභෙන්ති, තා සු තං මා පලොභයුං, තා නාරියො තං මා පලොභයුං. යථා න පලොභෙන්ති, තථා කරොහීති වුත්තං හොති.

710-11. එවමස්ස ¶ භගවා ගාමෙ ච අරඤ්ඤෙ ච පටිපත්තිවිධිං දස්සෙත්වා ඉදානි සීලසංවරං ¶ දස්සෙන්තො ‘‘විරතො මෙථුනා ධම්මා’’ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ හිත්වා කාමෙ පරොපරෙති මෙථුනධම්මතො අවසෙසෙපි සුන්දරෙ ච අසුන්දරෙ ච පඤ්ච කාමගුණෙ හිත්වා. තප්පහානෙන හි මෙථුනවිරති සුසම්පන්නා හොති. තෙනාහ – ‘‘හිත්වා කාමෙ පරොපරෙ’’ති. අයමෙත්ථ අධිප්පායො. ‘‘අවිරුද්ධො’’තිආදීනි පන පදානි ‘‘න හනෙය්ය, න ඝාතයෙ’’ති එත්ථ වුත්තාය පාණාතිපාතාවෙරමණියා සම්පත්තිදස්සනත්ථං වුත්තානි. තත්රායං සඞ්ඛෙපවණ්ණනා – පරපක්ඛියෙසු පාණෙසු අවිරුද්ධො, අත්තපක්ඛියෙසු අසාරත්තො, සබ්බෙපි සතණ්හනිත්තණ්හතාය තසථාවරෙ පාණෙ ජීවිතුකාමතාය අමරිතුකාමතාය සුඛකාමතාය දුක්ඛපටිකූලතාය ච ‘‘යථා අහං තථා එතෙ’’ති අත්තසමානතාය තෙසු විරොධං විනෙන්තො තෙනෙව පකාරෙන ‘‘යථා එතෙ තථා අහ’’න්ති පරෙසං සමානතාය ච අත්තනි අනුරොධං විනෙන්තො එවං උභයථාපි අනුරොධවිරොධවිප්පහීනො හුත්වා මරණපටිකූලතාය අත්තානං උපමං කත්වා පාණෙසු යෙ කෙචි තසෙ වා ථාවරෙ වා පාණෙ න හනෙය්ය සාහත්ථිකාදීහි පයොගෙහි, න ඝාතයෙ ආණත්තිකාදීහීති.

712. එවමස්ස ¶ මෙථුනවිරතිපාණාතිපාතවිරතිමුඛෙන සඞ්ඛෙපතො පාතිමොක්ඛසංවරසීලං වත්වා ‘‘හිත්වා කාමෙ’’තිආදීහි ඉන්ද්රියසංවරඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි ආජීවපාරිසුද්ධිං දස්සෙන්තො ‘‘හිත්වා ඉච්ඡඤ්චා’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යායං තණ්හා එකං ලද්ධා දුතියං ඉච්ඡති, ද්වෙ ලද්ධා තතියං, සතසහස්සං ලද්ධා තදුත්තරිම්පි ඉච්ඡතීති එවං අප්පටිලද්ධවිසයං ඉච්ඡනතො ‘‘ඉච්ඡා’’ති වුච්චති, යො චායං පටිලද්ධවිසයලුබ්භනො ලොභො. තං හිත්වා ඉච්ඡඤ්ච ලොභඤ්ච යත්ථ සත්තො පුථුජ්ජනො, යස්මිං චීවරාදිපච්චයෙ තෙහි ඉච්ඡාලොභෙහි පුථුජ්ජනො සත්තො ලග්ගො පටිබද්ධො තිට්ඨති, තත්ථ තං උභයම්පි හිත්වා පච්චයත්ථං ¶ ආජීවපාරිසුද්ධිං අවිරොධෙන්තො ඤාණචක්ඛුනා චක්ඛුමා හුත්වා ඉමං මොනෙය්යපටිපදං පටිපජ්ජෙය්ය. එවඤ්හි පටිපන්නො තරෙය්ය නරකං ඉමං, දුප්පූරණට්ඨෙන නරකසඤ්ඤිතං මිච්ඡාජීවහෙතුභූතං ඉමං පච්චයතණ්හං තරෙය්ය, ඉමාය වා පටිපදාය තරෙය්යාති වුත්තං හොති.

713. එවං පච්චයතණ්හාපහානමුඛෙන ආජීවපාරිසුද්ධිං දස්සෙත්වා ඉදානි භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතාමුඛෙන පච්චයපරිභොගසීලං තදනුසාරෙන ච යාව අරහත්තප්පත්ති, තාව පටිපදං දස්සෙන්තො ‘‘ඌනූදරො’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – ධම්මෙන සමෙන ලද්ධෙසු ඉතරීතරචීවරාදීසු පච්චයෙසු ආහාරං තාව ආහාරෙන්තො –

‘‘චත්තාරො පඤ්ච ආලොපෙ, අභුත්වා උදකං පිවෙ;

අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො’’ති. (ථෙරගා. 983) –

වුත්තනයෙන ¶ ඌනඋදරො අස්ස, න වාතභරිතභස්තා විය උද්ධුමාතුදරො, භත්තසම්මදපච්චයා ථිනමිද්ධං පරිහරෙය්යාති වුත්තං හොති. ඌනූදරො හොන්තොපි ච මිතාහාරො අස්ස භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ, ‘‘නෙව දවායා’’තිආදිනා පච්චවෙක්ඛණෙන ගුණතො දොසතො ච පරිච්ඡින්නාහාරො. එවං මිතාහාරො සමානොපි පච්චයධුතඞ්ගපරියත්තිඅධිගමවසෙන චතුබ්බිධාය අප්පිච්ඡතාය අප්පිච්ඡො අස්ස. එකංසෙන හි මොනෙය්යපටිපදං පටිපන්නෙන භික්ඛුනා එවං අප්පිච්ඡෙන භවිතබ්බං. තත්ථ එකෙකස්මිං පච්චයෙ තීහි සන්තොසෙහි සන්තුස්සනා පච්චයප්පිච්ඡතා. ධුතඞ්ගධරස්සෙව සතො ‘‘ධුතවාති මං පරෙ ජානන්තූ’’ති අනිච්ඡනතා ධුතඞ්ගප්පිච්ඡතා. බහුස්සුතස්සෙව සතො ‘‘බහුස්සුතොති ¶ මං පරෙ ජානන්තූ’’ති අනිච්ඡනතා පරියත්තිඅප්පිච්ඡතා මජ්ඣන්තිකත්ථෙරස්ස විය. අධිගමසම්පන්නස්සෙව සතො ‘‘අධිගතො අයං කුසලං ධම්මන්ති මං පරෙ ජානන්තූ’’ති අනිච්ඡනතා අධිගමප්පිච්ඡතා. සා ච අරහත්තාධිගමතො ඔරං වෙදිතබ්බා. අරහත්තාධිගමත්ථඤ්හි අයං පටිපදාති. එවං අප්පිච්ඡොපි ච අරහත්තමග්ගෙන ¶ තණ්හාලොලුප්පං හිත්වා අලොලුපො අස්ස. එවං අලොලුපො හි සදා ඉච්ඡාය නිච්ඡාතො අනිච්ඡො හොති නිබ්බුතො, යාය ඉච්ඡාය ඡාතා හොන්ති සත්තා ඛුප්පිපාසාතුරා විය අතිත්තා, තාය ඉච්ඡාය අනිච්ඡො හොති අනිච්ඡත්තා ච නිච්ඡාතො හොති අනාතුරො පරමතිත්තිප්පත්තො. එවං නිච්ඡාතත්තා නිබ්බුතො හොති වූපසන්තසබ්බකිලෙසපරිළාහොති එවමෙත්ථ උප්පටිපාටියා යොජනා වෙදිතබ්බා.

714. එවං යාව අරහත්තප්පත්ති, තාවපටිපදං කථෙත්වා ඉදානි තං පටිපදං පටිපන්නස්ස භික්ඛුනො අරහත්තප්පත්තිනිට්ඨං ධුතඞ්ගසමාදානං සෙනාසනවත්තඤ්ච කථෙන්තො ‘‘ස පිණ්ඩචාර’’න්ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ ස පිණ්ඩචාරං චරිත්වාති සො භික්ඛු භික්ඛං චරිත්වා භත්තකිච්චං වා කත්වා. වනන්තමභිහාරයෙති අපපඤ්චිතො ගිහිපපඤ්චෙන වනං එව ගච්ඡෙය්ය. උපට්ඨිතො රුක්ඛමූලස්මින්ති රුක්ඛමූලෙ ඨිතො වා හුත්වා. ආසනූපගතොති ආසනං උපගතො වා හුත්වා, නිසින්නොති වුත්තං හොති. මුනීති මොනෙය්යපටිපදං පටිපන්නො. එත්ථ ච ‘‘පිණ්ඩචාරං චරිත්වා’’ති ඉමිනා පිණ්ඩපාතිකඞ්ගං වුත්තං. යස්මා පන උක්කට්ඨපිණ්ඩපාතිකො සපදානචාරී එකාසනිකො පත්තපිණ්ඩිකො ඛලුපච්ඡාභත්තිකො ච හොතියෙව, තෙචීවරිකපංසුකූලම්පි ච සමාදියතෙව, තස්මා ඉමානිපි ඡ වුත්තානෙව හොන්ති. ‘‘වනන්තමභිහාරයෙ’’ති ඉමිනා පන ආරඤ්ඤිකඞ්ගං වුත්තං, ‘‘උපට්ඨිතො රුක්ඛමූලස්මි’’න්ති ඉමිනා රුක්ඛමූලිකඞ්ගං, ‘‘ආසනූපගතො’’ති ඉමිනා නෙසජ්ජිකඞ්ගං. යථාක්කමං පන එතෙසං අනුලොමත්තා අබ්භොකාසිකයථාසන්ථතිකසොසානිකඞ්ගානි වුත්තානියෙව හොන්තීති එවමෙතාය ගාථාය තෙරස ධුතඞ්ගානි නාලකත්ථෙරස්ස කථෙසි.

715. ස ඣානපසුතො ධීරොති සො අනුප්පන්නස්ස ඣානස්ස උප්පාදනෙන උප්පන්නස්ස ආවජ්ජනසමාපජ්ජනාධිට්ඨානවුට්ඨානපච්චවෙක්ඛණෙහි ¶ ච ඣානෙසු පසුතො අනුයුත්තො. ධීරොති ධිතිසම්පන්නො. වනන්තෙ රමිතො සියාති වනෙ ¶ අභිරතො සියා, ගාමන්තසෙනාසනෙ නාභිරමෙය්යාති වුත්තං හොති. ඣායෙථ ¶ රුක්ඛමූලස්මිං, අත්තානමභිතොසයන්ති න කෙවලං ලොකියජ්ඣානපසුතොයෙව සියා, අපිච ඛො තස්මිංයෙව රුක්ඛමූලෙ සොතාපත්තිමග්ගාදිසම්පයුත්තෙන ලොකුත්තරජ්ඣානෙනාපි අත්තානං අතීව තොසෙන්තො ඣායෙථ. පරමස්සාසප්පත්තියා හි ලොකුත්තරජ්ඣානෙනෙව චිත්තං අතීව තුස්සති, න අඤ්ඤෙන. තෙනාහ – ‘‘අත්තානමභිතොසය’’න්ති. එවමිමාය ගාථාය ඣානපසුතතාය වනන්තසෙනාසනාභිරතිං අරහත්තඤ්ච කථෙසි.

716. ඉදානි යස්මා ඉමං ධම්මදෙසනං සුත්වා නාලකත්ථෙරො වනන්තමභිහාරෙත්වා නිරාහාරොපි පටිපදාපූරණෙ අතීව උස්සුක්කො අහොසි, නිරාහාරෙන ච සමණධම්මං කාතුං න සක්කා. තථා කරොන්තස්ස හි ජීවිතං නප්පවත්තති, කිලෙසෙ පන අනුප්පාදෙන්තෙන ආහාරො පරියෙසිතබ්බො, අයමෙත්ථ ඤායො. තස්මා තස්ස භගවා අපරාපරෙසුපි දිවසෙසු පිණ්ඩාය චරිතබ්බං, කිලෙසා පන න උප්පාදෙතබ්බාති දස්සනත්ථං අරහත්තප්පත්තිනිට්ඨංයෙව භික්ඛාචාරවත්තං කථෙන්තො ‘‘තතො රත්යා විවසානෙ’’තිආදිකා ඡ ගාථායො අභාසි. තත්ථ තතොති ‘‘ස පිණ්ඩචාරං චරිත්වා, වනන්තමභිහාරයෙ’’ති එත්ථ වුත්තපිණ්ඩචාරවනන්තාභිහාරතො උත්තරිපි. රත්යා විවසානෙති රත්තිසමතික්කමෙ, දුතියදිවසෙති වුත්තං හොති. ගාමන්තමභිහාරයෙති ආභිසමාචාරිකවත්තං කත්වා යාව භික්ඛාචාරවෙලා, තාව විවෙකමනුබ්රූහෙත්වා ගතපච්චාගතවත්තෙ වුත්තනයෙන කම්මට්ඨානං මනසි කරොන්තො ගාමං ගච්ඡෙය්ය. අව්හානං නාභිනන්දෙය්යාති ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං ඝරෙ භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති නිමන්තනං, ‘‘දෙති නු ඛො න දෙති නු ඛො සුන්දරං නු ඛො දෙති අසුන්දරං නු ඛො දෙතී’’ති එවරූපං විතක්කං භොජනඤ්ච පටිපදාපූරකො භික්ඛු නාභිනන්දෙය්ය, නප්පටිග්ගණ්හෙය්යාති වුත්තං හොති. යදි පන බලක්කාරෙන පත්තං ගහෙත්වා පූරෙත්වා දෙන්ති, පරිභුඤ්ජිත්වා සමණධම්මො කාතබ්බො, ධුතඞ්ගං න කුප්පති, තදුපාදාය පන තං ගාමං න පවිසිතබ්බං. අභිහාරඤ්ච ගාමතොති සචෙ ගාමං පවිට්ඨස්ස පාතිසතෙහිපි භත්තං අභිහරන්ති ¶ , තම්පි නාභිනන්දෙය්ය, තතො එකසිත්ථම්පි නප්පටිග්ගණ්හෙය්ය, අඤ්ඤදත්ථු ඝරපටිපාටියා පිණ්ඩපාතමෙව චරෙය්යාති.

717. න ¶ මුනී ගාමමාගම්ම, කුලෙසු සහසා චරෙති සො ච මොනත්ථාය පටිපන්නකො මුනි ගාමං ගතො සමානො කුලෙසු සහසා න චරෙ, සහසොකිතාදිඅනනුලොමිකං ගිහිසංසග්ගං න ආපජ්ජෙය්යාති වුත්තං හොති. ඝාසෙසනං ඡින්නකථො, න වාචං පයුතං භණෙති ඡින්නකථො විය හුත්වා ඔභාසපරිකථානිමිත්තවිඤ්ඤත්තිපයුත්තං ඝාසෙසනවාචං න භණෙය්ය. සචෙ ආකඞ්ඛෙය්ය, ගිලානො සමානො ¶ ගෙලඤ්ඤපටිබාහනත්ථාය භණෙය්ය. සෙනාසනත්ථාය වා විඤ්ඤත්තිං ඨපෙත්වා ඔභාසපරිකථානිමිත්තපයුත්තං, අවසෙසපච්චයත්ථාය පන අගිලානො නෙව කිඤ්චි භණෙය්යාති.

718-9. අලත්ථං යදිදන්ති ඉමිස්සා පන ගාථාය අයමත්ථො – ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො අප්පමත්තකෙපි කිස්මිඤ්චි ලද්ධෙ ‘‘අලත්ථං යං ඉදං සාධූ’’ති චින්තෙත්වා අලද්ධෙ ‘‘නාලත්ථං කුසල’’න්ති තම්පි ‘‘සුන්දර’’න්ති චින්තෙත්වා උභයෙනෙව ලාභාලාභෙන සො තාදී නිබ්බිකාරො හුත්වා රුක්ඛංවුපනිවත්තති, යථාපි පුරිසො ඵලගවෙසී රුක්ඛං උපගම්ම ඵලං ලද්ධාපි අලද්ධාපි අනනුනීතො අප්පටිහතො මජ්ඣත්තොයෙව හුත්වා ගච්ඡති, එවං කුලං උපගම්ම ලාභං ලද්ධාපි අලද්ධාපි මජ්ඣත්තොව හුත්වා ගච්ඡතීති. ස පත්තපාණී ති ගාථා උත්තානත්ථාව.

720. උච්චාවචාති ඉමිස්සා ගාථාය සම්බන්ධො – එවං භික්ඛාචාරවත්තසම්පන්නො හුත්වාපි තාවතකෙනෙව තුට්ඨිං අනාපජ්ජිත්වා පටිපදං ආරොධෙය්ය. පටිපත්තිසාරඤ්හි සාසනං. සා චායං උච්චාවචා…පෙ… මුතන්ති. තස්සත්ථො – සා චායං මග්ගපටිපදා උත්තමනිහීනභෙදතො උච්චාවචා බුද්ධසමණෙන පකාසිතා. සුඛාපටිපදා හි ඛිප්පාභිඤ්ඤා උච්චා, දුක්ඛාපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා අවචා. ඉතරා ද්වෙ එකෙනඞ්ගෙන උච්චා, එකෙන අවචා. පඨමා එව වා උච්චා, ඉතරා තිස්සොපි අවචා. තාය චෙතාය උච්චාය අවචාය වා පටිපදාය න පාරං දිගුණං යන්ති. ‘‘දුගුණ’’න්ති වා පාඨො, එකමග්ගෙන ¶ ද්වික්ඛත්තුං නිබ්බානං න යන්තීති අත්ථො. කස්මා? යෙන මග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙසං පුන අප්පහාතබ්බතො. එතෙන පරිහානධම්මාභාවං දීපෙති. නයිදං එකගුණං මුතන්ති තඤ්ච ඉදං පාරං එකක්ඛත්තුංයෙව ඵුසනාරහම්පි න හොති. කස්මා? එකෙන මග්ගෙන සබ්බකිලෙසප්පහානාභාවතො. එතෙන එකමග්ගෙනෙව අරහත්තාභාවං දීපෙති.

721. ඉදානි ¶ පටිපදානිසංසං දස්සෙන්තො ‘‘යස්ස ච විසතා’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – යස්ස ච එවං පටිපන්නස්ස භික්ඛුනො තාය පටිපදාය පහීනත්තා අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතභාවෙන විසතත්තා විසතා තණ්හා නත්ථි, තස්ස කිලෙසසොතච්ඡෙදෙන ඡින්නසොතස්ස කුසලාකුසලප්පහානෙන කිච්චාකිච්චප්පහීනස්ස රාගජො වා දොසජො වා අප්පමත්තකොපි පරිළාහො න විජ්ජතීති.

722. ඉදානි යස්මා ඉමා ගාථායො සුත්වා නාලකත්ථෙරස්ස චිත්තං උදපාදි – ‘‘යදි එත්තකං මොනෙය්යං සුකරං න දුක්කරං, සක්කා අප්පකසිරෙන පූරෙතු’’න්ති, තස්මාස්ස භගවා ‘‘දුක්කරමෙව මොනෙය්ය’’න්ති දස්සෙන්තො පුන ‘‘මොනෙය්යං තෙ උපඤ්ඤිස්ස’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ උපඤ්ඤිස්සන්ති උපඤ්ඤාපෙය්යං, කථයිස්සන්ති වුත්තං හොති. ඛුරධාරා උපමා අස්සාති ඛුරධාරූපමො ¶ . භවෙති භවෙය්ය. කො අධිප්පායො? මොනෙය්යං පටිපන්නො භික්ඛු ඛුරධාරං උපමං කත්වා පච්චයෙසු වත්තෙය්ය. යථා මධුදිද්ධං ඛුරධාරං ලිහන්තො, ඡෙදතො, ජිව්හං රක්ඛති, එවං ධම්මෙන ලද්ධෙ පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්තො චිත්තං කිලෙසුප්පත්තිතො රක්ඛෙය්යාති වුත්තං හොති. පච්චයා හි පරිසුද්ධෙන ඤායෙන ලද්ධුඤ්ච අනවජ්ජපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතුඤ්ච න සුඛෙන සක්කාති භගවා පච්චයනිස්සිතමෙව බහුසො භණති. ජිව්හාය තාලුමාහච්ච, උදරෙ සඤ්ඤතො සියාති ජිව්හාය තාලුං උප්පීළෙත්වාපි රසතණ්හං විනොදෙන්තො කිලිට්ඨෙන මග්ගෙන උප්පන්නපච්චයෙ අසෙවන්තො උදරෙ සංයතො සියා.

723. අලීනචිත්තො ච සියාති ¶ නිච්චං කුසලානං ධම්මානං භාවනාය අට්ඨිතකාරිතාය අකුසීතචිත්තො ච භවෙය්ය. න චාපි බහු චින්තයෙති ඤාතිජනපදාමරවිතක්කවසෙන ච බහුං න චින්තෙය්ය. නිරාමගන්ධො අසිතො, බ්රහ්මචරියපරායණොති නික්කිලෙසො ච හුත්වා තණ්හාදිට්ඨීහි කිස්මිඤ්චි භවෙ අනිස්සිතො සික්ඛාත්තයසකලසාසනබ්රහ්මචරියපරායණො එව භවෙය්ය.

724-5. එකාසනස්සාති විවිත්තාසනස්ස. ආසනමුඛෙන චෙත්ථ සබ්බඉරියාපථා වුත්තා. යතො සබ්බඉරියාපථෙසු එකීභාවස්ස සික්ඛෙය්යාති වුත්තං හොතීති වෙදිතබ්බං. එකාසනස්සාති ච සම්පදානවචනමෙතං. සමණූපාසනස්ස ¶ චාති සමණෙහි උපාසිතබ්බස්ස අට්ඨතිංසාරම්මණභාවනානුයොගස්ස, සමණානං වා උපාසනභූතස්ස අට්ඨතිංසාරම්මණභෙදස්සෙව. ඉදම්පි සම්පදානවචනමෙව, උපාසනත්ථන්ති වුත්තං හොති. එත්ථ ච එකාසනෙන කායවිවෙකො, සමණූපාසනෙන චිත්තවිවෙකො වුත්තො හොතීති වෙදිතබ්බො. එකත්තං මොනමක්ඛාතන්ති එවමිදං කායචිත්තවිවෙකවසෙන ‘‘එකත්තං මොන’’න්ති අක්ඛාතං. එකො චෙ අභිරමිස්සසීති ඉදං පන උත්තරගාථාපෙක්ඛං පදං, ‘‘අථ භාහිසි දසදිසා’’ති ඉමිනා අස්ස සම්බන්ධො.

භාහිසීති භාසිස්සසි පකාසෙස්සසි. ඉමං පටිපදං භාවෙන්තො සබ්බදිසාසු කිත්තියා පාකටො භවිස්සසීති වුත්තං හොති. සුත්වා ධීරානන්තිආදීනං පන චතුන්නං පදානං අයමත්ථො – යෙන ච කිත්තිඝොසෙන භාහිසි දසදිසා තං ධීරානං ඣායීනං කාමචාගිනං නිඝොසං සුත්වා අථ ත්වං තෙන උද්ධච්චං අනාපජ්ජිත්වා භිය්යො හිරිඤ්ච සද්ධඤ්ච කරෙය්යාසි, තෙන ඝොසෙන හරායමානො ‘‘නිය්යානිකපටිපදා අය’’න්ති සද්ධං උප්පාදෙත්වා උත්තරි පටිපත්තිමෙව බ්රූහෙය්යාසි. මාමකොති එවඤ්හි සන්තෙ මම සාවකො හොතීති.

726. තං නදීහීති යං තං මයා ‘‘හිරිඤ්ච සද්ධඤ්ච භිය්යො කුබ්බෙථා’’ති වදතා ‘‘උද්ධච්චං ¶ න කාතබ්බ’’න්ති වුත්තං, තං ඉමිනා නදීනිදස්සනෙනාපි ජානාථ, තබ්බිපරියායඤ්ච සොබ්භෙසු ච පදරෙසුච ජානාථ. සොබ්භෙසූති මාතිකාසු ¶ . පදරෙසූති දරීසු. කථං? සණන්තා යන්ති කුසොබ්භා, තුණ්හී යන්ති මහොදධීති. කුසොබ්භා හි සොබ්භපදරාදිභෙදා සබ්බාපි කුන්නදියො සණන්තා සද්දං කරොන්තා උද්ධතා හුත්වා යන්ති, ගඞ්ගාදිභෙදා පන මහානදියො තුණ්හී යන්ති, එවං ‘‘මොනෙය්යං පූරෙමී’’ති උද්ධතො හොති අමාමකො, මාමකො පන හිරිඤ්ච සද්ධඤ්ච උප්පාදෙත්වා නීචචිත්තොව හොති.

727-9. කිඤ්ච භිය්යො – යදූනකං…පෙ… පණ්ඩිතොති. තත්ථ සියා – සචෙ අඩ්ඪකුම්භූපමො බාලො සණන්තතාය, රහදො පූරොව පණ්ඩිතො සන්තතාය, අථ කස්මා බුද්ධසමණො එවං ධම්මදෙසනාබ්යාවටො හුත්වා බහුං භාසතීති ඉමිනා සම්බන්ධෙන ‘‘යං සමණො’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – යං බුද්ධසමණො බහුං භාසති උපෙතං අත්ථසඤ්හිතං, අත්ථුපෙතං ¶ ධම්මුපෙතඤ්ච හිතෙන ච සංහිතං, තං න උද්ධච්චෙන, අපිච ඛො ජානං සො ධම්මං දෙසෙති දිවසම්පි දෙසෙන්තො නිප්පපඤ්චොව හුත්වා. තස්ස හි සබ්බං වචීකම්මං ඤාණානුපරිවත්ති. එවං දෙසෙන්තො ච ‘‘ඉදමස්ස හිතං ඉදමස්ස හිත’’න්ති නානප්පකාරතො ජානං සො බහු භාසති, න කෙවලං බහුභාණිතාය. අවසානගාථාය සම්බන්ධො – එවං තාව සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සමන්නාගතො බුද්ධසමණො ජානං සො ධම්මං දෙසෙති, ජානං සො බහු භාසති. තෙන දෙසිතං පන ධම්මං නිබ්බෙධභාගියෙනෙව ඤාණෙන යො ච ජානං සංයතත්තො, ජානං න බහු භාසති, ස මුනි මොනමරහති, ස මුනි මොනමජ්ඣගාති. තස්සත්ථො – තං ධම්මං ජානන්තො සංයතත්තො ගුත්තචිත්තො හුත්වා යං භාසිතං සත්තානං හිතසුඛාවහං න හොති, තං ජානං න බහු භාසති. සො එවංවිධො මොනත්ථං පටිපන්නකො මුනි මොනෙය්යපටිපදාසඞ්ඛාතං මොනං අරහති. න කෙවලඤ්ච අරහතියෙව, අපිච ඛො පන ස මුනි අරහත්තමග්ගඤාණසඞ්ඛාතං මොනං අජ්ඣගා ඉච්චෙව වෙදිතබ්බොති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

තං සුත්වා නාලකත්ථෙරො තීසු ඨානෙසු අප්පිච්ඡො අහොසි දස්සනෙ සවනෙ පුච්ඡායාති. සො හි දෙසනාපරියොසානෙ පසන්නචිත්තො ¶ භගවන්තං වන්දිත්වා වනං පවිට්ඨො, පුන ‘‘අහො වතාහං භගවන්තං පස්සෙය්ය’’න්ති ලොලභාවං න ජනෙසි. අයමස්ස දස්සනෙ අප්පිච්ඡතා. තථා ‘‘අහො වතාහං පුන ධම්මදෙසනං සුණෙය්ය’’න්ති ලොලභාවං න ජනෙසි. අයමස්ස සවනෙ අප්පිච්ඡතා. තථා ‘‘අහො වතාහං පුන මොනෙය්යපටිපදං පුච්ඡෙය්ය’’න්ති ලොලභාවං න ජනෙසි. අයමස්ස පුච්ඡාය අප්පිච්ඡතා.

සො එවං අප්පිච්ඡො සමානො පබ්බතපාදං පවිසිත්වා එකවනසණ්ඩෙ ද්වෙ දිවසානි න වසි ¶ , එකරුක්ඛමූලෙ ද්වෙ දිවසානි න නිසීදි, එකගාමෙ ද්වෙ දිවසානි පිණ්ඩාය න පාවිසි. ඉති වනතො වනං, රුක්ඛතො රුක්ඛං, ගාමතො ගාමං ආහිණ්ඩන්තො අනුරූපපටිපදං පටිපජ්ජිත්වා අග්ගඵලෙ පතිට්ඨාසි. අථ යස්මා මොනෙය්යපටිපදං උක්කට්ඨං කත්වා පූරෙන්තො භික්ඛු සත්තෙව මාසානි ජීවති, මජ්ඣිමං කත්වා පූරෙන්තො සත්ත වස්සානි, මන්දං කත්වා පූරෙන්තො සොළස වස්සානි. අයඤ්ච උක්කට්ඨං කත්වා පූරෙසි, තස්මා සත්ත මාසෙ ඨත්වා අත්තනො ආයුසඞ්ඛාරපරික්ඛයං ඤත්වා න්හායිත්වා නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා දිගුණං සඞ්ඝාටිං පාරුපිත්වා දසබලාභිමුඛො පඤ්චපතිට්ඨිතං වන්දිත්වා අඤ්ජලිං ¶ පග්ගහෙත්වා හිඞ්ගුලකපබ්බතං නිස්සාය ඨිතකොව අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි. තස්ස පරිනිබ්බුතභාවං ඤත්වා භගවා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං තත්ථ ගන්ත්වා සරීරකිච්චං කත්වා ධාතුයො ගාහාපෙත්වා චෙතියං පතිට්ඨාපෙත්වා අගමාසීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය නාලකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. ද්වයතානුපස්සනාසුත්තවණ්ණනා

එවං ¶ මෙ සුතන්ති ද්වයතානුපස්සනාසුත්තං. කා උප්පත්ති? ඉමස්ස සුත්තස්ස අත්තජ්ඣාසයතො උප්පත්ති. අත්තජ්ඣාසයෙන හි භගවා ඉමං සුත්තං දෙසෙසි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පනස්ස අත්ථවණ්ණනායමෙව ආවි භවිස්සති. තත්ථ ¶ එවං මෙ සුතන්තිආදීනි වුත්තනයානෙව. පුබ්බාරාමෙති සාවත්ථිනගරස්ස පුරත්ථිමදිසායං ආරාමෙ. මිගාරමාතු පාසාදෙති එත්ථ විසාඛා උපාසිකා අත්තනො සසුරෙන මිගාරෙන සෙට්ඨිනා මාතුට්ඨානෙ ඨපිතත්තා ‘‘මිගාරමාතා’’ති වුච්චති. තාය මිගාරමාතුයා නවකොටිඅග්ඝනකං මහාලතාපිළන්ධනං විස්සජ්ජෙත්වා කාරාපිතො පාසාදො හෙට්ඨා ච උපරි ච පඤ්ච පඤ්ච ගබ්භසතානි කත්වා සහස්සකූටාගාරගබ්භො, සො ‘‘මිගාරමාතුපාසාදො’’ති වුච්චති. තස්මිං මිගාරමාතු පාසාදෙ.

තෙන ඛො පන සමයෙන භගවාති යං සමයං භගවා සාවත්ථිං නිස්සාය පුබ්බාරාමෙ මිගාරමාතු පාසාදෙ විහරති, තෙන සමයෙන. තදහුපොසථෙති තස්මිං අහු උපොසථෙ, උපොසථදිවසෙති වුත්තං හොති. පන්නරසෙති ඉදං උපොසථග්ගහණෙන සම්පත්තාවසෙසුපොසථපටික්ඛෙපවචනං. පුණ්ණාය පුණ්ණමාය රත්තියාති පන්නරසදිවසත්තා දිවසගණනාය අබ්භාදිඋපක්කිලෙසවිරහත්තා රත්තිගුණසම්පත්තියා ච පුණ්ණත්තා පුණ්ණාය, පරිපුණ්ණචන්දත්තා පුණ්ණමාය ච රත්තියා. භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතොති භික්ඛුසඞ්ඝෙන පරිවුතො. අබ්භොකාසෙ නිසින්නො හොතීති මිගාරමාතු රතනපාසාදපරිවෙණෙ අබ්භොකාසෙ උපරි අප්පටිච්ඡන්නෙ ඔකාසෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො හොති. තුණ්හීභූතං තුණ්හීභූතන්ති අතීව තුණ්හීභූතං, යතො යතො වා අනුවිලොකෙති ¶ , තතො තතො තුණ්හීභූතං, තුණ්හීභූතං වාචාය, පුන තුණ්හීභූතං කායෙන. භික්ඛුසඞ්ඝං අනුවිලොකෙත්වාති තං පරිවාරෙත්වා නිසින්නං අනෙකසහස්සභික්ඛුපරිමාණං තුණ්හීභූතං තුණ්හීභූතං භික්ඛුසඞ්ඝං ‘‘එත්තකා එත්ථ සොතාපන්නා, එත්තකා සකදාගාමිනො, එත්තකා අනාගාමිනො එත්තකා ආරද්ධවිපස්සකා කල්යාණපුථුජ්ජනා, ඉමස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස කීදිසී ධම්මදෙසනා සප්පායා’’ති සප්පායධම්මදෙසනාපරිච්ඡෙදනත්ථං ඉතො චිතො ච විලොකෙත්වා.

යෙ ¶ තෙ, භික්ඛවෙ, කුසලා ධම්මාති යෙ තෙ ආරොග්යට්ඨෙන අනවජ්ජට්ඨෙන ඉට්ඨඵලට්ඨෙන කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන ච කුසලා සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මා, තජ්ජොතකා වා පරියත්තිධම්මා. අරියා ¶ නිය්යානිකා සම්බොධගාමිනොති උපගන්තබ්බට්ඨෙන අරියා, ලොකතො නිය්යානට්ඨෙන නිය්යානිකා, සම්බොධසඞ්ඛාතං අරහත්තං ගමනට්ඨෙන සම්බොධගාමිනො. තෙසං වො භික්ඛවෙ…පෙ… සවනාය, තෙසං භික්ඛවෙ කුසලානං…පෙ… සම්බොධගාමීනං කා උපනිසා, කිං කාරණං, කිං පයොජනං තුම්හාකං සවනාය, කිමත්ථං තුම්හෙ තෙ ධම්මෙ සුණාථාති වුත්තං හොති. යාවදෙව ද්වයතානං ධම්මානං යථාභූතං ඤාණායාති එත්ථ යාවදෙවාති පරිච්ඡෙදාවධාරණවචනං. ද්වෙ අවයවා එතෙසන්ති ද්වයා, ද්වයා එව ද්වයතා, තෙසං ද්වයතානං. ‘‘ද්වයාන’’න්තිපි පාඨො. යථාභූතං ඤාණායාති අවිපරීතඤාණාය. කිං වුත්තං හොති? යදෙතං ලොකියලොකුත්තරාදිභෙදෙන ද්විධා වවත්ථිතානං ධම්මානං විපස්සනාසඞ්ඛාතං යථාභූතඤාණං, එතදත්ථාය න ඉතො භිය්යොති, සවනෙන හි එත්තකං හොති, තදුත්තරි විසෙසාධිගමො භාවනායාති. කිඤ්ච ද්වයතං වදෙථාති එත්ථ පන සචෙ, වො භික්ඛවෙ, සියා, කිඤ්ච තුම්හෙ, භන්තෙ, ද්වයතං වදෙථාති අයමධිප්පායො. පදත්ථො පන ‘‘කිඤ්ච ද්වයතාභාවං වදෙථා’’ති.

(1) තතො භගවා ද්වයතං දස්සෙන්තො ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති එවමාදිමාහ. තත්ථ ද්වයතානං චතුසච්චධම්මානං ‘‘ඉදං දුක්ඛං, අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති එවං ලොකියස්ස එකස්ස අවයවස්ස සහෙතුකස්ස වා දුක්ඛස්ස දස්සනෙන අයං එකානුපස්සනා, ඉතරා ලොකුත්තරස්ස දුතියස්ස අවයවස්ස සඋපායස්ස වා නිරොධස්ස දස්සනෙන දුතියානුපස්සනා. පඨමා චෙත්ථ තතියචතුත්ථවිසුද්ධීහි හොති, දුතියා පඤ්චමවිසුද්ධියා. එවං සම්මා ද්වයතානුපස්සිනොති ඉමිනා වුත්තනයෙන සම්මා ද්වයධම්මෙ අනුපස්සන්තස්ස සතියා ¶ අවිප්පවාසෙන අප්පමත්තස්ස, කායිකචෙතසිකවීරියාතාපෙන ආතාපිනො කායෙ ච ජීවිතෙ ච නිරපෙක්ඛත්තා ¶ , පහිතත්තස්ස. පාටිකඞ්ඛන්ති ඉච්ඡිතබ්බං. දිට්ඨෙව ධම්මෙ අඤ්ඤාති අස්මිංයෙව අත්තභාවෙ අරහත්තං. සති වා උපාදිසෙසෙ අනාගාමිතාති ‘‘උපාදිසෙස’’න්ති පුනබ්භවවසෙන උපාදාතබ්බක්ඛන්ධසෙසං වුච්චති, තස්මිං වා සති අනාගාමිභාවො පටිකඞ්ඛොති දස්සෙති. තත්ථ කිඤ්චාපි හෙට්ඨිමඵලානිපි එවං ද්වයතානුපස්සිනොව හොන්ති, උපරිමඵලෙසු පන උස්සාහං ජනෙන්තො එවමාහ.

ඉදමවොචාතිආදි සඞ්ගීතිකාරානං වචනං. තත්ථ ඉදන්ති ‘‘යෙ තෙ, භික්ඛවෙ’’තිආදිවුත්තනිදස්සනං. එතන්ති ඉදානි ‘‘යෙ දුක්ඛ’’න්ති එවමාදිවත්තබ්බගාථාබන්ධනිදස්සනං. ඉමා ච ගාථා චතුසච්චදීපකත්තා වුත්තත්ථදීපිකා එව, එවං සන්තෙපි ගාථාරුචිකානං පච්ඡා ආගතානං පුබ්බෙ වුත්තං අසමත්ථතාය අනුග්ගහෙත්වා ‘‘ඉදානි යදි වදෙය්ය සුන්දර’’න්ති ආකඞ්ඛන්තානං වික්ඛිත්තචිත්තානඤ්ච අත්ථාය වුත්තා. විසෙසත්ථදීපිකා වාති අවිපස්සකෙ ¶ විපස්සකෙ ච දස්සෙත්වා තෙසං වට්ටවිවට්ටදස්සනතො, තස්මා විසෙසත්ථදස්සනත්ථමෙව වුත්තා. එස නයො ඉතො පරම්පි ගාථාවචනෙසු.

730. තත්ථ යත්ථ චාති නිබ්බානං දස්සෙති. නිබ්බානෙ හි දුක්ඛං සබ්බසො උපරුජ්ඣති, සබ්බප්පකාරං උපරුජ්ඣති, සහෙතුකං උපරුජ්ඣති, අසෙසඤ්ච උපරුජ්ඣති. තඤ්ච මග්ගන්ති තඤ්ච අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං.

731-3. චෙතොවිමුත්තිහීනා තෙ, අථො පඤ්ඤාවිමුත්තියාති එත්ථ අරහත්තඵලසමාධි රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති, අරහත්තඵලපඤ්ඤා අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්තීති වෙදිතබ්බා. තණ්හාචරිතෙන වා අප්පනාඣානබලෙන කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙත්වා අධිගතං අරහත්තඵලං රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති, දිට්ඨිචරිතෙන උපචාරජ්ඣානමත්තං නිබ්බත්තෙත්වා විපස්සිත්වා අධිගතං අරහත්තඵලං අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්ති. අනාගාමිඵලං වා කාමරාගං සන්ධාය රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති, අරහත්තඵලං සබ්බප්පකාරතො අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්තීති. අන්තකිරියායාති වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තකරණත්ථාය ¶ . ජාතිජරූපගාති ජාතිජරං උපගතා, ජාතිජරාය වා උපගතා, න පරිමුච්චන්ති ජාතිජරායාති එවං වෙදිතබ්බා. සෙසමෙත්ථ ආදිතො පභුති පාකටමෙව. ගාථාපරියොසානෙ ච සට්ඨිමත්තා භික්ඛූ තං ¶ දෙසනං උග්ගහෙත්වා විපස්සිත්වා තස්මිංයෙව ආසනෙ අරහත්තං පාපුණිංසු. යථා චෙත්ථ, එවං සබ්බවාරෙසු.

(2) අතො එව භගවා ‘‘සියා අඤ්ඤෙනපි පරියායෙනා’’තිආදිනා නයෙන නානප්පකාරතො ද්වයතානුපස්සනං ආහ. තත්ථ දුතියවාරෙ උපධිපච්චයාති සාසවකම්මපච්චයා. සාසවකම්මඤ්හි ඉධ ‘‘උපධී’’ති අධිප්පෙතං. අසෙසවිරාගනිරොධාති අසෙසං විරාගෙන නිරොධා, අසෙසවිරාගසඞ්ඛාතා වා නිරොධා.

734. උපධිනිදානාති කම්මපච්චයා. දුක්ඛස්ස ජාතිප්පභවානුපස්සීති වට්ටදුක්ඛස්ස ජාතිකාරණං ‘‘උපධී’’ති අනුපස්සන්තො. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව. එවං අයම්පි වාරො චත්තාරි සච්චානි දීපෙත්වා අරහත්තනිකූටෙනෙව වුත්තො. යථා චායං, එවං සබ්බවාරා.

(3) තත්ථ තතියවාරෙ අවිජ්ජාපච්චයාති භවගාමිකම්මසම්භාරඅවිජ්ජාපච්චයා. දුක්ඛං පන සබ්බත්ථ වට්ටදුක්ඛමෙව.

735. ජාතිමරණසංසාරන්ති ¶ ඛන්ධනිබ්බත්තිං ජාතිං ඛන්ධභෙදං මරණං ඛන්ධපටිපාටිං සංසාරඤ්ච. වජන්තීති ගච්ඡන්ති උපෙන්ති. ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවන්ති ඉමං මනුස්සභාවං ඉතො අවසෙසඅඤ්ඤනිකායභාවඤ්ච. ගතීති පච්චයභාවො.

736. අවිජ්ජා හායන්ති අවිජ්ජා හි අයං. විජ්ජාගතා ච යෙ සත්තාති යෙ ච අරහත්තමග්ගවිජ්ජාය කිලෙසෙ විජ්ඣිත්වා ගතා ඛීණාසවසත්තා. සෙසමුත්තානත්ථමෙව.

(4) චතුත්ථවාරෙ සඞ්ඛාරපච්චයාති පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරපච්චයා.

738-9. එතමාදීනවං ඤත්වාති යදිදං දුක්ඛං සඞ්ඛාරපච්චයා, එතං ආදීනවන්ති ඤත්වා. සබ්බසඞ්ඛාරසමථාති සබ්බෙසං වුත්තප්පකාරානං සඞ්ඛාරානං මග්ගඤාණෙන සමථා, උපහතතාය ඵලසමත්ථතායාති වුත්තං හොති. සඤ්ඤානන්ති කාමසඤ්ඤාදීනං මග්ගෙනෙව උපරොධනා. එතං ඤත්වා යථාතථන්ති එතං ¶ දුක්ඛක්ඛයං අවිපරීතං ඤත්වා. සම්මද්දසාති සම්මාදස්සනා. සම්මදඤ්ඤායාති සඞ්ඛතං අනිච්චාදිතො, අසඞ්ඛතඤ්ච නිච්චාදිතො ඤත්වා. මාරසංයොගන්ති තෙභූමකවට්ටං. සෙසමුත්තානත්ථමෙව.

(5) පඤ්චමවාරෙ ¶ විඤ්ඤාණපච්චයාති කම්මසහජාතඅභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණපච්චයා.

741. නිච්ඡාතොති නිත්තණ්හො. පරිනිබ්බුතොති කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතො හොති. සෙසං පාකටමෙව.

(6) ඡට්ඨවාරෙ ඵස්සපච්චයාති අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තඵස්සපච්චයාති අත්ථො. එවං එත්ථ පදපටිපාටියා වත්තබ්බානි නාමරූපසළායතනානි අවත්වා ඵස්සො වුත්තො. තානි හි රූපමිස්සකත්තා කම්මසම්පයුත්තානෙව න හොන්ති, ඉදඤ්ච වට්ටදුක්ඛං කම්මතො වා සම්භවෙය්ය කම්මසම්පයුත්තධම්මතො වාති.

742-3. භවසොතානුසාරිනන්ති තණ්හානුසාරිනං. පරිඤ්ඤායාති තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානිත්වා. අඤ්ඤායාති අරහත්තමග්ගපඤ්ඤාය ඤත්වා. උපසමෙ රතාති ඵලසමාපත්තිවසෙන නිබ්බානෙ රතා. ඵස්සාභිසමයාති ඵස්සනිරොධා. සෙසං පාකටමෙව.

(7) සත්තමවාරෙ ¶ වෙදනාපච්චයාති කම්මසම්පයුත්තවෙදනාපච්චයා.

744-5. අදුක්ඛමසුඛං සහාති අදුක්ඛමසුඛෙන සහ. එතං දුක්ඛන්ති ඤත්වානාති එතං සබ්බං වෙදයිතං ‘‘දුක්ඛකාරණ’’න්ති ඤත්වා, විපරිණාමට්ඨිතිඅඤ්ඤාණදුක්ඛතාහි වා දුක්ඛං ඤත්වා. මොසධම්මන්ති නස්සනධම්මං. පලොකිනන්ති ජරාමරණෙහි පලුජ්ජනධම්මං. ඵුස්ස ඵුස්සාති උදයබ්බයඤාණෙන ඵුසිත්වා ඵුසිත්වා. වයං පස්සන්ති අන්තෙ භඞ්ගමෙව පස්සන්තො. එවං තත්ථ විජානතීති එවං තා වෙදනා විජානාති, තත්ථ වා දුක්ඛභාවං විජානාති. වෙදනානං ඛයාති තතො පරං මග්ගඤාණෙන කම්මසම්පයුත්තානං වෙදනානං ඛයා. සෙසමුත්තානමෙව.

(8) අට්ඨමවාරෙ තණ්හාපච්චයාති කම්මසම්භාරතණ්හාපච්චයා ¶ .

747. එතමාදීනවං ඤත්වා, තණ්හං දුක්ඛස්ස සම්භවන්ති එතං දුක්ඛස්ස සම්භවං තණ්හාය ආදීනවං ඤත්වා. සෙසමුත්තානමෙව.

(9) නවමවාරෙ උපාදානපච්චයාති කම්මසම්භාරඋපාදානපච්චයා.

748-9. භවොති ¶ විපාකභවො ඛන්ධපාතුභාවො. භූතො දුක්ඛන්ති භූතො සම්භූතො වට්ටදුක්ඛං නිගච්ඡති. ජාතස්ස මරණන්ති යත්රාපි ‘‘භූතො සුඛං නිගච්ඡතී’’ති බාලා මඤ්ඤන්ති, තත්රාපි දුක්ඛමෙව දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘ජාතස්ස මරණං හොතී’’ති. දුතියගාථාය යොජනා – අනිච්චාදීහි සම්මදඤ්ඤාය පණ්ඩිතා උපාදානක්ඛයා ජාතික්ඛයං නිබ්බානං අභිඤ්ඤාය න ගච්ඡන්ති පුනබ්භවන්ති.

(10) දසමවාරෙ ආරම්භපච්චයාති කම්මසම්පයුත්තවීරියපච්චයා.

751. අනාරම්භෙ විමුත්තිනොති අනාරම්භෙ නිබ්බානෙ විමුත්තස්ස. සෙසමුත්තානමෙව.

(11) එකාදසමවාරෙ ආහාරපච්චයාති කම්මසම්පයුත්තාහාරපච්චයා. අපරො නයො – චතුබ්බිධා සත්තා රූපූපගා, වෙදනූපගා, සඤ්ඤූපගා, සඞ්ඛාරූපගාති. තත්ථ එකාදසවිධාය කාමධාතුයා සත්තා රූපූපගා කබළීකාරාහාරසෙවනතො. රූපධාතුයා සත්තා අඤ්ඤත්ර අසඤ්ඤෙහි වෙදනූපගා ඵස්සාහාරසෙවනතො. හෙට්ඨා තිවිධාය අරූපධාතුයා සත්තා සඤ්ඤූපගා සඤ්ඤාභිනිබ්බත්තමනොසඤ්චෙතනාහාරසෙවනතො ¶ . භවග්ගෙ සත්තා සඞ්ඛාරූපගා සඞ්ඛාරාභිනිබ්බත්තවිඤ්ඤාණාහාරසෙවනතොති. එවම්පි යං කිඤ්චි දුක්ඛං සම්භොති, සබ්බං ආහාරපච්චයාති වෙදිතබ්බං.

755. ආරොග්යන්ති නිබ්බානං. සඞ්ඛාය සෙවීති චත්තාරො පච්චයෙ පච්චවෙක්ඛිත්වා සෙවමානො, ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා ද්වාදසායතනානි අට්ඨාරසධාතුයො’’ති එවං වා ලොකං සඞ්ඛාය ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති ඤාණෙන සෙවමානො. ධම්මට්ඨොති චතුසච්චධම්මෙ ඨිතො. සඞ්ඛ්යං නොපෙතීති ‘‘දෙවො’’ති වා ‘‘මනුස්සො’’ති වා ආදිකං සඞ්ඛ්යං න ගච්ඡති. සෙසමුත්තානමෙව.

(12) ද්වාදසමවාරෙ ¶ ඉඤ්ජිතපච්චයාති තණ්හාමානදිට්ඨිකම්මකිලෙසඉඤ්ජිතෙසු යතො කුතොචි කම්මසම්භාරිඤ්ජිතපච්චයා.

757. එජං වොස්සජ්ජාති තණ්හං චජිත්වා. සඞ්ඛාරෙ උපරුන්ධියාති කම්මං කම්මසම්පයුත්තෙ ච සඞ්ඛාරෙ නිරොධෙත්වා. සෙසමුත්තානමෙව.

(13) තෙරසමවාරෙ ¶ නිස්සිතස්ස චලිතන්ති තණ්හාය තණ්හාදිට්ඨිමානෙහි වා ඛන්ධෙ නිස්සිතස්ස සීහසුත්තෙ (සං. නි. 3.78) දෙවානං විය භයචලනං හොති. සෙසමුත්තානමෙව.

(14) චුද්දසමවාරෙ රූපෙහීති රූපභවෙහි රූපසමාපත්තීහි වා. අරූපාති අරූපභවා අරූපසමාපත්තියො වා. නිරොධොති නිබ්බානං.

761. මච්චුහායිනොති මරණමච්චු කිලෙසමච්චු දෙවපුත්තමච්චුහායිනො, තිවිධම්පි තං මච්චුං හිත්වා ගාමිනොති වුත්තං හොති. සෙසමුත්තානමෙව.

(15) පන්නරසමවාරෙ යන්ති නාමරූපං සන්ධායාහ. තඤ්හි ලොකෙන ධුවසුභසුඛත්තවසෙන ‘‘ඉදං සච්ච’’න්ති උපනිජ්ඣායිතං දිට්ඨමාලොකිතං. තදමරියානන්ති ඉදං අරියානං, අනුනාසිකඉකාරලොපං කත්වා වුත්තං. එතං මුසාති එතං ධුවාදිවසෙන ගහිතම්පි මුසා, න තාදිසං හොතීති. පුන යන්ති නිබ්බානං සන්ධායාහ. තඤ්හි ලොකෙන රූපවෙදනාදීනමභාවතො ‘‘ඉදං මුසා නත්ථි කිඤ්චී’’ති උපනිජ්ඣායිතං. තදමරියානං එතං සච්චන්ති තං ඉදං අරියානං එතං නික්කිලෙසසඞ්ඛාතා සුභභාවා, පවත්තිදුක්ඛපටිපක්ඛසඞ්ඛාතා සුඛභාවා, අච්චන්තසන්තිසඞ්ඛාතා ¶ නිච්චභාවා ච අනපගමනෙන පරමත්ථතො ‘‘සච්ච’’න්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය සුදිට්ඨං.

762-3. අනත්තනි අත්තමානින්ති අනත්තනි නාමරූපෙ අත්තමානිං. ඉදං සච්චන්ති මඤ්ඤතීති ඉදං නාමරූපං ධුවාදිවසෙන ‘‘සච්ච’’න්ති මඤ්ඤති. යෙන යෙන හීති යෙන යෙන රූපෙ වා වෙදනාය වා ‘‘මම රූපං, මම වෙදනා’’තිආදිනා නයෙන මඤ්ඤන්ති. තතො තන්ති තතො මඤ්ඤිතාකාරා තං නාමරූපං හොති අඤ්ඤථා. කිං කාරණං? තඤ්හි තස්ස මුසා හොති, යස්මා තං යථාමඤ්ඤිතාකාරා ¶ මුසා හොති, තස්මා අඤ්ඤථා හොතීති අත්ථො. කස්මා පන මුසා හොතීති? මොසධම්මඤ්හි ඉත්තරං, යස්මා යං ඉත්තරං පරිත්තපච්චුපට්ඨානං, තං මොසධම්මං නස්සනධම්මං හොති, තථාරූපඤ්ච නාමරූපන්ති. සච්චාභිසමයාති සච්චාවබොධා. සෙසමුත්තානමෙව.

(16) සොළසමවාරෙ යන්ති ඡබ්බිධමිට්ඨාරම්මණං සන්ධායාහ. තඤ්හි ලොකෙන සලභමච්ඡමක්කටාදීහි පදීපබළිසලෙපාදයො විය ‘‘ඉදං සුඛ’’න්ති ¶ උපනිජ්ඣායිතං. තදමරියානං එතං දුක්ඛන්ති තං ඉදං අරියානං ‘‘කාමා හි චිත්රා මධුරා මනොරමා, විරූපරූපෙන මථෙන්ති චිත්ත’’න්තිආදිනා (සු. නි. 50; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 136) නයෙන ‘‘එතං දුක්ඛ’’න්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය සුදිට්ඨං. පුන යන්ති නිබ්බානමෙව සන්ධායාහ. තඤ්හි ලොකෙන කාමගුණාභාවා ‘‘දුක්ඛ’’න්ති උපනිජ්ඣායිතං. තදමරියානන්ති තං ඉදං අරියානං පරමත්ථසුඛතො ‘‘එතං සුඛ’’න්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය සුදිට්ඨං.

765-6. කෙවලාති අනවසෙසා. ඉට්ඨාති ඉච්ඡිතා පත්ථිතා. කන්තාති පියා. මනාපාති මනවුඩ්ඪිකරා. යාවතත්ථීති වුච්චතීති යාවතා එතෙ ඡ ආරම්මණා අත්ථීති වුච්චන්ති. වචනබ්යත්තයො වෙදිතබ්බො. එතෙ වොති එත්ථ වොති නිපාතමත්තං.

767-8. සුඛන්ති දිට්ඨමරියෙහි, සක්කායස්සුපරොධනන්ති ‘‘සුඛ’’මිති අරියෙහි පඤ්චක්ඛන්ධනිරොධො දිට්ඨො, නිබ්බානන්ති වුත්තං හොති. පච්චනීකමිදං හොතීති පටිලොමමිදං දස්සනං හොති. පස්සතන්ති පස්සන්තානං, පණ්ඩිතානන්ති වුත්තං හොති. යං පරෙති එත්ථ යන්ති වත්ථුකාමෙ සන්ධායාහ. පුන යං පරෙති එත්ථ නිබ්බානං.

769-71. පස්සාති සොතාරං ආලපති. ධම්මන්ති නිබ්බානධම්මං. සම්පමූළ්හෙත්ථවිද්දසූති සම්පමූළ්හා එත්ථ අවිද්දසූ බාලා. කිංකාරණං සම්පමූළ්හා? නිවුතානං තමො හොති ¶ , අන්ධකාරො අපස්සතං ¶ , බාලානං අවිජ්ජාය නිවුතානං ඔත්ථටානං අන්ධභාවකරණො තමො හොති, යෙන නිබ්බානධම්මං දට්ඨුං න සක්කොන්ති. සතඤ්ච විවටං හොති, ආලොකො පස්සතාමිවාති සතඤ්ච සප්පුරිසානං පඤ්ඤාදස්සනෙන පස්සතං ආලොකොව විවටං හොති නිබ්බානං. සන්තිකෙ න විජානන්ති, මගා ධම්මස්සකොවිදාති යං අත්තනො සරීරෙ තචපඤ්චකමත්තං පරිච්ඡින්දිත්වා අනන්තරමෙව අධිගන්තබ්බතො, අත්තනො ඛන්ධානං වා නිරොධමත්තතො සන්තිකෙ නිබ්බානං, තං එවං සන්තිකෙ සන්තම්පි න විජානන්ති මගභූතා ජනා මග්ගාමග්ගධම්මස්ස සච්චධම්මස්ස වා අකොවිදා, සබ්බථා භවරාග…පෙ… සුසම්බුධො. තත්ථ මාරධෙය්යානුපන්නෙහීති තෙභූමකවට්ටං අනුපන්නෙහි.

772. පච්ඡිමගාථාය ¶ සම්බන්ධො ‘‘එවං අසුසම්බුධං කො නු අඤ්ඤත්ර මරියෙහී’’ති. තස්සත්ථො – ඨපෙත්වා අරියෙ කො නු අඤ්ඤො නිබ්බානපදං ජානිතුං අරහති, යං පදං චතුත්ථෙන අරියමග්ගෙන සම්මදඤ්ඤාය අනන්තරමෙව අනාසවා හුත්වා කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බන්ති, සම්මදඤ්ඤාය වා අනාසවා හුත්වා අන්තෙ අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බන්තීති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

අත්තමනාති තුට්ඨමනා. අභිනන්දුන්ති අභිනන්දිංසු. ඉමස්මිඤ්ච පන වෙය්යාකරණස්මින්ති ඉමස්මිං සොළසමෙ වෙය්යාකරණෙ. භඤ්ඤමානෙති භණියමානෙ. සෙසං පාකටමෙව.

එවං සබ්බෙසුපි සොළසසු වෙය්යාකරණෙසු සට්ඨිමත්තෙ සට්ඨිමත්තෙ කත්වා සට්ඨිඅධිකානං නවන්නං භික්ඛුසතානං අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තානි විමුච්චිංසු, සොළසක්ඛත්තුං චත්තාරි චත්තාරි කත්වා චතුසට්ඨි සච්චානෙත්ථ වෙනෙය්යවසෙන නානප්පකාරතො දෙසිතානීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය ද්වයතානුපස්සනාසුත්තවණ්ණනා

නිට්ඨිත්තා.

නිට්ඨිතො ච තතියො වග්ගො අත්ථවණ්ණනානයතො, නාමෙන

මහාවග්ගොති.